Nigella sativa L.

zwizki czynne, aktywno biologiczna

DOROTA MAKOWSKA, WIESAWA BYLKA* Katedra i Zakad Farmakognozji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego ul. wicickiego 4 60-781 Pozna *autor, do ktrego naley kierowa korespondencj: tel.:+48 61 8546709: faks: +48 61 8546701: e-mail: wieslawabylka@tlen.pl

Streszczenie Artyku jest przegldem pimiennictwa na temat zwizkw czynnych, aktywnoci biologicznej i waciwoci leczniczych nasion Nigella sativa. Nasiona Nigella sativa zawieraj olej tusty, ktrego 85% stanowi nienasycone kwasy tuszczowe, olejek lotny (gwnym, aktywnym skadnikiem jest tymochinon), biako, alkaloidy, flawonoidy i saponiny. Nasiona wykazuj waciwoci przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwwrzodowe, przeciwcukrzycowe, przeciwbakteryjne oraz chroni przed hepatoi nefrotoksycznoci wywoan zwizkami chemicznymi i lekami. W medycynie tradycyjnej stosowane s w rnych schorzeniach alergicznych, astmie alergicznej, egzemach, stanach zapalnych, w cukrzycy, nadcinieniu, dolegliwociach odkowo-jelitowych. Nasiona charakteryzuj si nisk toksycznoci, a podczas leczenia nasionami lub olejem otrzymywanym z nasion nie obserwowano istotnych dziaa ubocznych. Sowa kluczowe: Nigella sativa, nasiona, zwizki czynne, badania biologiczne, kliniczne

WSTP
Nasiona Nigella sativa L. (czarnuszki siewnej) znane s od ponad 2 tysicy lat ze swych leczniczych waciwoci. Najwczeniejsze doniesienie pisemne na jej temat znaleziono w Starym Testamencie. N. sativa wymienia Hipokrates, Pliniusz, Galen i Avicenna, Dioskorydes, w Polsce Marcin z Urzdowa, Syreniusz i ksidz Kluk [1].
Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

110
Nazwa Nigella utworzona zostaa przypuszczalnie ze wzgldu na barw nasion (ac. niger czarny, nigellus czarnuszek) [2]. Nazwy synonimiczne Nigella sativa L. to czarnuszka ogrodowa, czarnucha, kmin czarny, panna w zieleni, kkolnica [1], nazwy angielskie Black Cumin (czarny kminek), Fennel Flower (kwiat kopru), Roman Coriander (kolendra rzymska) i Nutmeg Flower (kwiat gaki muszkatoowej) [3, 4]. W stanie naturalnym czarnuszka siewna wystpuje na obszarach suchych, w subtropikalnych i umiarkowanych strefach Eurazji i pnocnej Afryki, gdzie jest te uprawiana [5]. W Polsce uprawia si j w poudniowej czci kraju [6]. Tradycyjnie nasiona czarnuszki siewnej stosuje si w schorzeniach grnych drg oddechowych (przezibieniach, kaszlu, w nieycie i zapaleniach oskrzeli, przy nawracajcych infekcjach), w terapii chorb autoimmunologicznych (tocze, reumatyzm, alergie), w dolegliwociach trawiennych oraz u pacjentw z podwyszonym poziomem cukru we krwi, a take na le gojce si rany, przy zmianach trdzikowych, w uszczycy i grzybicach skry. W lecznictwie stosuje si: zmielone nasiona (zwykle 25 g 2 razy dziennie), napar, odwar lub nalewk przyrzdzan z nasion, a take olej (w dawce 5001000 mg 23 razy dziennie), ktry otrzymywany jest przez toczenie nasion na zimno. Olej, zwany rwnie zotem faraonw, ma barw miodow do ciemnobrzowej, lekko gorzkawy smak i intensywnie korzenny zapach. Nasiona uywane s te jako przyprawa, np. do chleba, mis, przetworw warzywnych, jako namiastka pieprzu, szczeglnie u osb wraliwych, gdy nie drani bony luzowej odka [7]; rwnie jako rodek konserwujcy [8], a ze wzgldu na dziaanie ochronne przed promieniowaniem do produkcji kosmetykw [9].

CHARAKTERYSTYKA BOTANICZNA
N. sativa jest rolin jednoroczn zieln osigajc do 2040 cm wysokoci, o sztywnej, prostej lub nieznacznie rozgaziajcej si odydze. Ulistnienie jest skrtolege, o delikatnych, jasnozielonych, podwjnie pierzastosiecznych liciach, osadzonych na bardzo krtkich ogonkach [10]. Kwiaty pojawiaj si midzy czerwcem a wrzeniem, maj podwjny okwiat podzielony na zewntrzny okek piciu dziaek kielicha o dugoci 1520 mm, przypominajcych patki o barwie biaej do bladobkitnej z bkitnym unerwieniem i seledynowych szczytach oraz wewntrzny, skadajcy si z omiu dziaek korony o dugoci 78 mm, przeksztaconych w te, dwuwargowe miodniki wydzielajce nektar [11]. Owoc skada si z 510 mieszkw o dugoci 23 cm cakowicie zronitych ze sob, ktre zawieraj dojrzewajce we wrzeniu trjgraniaste nasiona o czarnej barwie, o pocztkowo gorzkim smaku, przechodzcym w ostry, korzenny, przypominajcy pieprz i zapachu zblionym do gaki muszkatoowej [10]. Korze roliny jest palowy, o dugoci ok. 25 cm [4].

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

111
ZWIZKI CZYNNE NIGELLA SATIVA L. Alkaloidy
Nasiona N. sativa zawieraj alkaloidy diterpenowe: nigellamin A1 A5, B1, B2 i C [12], alkaloidy izochinolinowe (N-tlenek nigelliminy, zwany inaczej nigellin oraz nigellimin) [13], a take rzadkie w wiecie rolinnym alkaloidy indazolowe: nigellidyn i jej 4-O-siarczan oraz nigellicyn [13-15]. Olejek eteryczny Olej tusty obecny w nasionach zawiera 0,42,5% olejku eterycznego, w ktrego skad wchodz: trans-anetol (38,3%), limonen (4,3%), p-cymen (14,8%), karwon (4,0%) [16], -pinen, karwakrol, tymol, 4-terpineol, a take charakterystyczny tymochinon, tymohydrochinon, ditymochinon (ryc. 1) oraz prawdopodobnie polimer tymochinonu, opisany jako nigellon [3]. Zawarto tymochinonu w olejku otrzymanym przez destylacj z par wodn ksztatuje si w granicach 2425% [17].
a) b) c)

O
Rycina 1. a) Tymochinon, b) Tymohydrochinon, c) Ditymochinon

Olej tusty Nasiona zawieraj 30%50% oleju tustego, w ktrego skad w okoo 85% wchodz nienasycone kwasy tuszczowe: linolowy (55,6%), oleinowy (23,4%) -linolenowy (0,41%) oraz rzadki w przyrodzie eikozadienowy (2,63%), a take kwasy: oleomirystynowy, oleopalmitynowy, margarynowy, margarooleinowy; natomiast wystpujce w oleju nasycone kwasy tuszczowe to palmitynowy (12,5%) mirystynowy, stearynowy, arachidowy, behenowy, lignocerynowy [3, 13, 16, 18, 19]. Olej jest bardzo stabilny i moe by przechowywany przez duszy czas [9]. Do gwnych fosfolipidw nale: fosfatydylocholina (4648% cakowitej iloci fosfolipidw), fosfatydyloetanoloamina, fosfatydyloseryna oraz fosfatydyloinozytol [20]. W oleju wystpuj fitosterole: -sitosterol (626 mg/100 ml oleju tocznego na zimno), -spinasterol, stigmasterol, kampesterol, stigma-7-en-3--ol, cholesterol, kampestanol, 7-stigmasterol, 5-avenasterol, 7-avenasterol i cykloartenol [13, 21].
Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

112
Flawonoidy
Z nasion czarnuszki siewnej wyizolowano i zidentyfikowano trzy glikozydy flawonoidowe:3-O-(6-feruloiloglukopiranozylo)(12)-O-galaktopiranozylo-(1 2)-O-glukopiranozyd, kwercetyny oraz 3-O-glukopiranozylo-(12)-O-galaktopiranozylo-(12)-glukopiranozydy kwercetyny i kemferolu [22].

Inne skadniki
W nasionach obecne s: saponiny (melantyna, hederakozyd C i hederagenina) [13, 3]; melanina [23]; wglowodany (okoo 32%), proteiny (okoo 22%, zawierajce osiem z dziewiciu niezbdnych aminokwasw (fenyloalanin, izoleucyn, leucyn, lizyn, metionin, treonin, tryptofan, walin); karoten [8]; witaminy B1 i B6 [13]; zwizki mineralne, m.in. sole Ca, Mg, Fe, Na, K, Se i Zn [19].

AKTYWNO BIOLOGICZNA Dziaanie przeciwcukrzycowe

Mechanizm dziaania przeciwcukrzycowego polega na obnieniu stresu oksydacyjnego i utrzymaniu integralnoci komrek trzustkowych, korzystnym wpywie na regeneracj i proliferacj -komrek trzustki, a take na usprawnianiu obwodowego metabolizmu glukozy i zwikszaniu sekrecji insuliny lub redukcji jelitowej absorpcji glukozy [24]. Wyniki bada na szczurach, u ktrych eksperymentalnie wywoywano cukrzyc za pomoc streptozotocyny wykazay, e wycig z nasion powodowa spadek peroksydacji lipidw i poziomu tlenku azotu NO oraz wzrost aktywnoci enzymw antyoksydacyjnych w homogenacie trzustki: peroksydazy glutationowej, dysmutazy ponadtlenkowej oraz katalazy [25, 26]. Wodny wycig z nasion, podawany szczurom z cukrzyc wywoan alloksanem powodowa redukcj poziomu glukozy we krwi od 7,831,25 nM/L do 6,71,0 nM/L i stymulacj wydzielania insuliny od 0,550,08 Mu/L do 0,650,06 Mu/L [24]. Wycig z nasion wpywa te na glukoneogenez wtrobow, powodujc obnienie w homogenizacie wtroby poziomu enzymw biorcych udzia w glukoneogenezie (karboksylaz: pirogronianowej i fosfoenolopirogronianowej) [27], natomiast olej z nasion (400 mg/kg m.c.) powodowa spadek produkcji glukozy z prekursorw glukoneogenezy [28]. Olejek eteryczny i tymochinon u szczurw z cukrzyc indukowan streptozotocyn powodoway obnienie poziomu glukozy i wzrost wydzielania insuliny. Ponadto szczeglnie olejek eteryczny wywoywa biochemiczn oraz morfologiczn popraw w nerwach kulszowych szczurw. Pozwala to przypuszcza, e olejek i tymochinon mog by skuteczne w agodzeniu neuropatii obwodowych [29].

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

113
Aktywno hipoglikemiczna kwercetyny, obecnej w nasionach N. sativa, polegaa na normalizacji poziomu glukozy we krwi, zwikszaniu zawartoci glikogenu w wtrobie i wydzielania insuliny przez -komrki trzustki o okoo 4470%. Dziaanie hipoglikemiczne kwercetyny wynika moe take z redukcji stresu oksydacyjnego oraz wpywu na zachowanie integralnoci -komrek trzustki [30]. Nasiona z Nigella sativa okazay si skuteczne w agodzeniu cukrzycowej osteopenii, bdcej jedn z komplikacji cukrzycy. U szczurw z cukrzyc indukowan streptozotocyn terapia N. sativa, w poczeniu z parathormonem oddziaywaa skutecznie na mas kostn i wytrzymao mechaniczn koci. Kombinacja N. sativa i parathormonu okazaa si bardziej efektywna ni w przypadku zastosowania N. sativa i parathormonu osobno [31].

Dziaanie przeciwnowotworowe
Mechanizm dziaania przeciwnowotworowego N. sativa polega moe na hamowaniu syntezy kwasw nukleinowych, wpywie na cykl komrkowy, hamowaniu angiogenezy i metastazy, immunostymulacji i pobudzaniu czynnoci limfocytw oraz makrofagw, stymulacji syntezy cytokin: gwnie interleukin, TNF- oraz interferonu, immunoglobulin skierowanych przeciwko antygenom rakowym, a take na wywoywaniu apoptozy w komrkach nowotworowych oraz na dziaaniu przeciwutleniajcym. Badania wycigu z N. sativa, a take tymochinonu i ditymochinonu wykazay ich cytotoksyczno przeciw guzowi puchlinowemu Ehrlicha, choniakowi puchlinowemu Daltona, misakowi 180, gruczolakorakowi trzustki, misakowi macicy i liniom komrek biaaczkowych. Komrki charakteryzujce si wielolekow opornoci okazay si bardziej wraliwe na tymochinon i ditymochinon ni na etopozyd [32]. Frakcja octanu etylu z nasion N. sativa powodowaa zahamowanie wzrostu rnorodnych linii komrek rakowych bez wpywu na prawidowe komrki rdbonka, natomiast odwar z nasion hamowa wzrost ludzkich linii komrkowych HepG2 raka wtroby poprzez dziaanie na syntez DNA oraz zapobiega karcynogenezie indukowanej chemicznie u szczurw [33]. Melanina z N. sativa dziaaa immunoregulujco poprzez wpyw na ekspresj cytokin (czynnika martwiczego nowotworu (TNF-), interleukiny 6 (IL-6), a take naczyniowego rdbonkowego czynnika wzrostu (VEGF)) w komrkach nowotworowych [23]. Tymochinon powodowa spadek liczby komrek raka okrnicy SW-626, podobny do wywoanego przez 5-fluorouracyl, ktry, w przeciwiestwie do tymochinonu, powoduje liczne skutki uboczne [34, 35]. Tymochinon wykazywa dziaanie przeciwnowotworowe take na drodze apoptozy. Zakca on potencja bony mitochondrialnej i wywoywa aktywacj kaspaz 8, 9 i 3 w komrkach biaaczki mieloblastycznej HL-60 oraz powodowa wzrost stosunku biaek Bax/Bcl-2 dziki stymulacji (mechanizm upregulation) czynnika
Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

114
proapoptotycznego Bax i zmniejszenie iloci biaek antyapoptotycznych Bcl2 (down-regulation) [36]. Tymochinon wywoa rwnie apoptoz komrek HEp-2 gruczolakoraka krtani, komrek kostniakomisaka oraz komrek raka okrnicy. Zwizek ten dziaa selektywnie na komrki nowotworowe, natomiast nie wpywa na morfologi oraz proliferacj komrek prawidowych [37, 38]. Wzrost apoptozy mysich komrek biaaczkowych P388 wywoywaa rwnie -hedryna, trjterpenowa saponina wyizolowana z nasion N. sativa [39]. Tymochinon zmniejsza proliferacj komrek brodawczaka (Papilloma), linii komrkowych raka okrnicy HCT-116 na drodze zahamowania fazy G1 w cyklu komrkowym i przywracania do waciwego poziomu biaka p16. Po podaniu tymochinonu zauwaono wzrost ekspresji w genach biaek p53 i p21, a take spadek Bcl-2 [37]. Olej z nasion N. sativa zalenie od stenia hamowa wytwarzanie przez komrki nowotworowe wkniakomisaka HT1080 substancji fibrynolitycznych: t-PA, uPA, PAI-1. Mechanizm dziaania przeciwnowotworowego przypuszczalnie polega te na zahamowaniu przerzutw guza i metastazy [40]. Nasiona N. sativa obniay stres oksydacyjny, odpowied hiperproliferacyjn i kancerogenez nerkow wywoan u szczurw przez nitrylotrjoctan elaza (Fe-NTA). Doustna suplementacja N. sativa (50 i 100 mg nasion/kg masy ciaa) wywoaa spadek peroksydacji lipidw, wzrost poziomu glutationu, enzymw przeciwutleniajcych oraz obnienie czstoci wystpowania guzw [41].

Dziaanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwwrzodowe i ochronne na misz wtroby i nerek

Dziaanie antyoksydacyjne Olej tusty, olejek eteryczny i jego skadniki oraz ekstrakt z N. sativa wykazyway dziaanie antyoksydacyjne. Z tej aktywnoci wynika m.in. dziaanie ochronne, nastawione przeciw zmianom miszu wtroby i nerek wywoywanym rnymi toksynami u zwierzt laboratoryjnych, a take dziaanie przeciwzapalne [8]. Olej tusty z nasion oraz tymochinon hamoway 5-liopoksygenaz i cyklooksygenaz oraz peroksydacj lipidw w membranach. Tymochinon okaza si silnym inhibitorem obu enzymw (odpowiednio LD501g/ml i 3,5 g/ml), lecz jego niska zawarto (0,2% w/v) nie moe uzasadnia dziaania antyoksydacyjnego oleju. Przypuszczalnie znaczenie maj te nienasycone kwasy tuszczowe. Inhibicja wytwarzania prozapalnych eikozanoidw i peroksydacji lipidw wyjania skuteczno stosowania miejscowego oleju w leczeniu blw stawowych oraz nasion w leczeniu astmy oskrzelowej i egzem skrnych [18]. Kolejne badania in vitro potwierdzaj antyoksydacyjn aktywno oleju z N. sativa, a take otrzymanych z niego frakcji (lipidy obojtne, glikolipidy i fosfolipidy, skadniki niezmydlajce si). Silna waciwo zmiatania wolnych rodnikw bya skorelowana z zawartoci wielonienasyconych kwasw tuszczowych, skadni-

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

115
kw niezmydlajcych i fosfolipidw [8, 42]. Zdolny do zmiatania wolnych rodnikw okaza si te tymochinon i inne skadniki olejku lotnego jak: karwakrol, trans-anetol i 4-terpineol [43]. Dziaanie przeciwzapalne Tymochinon podawany szczurom (dootrzewnowo przez 5 dni przed podaniem owalbuminy), powodowa istotny spadek poziomu cytokin Th 2, eozynofilw w pucach, agodzc reakcj zapaln drg oddechowych. Tumieniu stanu zapalnego towarzyszyo zahamowanie ekspresji biaka COX-2 i produkcji PGD2. Tymochinon, a take tymohydrochion wykazyway silne dziaanie hamujce na COX-2, a niewielkie na COX-1 oraz produkcj PGE2 [44], podczas gdy tymol rwnie wystpujcy w olejku, cechowaa si wysz aktywnoci hamujc przeciw COX-1 [45]. Tymochinon hamowa te 5-lipooksygenaz (5-LOX) oraz obnia poziom leukotrienw LTB4 i LTC4 [46, 47]; zmniejsza ostre i przewleke stany zapalne u szczurw bdce nastpstwem podania karageniny [47]. Badania na otrzewnowych komrkach tucznych szczurw wykazay, e nigellon (polimer tymochinonu), hamowa uwalnianie histaminy indukowane przez czynniki pobudzajce jej wydzielanie. Mechanizm dziaania polega na zahamowaniu kinazy biakowej C oraz obnianiu wewntrzkomrkowego stenia wapnia [13, 32]. Badania wskazyway, e produkcj mediatorw zapalnych hamoway olej tusty z nasion N. sativa i nigellon (polimer tymochinonu). Silna, w porwnaniu z tymochinonem, aktywno oleju moe by zwizana z wpywem kwasu eikozadienowego [13]. Dziaanie przeciwzapalne oleju z N. sativa byo porwnywalne z aktywnoci aspiryny w dawce 100 mg/kg [48]. Dziaanie przeciwwrzodowe Jedn z przyczyn choroby wrzodowej jest obnienie aktywnoci enzymw antyutleniajcych, jako wynik wzmoonej aktywnoci reaktywnych form tlenu. Przeciwwrzodowe dziaanie oleju N. sativa wynikao z poprawy aktywnoci antyoksydacyjnej oraz wzrostu zawartoci mucyny w bonie luzowej odka. Za dziaanie to odpowiedzialny by tymochinon oraz wielonienasycone kwasy tuszczowe. Dziaanie gastroprotekcyjne oleju wizao si rwnie z hamowaniem uwalniania histaminy z komrek tucznych [49]. Nasiona i tymochinon wykazyway dziaanie ochronne na bon luzow odka ze stopniem protekcji 53,5% w uszkodzeniach wywoanych dziaaniem etanolu, powodoway wzrost poziomu glutationu, mucyny, wolnego kwasu, redukcj poziomu histaminy w odku i aktywnoci peroksydazy w krwinkach biaych, a take zmniejszenie liczby mastocytw i obszaru odka objtego naderkami. Tymochinon powodowa zmniejszenie uszkodzenia bon luzowych odka, ale w mniejszym stopniu ni olej czy nasiona N. sativa [50, 51].

Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

116
Dziaanie hepatoochronne Podawanie oleju z N. sativa krlikom, u ktrych stosowano CCl4 jako hepatotoksyn, powodowao wzrost aktywnoci enzymw przeciwutleniajcych obnionych toksyn, popraw obrazu krwi, profilu lipidowego, spadek podwyszonych poziomw K+ i Ca2+, zmniejszenie podwyszonego poziomu nadtlenkw lipidw i enzymw wtrobowych, a take zapobiegao zwknieniu wtroby [8]. Codzienne podawanie oleju (800 mg/kg doustnie przez 4 tygodnie), szczurom intoksykowanym CCl4 wywierao korzystny wpyw na profil lipidowy, poziom transaminaz, fosfatazy zasadowej i bilirubiny [52]. Hepatoochronnie dziaa te tymochinon. Dziaanie to byo skorelowane z jego waciwociami antyoksydacyjnymi. Tymochinon podawany doustnie zwierztom laboratoryjnym (8 mg/kg m.c./dzie) przed intoksykacj czterochlorkiem wgla [53, 54] lub hydronadtlenkiem tertbutylu zmniejsza skutki dziaania hepatotoksyn (hamowa peroksydacj lipidw oraz zalenie od dawki i czasu, zmniejsza produkcj nitratw oraz redukowa ekspresj genu i wytwarzanie indukowanej syntazy NO (iNOS) [8, 55, 56]. W zapobieganiu hepatotoksycznoci wywoanej przez CCl4 skuteczna okazaa si wodna zawiesina z nasion N. sativa stosowana doustnie u zwierzt (250 mg/kg m.c i 500 mg/kg m.c.) przez 5 dni [57]. Korzystne dziaanie wykazywa rwnie wycig z N. sativa w poczeniu z Urtica dioica [58]. Dziaanie ochronne na misz nerek Olej, wycig z N. sativa oraz tymochinon zapobiegay nefrotoksycznoci wywoanej gentamycyn u szczurw [8, 59]. Podawanie tymochinonu szczurom przed i podczas stosowania ifosfamidu, wywoujcego jako dziaanie niepodane syndrom Fanconiego, powodowao agodzenie uszkodze nerkowych, wzrost poziomu glutationu oraz redukcj poziomw nadtlenkw lipidw [8]. Tymochinon podawany w dawce 10 mg/kg/dzie przez 5 dni przed zastosowaniem doksorubicyny obnia poziom mocznika, trjglicerydw i cholesterolu cakowitego, znosi rwnie proteinuri i albuminuri [60]. Tymochinon podawany szczurom, u ktrych za pomoc doksycykliny wywoano zmiany toksyczne w obrbie serca i nerek, przeciwdziaa im, a take przywraca do normy poziom markerw stresu oksydacyjnego [8]. Wycig chroni misz wtroby i nerek przed toksycznoci wywoan cisplatyn. Po podaniu wycigu obserwowano zmniejszenie wypywu enzymw wtrobowych, zmniejszenie spadku liczby leukocytw i poziomu hemoglobiny, wpyw na poziom hematokrytu [61].

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

117
Dziaanie ochronne przed promieniowaniem N. sativa zapobiegaa uszkodzeniom wywoanym nawietlaniem promieniowaniem jonizujcym w radioterapii. Po podaniu N. sativa zwierztom laboratoryjnym (1 mL/kg m.c.) i ekspozycji na pojedyncze dawki promieniowania 6 Gy nastpowao zmniejszenie poziomu markerw stresu oksydacyjnego: aldehydu dimalonowego, azotanw, azotynw i zwikszenie aktywnoci przeciwutleniaczy nieenzymatycznych: kwasu askorbinowego, retinolu, -karotenu, glutationu i ceruloplazminy [8, 62]. Dziaanie przeciwblowe i rozkurczowe Olej podawany doustne (50-400 mg/kg) hamowa reakcj nocyceptywn spowodowan przez termiczn, mechaniczn i chemiczn stymulacj nocyceptorw u myszy. Dziaanie oleju jest czciowo zwizane z aktywnoci tymochinonu [63, 64]. Dziaanie antynocyceptywne oleju N. sativa oraz tymochinonu nastpowao przypuszczalnie poprzez bezporedni stymulacj receptorw opioidowych, zlokalizowanych w centralnym systemie nerwowym [32, 64] lub inhibicj prozapalnych prostaglandyn [17]. Olejek lotny hamowa czynno skurczow mini gadkich macicy u szczurw i winek morskich indukowan oksytocyn poprzez zakcanie procesu depolaryzacji lub hamowanie napywu jonw wapnia przez kanay VDCs lub ROCs. Olejek hamowa take kurczliwo mini tchawicy i jelit indukowan acetylocholin, samoistn ruchliwo winek morskich i krlikw oraz kurczliwo piercienia aorty indukowan norepinefryn [65]. Wycig metanolowy z odtuszczonych nasion oraz wycig wodny wykazyway silnie dziaanie depresyjne na centralny ukad nerwowy oraz dziaay przeciwblowo [66]. Dziaanie na ukad sercowo-naczyniowy i na ukad moczowy Maceraty z nasion N. sativa (0,5; 1,0; 2,0 i 5,0 mg%) wykazyway silne hamujce dziaanie na czsto akcji serca, jego kurczliwo, silniejsze od dziaania diltiazemu (odpowiednio w dawkach 0,1; 1,0; 10,0 i 100,0 M) [67, 68]. Olejek lotny z nasion N. sativa podawany doylnie szczurom w dawkach od 4 do 32 L/kg, a take tymochinon (0,2-1,6 mg/kg), powodoway dawkozalene obnienie cinienia ttniczego krwi [69]. Nasiona podane szczurom albinosom (180 mg/kg m.c./dzie), powodoway zmiany w koagulacji, lecz w stosowanych dawkach zmiany te byy przejciowe [70]. rdotrzewnowe podanie oleju z N. sativa (2 ml/kg) przed indukowaniem uszkodze komrek przez CdCl2 u szczurw, miao wpyw na obraz krwi. Olej przyczynia si do wzrostu obnionego poziomu erytrocytw, biaych komrek krwi, objtoci krwinek w hematokrycie i odsetka neutrofilw [71].
Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

118
Tymochinon i olej z N. sativa dziaay ochronnie przed hiperhomocysteinemi indukowan u gryzoni metionin, prowadzc do miadycy ttnic wiecowych, mzgowych i obwodowej choroby naczyniowej [8, 72]. Etanolowy wycig z nasion N. sativa (250 mg/kg) hamowa indukowane u szczurw 1% glikolem etylenowym, formowanie si kamieni nerkowych oraz obnia stenie szczawianu wapnia w moczu [73]. Olej z nasion oraz tymochinon, hamujc peroksydacj lipidw, zmniejszay zmiany bdce nastpstwem procesw zachodzcych wskutek reperfuzji po niedokrwieniu w hipokampie u szczurw [74]. Dziaanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe Olejek lotny, wycig eterowy z nasion, a take tymohydrochinon i ditymochinon hamoway wzrost bakterii patogennych, szczeglnie Gram-dodatnich [8, 13, 32]. Wycig eterowy dziaa synergicznie ze streptomycyn, gentamycyn; addytywnie ze spektynomycyn, erytromycyn, tobramycyn, doksycyklin, chloramfenikolem, kwasem nalidyksowym, ampicylin, linkomycyn i kombinacj sulfametoksazolu z trimetoprimem [13]. Olejek hamowa te wzrost 37 drobnoustrojw pasoytujcych w jelitach, gwnie: Shigella dysenteriae, Shigella flexneri, S. sonnei, S. boydii [13]. Wycig eterowy z nasion oraz tymochinon wykazyway silne waciwoci przeciwgrzybicze. Wartoci MIC eterowego ekstraktu N. sativa MIC=1040 mg/ml, tymochinonu MIC=0,125-0,25 mg/ml, mog wskazywa, e dziaanie czarnuszki przeciw omiu testowanym dermatofitom jest uzalenione od tymochinonu. Warto inhibicji wzrostu: Epidermophyton floccosum i Microsporum canis w przypadku tymochinonu i wycigu eterowego w skutecznych steniach bya porwnywalna z gryzeofulwin [75]. Inokulacja Candida albicans u myszy objawiaa si powstawaniem kolonii grzyba w wtrobie, ledzionie i nerkach. Wodny wycig z nasion podawany przez 3 dni po zakaeniu hamowa wzrost grzyba we wszystkich organach [8]. Olej podany dootrzewnowo w 3. dniu infekcji myszom zainfekowanych cytomegalowirusem mysim hamowa replikacj wirusa w ledzionie i wtrobie. Obserwowano wzrost poziomu -interferonu, limfocytw pomocniczych T oraz liczby makrofagw. Po 10 dniach leczenia obecno wirusa bya niewykrywalna w ledzionie i wtrobie, co odrniao t grup od grupy kontrolnej z trwajc infekcj [8, 32]. Dziaanie przeciwrobacze Olejek eteryczny w rozcieczeniu 1:100 wykazywa dziaanie przeciwtasiemcowe u dzieci chorujcych na tasiemczyc [32]. Olej oraz tymochinon okazay si skuteczne w przypadku zakaenia przywr Schistosoma mansoni, wpywajc na popraw funkcji wtroby i systemu immunologicznego zmienionych w infekcjach S. mansoni, nie powodujc jednoczenie adnych dziaa ubocznych w testowanych dawkach [8, 32].

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

119
BADANIA KLINICZNE
Badania kliniczne potwierdzajce rnorodn aktywno Nigella sativa, wykazan w pracach biochemicznych, farmakologicznych na zwierztach, s jak dotd nieliczne. Dotychczas opublikowane dotycz wpywu na przebieg schorze alergicznych: astmy, kataru, zmian skrnych. Wycig z nasion N. sativa podawano grupie 29 dorosych pacjentw chorujcych na astm. Wrd pacjentw wyrniono grup kontroln 14 osb, ktrym podawano placebo i grup badan 15 osb, ktrym podawano 15 ml/kg 0,1% wycigu w czasie 3 miesicy. Objawy astmy, ich nasilenie, czstotliwo wystpowania w cigu tygodnia oraz obecno wiszczcego oddechu badano na pierwszej wizycie, nastpnie po 45 dniach i na kocu bada. Testowano te mechanik oddychania (pulmonary test function, PFT) podczas trzech kolejnych wizyt. Objawy alergii: nasilenie astmy, czstotliwo napadw i wiszczcy oddech w badanej grupie znacznie zmniejszyy si na drugiej i trzeciej wizycie, a wartoci PFT ulegay normalizacji. Dawki stosowanych lekw: w formie inhalacji (kortykosteroidy) i postaci doustnej (-agonici, kortykosteroidy, teofilina) w badanej grupie mona byo znacznie obniy w porwnaniu z grup kontroln. Rezultaty I fazy bada wskazuj na moliwo zastosowania w leczeniu objaww astmy [76]. 152 pacjentom ze schorzeniami alergicznymi (alergiczny katar, objawy astmy oskrzelowej, egzema atopowa), podawano kapsuki zawierajce 500 mg oleju. Wrd pacjentw wyrniono cztery grupy. W I grupie przeprowadzono badania z podwjnie lep prb z placebo w grupie konrolnej. Obejmowaa ona 63 pacjentw (617 lat) z alergicznym katarem, objawami astmy oskrzelowej, egzemy atopowej, ktrzy otrzymywali olej (3 x dz. po 1 kaps. 8 tyg.). II grupa zostaa poddana badaniu otwartemu. Skadaa si z 49 pacjentw (615 lat) z objawami kataru, astmy, egzemami, ktrzy otrzymywali olej 3 x dz. po 2 kaps. przez 68 tyg. Grupa III skadaa si z 20 pacjentw (1565 lat) z podwjnie lep prb, kontrolowana placebo, u ktrych katar alergiczny leczono kortykosteroidami. Grupa IV w otwartej prbie uczestniczyo 20 pacjentw powyej 18 lat z alergi wziewn, ktrzy otrzymywali olej (2 x dz. po 34 kaps. przez 28 dni). We wszystkich grupach oceniano subiektywne objawy (stan spojwek, katar, objawy astmy oskrzelowej, egzemy skrne, ogln kondycj) oraz laboratoryjnie badano: IgE, ilo eozynofilw (w I grupie), endogennego kortyzolu w osoczu i moczu, ACTH, triglicerydy, cakowity cholesterol, LDL i HDL cholesterol, subpopulacje limfocytw (IV grupa). Po okresie leczenia olejem istotnie poprawiay si kliniczne objawy choroby, szczeglnie u dzieci (u 80% dzieci z I i II grupy badanej zmniejsza si katar sienny, zagodzeniu ulegay objawy astmy). W grupie III poprawa bya nieznaczna w stosunku do placebo. W grupie IV, u osb dorosych, zmniejszeniu ulega katar, nie notowano jednak istotnej poprawy w objawach astmy i egzemy atopowej, poziom triglicerydw i LDL cholesterolu nieznacznie si obnia, niewiele wzrasta poziom HDL, podczas gdy subpopulacje limfocytw, poziom kortyzolu endogennego i uwalnianie ACTH pozostaway bez zmian. W dawce 40 mg/kg olej by dobrze tolerowany przez dorosych i dzieci, w wyszych dawkach u dzieci wystpiy dolegliwoci odkowo-jelitowe, ktre
Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

120
mona zagodzi, podajc kapsuki po jedzeniu. Z bada wynika, e olej moe by rodkiem pomocniczym w leczeniu dolegliwoci alergicznych [77]. Gwnym skadnikiem oleju s kwasy tuszczowe, m.in. w 60% kwas linolowy. Pacjenci z atopow alergi maj defekt lub niedobr -6-desaturazy, ktra jest wana w przemianie kwasu linolowego do kwasu -linolenowego. W celu ustalenia skutecznoci 15% maci z olejem z nasion czarnuszki przeprowadzono prb kliniczn z podwjnie lep prb, kontrolowan placebo, na 20 pacjentach z dermatoz atopow. Przez 4 tygodnie pacjentom aplikowano ma na jedn stron twarzy, a placebo na drug stron. Ocenie poddano nasilenie zmian i swdzenie skry. Mierzono take transepidermaln utrat wody, nawodnienie skry i pH u wszystkich pacjentw. Na kocu badania przeprowadzano wywiad na temat dziaania maci oraz placebo na skr. W wyniku bada okazao si, e aden z badanych parametrw nie rni si istotnie w grupie stosujcej ma z olejem i placebo [78]. W celu okrelenia efektw dziaania nasion i oleju z nasion N. sativa wykonano dwa badania krzyowe na grupie kobiet, wolontariuszek w wieku okoo 22 lat. W rezultacie stwierdzono, e rozdrobnione nasiona, a take olej powoduj istotne obnienie poziomw glukozy, prolaktyny, triglicerydw i cholesterolu; natomiast rozdrobnione nasiona powoduj wzrost WBCs i poziomu hemoglobiny, a olej istotny wzrost poziomu hemoglobiny. Tylko olej powodowa wzrost poziomu aminotransferazy alaninowej (ALAT) i aminotransferazy asparaginianowej (ASAT), podczas gdy olej i rozdrobnione nasiona powodoway wzrost aktywnoci gammaglutamylotransferazy (GGT) i alkalicznej fosfatazy (AP) [79].

BADANIA TOKSYCZNOCI
Badania toksycznoci wycigu wodnego i alkoholowego przeprowadzone ze wzgldu na zawarto saponin i alkaloidw wskazyway, e po podaniu wycigw wprawdzie nastpowa wzrost poziomu GGT i ALAT, ale nie obserwowano zmian w hepatocytach [61]. Badaniom na ostr i przewlek toksyczno poddano olej tusty z nasion N. sativa, ktry jest najczciej stosowany w lecznictwie ludowym. Ostr toksyczno badano na myszach. Wysokie wartoi LD 50=28,8 ml/kg po jednorazowym podaniu doustnym i LD50=2,06 ml/kg po podaniu dootrzewnowym, wskazuj na nisk toksyczno oleju. Przewleka toksyczno bya badana na szczurach, ktrym podawano doustnie 2 ml/kg dziennie przez 12 tygodni. Nie obserwowano zmian w poziomie enzymw wtrobowych: ALAT i AspAT i GGT oraz zmian w sercu, wtrobie, nerkach, trzustce (ocena histopatologiczna) po 12 tygodniach podawania [61]. Wyniki wskazuj, e rwnie skadniki oleju: olejek lotny, tymochinon oraz wycig wodny i alkoholowy, ktrego gwnym skadnikiem jest tymochinon, wykazuj te nisk toksyczno na wtrob [61]. Poziom cholesterolu, triglicerydw, glukozy, ilo leukocytw, pytek krwi obnia si w porwnaniu z grup kontroln, podczas gdy poziom hematokrytu i hemoglobiny wzrasta istotnie [61].

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

121
Inne wyniki uzyskiwano przy podawaniu wycigw wodnych: poziom ALAT i GGT w surowicy wzrasta, ale AspAT i ALP nie zmieniay si; nie obserwowano te zmian histopatologicznych [80]. Z drugiej strony wiadomo, e tymochinon obnia wyciek ALAT i AspAT z hepatocytw szczura traktowanych hydronadtlenkiem tertbutylu; obnienie ALP w surowicy obserwowano te u szczurw po N. sativa [61]. W innych badaniach wykazano, e u szczurw intoksykowanych cisplatyn N. sativa dziaa ochronnie na ilo leukocytw, poziom hemoglobiny i wzrost hematokrytu, lecz niekorzystnie dziaa in vitro na mysie limfocyty [61]. Niska toksyczno oleju, na ktr wskazuje wysoka warto LD50, stabilno enzymw wtrobowych i integralno tkanek wskazuj na duy margines bezpieczestwa dawek terapeutycznych, lecz trzeba bra pod uwag zmiany w liczbie leukocytw i pytek krwi [61].

PIMIENNICTWO
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Senderski ME. Prawie wszystko o zioach. Poradnik. Podkowa Lena 2004; 251-2. Rajewski M. Pochodzenie aciskich nazw rolin polskich. Przewodnik botaniczny. Ksika i Wiedza Warszawa 1996; 112. Wichtl M. Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. Stuttgart 2004:416-17. Rumiska A, Oarowska A. Leksykon Rolin Leczniczych Warszawa 1990; 120-21. Kkdil G, Yilmaz H. Analysis of the fixed oils of the genus Nigella L. (Ranunculaceae) in Turkey. Biochemical Systematics and Ecology 2005; 33:1203-09. Nowiski M. Dzieje upraw i rolin leczniczych. Warszawa 1983:72. Hlava B, Lnsk D. Roliny Przyprawowe. Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1983:190. Salem ML. Immunomodulatory and therapeutic properties of the Nigella sativa L. seed. International Immunopharmacology 2005; 5(13-14):1749-70. Cheikh-Rouhou S, Besbes S, Hentati B, Blecker C, Deranne C, Attia H. Nigella sativa L.: Chemical constituents and phytochemical characteristics of lipid fraction. Food Chem 2007; 101:673-81. Hensel W. Zioa praktyczny leksykon przyrody. Warszawa 2003:116. Andersson S. Floral costs in Nigella sativa (Ranunculaceae): compensatory responses to perianth removal. American J Bot 2005; 92:279-83. Morikawa T, Xu F, Ninomiya K, Matsuda H, Yoshikawa M. Nigellamines A3, A4, A5, and C, new dolabellanetype diterpene alkaloids, with lipid metabolism promoting activities from the egyptian medicinal food black cumin. Chem Pharm Bull 2004; 52(4):494-7. Khan MA. Chemical composition and medicinal properties of Nigella sativa L. Inflammopharmacology 1999; 7(1):15-35. Rahman-ur-A, Malik S, Hasan SS, Choudhary MI, Ni Ch-Z, Clardy J. Nigellidine a new indazole alkaloid from the seeds of Nigella sativa. Tetrahedron Lett 1995; 36(12):1993-6. Ali Z, Ferreira D, Carvalho P, Avery MA, Khan IA. Nigellidine-4-O-sulfite, the first sulfated indazole-type alkaloid from the seeds of Nigella sativa. J Nat Prod 2008; 71(6):1111-12. Nickavar B, Mojab F, Jayidnia K, Amoli MA. Chemical composition of the fixed and volatile oils of Nigella sativa L. from Iran. Z Naturforsch 2003; 58(9-10):629-631. El-Dakhakhny M, Madi NJ, Lembert N, Ammon HPT. Nigella sativa oil, nigellone and derived thymoquinone inhibit synthesis of 5-lipoxygenase products in polymorphonuclear leukocytes from rats. J Ethnopharmacol 2002; 81:161-4. Houghton P, Zarka R, de las Heras B, Hoult JRS. Fixed oil of Nigella sativa and derived tymoquinone inhibit eicosanoid generation in leukocytes and membrane lipid peroxydation. Planta Med 1995; 61:33-6. Salma ChR, Esbes S, Hentati B, Blecker Ch, Deroanne C, Attia H. Nigella sativa L. Chemical composition and physicochemical characteristics of lipid fraction. Food Chem 2007; 101:673-81.

13. 14. 15. 16. 17.

18. 19.

Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

122
20. Ramadan MF, Mrsel JT. Characterization of phospholipid composition of black cumin (Nigella Sativa L.) seed oil. Nahrung 2002; 46(4):240-44. 21. Atta MB. Some characteristics of nigella (Nigella sativa L.) seeds cultivated in Egypt and its lipid profile. Food Chem 2003; 83:63-8. 22. Merfort I, Wray V, Brakat HH, Hussein SAM, Nawwar MAM, Willuhn G. Flavonol triglycosides from seeds of Nigella sativa. Phytochemistry 1997; 46(2):359-63. 23. El-Obeid A, Al- Harbi S, Al- Jomah N, Hassib A. Herbal melanin modulates tumor necrosis factor alpha (TNF-), interleukin 6 (IL- 6) and vascular endothelial growth factor (VEGF) production. Phytomedicine 2006; 13:324-33. 24. Mansi KMS. Effects of Oral Administration of Water Extract of Nigella sativa on Serum Concentrations of Insulin and Testosterone in Alloxan - induced Diabetic Rats. Pakistan J Biol Sci 2005; 8(8):1152-6. 25. Kanter M, Coskun O, Korkmaz A, Oter S. Effects of Nigella sativa on oxidative stress and beta-cell damage in streptozotocin-induced diabetic rats. The Anatomical Record, Discoveries in Molecular, Cellular, and Evolutionary Biology 2004; 279(1):685-91. 26. Kaleem M, Kirmani D, Asif M, Ahmed Q, Bano B. Biochemical effects of Nigella sativa L. seeds in diabetic rats. Indian J Experim Biol 2006; 44(9):745-8. 27. Al-Awadi F, Fatania H, Shamte U. The effect of plants mixture extract on liver gluconeogenesis in streptozotocin induced diabetic rats. Diabetes Research and Clinical Practice 1991; 18(4):163-8. 28. Fararh KM, Atoji Y, Shimizu Y, Shiina T, Nikami H, Takewaki T. Mechanisms of the hypoglycaemic and immunopotentiating effects of Nigella sativa L. oil in streptozotocin-induced diabetic hamsters. Veterinary Sci 2004; 77:123-9. 29. Kanter M. Effects of Nigella sativa and its Major Constituent, Thymoquinone on Sciatic Nerves in Experimental Diabetic Neuropathy. Neurochemical Research 2008; 33: 87- 96. 30. Coskun O, Kanter M, Korkmaz A, Oter S. Quercetin, a flavonoid antioxidant, prevents and protects streptozotocin-induced oxidative stress and -cell damage in rat pancreas. Pharmacol Res 2005; 51:117-23. 31. Altan MF, Kanter M, Donmez S, Kartal ME, Buyukbas S. Combination therapy of Nigella sativa and human parathyroid hormone on bone mass, biomechanical behavior and structure in streptozotocin-induced diabetic rats. Acta Histochem 2007; 109:304-14. 32. Khan MTH, Ather A. Lead Molecules from natural products: discovery and new trends. Advances in Phytomedicine II. Elsevier Science&Technology 2006. 33. Thabrew ML, Mitry RR, Morsy MA, Hughes RD. Cytotoxic effects of a decoction of Nigella sativa, Hemidesmus indicus and Smilax glabra on human hepatoma HepG2 cells. Life Sci 2005; 77(12):1319-30. 34. Norwood AA, Tan M, May M, Tucci M, Benghuzzi H. Comparison of potential chemotherapeutic agents, 5-fluoruracil, green tea, and thymoquinone on colon cancer cells. Biomed Sci Instrum 2006; 42:350-56. 35. Norwood AA, Tucci M, Benghuzzi H. A comparison of 5-fluorouracil and natural chemotherapeutic agents, EGCG and thymoquinone, delivered by sustained drug delivery on colon cancer cells. Biomed Sci Instrum 2007; 43:272-7. 36. El-Mahdy MA, Zhu Q, Wang QE, Wani G, Wani AA. Thymoquinone induces apoptosis through activation of caspase-8 and mitochondrial events in p53-null myeloblastic leukemia HL-60 cells. Int J Cancer 2005; 117(3):409-17. 37. Gali-Muhtasib H, Roessner A, Schneider- Stock R. Thymoquinone: A promising anti-cancer drug from natural sources. The International Journal of Biochemistry & Cell Biol 2006; 38:1249-53. 38. Rooney S, Ryan MF. Effects of alpha-hederin and thymoquinone, constituents of Nigella sativa, on human cancer cell lines. Anticancer Res 2005; 25(3B):2199-204. 39. Swamy SM, Huat BT. Intracellular glutathione depletion and reactive oxygen species generation are important in alpha-hederin-induced apoptosis of P388 cells. Mol Cell Biochem 2003; 245(l-2):127-39. 40. Awad EM. In vitro decreases of the fibrinolytic potential of cultured human fibrosarcoma cell line, HT1080, by Nigella sativa oil. Phytomedicine 2005; 12(l-2):100-107. 41. Khan N, Sultana S. Inhibition of two stage renal carcinogenesis, oxidative damage and hyperproliferative response by Nigella sativa. Eur J Cancer Prev 2005; 14(2):159-68. 42. Ramadan MF, Kroh LW, Mrsel JT. Radical scavenging activity of black cumin (Nigella sativa L.), coriander (Coriandrum sativum L.), and niger (Guizotia abyssinica Cass.) crude seed oils and oil fractions. J Agric Food Chem 2003; 51(24):6961-9. 43. Burits M, Bucar F. Antioxidant activity of Nigella sativa essential oil. Phytother Res 2000; 14(5):323-8.

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

123
44. El Mezayen R, El Gazzar M, Nicolls MR, Marecki JC, Dreskin SC, Nomiyama H. Effect of thymoquinone on cyclooxygenase expression and prostaglandin production in a mouse model of allergic airway inflammation. Immunol Lett 2006; 106(1):72-81. 45. Marsik P, Kokoska L, Landa P, Nepovim A, Soudek P, Vanek T. In vitro inhibitory effects of thymol and guinones of Nigella sativa seeds on cyclooxygenase-1 and -2-catalyzed prostaglandin E2 biosyntheses. Planta Med 2005; 71(8):739-42. 46. El Gazzar M, El Mezayen R, Nicolls MR, Marecki JC, Dreskin SC. Downregulation of leukotriene biosynthesis by thymoquinone attenuates airway inflammation in a mouse model of allergic asthma. Biochim Biophys Acta 2006;1760(7):1088-95. 47. Tekeoglu I, Dogan A, Ediz L, Budancamanak M, Demirel A. Effects of thymoquinone (volatile oil of black cumin) on rheumatoid arthritis in rat models. Phytother Res 2007; 21(9):895-7. 48. Al-Ghamdi MS. The anti-inflammatory, analgesic and antipyretic activity of Nigella sativa. J Ethnopharmacol 2001; 76(l):45-8. 49. El-Abhar HS, Abdallah DM, Saleh S. Gastroprotective activity of Nigella sativa oil and its constituent, thymoquinone, against gastric mucosal injury induced by ischaemia/reperfusion in rats. J Ethnopharmacol 2003; 84(2-3):251-8. 50. Kanter M, Demir H, Karakaya C, Ozbek H. Gastroprotective activity of Nigella sativa L. oil and its constituent, thymoquinone against acute alcohol-induced gastric mucosal injury in rats. World J Gastroenterol 2005; 11(42):6662-6. 51. Kanter M, Coskun O, Uysal H. The antioxidative and antihistaminic effect of Nigella sativa and its major constituent, thymoquinone on ethanol-induced gastric mucosal damage. Arch Toxicol 2006 a; 80(4):217-24. 52. El-Dakhakhny M, Mady NI, Halim MA. Nigella sativa L. oil protects against induced hepatotoxicity and improves serum lipid profile in rats, Arzneimittelforschung 2000 a; 50(9):832-6. 53. Nagi MN, Alam K, Badary OA, Al-Shabanah OA, Al-Sawaf HA, A-Bekairi AM. Thymoquinone protects against carbon tetrachloride hepatotoxicity in mice via an antioxidant mechanism. Biochem Mol Biol Int 1999; 47(1):153-9. 54. Mansour MA, Ginawi OT, El-Hadiyah T, El-Khatib AS, Al-Shabanah OA, Al Sawaf HA. Effects of volatile oil constituents of Nigella sativa on carbon tetrachloride-induced hepatotoxicity in mice: evidence for antioxidant effects of thymoquinone. Res Commun Mol Pathol Pharmacol 2001; 10(3-4):239-51. 55. Daba MH, Abdel-Rahman MS. Hepatoprotective activity of thymoquinone in isolated rat hepatocytes. Toxicol Lett 1998; 95(l):23-9. 56. Badary OA, Taha RA, Gamal El- Din AM, Abdel- Wahab MH. Thymoquinone is a potent superoxide anion scavenger. Drug Chem Toxicol 2003; 26 (2):87-98. 57. Al-Ghamdi MS. Protective effect of Nigella sativa seeds against carbon tetrachloride-induced liver damage. Am J Chin Med 2003; 31(5):721-8. 58. Trkdoan MK, Ozbek H, Yener Z, Tuncer I, Uygan I, Ceylan E. The role of Urtica dioica and Nigella sativa in the prevention of carbon tetrachloride-induced hepatotoxicity in rats. Phytother Res 2003; 17(8):942-6. 59. Sayed-Ahmed MM, Nagi MN. Thymoquinone supplementation prevents the development of gentamicininduced acute renal toxicity in rats. Clin Exp Pharmacol Physiol 2007; 34(5-6):399-405. 60. Badary OA, Abdel-Naim AB, Abdel-Wahab MH, Hamada FM. The influence of thymoquinone on doxorubicin-induced hyperlipidemic nephropathy in rats. Toxicology 2000;143(3):219-26. 61. Zaoui A, Cherrah Y, Mahassini N, Alaoui K, Amarouch H, Hassar M. Acute and chronic toxicity of nigella sativa fixed oil. Phytomedicine 2002; 9:69-74. 62. Cemek M, Enginar H, Karaca T, Unak P. In vivo radioprotective effects of Nigella sativa L oil and reduced glutathione against irradiation-induced oxidative injury and number of peripheral blood lymphocytes in rats. Photochem Photobiol 2006; 82(6):1691-6. 63. Al-Ghamdi MS. The anti-inflammatory, analgesic and antipyretic activity of Nigella sativa. J Ethnopharmacol 2001; 76(l):45-8. 64. Abdel-Fattah M, Kinzo M, Hiroshi W. Antinociceptive effects of Nigella sativa oil and its major component, thymoquinone, in mice. European Journal of Pharmacology 2000; 400:89-97. 65. Aqel M, Shaheen R. Effects of the volatile oil of Nigella sativa seeds on the uterine smooth muscle of rat and guinea pig. J Ethnopharmacol 1996; 52(l):23-6. 66. Al-Naggar TB, Gomez-Serranillos MP, Carretero ME, Villar AM. Neropharmacological activity of Nigella sativa L. extracts. J Ethnopharmacol 2003; 88:63-8. Vol. 55 No 1 2009

D. Makowska, W. Bylka

124
67. Boskabady MH, Shafei MN, Parsaee H. Effects of aqueous and macerated extracts from Nigella sativa on guinea pig isolated heart activity. Pharmazie 2005; 60(12):943-8. 68. Shafei MN, Boskabady MH, Parsaee H. Effect of aqueous extract from Nigella sativa L. on guinea pig isolated heart. Indian J Exp Biol 2005; 43(7): 635-9. 69. El Tahir KE, Ashour MM, Al-Harbi MM. The cardiovascular actions of the volatile oil of the black seed (Nigella sativa) in rats: elucidation of the mechanism of action. Gen Pharmacol 1993; 24(5):1123-31. 70. Al-Jishi SA, Abuo Hozaifa B. Effect of Nigella sativa on blood hemostatic function in rats. J Ethnopharmacol 2003; 85(l):7-14. 71. Demir H, Kanter M, Coskun O, Uz YH, Koc A, Yildiz A. Effect of black cumin (Nigella sativa) on heart rats, some hematological values, and pancreatic beta-cell damage in cadmium-treated rats. Biol Trace Elem Res 2006; 110(2):151-62. 72. El-Saleh SC, Al-Sagair OA, Al-Khalaf MI. Thymoquinone and Nigella sativa oil protection against methionine-induced hyperhomocysteinemia in rats. Int J Cardiol 2004; 93(l):19-23. 73. Hadjzadeh MA, Khoei A, Hadjzadeh Z, Parizady M. Ethanolic extract of Nigella sativa L seeds on ethylene glycol- induced kidney calculi in rats. Urol J 2007; 4(2):86-90. 74. Hosseinzadeh H, Parverden S, Asl MN, Sadeghnia HR, Ziaee T. Effect of thymoquinone and Nigella sativa seed oil on lipid peroxydation level during global cerebral ischemia reperfusion injury in rat hippocampus. Phytomedicine 2007; 14:621-7. 75. Aljabre SHM, Randhawa MA, Akhtar N, Alakloby OM, Algurashi AM, Aldossary A. Antidermatophyte activity of ether extract of Nigella sativa and its active principle, thymoquinone. J Ethnopharmacol 2005; 101:116-19. 76. Boskabady MH, Javan H, Sajady M, Rakhshandeh H. The possible prophylactic effect of Nigella sativa sed extract in asthmatic patients. Fund Clin Pharmacol 2007; 21:559-66. 77. Kalus U, Pruss A, Bystron J, Jurecka M, Smekalova A, Lichius JJ, Kiesewetter H. Effect of Nigella sativa (black seed) on subjective feeling in patients with allergic diseases. Phytother Res 2003; 17:1209-14. 78. Stern T, Bayerl C. Black seed oil ointmentA new approach for the treatment of atopic dermatitis. Aktuelle Dermatologie 2002; 28:74-9. 79. Ibraheim ZZ. Effect of Nigella sativa seeds and total oil on some blood parameters in female volunteers. Saudi Pharmac J 2002; 10:54-9. 80. Tennekoon KH, Jeevathayaparan S, Kurukulasooriya AP, Karunanayake EH. Possible hepatotoxicity of Nigella sativa seeds and Dregea volubilis leaves. J Ethnopharmacol 1991; 31(3):283-9.

NIGELLA SATIVA L. ACTIVE COMPOUNDS, BIOLOGICAL PROPERTIES

DOROTA MAKOWSKA, WIESAWA BYLKA* Department of Pharmacognosy Poznan University of Medical Sciences wicickiego 4 60-781 Pozna, Poland *corresponding author: tel.:+48 61 8546709: faks +48 61 8546701, e-mail: wieslawabylka@tlen.pl

Nigella sativia L. zwizki czynne, aktywno biologiczna

125
Summary The present report is a review of constituents, biological activity and medicinal properties of Nigella sativa seeds. The seeds contain fixed oil which 85% unsaturated fatty acids and phytosterols, and volatile oil (the main active constituents is tymoquinone), proteins, flavonoids, alkaloids and saponins. The seeds have anti-inflammatory, antioxidative, hepatoprotective, antiulcerogenic, antidiabetic and antibacterial activity. They are used in folk medicine for alergic diseases, asthma, eczema, bronchitis, inflammation, diabetas, hypertension and gastrointestial distrubances treatment. The seeds and oil are of very low toxicity and do not show significant adverse effect. Key words: Nigella sativa, seeds, compounds, biological activity, clinical effects

Vol. 55 No 1 2009