Odpoetykiprzestrzenidopolitykimiejsca.

Zwrottopograficznyw badaniachliterackich
FromaPoeticsofSpacetoaPoeticsofSite:aTopographicalTurninLiterary Research

byElbietaRybicka

Source: SecondTexts(TekstyDrugie),issue:4/2008,pages:2138,onwww.ceeol.com.

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

El bieta RYBICKA
Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca. Zwrot topograficzny wbadaniach literackich1

Zwrot przestrzenny czy zwrot topograficzny?

Nadmiar zwrotw we wspczesnej humanistyce prowadzi mo e do ich szybkiej inflacji lub, jak sugeruj inni, do dreptania wmiejscu czy te powrotw do punktu wyjcia. Wprzypadku ostatnich przemieszcze zwrotu kulturowego, ikonicznego, performatywnego mamy jednak do czynienia nie tyle znastpstwem czasowym, co zsymultanicznoci iwzajemnymi przepywami. Spord wymienionych najbardziej kopotliwy wpolskim kontekcie wydaje si wanie zwrot przestrzenny/topograficzny, wpolskiej terminologii bowiem aden zdwu wariantw nazwy nie zosta jeszcze ani ustabilizowany, ani nawet rozpowszechniony, ajego status mo e by podawany wwtpliwo. Magdalena Marszaek uwa a na przykad, e zwrot topograficzny jest kwesti dyskusyjn:
Pytanie, na ile zainteresowanie geografi oraz technikami topo- ikartograficznymi tworzy nowy paradygmat wbadaniach historycznych, socjologicznych czy kulturoznawczych (topographical turn) jest dyskusyjne, natomiast ujmowanie geograficznej przestrzeni wka1

21

Artyku jest czci wikszej caoci pt. Geopoetyka. Przestrze imiejsce we wspczesnych teoriach ipraktykach literackich, wktrej znajd szczegowe rozwinicie wtki tu zaledwie zasygnalizowane, m.in. historia iewolucja tego pola badawczego, atak e problem nowego regionalizmu, relacji midzy literatur ageografi, kwestia przestrzeni wteoriach gender.

Szkice
tegoriach kulturowych praktyk konstruowania terytoriw, to samoci ipamici stao si interdyscyplinarnym konsensem.2

Jeli ujmowa zwrot przestrzenny/topograficzny jako zmian paradygmatu, to rzeczywicie takie sprofilowanie problemu mo e budzi wtpliwoci. Okrelenie tendencji badawczej mianem zwrotu niesie wszak e inne sugestie sugeruje dynamik dziaania, stan wprocesie, punkt zwrotny ireorientacj. Itak te jest chyba wprzypadku zwrotu przestrzennego, wicej wnim jak na razie dyslokacji ni stabilizacji3. Cho warto ju na wstpie zaznaczy, e znajduje on swoje instytucjonalne zakotwiczenie wbrytyjskich iamerykaskich place studies, ma bran owe czasopisma (na przykad Interdyscyplinary Studies in Literature and Environment, Gender, Place and Culture), stowarzyszenia (na przykad Institut International de Gopotique, Association for the Study of Literature and the Environment). Sygnaem paradygmatyzacji zwrotu przestrzennego s tak e mnoce si subdyscypliny badawcze: od geografii humanistycznej, geografii kulturowej, po antropologi miejsca iprzestrzeni, geokrytyk igeopoetyk 4. Te instytucjonalne czynniki stabilizuj oczywicie reorientacj, ale zarazem konstytuuj potencjalnie wspln przestrze wymiany idalszej cyrkulacji. Jeli bra pod uwag atrakcyjno dla bada literackich, to najwa niejszy wydaje si potencja zawarty wnowym jzyku isowniku, atak e zwizany ze zwrotem przestrzennym przepyw konceptw. Dlatego bardziej ni systematyka interesuje mnie dynamika wspczesnych rekonfiguracji przestrzennych zarwno problemowych, jak idyscyplinarnych, trajektorie przemieszcze oraz aktywno rozwojowa tego obszaru zainteresowa. Zwrot przestrzenny/topograficzny nie tylko bada bowiem wspczesn przestrze wruchu, ale isam podlega nieustannie dyslokacjom. Kwesti, na ktr chciaabym zwrci uwag, jest te problem nomenklatury ipytanie, czy reorientacj zwa zwrotem przestrzennym (spatial turn) czy zwrotem topograficznym (topographical turn). Jakkolwiek ich zakres znaczeniowy jest zbli ony, to r ni si one pod wzgldem uzusu terytorialnego. Pojcia te rozprzestrzeniaj si bowiem na r nych terytoriach geograficznych, spatial turn
2

M. Marszaek Pami, meteorologia oraz urojenia. rodkowoeuropejska geopoetyka Andrzeja Stasiuka, w: Literatura, kultura ijzyk polski wkontekstach ikontaktach wiatowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej, red. M. Czermiska, K. Meller, P. Fliciski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2007. Jest to jedyny znany mi artyku przywoujcy bezporednio kwesti zwrotu topograficznego wkontekcie polskiej literatury. Dopiero jesieni tego roku uka e si pierwsza antologia tekstw zbierajca dowiadczenia r nych dyscyplin (antropologii, socjologii, nauk politycznych, religioznawstwa, cultural studies) pod wsplnym hasem: The Spatial Turn. Interdyscyplinary Perspectives, ed. by B. Worf, S. Arias, Routledge, London 2008. The Anthropology of Space and Place. Locating Culture, ed. by S.M. Low, D. Lawrence-Zniga, Blackwell Publishing, Malden 2003; La Gocritique. Mode demploi, ed. by B. Westphal, PULIM, Limoges 2000.

22

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

dominuje gwnie wobszarach anglojzycznych, co oczywicie zwiksza jego moc oddziaywania, natomiast topographical turn wrodowiskach niemieckojzycznych5. Nie uzus terytorialny wydaje si najwa niejszy, ale pragmatyka u ytkowania we wspczesnym kontekcie. Zwrot topograficzny ma bowiem zdecydowanie wikszy iatrakcyjniejszy potencja semantyczny, zwaszcza dla bada literackich. Etymologicznie topografia jako topos graphos opis przestrzeni ma solidniejsze uzasadnienie na gruncie literaturoznawstwa, nie tylko ze wzgldu na bogat idug tradycj retoryczn. We wspczesnym krajobrazie mylowym topografia wspgra bowiem zprzewiadczeniem oliterackim ikulturowym wytwarzaniu przestrzeni. Doskonale rezonuje te zinnymi rodzinnymi pojciami heterotopiami itopotropografi6, toponimi itopologi, atopi, utopi idystopi, podmiotem atopicznym iatopizacj. Z tych wzgldw skonna jestem uzna zwrot topograficzny za lokaln czy te pozycyjn odmian zwrotu przestrzennego, lokaln, to znaczy odnoszc si do domeny graphein, dziedzin przyznajcych jzykowemu ujciu przestrzeni najwiksze znaczenie. Zwrot przestrzenny traktuj natomiast jako porczn formu, odnoszc si do wspczesnego wzrostu zainteresowania przestrzeni wr nych dyscyplinach ipraktykach artystycznych. Pojciami mo na oczywicie posugiwa si wymiennie, zzastrze eniem jednak, i wprawdzie dotycz odmiennych dziedzin ibyy obszarami zastosowania r nych jzykw to relacje midzy nimi maj obecnie charakter chiazmatyczny. Trajektorie wyznaczane przez zwrot topograficzny prowadz wr ne terytoria pisarstwa ibada literackich. Gdyby przykadowo wskaza kilka kierunkw zainteresowania, byby to zpewnoci regionalizm, azwaszcza tak zwany nowy regionalizm. Tradycyjnym polem jest spacjologia tematyczna (topiki spacjalne domu, ogrodu, gr, pustyni itp.), reinterpretowana iczytana obecnie najczciej wperspektywie gender, postkolonialnej, etnicznej czy zwizanej zkonstruowaniem to samoci narodowej. Ta ostatnia kwestia zasuguje zreszt na osobn uwag tworzy bowiem rozbudowany dzia literackich krajobrazw ideologicznych (badany szczeglnie aktywnie wbrytyjskich place studies) oraz kieruje uwag na wspczesne dyslokacje przestrzenne ito samociowe7. Kierunek ten wynika zprzekonania, i literatura tworzy itransmituje narodowe krajobrazy imiejsca ideologiczne, czego doskonaym przykadem jest literatura polska, ktra

Fundacyjnym tekstem jest artyku: S. Weigel Zum topographical turn. Kartographie, Topographie und Raumkonzepte in den Kulturwissenschaften, Kultur Poetik 2002 nr 2. To termin J. Hillisa Millera (J. Hillis Miller Topograhies, Stanford University Press, Stanford 1995). B. Sharrat Writing Britains, w: British Cultural Studies. Geography, Nationality, and Identity, ed. by D. Morley, K. Robins, Oxford University Press, OxfordNew York 2001.

23

Szkice
wykreowaa wXIX wieku narodow topik przestrzenn, ufundowan na opozycji miasta iwsi8. O tym, e kategorie przestrzenne mog by atrakcyjnymi narzdziami analitycznymi wbadaniu relacji pomidzy to samoci narodow aliteratur ito nawet wtak wielkiej skali, jak kilkusetletnia historia literatury portugalskiej wiadczy ksi ka Ewy ukaszyk Terytorium awiat. Wyobra eniowe konfiguracje przestrzeni wliteraturze portugalskiej od schyku redniowiecza do wspczesnoci9. Praca przedstawia dynamik rozwojow portugalskiej wyobra eniowoci przestrzennej, ewoluujcej od koncepcji terytorium narodowego jako obszaru, ktry na mocy mitu religijnego (legitymizujcego imperialny podbj) nale y nieustannie rozszerza przez rozpad owej wizji ipoczucie marginalizacji terytorialnej po dwudziestowieczny nomadyzm. Narodowa geografia mityczna jest interpretowana jako narzdzie su ce do utwierdzania poczucia to samoci wzwizku zdanym terytorium. Zaproponowane przez Ew ukaszyk przestrzenne instrumentarium pojciowe (terytorium, granica, itinerarium, nomadyzm, diaspora, geografia mityczna) mo na potraktowa jako swego rodzaju nowoczesn topik, loci communis, ktre stanowi obszar wsplny pisarstwa, historii literatury, bada etnicznych imitologii narodowej. Zo on iwielorako powizan zinnymi obszarami kwesti jest problem relacji miejsca iliteratury. Wnajwikszym skrcie mwic, dotyczy on mo e zwizkw pisarzy zkonkretnymi miejscami: rodzinnymi lub zwiedzanymi wpodr y. Odniesienia midzy tymi miejscami aliteratur mo na opisa, jak czyni to Robert Packard, za pomoc zapo yczonego zoptyki terminu refrakcja, gdy zakada si, i literatura jest pryzmatem, ktry przeksztaca autentyczne loci wmiejsca literackie10. Mo na te jednak uj t relacj wperspektywie geografii rodowisk literackich, gdy konkretne miejsca staj si przestrzeni twrcz, umo liwiajc dziaalno literack czy artystyczn. Imponujcym przykadem takiego podejcia jest ksi ka Shari Benstock Kobiety zlewego brzegu fascynujca opowie otym, jak lewobrze ny Pary sta si wpierwszych dekadach XX wieku miejscem narodzin alternatywnej wersji modernizmu11.
8

Szerzej pisaam otym wksi ce Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej wnowoczesnej literaturze polskiej, Universitas, Krakw 2003, s. 48-53. Zob. te : E. Ihnatowicz Kiedy kamienica jest akiedy nie jest domem polskim, w: Obraz domu wkulturach sowiaskich, red. T. Dbek-Wirgowa, A.Z. Makowiecki, UW, Wydzia Polonistyki, Warszawa 1997. E. ukaszyk Terytorium awiat. Wyobra eniowe konfiguracje przestrzeni wliteraturze portugalskiej od schyku redniowiecza do wspczesnoci, Wydawnictwo UJ, Krakw 2003. Na przykad R. Packard Refractions. Writers and Places, Carroll & Graf Publishers, New York 1990, s. 3. S. Benstock Kobiety zlewego brzegu. Pary 1900-1940, prze. E. Krasiski, P. Mielcarek, Sic!, Warszawa 2004.

10

24

11

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

Generalnie mwic, przyjmuje si obecnie ijest to stanowisko najczciej spotykane, i literatura imiejsca geograficzne nie s wobec siebie ekskluzywne, lecz komplementarne, prowadzce nieustanne negocjacje12. Obok tego cigle aktywnie rozwijaj si studia nad miastem wliteraturze zasilane teraz nowymi pomysami zteorii postkolonialnych inowej geografii literackiej. Przykady mo na tu mno y, ale najbardziej reprezentatywne dla aktualnej fazy literackich urban studies wydaj si prace dotyczce specyfiki dzisiejszej sytuacji kulturowej dawnych kolonialnych metropolii, azwaszcza Londynu. Postkolonialny Londyn to przede wszystkim problem wcenionej literaturze (Naipaula, Rushdiego, Smith, Kureishiego, Malkamiego), ktra jak wsoczewce, pokazuje wspczesne stratyfikacje idyslokacje etniczne, narodowe, religijne, pciowe ikulturowe13 dlatego warto powici jej nieco wicej miejsca. Gdy spojrze na ni zpunktu nowych przestrzennych rekonfiguracji, to na plan pierwszy wysunie si kwestia dawnej dychotomicznej ihierarchicznej relacji metropolia kolonie, fundamentalnej dla dyskursu kolonialnego ipostkolonialnego ifundujcej kolejne wartociujce, oparte na dominacji ipodporzdkowaniu opozycje (centrum peryferie, Zachd Wschd, aw strukturze urbanistycznej miast: porzdek chaos). Bezporedni kontakt midzy mieszkacami metropolii ikolonii wdobie kolonialnej wid albo do proklamowania iutwierdzania mocnych, czystych iesencjalnych to samoci (np. Voyage in the Dark J. Rhys), albo jak wpowieci V.S. Naipaula (Marionetki14) do naladowania imperialnego wzorca kulturowego. Wraz zrozpadem imperium nastpuje zjednej strony decentralizacja metropolii przez napyw imigrantw zperyferii, podminowujc od wewntrz iprzeksztacajc dawne hierarchie izarazem tworzc jakociowo now trzeci przestrze kulturowej hybrydyzacji (w ujciu H. Bhabby). Procesowi demonta u opozycji towarzyszy jednak pojawienie si kolejnej: relacja metropolia kolonie reprodukowana jest bowiem obecnie wsamej metropolii pod postaci opozycji centrum iskazujcego na marginalizacj przedmiecia 15 (przykadem powieci Budda
12

Zob. na przykad jedn zostatnich ksi ek zbiorowych powiconych tej problematyce: Literature and Place 1800-2000, ed. by P. Brown, M. Irwin (eds.), Peter Lang, OxfordNew York 2006. K. Robins Endnote. To London. The City beyond the Nation, w: British Cultural Studies; P. Brooker Modernity and Metropolis. Writing, Film and Urban Formations, Palgrave, London 2002; S. Kunicki Miasto widzialne, lecz nie widziane. Londyn wSzataskich wersetach Salmana Rushdiego, w: Miasto. Przestrze, topos, czowiek, red. A. Gle, J. Gutorow, I. Jokiel, Opolskie Towarzystwo Przyjaci Nauk Uniwersytet Opolski. Instytut Filologii Polskiej, Opole 2005. Przekad polski: V.S. Naupaul Marionetki, prze. M. Zborowska, Ksi ka iWiedza, Warszawa 1971. Zob. Cities on the Margin, on the Margin of Cities. Representations of Urban Space in Contemporary Irish and British Fiction, ed. par Ph. Laplace, E. Tabuteau, Presses universitaires franc-comtoises, Paris 2003.

13

14

15

25

Szkice
zprzedmiecia H. Kureishiegi16, Biae zby Z. Smith17). Wkonsekwencji tych procesw przestrze miasta, dawnej metropolii, staje si terytorium agonu, konfliktu, przemocy na tle etniczno-religijnym (na przykad Czarny album H. Kureishiegi18, Londonistan G. Malkami19), adawna r nica kulturowa ietniczna midzy metropoli akoloni niegdy rdo dominacji obecnie staje si przedmiotem konsumpcji imody na multi-kulti, interpretowanej niekiedy jako sygna neokolonializmu. Zpunktu widzenia literaturoznawstwa wa ny jest te fakt, e relacje przestrzenne iich rekonfiguracje uruchamiaj nowy sownik analityczny wbadaniach nad literatur (kultur) kolonialn ipostkolonialn, wczajc do niego kategorie etniczne, rasowe, klasowe, geograficzne, problemy globalizacji, transkulturowoci, hybrydyzacji ipolityki reprezentacji. W jeszcze inn stron wiod badania ekokrytyczne, achocia ich zwizek ze zwrotem topograficznym mo e by dyskusyjny, to niemniej obszarem wsplnym jest zpewnoci kategoria miejsca. Najbardziej lapidarna definicja ekokrytyki badanie relacji pomidzy literatur arodowiskiem przyrodniczym, natur akultur20 podkrela zreszt ten zwizek. Podobnie repertuar pyta stawianych wtej szkole krytycznej:
W jaki sposb natura reprezentowana jest wsonecie? Jak rol odgrywa miejsce akcji wfabule powieci? Czy wartoci wyra ane wdramacie s zgodne zekologiczn wiedz? Wjaki sposb metafory ziemi wpywaj na sposb, wjaki j traktujemy? Czy mo emy scharakteryzowa opisy przyrody jako gatunek? Czy oprcz rasy, klasy igender m i e j s c e mogoby sta si now kategori krytyczn? Czy m czyni pisz onaturze inaczej ni kobiety? Wjaki sposb umiejtno czytania ipisania wpyna na relacj ludzkoci ze wiatem naturalnym? Jak zmienia si wczasie koncept dzikoci? Wjaki sposb idla jakich konsekwencji kryzys ekologiczny przenika do wspczesnej literatury ikultury popularnej? Ojakim widzeniu natury mwi raporty rzdowe Stanw Zjednoczonych, reklamy korporacji, telewizyjne programy dokumentalne powicone naturze, idla jakich efektw retorycznych? Jakie znaczenie dla bada literackich mo e mie ekologia jako nauka? [] Czy jest mo liwa wielostronna inspiracja pomidzy badaniami literackimi adyskursem enwironmentalnym ipokrewnymi dyscyplinami, takimi jak historia, filozofia, psychologia, historia sztuki ietyka?21

16

H. Kureishiegi Budda zprzedmiecia, prze. M. Olejniczak-Skarsgrd, Zysk iS-ka, Pozna 1998. Z. Smith Biae zby, prze. Z. Batko, Znak, Krakw 2002. H. Kureishiegi Czarny album, prze. E. Rajewska, Zysk iS-ka, Pozna 2000. G. Malkami Londonistan, prze. M. wierkocki, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2007. Jest to oczywicie jedna zwielu definicji ekokrytyki, wprowadzona przez Cheryl Glotfelty w: Introduction. Literary Studies in an Age of Environmental Crisis, w: The Ecocriticism Reader. Landmarks in Literary Ecology, ed. by Ch. Glotfelty, H. Fromm, The University of Georgia Press, AthensGeorgia 1996, s. XVIII. Tam e, s. XIX.

17 18 19

20

26

21

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

Bliski zwizek ze zwrotem topograficznym wynika tak e zfaktu, e ekokrytyka jako dyscyplina nowa, wic szukajca dla siebie zakotwiczenia wprzeszoci itradycji przyczya do swojego obszaru tereny ju od dawna eksploatowane. Takim tradycyjnym obszarem docieka jest chocia by kwestia literackich reprezentacji natury. Ten przykadowy zestaw pyta, sformuowany przez Cheryl Glotfelty we wstpie do The Ecocriticism Reader, znakomicie wskazuje te na znamienne cechy wspczesnego mylenia transdyscyplinarnego. Nowa orientacja wbadaniach literackich jest bowiem odpowiedzi na procesy izjawiska zachodzce wwiecie (zwaszcza kryzys ekologiczny), azarazem nie zapomina owasnym poletku, czyli specyfice literaturoznawstwa. Umiejtnie dialoguje ztradycj wasnej dyscypliny, ajednoczenie nie boi si otwarcia na nowe idee zdyscyplin nieliterackich. Wspominane trajektorie wydawa si mog niekiedy powrotami wznane miejsca, wspczesny kontekst kulturowy nadaje im jednak nowe znaczenia. Tak jest na przykad wprzypadku regionalizmu, ktrego rewizj iprzeobra enie zawdziczamy kulturze ponowoczesnej. Do lat siedemdziesitych iosiemdziesitych literatura regionalna traktowana bya jako zjawisko drugorzdne idopiero rosnca od lat szedziesitych fala jej popularnoci wStanach Zjednoczonych przyniosa nowe perspektywy odczytania iwartociowania. Relacja zkultur ponowoczesn jest zreszt wtym przypadku do skomplikowana nowy regionalizm pojawi si wliteraturze wraz zpostmodernizmem, aoba nurty poczy krytycyzm wobec elitarnego modernizmu, zwaszcza wobec jego uniwersalistycznych uzurpacji. Oile jednak postmodernizm literacki nastawiony by na eksperymenty formalne inie by zainteresowany zwizkami ztopografi geograficzn, otyle nowy regionalizm optowa raczej za technikami realistycznymi, lokalno stawiajc oczywicie wcentrum zainteresowania. Dlatego te bywa traktowany przez krytykw jako reakcja na postmodernistyczne zamieszanie lub forma ucieczki od chaosu ponowoczesne kultury22. Obecnie jednak nowy regionalizm najwicej zawdzicza dyskursom mniejszociowym, azwaszcza teoriom postkolonialnym. Lokalne czy regionalne narracje traktuje si bowiem jako strategi emancypacyjn ikrytyczn odpowied na Wielkie Opowieci Narodowociowe zjednej strony, az drugiej jako reakcj na globalizacyjne atopie inie-miejsca. Nowy regionalizm wchodzi tak e wosobliwe relacje zponadregionalnym, czyli wspczenie zglobalnym. Mo e najkrcej inajtrafniej uj spraw Salman Rushdie, piszc wswej regionalnej ikosmopolitycznej zarazem powieci oKaszmirze iLos Angeles, ka de miejsce jest czci wszystkich innych miejsc23. Iwreszcie, nowy regionalizm nie jest tylko odmian litera-

22

Zob. J. Durczak 1960-1980. Nowy regionalizm, w: Historia literatury amerykaskiej XX wieku, t. 2, red. A. Salska, Universitas, Krakw 2003, s. 372. S. Rushdie alimar klaun, prze. J. Kozowski, Pozna 2006, s. 27.

23

27

Szkice
tury na temat konkretnych miejsc, czy ulokowanej wtakich miejscach, jest tak e prb znalezienia nowego miejsca, zktrego mo na bada literatur 24. Zwrot przestrzenny, jak pisaam na wstpie, powizany jest zinnymi zwrotami: kulturowym, ikonicznym, performatywnym. Najwiksze znaczenie mia zpewnoci zwrot kulturowy, ktry podda literatur ibadania literackie (wraz zca humanistyk) lokalizacji idyslokacji zarazem. Lokowanie czy sytuowanie bada nie jest tylko metafor coraz wiksz wag przywizuje si do faktu pozycji geograficznej badacza, zreguy emigranta, oraz miejsca, zktrego pochodzi ido ktrego wyjecha. Wystarczy wspomnie biografie Edwarda Saida, Arjuna Appaduraia, Gayatri Chakravorty Spivak iwielu innych umieszczane czy to we wstpach ich ksi ek, czy wosobnych artykuach. Przywoywany iupubliczniany kontekst biograficzny nie jest wich przypadku tylko elementem autoprezentacyjnym, ale chyba strategi autolokalizacji, dziki ktrej mo na zawiadczy wasnym yciorysem transpozycyjno goszonych teorii. Wiele racji jest zatem wtym, co pisze Roberto M. Dainotto onowej pozycji intelektualisty wnaszych czasach:
Jeli dawny nowoczesny intelektualista, gruntownie wykorzeniony, postrzega literatur jako strategi permanentnego wygnania ifundamentalnego przemieszczenia [] wspczesny intelektualista lubi podawa si za topologa: ona lub on m w i zpewnego specyficznego miejsca kulturowej produkcji i m w i ozlokalizowanej geografii wyobrani, wktrej granicach dana literacka wypowied mo e zosta uznana za znaczc, istotn, anawet zrozumia. Pozycyjno [] jest magicznym zaklciem ilepiej rozumie je dosownie.25

Miejsce ipozycja, warto zauwa y, graj tu podwjn rol lokalizacji geograficznej oraz metody badawczej. Relacji midzy zwrotem przestrzennym azwrotem kulturowym nie mo na jednak ujmowa jako zwizku przyczynowo-skutkowego czy nastpstwa. Iwtym przypadku bardziej trafna bdzie metafora cyrkulacji, ado wniosku takiego prowadz uwagi oznaczeniu geografii dla kultury we Wstpie do kulturoznawstwa:
Wiedza okulturze ibadania nad kultur coraz lepiej uwiadamiaj sobie co, co mo na nazwa geografiami (czy raczej topografiami) kultury: tym, wjaki sposb kultura jest uzale niona od przestrzeni, miejsc ikrajobrazw. Jednym zprzejaww tego jest nasczanie si jzyka kulturoznawstwa metaforami przestrzennymi. [] Co wicej jednak, szczeglnie wtedy, gdy kultur rozumie si jako zr nicowan, pokawakowan ipen konfliktw, niepodobna jej pojmowa bez obszarw, ktre wytycza (bez granic pastwowych czy terenw podlegajcych gangowi), miejsc, ktrym nadaje znaczenie [], czy pejza y, ktre tworzy (od biaych ska Dover po hipermarkety).26
24

R.M. Dainotto Place in Literature. Regions, Cultures, Communities, Cornell University Press, Ithaca, New York 2000, s. 4. Tam e, s. 3. Topografie kultury. Geografia, wadza ireprezentacja, prze. J. oziski, w: E. Baldwin, B. Longhurst, S. McCracken, M. Ogborn, G. Smith Wstp do kulturoznawstwa, prze. M. Kaczyski iin., Zysk iS-ka, Pozna 2007, s. 161.

25 26

28

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

Najwa niejsz wszak e konsekwencj zwrotu kulturowego dla orientacji topograficznych wydaje si rekonfiguracja relacji midzy literatur (i badaniami literackimi) ageografi.

Kultura, literatura, geografia: przepywy irekonfiguracje

Przemieszczenie zainteresowania zpoetyki przestrzeni imaginacyjnych na interakcje literatury zprzestrzeniami rzeczywistymi si rzeczy stwarza mo liwoci renegocjacji na linii literaturoznawstwo ageografia, tym bardziej e wcigu ostatnich lat zmienili si obaj partnerzy komunikacji idialogu transdyscyplinarnego. Pierwsze otwarcie drzwi zawdziczamy geografii humanistycznej, ktra, co warto wtym miejscu przypomnie, rozwina si wlatach siedemdziesitych jako forma oporu wobec dominujcego nurtu tej dziedziny podporzdkowanego metodologii kwantytatywnej. Dlatego te badacze zwizani zt opcj mylow polemicznie traktowali pojcie przestrzeni wypracowane wnaukach cisych, azaadaptowane wgeografii oambicjach scjentystycznych, iprzeciwstawiali mu ujcia akcentujce przede wszystkim jej antropologiczny, kulturowy wymiar27. Przestrze wraz zdowiadczajcym j podmiotem stay si dziki temu miejscem wsplnym, wi c geografi zinnymi naukami socjologi (by przypomnie tylko Floriana Znanieckiego wspczynnik humanistyczny) iantropologi. Ale nie tylko, poniewa zarwno przedmiot bada (miejsce dowiadczone przez czowieka, krajobraz kulturowy), jak nowe metody hermeneutyczne (nacisk poo ony na rozumienie, anie wyjanianie) zbli yy geografi humanistyczn do bada literackich. Z tego te powodu sama literatura staa si wa nym punktem odniesienia dla geografw humanistycznych, wa nym na tyle, e moga stanowi uzasadnienie ipotwierdzenie ich teorii miejsca. Literackie reprezentacje krajobrazw czytane przez geografw mog bowiem ujawnia zarwno specyfik indywidualnego dowiadczenia iinterpretacji przestrzeni, jak iramy kulturowe takiej lektury. By odwoa si do polskich przykadw, Dobiesaw Jdrzejczyk, interpretujcy znaczenie krajobrazu wprozie Gustawa Herlinga-Grudziskiego, zauwa a:
Opisywanie pejza u to zatem dla pisarza, tak jak dla ka dego czowieka wnim osadzonego, konstruowanie sensw, widzenie to nadawanie patrzeniu znacze, siganie wgb do ukrytych, niewidocznych wymiarw rzeczywistoci. [] Innymi sowy, jest wopisie pejza u co, czego nie ma wsamym pejza u, co jest jedynie wasnoci widzenia tego, kto patrzy. [] Zpunktu widzenia geografii humanistycznej wa ne jest to wszystko, co

27

29

Zob. K.H. Wojciechowski Koncepcje przestrzeni geografii humanistycznej. w: Przestrze wnauce wspczesnej, red. S. Symotiuk, G. Nowak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998.

Szkice
Herling-Grudziski wpisuje wswoje pejza e, czyli to, co wopisie pejza u jest pocztkiem nowych znacze.28

Dla geografw humanistycznych literatura jest te istotna jako rdo przykadw nieuchwytnego na inny, to znaczy naukowy sposb, genius loci oraz sposobw dowiadczania przestrzeni inadawania jej emocjonalnych zabarwie 29. Innymi sowy, literatura dostarcza jzyka do zrozumienia niemych ibezimiennych terytoriw ito dziki niej uzyskuj one znaczenia. I wtym miejscu nasuwa si pytanie, czy relacja midzy dyscyplinami dziaaa rwnie wdrug stron, to znaczy czy geografia humanistyczna bya rdem inspiracji dla literaturoznawcw? Niewtpliwie badacze zwizani ztym nurtem, zwaszcza Yi-Fu Tuan iEdward T. Hall, inspirowali literaturoznawcw, arozr nienie miejsca iprzestrzeni stao dobrem wsplnym wielu dyscyplin. W polskich badaniach literackich wa nym ikonsekwentnie przeprowadzonym projektem jest ksi ka Beaty Tarnowskiej Geografia poetycka wpowojennej twrczoci Czesawa Miosza30. Jej przedmiotem s Mioszowskie topografie, poetyckie opisy krajobrazw amerykaskich, litewskich, francuskich, rozpatrywane midzy dwiema osiami: geograficzn imetafizyczn. Miejsce, czyli podstawowa kategoria zaczerpnita zdyskursu geografii humanistycznej, zyskuje podwjny status, jest zarazem konkretnym miejscem na Ziemi, dowiadczonym izinterpretowanym, jak iMiejscem oznaczeniu symbolicznym. Potrzeba renegocjacji midzy literaturoznawstwem ageografi wynika jednak znowych wyzwa, poniewa gwnym impulsem prowadzcym do zbli enia jest obecnie zwrot kulturowy, ktry przeobrazi obie dyscypliny otwierajc je na siebie idostarczajc repertuaru wsplnych pyta, problemw ipoj. Rzecz jasna, proces ten dotyczy caej humanistyki, wykrelajc jej now map cho od razu nale y zastrzec, i pojawiajce si znasilon czstotliwoci metafory mapy ikrelenia mapy (mapping) s zbyt statyczne, by odda dynamiczny iraczej transwersalny charakter tych przeobra e. Jeli ju pozostawa przy metaforach wizualno-przestrzennych, to trafniejsza wydaje si metafora wielowymiarowej mapy migracji, trajektorii wdrownych konceptw, ruchw iprzesuni, wktrej ustalone granice przemieszczaj si, awymiar przestrzenny wprawdzie wbrew logice kartograficznej musi by uzupeniony ohistoryczny.

28

D. Jdrzejczyk Krajobraz kulturowy jako metafora bytu, w: Kultura jako przedmiot bada geograficznych. Studia teoretyczne iregionalne, red. E. Orowska, Oddzia Wrocawski Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw 2002, s. 21, 22. H. Libura Geografia iliteratura, Przegld Zagranicznej Literatury Geograficznej 1990 z. 4. B. Tarnowska Geografia poetycka wpowojennej twrczoci Czesawa Miosza, Wydawnictwo WSP, Olsztyn 1996.

29

30

30

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

Na terenie geografii konsekwencj zwrotu kulturowego bya ewolucja geografii humanistycznej wgeografi kulturow31 zt pierwsz czy j wprawdzie uznanie zaporedniczenia kulturowego za podstawow ram dowiadczania przestrzeni, ale odr nia zdecydowanie wikszy nacisk poo ony na kwestie by przywoa mantr wspczesnoci rasy, klasy igender, wyczulenia na problem wadzy iprzemocy symbolicznej oraz polityk reprezentacji. Co zatem czy obie dyscypliny po zwrocie kulturowym? cznikiem wydaje si odrzucenie tych definicji kultury, ktre traktuj j jako wytwr elity intelektualnej iuznanie jej pozycyjnoci, usytuowania wlokalnych parametrach, poszukiwania wobrbie kultury popularnej, nacisk na pluralizm kultur, atak e przekonanie, e kultura jest polem konfliktu iagonu. Peter Jackson, jeden zbadaczy zwizanych zgeografi kulturow, definiuje na przykad kultur wsposb wyranie zapo yczony zbrytyjskich cultural studies jako dziedzin, wktrej kontradykcje ekonomiczne ipolityczne s kontestowane irozwizywane 32, cho oczywicie, jak zaraz dodaje, do tych ekonomicznych ipolitycznych sprzecznoci nie mo na jej zredukowa. Podstawowe pytanie, ktre stawia nowa geografia kulturowa: wjaki sposb kultura nadaje znaczenie miejscom iprzestrzeniom dotyczy tak e praktyk ibada literackich. Przepyw kulturowych igeograficznych konceptw do bada literackich prowadzi natomiast do kolejnych rekonfiguracji geografii literackiej bardziej ni kiedy otwartej na pozycyjne wymiary literackich tekstw. Oile geografia literacka wpolskim rodowisku kojarzy si znauk pomocnicz badajc przestrzenne usytuowanie iaktywno ycia literackiego33, otyle wobszarze anglojzycznych bada literackich pod tym pojciem (literary geography) kryje si jednak wiele innych koncepcji. Poczwszy od spraw oczywistych, to znaczy badania interakcji pomidzy literackimi reprezentacjami autentycznych miejsc geograficznych atymi miejscami34 po sytuowanie literatury wglobalnych kontekstach. Wielu zr nicowanych przykadw geografii literackiej po zwrocie kulturowym dostarcza

31

Ch. Philo More Words, More Worlds. Reflections on the Cultural turn and Human Geography, w: Cultural Turns/Geographical Turns. Perspectives on Cultural Geography, ed. by I. Cook, D. Crouch, S. Naylor, J. Ryan, Prentice Hall, New York 2000. Wszechstronnym wprowadzeniem do problematyki kulturowej geografii jest ksi ka Mikea Cranga Cultural Geography, Routledge, LondonNew York 1998. P. Jackson Maps of Meaning. An Introduction to Cultural Geography, Routledge, LondonNew York, 1989, s. 1. Znowszych prac zob. na przykad: J. Kciska Geografia ycia literackiego na Pomorzu Nadwilaskim. Polski ikaszubski krg kulturowy, Instytut Kaszubski Pomorska Akademia Pedagogiczna, GdaskSupsk 2003. Notabene dla precyzji odr niania lepiej chyba nazywa t dziedzin wanie geografi ycia literackiego. Na przykad: J. Johnson Literary Geography. Joyce, Woolf and the City, w: The Blackwell City Reader, ed. by G. Bridge, S. Watson, Blackwell, Melbourne 2002.

32

33

34

31

Szkice
antologia Geographies of Modernism. Literatures, cultures, spaces, odczytujca na nowo modernizm po zwrocie topograficznym. Uzasadnieniem rekonfiguracji modernizmu wperspektywie geografii ikrytyki kulturowej twierdz redaktorzy, Peter Brooker iAndrew Thacker we wstpie, jest fakt, i nasze usytuowania wwiecie wraz zkoncepcjami domu, pracy, podr y, informacji oraz wynikajce znich kulturowe to samoci s przedmiotem radykalnej zmiany35. Ta zmiana wrwnym stopniu dotyczy modernizmu literackiego, ktry powinien zosta zrewidowany zpunktu widzenia chocia by historii kolonialnej. W Polsce wietnym iinspirujcym przykadem literackiej geografii s prace Doroty Koodziejczyk, ktra czy analiz nowej wyobrani przestrzennej wliteraturze anglojzycznej zkategoriami geografii kulturowej36. Co wicej, wprowadza wruch iprzemieszcza metafory przestrzenne, wykorzystujc na przykad heterotopie Foucaultowskie do opisu postkolonialnej to samoci:
W miejsce uniwersalizujcego historyzmu postkolonializm proponuje r nicujc kartografi podmiotowoci, wktrej umiejscowienie podmiotu, jego pozycyjno, jego wewntrzne napicie pomidzy ruchem (migracj, podr , wykorzenieniem) atrwaniem wmiejscu (zadomowieniem, zakorzenieniem) ukazuje to samo jako heterotopi: miejsce, gdzie spotyka si kilka r nych, czsto niekompatybilnych lub wzajemnie obcych przestrzeni. Wykorzystanie definicji heterotopii zkategorii cile przestrzennych na to samociowe ma rewolucyjny efekt ukazuje ona niewystarczalno dychotomii ja/inny, koniecznej dla celw analitycznych wkonstruowaniu spjnej to samoci, lecz wyrzucajcej niebezpieczestwo kryzysu iniezgodnoci wewntrznej bezpiecznie na zewntrz. 37

Co nowego wteoriach przestrzeni?

Kulturowa reorientacja obu dyscyplin odsania te ich wielorakie izo one powizania zprocesami przeksztacajcymi kultur zarwno wmakro-, jak imikroskali, wrd ktrych wymieni zpewnoci mo na globalizacj, hybrydyzacj kultur, rozwj nowych mediw inowych technologii komunikacyjnych, turyzm, ekologi ikryzys rodowiska. Teorie tych procesw izjawisk dostarczyy nowego zestawu pyta oraz odpowiedzi, ale przede wszystkim doprowadziy do nowych koncepcji przestrzeni. Ujmujc rzecz na razie hasowo, wspczesne mylenie oprzestrzeni po zwrocie kulturowym charakteryzowa bd nastpujce tendencje:
35

P. Brooker, A. Thacker Introduction. Locating the Modern, w: Geographies of Modernism. Literatures, Cultures, Spaces. Ed. by P. Brooker, A. Thacker, Routledge, LondonNew York 2005, s. 2. D. Koodziejczyk Antropologiczne fabulacje hybryda, tumaczenie, przynale no we wspczesnej powieci anglojzycznej, w: Ojczyzny sowa. Narracyjne wymiary kultury, red. W. Burszta, W. Kuligowski, Biblioteka Telgte, Pozna 2002; D. Koodziejczyk Kolonialne kontury, globalne przemieszczenia. Nowa wyobrania przestrzenna wliteraturze iteorii kultury, Czas Kultury 2002 nr 2; D. Koodziejczyk Trawersem przez glob. Studia postkolonialne iteoria globalizacji, Er(r)go 2004 nr 1. D. Koodziejczyk Trawersem przez glob, s. 21.

36

32

37

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

1. chiazmatyczne rozumienie relacji midzy przestrzeni zjednej strony ajzykiem, literatur ikultur zdrugiej, 2. nie esencjalne, lecz dynamiczne ujcie przestrzeni jako konfiguracji zmiennych lub przestrzeni tranzytowej, nie-miejsca, 3. czenie przestrzennoci ztemporalnoci, 4. powrt kategorii miejsca ico za tym idzie akcentowanie lokalnych iregionalnych, atak e innych (pciowych, etnicznych, klasowych, kulturowych) parametrw badacza, pisarza czy praktyk artystycznych oraz powizane ztym problematyzowanie opozycji lokalne globalne, 5. szczeglne zainteresowanie przestrzeniami hybrydycznymi, heterotopiami ipograniczami, 6. przesunicie perspektywy od ontologii do ideologii, od mimesis do pragmatyki wadzy nad przestrzeni, od uniwersalnej mityzacji do przemocy symbolicznej, od poetyki przestrzeni do polityki miejsca, 7. przekonanie, e literatura performatywnie powouje, kreuje inadaje znaczenia przestrzeni. Chiazmatyczne rozumienie relacji midzy przestrzeni ajzykiem chyba najtrafniej sformuowaa Ewa Rewers wswej ksi ce Jzyk iprzestrze wpoststrukturalistycznej filozofii kultury, ktra bya, nawiasem mwic, zwiastunem zwrotu przestrzennego wpolskiej humanistyce. Tekstualizacja przestrzeni iuprzestrzennienie dyskursu jako dwa nierozczne iobustronnie wpywajce na siebie procesy miay na celu przede wszystkim rozmontowanie utrwalonej wtradycji, zwaszcza filozoficznej, niepomiernie bardziej zo onej relacji midzy jzykiem aprzestrzeni, logosem ilogosfer, tekstem oraz rodowiskiem, mow ichor38. Jeli mo na doda co nowego do tych ustale, to warto zwrci uwag na gosy wiadczce oograniczeniach kulturowego iantropocentrycznego ujcia przestrzeni, atakie pojawiaj si chocia by wekokrytyce. Po drugie, warto te zaznaczy, e obecne rozumienie jzyka coraz czciej wskazuje na jego ideologiczny, polityczny wymiar39. Jedn zkonsekwencji lokalizacji (i dyslokacji) kultury jest fakt, e nie sposb wskaza na esencjalistyczne, uniwersalne koncepcje idefinicje przestrzeni imiejsca40. Warto wic mo e przywoa ksi k Tima Edensora To samo narodowa, kultura popularna i ycie codzienne, niezwykle cenn nie tylko ze wzgldu na orygi38

E. Rewers Jzyk iprzestrze wpoststrukturalistycznej filozofii kultury, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 1996, s. 8. Zob. na przykad: B. Hooks Margines jako miejsce radykalnego otwarcia, prze. E. Domaska, Literatura na wiecie 2008 nr 1-2. Peter Brooker na przykad wswoim sowniku nie definiuje miejsca iprzestrzeni, lecz pozycyjnie umieszcza je wr nych wspczesnych teoriach (P. Brooker AGlossary of Cultural Theory, Arnold, Londyn 2002).

39

40

33

Szkice
nalne wyprofilowanie tytuowej kwestii, ale te dlatego, e jest ona szczeglnie reprezentatywna dla wspczesnego mylenia oprzestrzeni imiejscu. Uwzgldnia ona przede wszystkim fakt, e zarwno nasze konceptualizacje przestrzeni, jak ikulturowe praktyki przestrzenne, tak e te pochodzce ze sfery ycia codziennego, s d y n a m i c z n k o n f i g u r a c j podlegajc nieustannym przeobraeniom. Edensor nie pyta zatem, czym jest przestrze, nie tworzy adnej teorii przestrzeni, ale opierajc si na zr nicowanych dowiadczeniach kulturowych ukazuje miejsca jako konstelacj zmiennych. Edensor podkrela jednoczenie, i na poziomie dowiadcze codziennoci rwnie istotne jest osadzenie owego dowiadczenia wwiecie kultury (elitarnej ipopularnej), ideologii, wyobra e, jak izanurzenie wprzedrefleksyjnym isomatycznym dowiadczaniu. Umiejtno dostrze enia iwplecenia wnarracj naukow dowiadczenia prywatnego, docenienie dziecicej percepcji miejsc, ktra kreli pierwotn, jeszcze nie pragmatyczn, lecz zabawow map przestrzeni codziennoci, sprawia, i dyskurs wspczesnych teorii zyskuje tu wa ny kontrapunkt. Sowem, wujciu Edensora przestrze to dynamiczna konfiguracja ideologii, codziennoci, zmysowoci41. Cech znamienn aktualnych poszukiwa spacjalnych jest te czenie przestrzennoci ztemporalnoci, geografii zhistori. Wtaki sposb postrzega ju heterotopie Michel Foucault: Heterotopie s najczciej powizane zwarstwami czasu, to znaczy otwieraj si na co, co mo na by nazwa, dla penej symetrii, heterochroniami42. Zinnej perspektywy historyczno osadzi wprzestrzeni Pierre Nora, tworzc koncepcj miejsc pamici (lieux de mmoire)43. Wnaukach spoecznych zkolei, David Harvey uzna sprz enie czasu iprzestrzeni (time-space compression) za cech specyficzn dla kultury ponowoczesnej. Warto te wspomnie opraktykach badawczych geohistorii, ktrej wPolsce doskonaym przykadem s badania rozwijane przez historyka sztuki Piotra Piotrowskiego 44. Mwic opowrocie miejsca we wspczesnych teoriach, wczeniej, rzecz jasna, nale y wspomnie okryzysie tradycyjnej koncepcji miejsca, ojego erozji, odejciu czy deprecjacji. Zwykle zjawisko zaniku miejsca (placelessness termin Edwarda Relpha) czy si zprocesami modernizacyjnymi, gdy przemiany cywilizacyjne
41

T. Edensor To samo narodowa, kultura popularna i ycie codzienne, prze. A. Sadza, Wydawnictwo WUJ, Krakw 2004, s. 55-93. Taki sposb mylenia oprzestrzeniach imiejscach wynika, przynajmniej po czci, ze specyfiki brytyjskich bada kulturowych, ktre za Raymondem Williamsem przyjmuj szerokie ujcie kultury jako stylu ycia. M. Foucault Inne przestrzenie, prze. A. Rejniak-Majewska, Teksty Drugie 2005 nr 6, s. 123. Na temat koncepcji Pierrea Nory, zob. zamieszczony wniniejszym numerze tekst Andrzeja Szpociskiego Miejsca pamici (lieux de mmoire). P. Piotrowski Drang nach Westen, w: Sztuka wedug polityki. Od Melancholii do Pasji, Universitas, Krakw 2007.

42

43

44

34

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

igospodarcze zjednej strony, adrugiej koncepcja pastwa narodowego zmarginalizoway wartoci lokalne iregionalne. Wizualnym wiadectwem tych uniwersalistycznych roszcze modernizacji by niewtpliwie styl midzynarodowy warchitekturze, adalszy rozwj tylko nasili mobilno (a wic wkonsekwencji brak przywizania do miejsca) oraz homogenizacj krajobrazu, jak uwa a twrca pojcia, Edward Relph. Problem erozji miejsca dotyczy wielu zjawisk kulturowych znamiennych dla supernowoczesnoci, jak twierdzi Marc Aug45. Jego autorska koncepcja nie-miejsc (non-lieux) zwraca uwag na tranzytywny charakter wspczesnych przestrzeni, przechodnich obszarw lotnisk idworcw, centrw handlowych iparkw rozrywki. Je eli mwi si jednak obecnie opowrocie miejsca, to nacisk kadzie si na kwestie lokalnoci, cho od razu nale y zaznaczy, i chodzi olokalno po zwrocie przestrzennym, azatem podlegajc dyslokacji, przeorientowan, uruchomion iujmowan pozycyjnie, wic wrelacji gwnie zprocesami globalizacyjnymi. Ich wzajemne uwikanie podkrelaj zreszt teorie glokalizacji, globalnego poczucia miejsca Doreen Massey czy globalnego wytwarzania lokalnoci Arjuna Appaduraia. Nietrudno te zauwa y, i zwrot przestrzenny skierowa si ku szczeglnym miejscom na mapie wiata. Ku pograniczom, terenom podporzdkowanym, ku dawnym metropoliom, czyli wszdzie tam, gdzie przestrze podlega cyrkulacji, przemieszczeniom, przemocy symbolicznej. Sekunduj im teorie hybrydyzacji kultury ito samoci, koncepcja trzeciej przestrzeni ireal-and-imagined space Edwarda W. Soi, nowa mestiza Glorii Anzalduy, hybrydyczna trzecia przestrze Homiego Bhabby. Wszystkie one pokazuj donioso owych pogranicznych terytoriw dla kultury wspczesnej, nowych konceptualizacji to samoci indywidualnych izbiorowych. Trudno oczywicie okreli, wjakim stopniu zainteresowanie przestrzeni pograniczn jest efektem wspczesnych teorii hybrydyzacji, kreolizacji, metyzacji46, aw jakim owe koncepcje zawdziczaj swe rda dowiadczeniom takich przestrzeni. Pytanie byoby zreszt le sformuowane trafniejsz po raz kolejny perspektyw wydaje si idea cyrkulacji. Na szczeglne rozwa enie zasuguje kwestia przejcia od poetyki przestrzeni do polityki miejsca, poniewa mo e budzi najwikszy opr. Oile wzachodnich dyskursach humanistycznych jest spraw a nadto oczywist, otyle wnaszym, lokalnym kontekcie polityka iideologia to upiory polskiej humanistyki akademickiej. Zdrugiej strony jednak, uwikanie literackich reprezentacji przestrzeni we wadz jest problemem oczywistym, cho od razu trzeba doda, e iniezwykle podatnym na banalizacj inadmierne rozszerzania.

45

M. Aug Non-lieux. Introduction une anthropologie de la surmodernit, d. du Seuil, Paris 1992. Wsprawie teorii hybrydyzacji zob. A. Nobis Kategoria hybrydyzacji kultury wdyskusjach, sporach ikoncepcjach globalizacji, Przegld Kulturoznawczy 2007 nr 3.

46

35

Szkice
Na u ytek bada literackich zorientowanych kulturowo, mo na by wyr ni kilka pl ukazujcych dziaanie polityki miejsca. Po pierwsze, polityka miejsca to sprawa jzyka czy te sownika ipytania, wjakim stopniu wadza nad przestrzeni artykuuje si wjzyku. Prosty przykad: kresy czy pogranicza? ziemie odzyskane czy uzyskane?47. Po drugie, polityka miejsca to sfera imagologii lub, by posu y si terminem Edwarda Saida, geografii imaginacyjnej (imaginative geography), awic kwestia znaczenia literackich reprezentacji przestrzeni wtworzeniu imaginarium wa nego dla obrazu lub konstruowania to samoci etnicznych, narodowych, spoecznych, pciowych. Przykadem mo e by problem wadzy przestrzeni wperspektywie gender od ideologii ogniska domowego 48, przez dominacj przestrzeni publicznej nad prywatn po ujarzmianie kobiecego ciaa wuniwersyteckim budynku dawnych koszarw. Po trzecie, mo na zpewnoci mwi opolityce miejsca wznaczeniu najbardziej rudymentarnym, to znaczy tworzenia wsplnoty opartej na zbli onych dowiadczeniach przestrzennych igeopolitycznych. Przykadem mo e by tom Znikajca Europa49, konstruujcy alternatywn (i imaginacyjn zarazem) geografi innej zapomnianej wsplnoty europejskiej. Przy okazji ujawnia te performatywny wymiar reprezentacji literackich, tworzc now map Europy.

Zamiast przewidywa
Mo na zasadnie przewidywa, e problematyka przestrzeni literackiej zajmie wniedalekiej przyszoci miejsce rwnie uprzywilejowane wobrbie poetyki, jak niedawno jeszcze problematyka narratora isytuacji narracyjnej, problematyka czasu, problematyka morfologii fabuy czy zupenie ostatnio problematyka dialogu idialogowoci.50

Szkic Janusza Sawiskiego, zktrego pochodzi cytowany fragment, opublikowany zosta w1978 roku istanowi wstp do tomu Przestrze iliteratura. Lektura zarwno tego artykuu, jak icaego zbioru po blisko 40 latach skania do porwna nie tylko historycznych, ale tak e sceptycznych. Po tej lekturze bowiem snucie przewidywa na temat przyszoci zwrotu topograficznego wpolskich ba47

Sugestywnych przykadw takiej jzykowej polityki miejsca dostarcza tom Kresy dekonstrukcja, red. K. Trybu, J. Ka ny, R. Okulicz-Kozaryn, Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, Pozna 2007. Zob. na przykad: L. Romero Biopolityczny opr wideologii ogniska domowego iChata wuja Toma, prze. M. Pary , w: Kultura, tekst, ideologia. Dyskursy wspczesnej amerykanistyki, red. A. Preis-Smith, Universitas, Krakw 2004. Znikajca Europa, red. K. Raabe, M. Sznajderman, Wydawnictwo Czarne, Woowiec 2006. J. Sawiski Przestrze wliteraturze. Elementarne rozr nienia iwstpne oczywistoci, w: Przestrze iliteratura, red. M. Gowiski iA. Okopie-Sawiska, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1978, s. 9.

48

49

50

36

Rybicka

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

daniach literackich byoby zajciem ryzykownym. Niemniej uwa am nowe obszary badawcze ikoncepty przestrzenne za warte aplikacji wpolskiej literaturze, poniewa itu odwoam si po raz kolejny do szkicu Sawiskiego potrzeba wymiany jzykw badawczych wraz ztowarzyszcymi jej przeformuowaniami znanych ju przedtem zagadnie, rozpozna itez nale y do elementarnych motyww kierujcych dziaaniami humanistw51. Takiej rewizji inowego jzyka zpewnoci wymaga kwestia regionalizmu zredukowana wPolsce do nostalgicznego ieskapistycznego wariantu maych ojczyzn, aprzecie ideologiczny projekt homogenicznej kultury narodowej, zacierajcej r nice regionalne ilokalne historie, jest problemem zarwno przed-, jak ipowojennym. Koncepcja otwartego (i krytycznego zarazem) regionalizmu stworzona wrodowisku Borussi nie staa si powszechniej znana, ato ona mogaby by punktem wyjcia dla dalszych poszukiwa. Dlatego narracje lokalne chyba najbardziej potrzebuj nowej perspektywy ogldu52. Dla polskiej tradycji humanistycznej ciekawe byoby te ponowne spojrzenie na relacje midzy literatur ageografi oczywicie ze wzgldu na dziewitnastowieczny dorobek Wincentego Pola. Analogicznie do analizy pisarstwa antropologicznego mo na projektowa analiz dyskursu geograficznego ijego literackich aspektw (na przykad geografii malowniczej Wacawa Nakowskiego). Wart rozwa enia wnowym sowniku topograficznym jest te kwestia relacji midzy podmiotem amiejscem (lub nie-miejscem). Kategorie przestrzenne s bowiem obecnie parametrami rozumienia podmiotowoci indywidualnej (homo geographicus, podmiot atopiczny), jak to samoci zbiorowych, lokalnych, regionalnych ikosmopolitycznych. W ka dym razie horyzont dla geopoetyki wydaje si otwarty, tym bardziej e jak prbowaam pokaza, wprawdzie sam termin zwrot przestrzenny/topograficzny nie jest wzasadzie wPolsce stosowany, ale wiele poszukiwa badawczych mo na by ju znim czy. Te rozproszone wr nych dziedzinach inicjatywy dowodz ponadto, i nowa wyobrania przestrzenna jest nie tylko przedmiotem badania, ale ifaktem dotyczcym wiadomoci teoretycznej ikrytycznej badaczy, wa nym, bo prowadzcym do rekonfiguracji pola naukowego humanistyki. Inspiracja zwrotem przestrzennym wymaga jednak lokalnej wra liwoci iglobalnej otwartoci.

51 52

Tam e, s. 10. Zob.: I. Iwasiw Inna ulego. Trudne pocztki szczeciskiej lokalnoci, w: Narracje po kocu (wielkich) narracji, red. H. Gosk, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007.

37

Szkice

Abstract
El bieta RYBICKA Jagiellonian University (Krakw)

From aPoetics of Space to aPoetics of Site: aTopographical Turn in Literary Research

The articles subject is atopographical turn in literary research, considered in association with the spatial turn in humanities. It in particular concerns contemporary reconfigurations, both in the area of new concepts of space and the discipline itself which is open today for circulation of ideas and notions from other areas. The essay indicates the main directions of interest of the research current in question, including e.g.: new regionalism; ecocriticism; literary urban studies; relations between literary representations of space and individual/ collective identity; interrelations between literature and geography. Characterised are the basic determinants of new concepts of space, e.g. connecting spatiality with temporality, reinstated category of site, interest in hybrid(ic)/transitive spaces and heterotopias, and the fundamental shift in the perspective from apoetics of space to one of site.

38