Jacek Topyo

Departament X MBP w latach 1949 1954. Rekonesans badawczy: geneza struktura organizacyjna metody pracy.

Departament X Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego zosta powoany w strukturach aparatu bezpieczestwa w Polsce w celu dbania o czysto szeregw partyjnych. Stworzono go do walki przeciwko wszelkim odchyleniom w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zwaszcza tzw. grupom prawicowo - nacjonalistycznym i trockistowskim, zarzdzeniem organizacyjnym nr 0168 MBP z dnia 30 listopada 1951 roku. Powsta on na bazie trzech komrek bezpieczestwa, ktre zajmoway si sprawami partyjnymi: Wydziau VII Departamentu V MBP, Sekcji VII (ktre funkcjonoway w strukturach wszystkich departamentw MBP) oraz Grupy Specjalnej. W 1947 roku po usuniciu legalnej opozycji 1 i ugruntowaniu wadzy ludowej pojawiy si w Polsce nowe zagroenia ideologiczne: tzw. titoizm 2 i odchylenie prawicowo nacjonalistyczne 3 . Jednoczenie wedug zarzdzenia Jzefa Stalina, Bolesaw Bierut przystpi do likwidowania nowej opozycji w ruchu robotniczym. Za gwnego wroga uznano I Sekretarza Polskiej Partii Robotniczej Wadysawa Gomuk i jego zwolennikw, ktrych oskarano o budow nowego socjalizmu 4 . W lutym 1949 roku, grupa rzdzca na mocy rozporzdzenia sekretarza KC PZPR Bolesawa Bieruta 5 , utworzya Specjaln Komisj Biura Politycznego d/s Bezpieczestwa Publicznego. W skad komisji wchodzi Franciszek
Tadeusz Modawa, Ludzie wadzy 19441991: Wadze pastwowe i polityczne Polski wedug stanu na dzie 28 II 1991 (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1991), s. 395-396. Ostatnim przedstawicielem legalnej opozycji po II wojnie wiatowej wobec wadzy ludowej w Polsce by Stanisaw Mikoajczyk. Czonek m.in. PSL Piast, SL, PSL i NKW PSL. W padzierniku 1947 r. opuci nielegalnie kraj, nastpnie z dniem 21 listopada 1947 r. przez wadz ludow zosta pozbawiony obywatelstwa polskiego. Po ucieczce na Zachd (USA) stan na czele emigracyjnego PSL, od 1950 r. by przewodniczcym Polskiego Narodowego Komitetu Demokratycznego. 15 marca 1989 r. przywrcono mu pomiertnie obywatelstwo polskie. 2 Titoizm - wersja komunizmu charakteryzujca si samorzdnoci, przeciwstawna centralizmowi radzieckiemu. Charakteryzujca si niezaangaowaniem w polityk zagraniczn oraz suwerenno ZKJ (Zwizek Komunistw Jugosawii). 3 Odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne - postawa ideologiczna uwydatniajca odrbno narodow o konserwatywnej orientacji wewntrz partii i ruchw spoecznych. Walka z odchyleniem prawicowonacjonalistycznym wynikaa z obaw, e koncepcje tzw. wasnych czy narodowych drg do socjalizmu postulowanych przez Tito w Jugosawii i czciowo w Polsce przez Wadysawa Gomuk oraz innych krajach pozostajcych pod wpywem ZSRR, w latach 1945-1948 mog doprowadzi do osabienia i rozkadu bloku radzieckiego w okresie tzw. zimnej wojny. 4 Stanisaw Marat, Jacek Snopkiewicz, Ludzie bezpieki: Dokumentacja czasu bezprawia (Warszawa: Wydawnictwo Alfa 1990), s. 190. [ dalej cyt. Ludzie bezpieki]; Bolesaw Bierut, O odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie Partii o sposobach jego przezwyciania, Nowe Drogi (Warszawa) nr 11 (1948): s. 9-40. Plenum obradowao od 31 VIII-3 IX 1948 r., jednomylnie zwolnio Wadysaw Gomuk z obowizkw sekretarza generalnego KC PPR i powoao na czele partii Bolesawa Bieruta. Za tendencje prawicowe i nacjonalistyczne odwoano z czonka KC Wadysawa Biekowskiego. Za chwiejno ideologiczn przeniesiono z czonka na zastpc KC Zenona Kliszk, Ignacego Loga-Sowiskiego, Aleksandra Kowalskiego, Mariana Bary, Grzegorza Korczyskiego. Nagan otrzyma Mieczysaw Moczar. 5 Wadysaw Gra, Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944-1974 (Warszawa: Ksika i Wiedza 1974), s. 17. W dniu 14 grudnia 1948 roku odby si w Warszawie II Zjazd PPR i XXVIII Zjazd PPS, ktry przyj uchwa o zjednoczeniu partii. Nastpnego dnia rozpocz si w Warszawie w gmachu Politechniki Kongres Zjednoczeniowy, ktry zakoczy si 21 grudnia 1948 roku utworzeniem PZPR.
1

Mazur 6 - przewodniczcy oraz dwch czonkw Leon Kasman 7 i Jerzy Dobrowolski 8 . Na wiosn 1948 roku do technicznego i operacyjnego zabezpieczenia prowokacji, z ramienia PZPR wiceminister Roman Romkowski 9 przystpi do organizowania specjalnej grupy operacyjnej, pniejszego Departamentu X MBP 10 . Powoa kilku osobowy zesp, ktrym bezporednio kierowa pk Jzef Raski vel Goldberg 11 i ppk Jzef wiato vel Izak Fleischfarb 12 . Po powikszeniu skadu osobowego 24 lutego 1949 roku zesp przyj oficjaln nazw - Grupa Specjalna. Po utworzeniu specjalnej komisji, kierownictwo PZPR wydao rozporzdzenie o nadaniu jednostce konkretnej formy organizacyjnej. Jednoczenie Wacaw Lewikowski przewodniczcy Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej przystpi do merytorycznego opracowania instrukcji - statutu 13 . W grudniu 1949 roku po osobistym zatwierdzeniu statutu przez Bolesawa Bieruta i Biuro Polityczne KC PZPR, rozkazem nr 018 MBP z dnia 2 marca 1950 roku podniesiono Grup Specjaln do rangi Biura Specjalnego 14 . Automatycznie wprowadzono zmiany w strukturach i kompetencjach komrki. Zgodnie z instrukcj statutem Biuro Specjalne bezporednio podlegao Komisji d/s Bezpieczestwa Publicznego. Dyrektorem nowo zreorganizowanej grupy zosta pk Anatol Fejgin 15 , ktry 10 padziernika
Franciszek Mazur czonek WKP(b), KC PPR i PZPR. W latach 1948-1951 zastpca czonka BP; 1950 - 1956 sekretarz KC; 1951-1956 czonek BP KC PZPR; 1957-1965 ambasador w Pradze, zmar w 1975 r. 7 Leon Kasman czonek KPP i KC PZPR; w 1943 r. dowdca grupy wysanej z Moskwy na Polesie dla zorganizowania partyzantki; w latach 1951-1954 oraz 1957-1967 redaktor naczelny Trybuny Ludu; 1954-1956 wiceminister Przemysu Lekkiego, zmar w 1984 r. 8 Archiwum Opozycji Orodek Karta - Warszawa, Anatol Fejgin - Dokumenty, Akta podrczne kancelarii adwokatw K. Biekowskiego, K. Krzemieskiego i L. Szczerbiskiego, Do Sdu Najwyszego w WarszawieWyjanienia, Anatola Fejgina, k. 51-54. AOOK - Warszawa, Roman Romkowski - Dokumenty. Genera Brygady Roman Romkowski z dniem 10 stycznia 1949 roku zosta mianowany Wiceministrem Bezpieczestwa Publicznego przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bolesawa Bieruta. Roman Romkowski vel Menasze Grnszpan Kikiel, syn Stanisawa i Marii z domu Blajwajs, czonek KPP, PPR i PZPR. W latach 1949 1954, by jednym z najbardziej wpywowych decydentw w MBP. W czasie wojny w latach 1941 1944 Romkowski peni funkcj komisarza politycznego, szefa wywiadu i kontrwywiadu oraz by dowdc Oddziau Specjalnego im. Jzefa Stalina na Nowogrdczynie. Od 1 sierpnia do 31 grudnia 1944 roku kierowa kontrwywiadem Resortu Bezpieczestwa Publicznego. W 1945 roku zosta przeniesiony na stanowisko dyrektora Departamentu I MBP. W latach 1946 - 1949 peni funkcj pomocnika ministra BP, a od 1 stycznia 1949 roku do 27 listopada 1954 roku wiceministra BP. Z dniem 28 listopada 1954 roku zosta odwoany ze stanowiska wiceministra aparatu bezpieczestwa. Archiwum Instytut Pamici Narodowej Warszawa, Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego, Etaty Biura Specjalnego i pniejszego Departamentu X notatka 1945 1954, sygn. 2649, k. 17. 11 Pukownik Jzef Raski (prawdziwe nazwisko Goldberg) funkcjonariusz UB, dyrektor Departamentu ledczego MBP, w organach bezpieczestwa od 9 wrzenia 1944 roku do 5 marca 1954 roku. Aresztowany w listopadzie 1954, w 1955 skazany na 5 lat wizienia. W czasie drugiego procesu w 1957 roku skazany na 15 lat wizienia. Wyszed na wolno w 1964 roku. Departament ledczy utworzono rozkazem nr 040/ org. z dnia 29 czerwca 1947 r. 12 AIPN Warszawa, Akta osobowe, Jzefa wiato, sygn. 0193/7549. Podpukownik Jzef wiato vel Izak Fleischfarb pseudonim Jurek 26 kwietnia 1943 roku w miejscowoci Dambu w redniej Azji przy zawarciu zwizku maeskiego z Justyn wiato, przeprowadzi zmian nazwiska z Fleischfarb Izak na wiato Jzef. 13 Henryk Piecuch, Spotkania z Fejginem: Zza kulis bezpieki (Warszawa: Wydawnictwo Story 1996), s. 143. [ dalej cyt. Spotkania z Fejginem]. 14 Mirosaw Piotrowski, Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kocioem: Suba Bezpieczestwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944 1978 Centrala, wyd. 2 ( Lublin: Klub Inteligencji Katolickiej 2000), s. 50. [ dalej cyt. Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kocioem]. 15 AIPN Warszawa, Akta osobowe, Anatol Fejgin, sygn. 0204/3, k. 10. Pukownik Anatol Fejgin urodzi si 25 wrzenia 1909 roku w rodzinie Mojesza i Marii z domu Kacenelebogen w Warszawie.W latach 1950 1954 dyrektor biura Specjalnego MBP, a nastpnie Departamentu X MBP. Zwolniony ze suby w UB i skazany w 1957 roku na 12 lat wizienia. Zmar 28 lipca 2002 roku w Warszawie w wieku 93 lat.
10 9 6

1949 roku w tym celu zosta przeniesiony ze stanowiska zastpcy szefa Gwnego Zarzdu Informacji Wojska Polskiego 16 . Na podstawie rozkazu nr 184 MBP z dnia 7 marca 1950 roku pierwszym wicedyrektorem i zastpc pk Anatola Fejgina zosta ppk Jzef wiato. Na drugiego wicedyrektora Biura Specjalnego powoano ppk Henryka Piaseckiego 17 . Z drugiej strony w Biurze Specjalnym funkcjonowao dwch doradcw radzieckich pk Jurij Nikoaszkin 18 i mjr Kriwcow 19 . Po kilku miesicach dziaalnoci w miar natenia walki z odchyleniem prawicowo - nacjonalistycznym rozbudowano struktur organizacyjn i zwikszono stan etatowy tego pionu, a szczeglnie ledczego. Rozkazem nr 0168 MBP z dnia 30 listopada 1951 roku Biuro Specjalne przeksztacono w Departament X 20 . W strukturach Specjalnej Grupy funkcjonowaa jednostka operacyjno - administracyjna kierowana przez ppk Jzefa wiato. Skad personalny jednostki uzupenia mjr Adam Domowski i por. Roman Gadysek. W struktury komrki wchodzio kilka mniejszych referatw, sekretariat, kartoteka i jednostka inwigilacji. Grup uzupeniaa jednostka biurowo - sprawozdawcza oraz komrka przeznaczona wycznie do celw operacyjnych. Sekcja inwigilacji pracowaa samodzielnie pod nazw wydziau A i podlegaa bezporednio Romkowskiemu 21 . W odrnieniu od struktury Grupy Specjalnej podstaw organizacyjn Biura Specjalnego, a nastpnie Departamentu X tworzy ukad jednostek w postaci wydziaw, sekcji i referatw. Biurem i Departamentem bezporednio zarzdzali dyrektor i wicedyrektorzy, wydziaami naczelnicy i ich zastpcy, a sekcjami i referatami kierownicy sekcji. W strukturach Biura Specjalnego funkcjonowao pi wydziaw. Pierwszy tworzyo pi sekcji. Wydziay drugi, trzeci i pity byy podzielone na trzy sekcje, a czwarty na dwie sekcje. Po przeksztaceniu Biura Specjalnego w Departamencie X nie byo jednolitej struktury organizacyjnej. Jedn cz departamentu nadzorowa Roman Romkowski, a drug Wacaw Lewikowski, ktry zajmowa si czonkami Polskiej Partii Socjalistycznej w PZPR. Po 1951 roku ostatecznie zlikwidowano kierowniczy kolegializm w departamencie. Po dokonaniu istotnych zmian i rozszerzeniu kompetencji oraz zada ranga departamentu znacznie wzrosa. Wwczas Departament X podzielono na sze wydziaw majcych po siedem, cztery i trzy sekcje. Podpukownik Henryk Piasecki kierowa wydziaem drugim, czyli kontrwywiadem. Formalnie wydzia drugi okrelano jako kontrol i walk z wywiadem zagranicznym w partii. Podpukownik Jzef wiato zajmowa si wydziaem pierwszym, trzecim i pitym. Do kompetencji wydziau pierwszego naleao zajmowanie si tzw. odchyleniem prawicowo nacjonalistycznym, trockistami oraz grupami sympatyzujcymi z pogldami Tito. Wydzia trzeci ujawnia i likwidowa przedwojennych prowokatorw w Komunistycznej Partii Polski. Rozpracowywa byych konfidentw Defy 22 i Dwjki 23 oraz prowokacje i dywersj
Henryk Piecuch, Akcje specjalne: Od Bieruta do Ochaba ( Warszawa: Wydawnictwo Cinderella Books 1996), s. 68. 17 Podpukownik Henryk Piasecki, czonek KPP, PPR i PZPR. Karier w organach bezpieczestwa rozpocz 1 marca 1945 roku na stanowisku zastpcy kierownika Sekcji 2 Wydziau III Departamentu I MBP, a nastpnie obj funkcj kierownika Sekcji 1 Wydziau III Departamentu I MBP. Od 1 listopada 1945 roku do lutego 1950 roku by naczelnikiem Wydziau I Departamentu V aparatu bezpieczestwa. Od 1 marca 1950 roku do 1 grudnia 1953 roku peni obowizki wicedyrektora Biura Specjalnego i Departamentu X, a w 1954 roku wicedyrektora Departamentu Szkoleniowego. Z dniem 1 stycznia 1955 roku zosta wicedyrektorem Departamentu Kadr i Szkolenia Komitetu d/s BP. Z organw bezpieczestwa zosta zwolniony 31 grudnia 1956 roku. 18 Pukownik Jurij Nikoaszkin- pracownik Czeka za Feliksa Dzieryskiego. Doradca radziecki w MBP. Na zebraniu partyjnym doradcw radzieckich w organach bezpieczestwa w Polsce otrzyma nagan partyjn za podwaanie rezultatw ledztwa w sprawie Lechowicza-Jaroszewicza, nastpnie odesany z Polski. 19 Marat, Snopkiewicz, Ludzie bezpieki, dz . cyt., s. 227. 20 Piotrowski, Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kocioem, dz . cyt., s. 54. 21 Marat, Snopkiewicz, Ludzie bezpieki, dz . cyt., s. 204. 22 Defa (defensywa) - wywiad defensywny, czyli kontrwywiad, do 1921 r. komrka w II Oddziale Sztabu Generalnego WP, a nastpnie w MSW jako policja polityczna. Nazwa przyjta na okrelenie sub Policji
16

powsta w czasie okupacji w Polskiej Partii Robotniczej i Armii Ludowej. Wydziaowi pitemu podlegao bezpieczestwo fizyczne, ochrona obiektw i oddziay stray. Dyrektorowi pukownikowi Anatolowi Fejginowi podlega Wydzia IV ledczy Departamentu X MBP oraz inspektorat. Sekcja pierwsza Wydziau ledczego bya przeznaczona do rozwizywania spraw centralnych. Sekcja druga zajmowaa si sprawami w terenie. Inspektorat, kontrol i pomoc operacyjn, udzielan przez central lokalnym i wojewdzkim wydziaom Departamentu X. Pukownik Anatol Fejgin, jako dyrektor specjalnej komrki organw bezpieczestwa by formalnym zwierzchnikiem wszystkich wydziaw i jednostek wchodzcych w struktury Departamentu X MBP 24 . Jednoczenie Departament X posiada odpowiedniki terenowe oznaczone tak sam liczb, ktre istniay we wszystkich wojewdzkich i powiatowych urzdach bezpieczestwa publicznego. Z reguy wydziay powiatowe byy utajnione, a grup operacyjn stanowio trzech funkcjonariuszy. Stan personalny w Wydziaach X Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego wynosi od kilku do kilkunastu funkcjonariuszy. Przykadowo w Wydziale X WUBP w Lublinie w 1952 roku etatowo przewidzianych byo 8 25 funkcjonariuszy, a stan faktyczny wynosi od 2 do 6 osb . W 1953 roku etat zwikszono do 14 osb, a stan faktyczny ksztatowa si w przedziale od 5 do 10 funkcjonariuszy 26 . Po rozwizaniu Departamentu X systematycznie przenoszono funkcjonariuszy zatrudnionych w byych Wydziaach X do jednostek operacyjnych 27 . Dla usprawnienia swojej dziaalnoci, Departament X rozporzdza wasnym wydziaem ledczym i tajnymi obiektami. W strukturach Biura Specjalnego i Departamentu X istniaa specjalna komrka ewidencji, w ramach ktrej porucznik Roman Gadysek zajmowa si kontrol dotyczc tymczasowego aresztowania i wspprac z prokuratur 28 . Do 1951 roku ewidencja spraw ledczych prowadzonych przez Biuro Specjalne znajdowaa si w wydziale oglnym Departamentu ledczego 29 . Na szczeblu wojewdzkim w Wydziaach X WUBP przechowywane byy materiay obciajce czonkw partii penicych funkcje poniej sekretarza wojewdzkiego. Kartoteki waniejszych czonkw partii znajdoway si w Departamencie X w Warszawie. Wydziay X WUBP i PUBP bezporednio podlegay ppk wiato 30 . Z chwil powoania Grupy Specjalnej, praca jej przebiegaa w dwch pionach, w Miedzeszynie w obrbie Warszawy na tzw. tajnym obiekcie Spacer i na Mokotowie, gdzie MBP dysponowao wasnym oddziaem ledczym. Pion ten, by wyczony z pod kompetencji naczelnika wizienia, a stay rozwj bezpieki, jak rwnie wzrost natenia terroru wobec coraz szerszych krgw spoeczestwa doprowadziy do rozbudowania Mokotowa. W latach 1948 - 1949 dobudowano pawilon, ktry oznaczono liczb XII (A). Kierownictwo nad nim obj ppk Jzef Dusza naczelnik Wydziau IV ledczego Departamentu X 31 . Byy tam
Pastwowej zajmujcych si przestpstwami politycznymi, pochodzi od Inspektoratu Defensywy Politycznej Komendy Gwnej PP. 23 Oddzia II Sztabu Generalnego: tzw. Dwjka - wywiad w II Rzeczypospolitej Polskiej. 24 AIPN BU MBP Warszawa, Departament kadr, Etaty Biura Specjalnego i pniejszego Departamentu X ..., sygn. 2649 (d.2313). 25 AIPN- Lublin, Obsada etatw po linii Departamentw (pionw) w/g stanu na ostatni dzie miesica sprawozdawczego na rok 1952, sygn. 029/18. 26 AIPN- Lublin, Obsada etatw po linii Departamentw (pionw) w/g stanu na ostatni dzie miesica sprawozdawczego na rok 1953, sygn. 029/22. 27 AIPN- Lublin, Sprawozdanie o stanie zatrudnienia w b. Urzdzie Bezpieczestwa Publicznego (Zacznik i sprawozdania WUBP na rok 1954), sygn. 029/24. 28 AOOK - Warszawa, Anatol Fejgin Dokumenty, k. 44. 29 Tame, k. 44. 30 Zbigniew Bayski, Mwi Jzef wiato: za kulisami bezpieki i partii 1940 - 1955, wyd. 3 ( Londyn: Polska Fundacja Kulturalna 1986), s. 80. 31 Podpukownik Jzef Dusza urodzi si 1 marca 1913 roku. Ukoczy szko podstawow i wieczorow szko tokarsk, a nastpnie pracowa jako tokarz w fabryce lokomotyw Fablok w Chrzanowie. W 1934 roku zosta

osobne pokoje przesucha, a Oddzia XII (A) by odizolowany od reszty wizienia. Mia wasnych stranikw i funkcjonariuszy. W oddziale XII (A) przebywa Marian Spychalski 32 , Wodzimierz Lechowicz 33 , Alfred Jaroszewicz 34 i Feliks Widy - Wirski 35 . Przebyway tam osoby mniej znaczce politycznie, o ktrych ministerstwo bezpieki sdzio, e wiedz za duo z racji swoich powiza lub wykonywanej pracy. Funkcj oddziaowej w Pawilonie XII (A) penia Jadwiga Kope 36 , za lekarzem odpowiedzialnym za stan zdrowia winiw bya doktor Maria Kamiska 37 . Obok Pawilonu XII (A) by may pawilon, w ktrym wykonywano wyroki mierci. Skazanych za przestpstwa kryminalne i za wspprac z Niemcami wieszano, natomiast winiw politycznych prowadzono do specjalnych cel, a po drodze strzelano im w ty gowy. W pniejszym czasie w podziemiach XII (A), urzdzono pomieszczenie przeznaczone do wykonywania wyrokw mierci, ktre posiadao oson akustyczn. Rodziny winiw nie byy informowane nawet o miejscu ich pochowania. Grzebano ich w cisej tajemnicy i bez oznaczenia grobw na mao uywanym cmentarzu na Suewcu, a nastpnie w gbi cmentarza komunalnego na Powzkach 38 . We wszystkie sprawy dotyczce egzekucji wtajemniczony by naczelnik Mokotowa i czonek bezpieki Alojzy Grabicki 39 .

czonkiem KZMP. W maju 1942 roku wstpi do komrki PPR, ktra wsppracowaa z miejscowym oddziaem Gwardii Ludowej. W 1943 roku jego rodzin wywieziono do obozu w Owicimiu. Po wojnie z ramienia Komitetu Powiatowego PPR przeprowadza reform roln i zakada w terenie komrki partyjne. W odzi ukoczy kurs partyjny skd zosta skierowany w Rzeszowskie, gdzie przez dwa miesice bra czynny udzia w walkach z bandami UPA. W lipcu 1945 roku rozpocz prac w organach bezpieczestwa na stanowisku oficera ledczego Wydziau VIII Departamentu I MBP. 1 lipca 1947 roku awansowa i peni funkcj starszego oficera ledczego Wydziau II Departamentu ledczego MBP. Z dniem 1 marca 1950 roku by bezporednio zwizany z prac w specjalnej komrce, gdzie zajmowa stanowisko kierownika Sekcji 3 Wydziau II Biura Specjalnego MBP, a nastpnie od 1 lipca 1951 roku do czerwca 1954 roku pracowa jako naczelnik Wydziau IV ledczego Departamentu X MBP. Z pracy w aparacie bezpieczestwa ostatecznie zosta zwolniony z dniem 31 marca 1955 roku. 32 Marian Spychalski, urodzi si w 1906 roku w odzi. Marszaek Polski od 1963 r. Od 1931 r. w KPP, w latach 194248 w PPR, nastpnie w PZPR. W latach 194549 i 195970 czonek Biura Politycznego KC PZPR. Od 1945 r. zastpca naczelnego dowdcy WP. W latach 195056 wiziony. Od 1956 r. do 1968 r. minister obrony narodowej. W latach 196870 przewodniczcy Rady Pastwa. Zmar w 1980 roku w Warszawie. 33 Wodzimierz Lechowicz, urodzi si w 1911 roku w Szczucinie, pow. Dbrowa Tarnowska. Czonek SD, podczas okupacji w podziemiu AK. W latach 1945 1947 dyrektor departamentu Ministerstwa Ziem Odzyskanych, a nastpnie minister aprowizacji i handlu. W latach 1948 1956 wiziony, w latach 1957 1961 red. nacz. Kuriera Polskiego, przew. Zarzdu wydawnictwa Epoka, 1970 1974 ambasador PRL w Holandii. Zmar w 1986 roku w Warszawie. 34 Alfred Jaroszewicz w latach 1940 1944 w podziemiu AK,1946 wiceminister aprowizacji, w latach 1948 1956 wiziony, w czerwcu 1955 roku skazany na 15 lat wizienia, nastpnie zwolniony i zrehabilitowany przez Sd Najwyszy. 35 Mirosaw Piotrowski, Suba idei czy serwilizm?: Zygmunt Felczak i Feliks Widy - Wirski w najnowszych dziejach Polski (Lublin: Redakcja wyd. KUL 1994), s. 295. Feliks Widy- Wirski zosta aresztowany 2 listopada 1952 roku i osadzony w wizieniu ledczym przy ulicy Rakowieckiej, w grupie winiw za tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Przygotowywano go jako gwnego wiadka do procesu pokazowego przeciwko W. Gomuce i M. Spychalskiemu. F. Widy- Wirski by przesuchiwany m. in. przez wicedyrektora Departamentu X ppk Jzefa wiato. 12 grudnia 1954 roku zosta zwolniony z aresztu prewencyjnego, a 14 listopada 1955 roku decyzj Wiceprokuratora Generalnego B. Jodelisa ledztwo przeciwko F. Widy- Wirskiemu umorzono. 36 Kazimierz Moczarski, Zapiski (Warszawa: PIW 1990), s. 315. 37 Doktor Maria Kamiska- lekarz w wiezieniu Mokotowskim w latach 1945- 1956. 38 Arkadiusz Rybicki (pseud. Czesaw Leopold), Antoni J. Wrga (pseud. Krzysztof Lechicki), Winiowie polityczni w Polsce w latach 19451956 (Gdask: Wydawnictwo Moda Polska, 1984), s. 22; Wadysaw Bartoszewski (pseud. Jan Kowalski), Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego (Warszawa: Wydawnictwo Wola 1985). 39 Alojzy Grabicki by czwartym naczelnikiem wizienia mokotowskiego po wyzwoleniu. Jednym z jego poprzednikw w 1946 r., by Edward Gabara.

W przesuchaniu winiw czsto uczestniczyo kilku funkcjonariuszy bezpieki. W Departamencie X bezporedni udzia w zncaniu si nad winiem bra zarwno wiceminister Roman Romkowski, dyrektor Anatol Fejgin, wicedyrektor Jzef wiato oraz funkcjonariusze Wydziau IV ledczego pukownik Jzef Dusza, podpukownik Kazimierz Michalak 40 oraz majorowie Adam Bie 41 , Jerzy Kakiewicz 42 i Edmund Kwasek. Dodatkowo Departament X posiada wasn sie agenturaln, na utworzenie ktrej pukownikowi Fejginowi osobicie udzieli zezwolenia Jakub Berman 43 , ktry wyrazi zgod na werbowanie czonkw partii. Wedug pk Fejgina obsada personalna zwizana bezporednio z Biurem Specjalnym a nastpnie po przeksztaceniu z Departamentem X wynosia ok. 60 - 68 funkcjonariuszy 44 . Zdaniem profesora Andrzeja Paczkowskiego 30 - 40 osb 45 . Henryk Piecuch ustali, e bezporednio zwizanych z jednostk specjaln byo 40 osb oraz okoo 20 pracownikw administracyjnych 46 . Na podstawie przebadanego materiau mona stwierdzi, e jednorazowo obsad personaln Departamentu X stanowio okoo 60 funkcjonariuszy, a etatowo przewidzianych byo ponad 200 wakatw 47 . Skad personalny w Departamencie X
Podpukownik Kazimierz Michalak by czonkiem PPR i PZPR. W latach 1945 - 1947 obj funkcj referenta p. o. kierownika Sekcji d/s Funkcjonariuszy WUBP w Bydgoszczy oraz kierownika Sekcji 2 Wydziau d/s Funkcjonariuszy MBP. Od 15 lutego 1948 do 2 lutego 1950 roku by zastpc naczelnika Wydziau d/s Funkcjonariuszy, a nastpnie naczelnikiem Wydziau I Biura d/s Funkcjonariuszy MBP. W 1950 roku zosta przeniesiony do wykonywania zada zleconych przez generaa Romana Romkowskiego. Z dniem 1 sierpnia 1950 roku obj stanowisko naczelnika Wydziau II Biura Specjalnego MBP, a w grudniu 1951 roku zosta przeniesiony na stanowisko naczelnika Wydziau III Departamentu X MBP. 1 lutego 1953 roku obj funkcj starszego inspektora przy Kierownictwie Departamentu X , a nastpnie po ucieczce ppk Jzefa wiato, 15 grudnia 1953 roku zosta wicedyrektorem Departamentu X MBP. 1 sierpnia 1954 roku zosta przeniesiony na stanowisko Wicedyrektora Departamentu ledczego MBP. 31 marca 1955 roku Kazimierz Michalak ostatecznie zosta zwolniony z organw bezpieczestwa. 41 Podpukownik Adam Bie, czonek KPP, PPR i PZPR. W 1946 roku peni funkcj starszego referenta Wydziau I UBP m. st. Warszawy. W nastpnym roku zosta zastpc naczelnika Wydziau I UBP m. st. Warszawy. Z dniem 1 stycznia 1950 roku obj stanowisko kierownika Sekcji 1 Wydziau III Biura Specjalnego MBP. Od grudnia 1951 roku by bezporednio zwizany z pionem ledczym penic funkcj zastpcy naczelnika Wydziau IV ledczego Departamentu X. Po rozwizaniu Departamentu X, od 15 czerwca 1954 roku peni funkcj Naczelnika Wydziau V Departamentu ledczego MBP, a po rozwizaniu MBP, zosta naczelnikiem Wydziau II Departamentu VII Komitetu d/s Bezpieczestwa Publicznego. Z dniem 1 grudnia 1955 roku obj stanowisko naczelnika Wydziau IV Departamentu VII Komitetu d/s BP. 31 grudnia 1956 roku Adam Bie zosta ostatecznie zwolniony z organw bezpieczestwa. 42 AOOK - Warszawa, Roman Romkowski - Dokumenty, Protok z rozprawy gwnej z dnia 27 grudnia 1955 roku pk J. Duszy i innych, Wyjanienia oskaronego Jerzego Kakiewicza, k. 3, 5, 7. Major Jerzy Kakiewicz rozpocz prac w aparacie bezpieczestwa w poowie wrzenia 1945 roku. Pocztkowo zosta przydzielony do pracy na Mokotowie, gdzie intensywnie prowadzi ledztwo w sprawie likwidacji Komendy Gwnej NSZ. Brutalne metody ledcze, Kakiewicz wynis z Departamentu ledczego wsppracujc z Jzefem Raskim. Od dnia 1 grudnia 1951 do 14 czerwca 1954 roku Kakiewicz peni funkcj kierownika Sekcji 1 Wydziau IV ledczego Departamentu X MBP. Po rozwizaniu Departamentu X, od 15 czerwca 1954 do 16 wrzenia 1954 roku pracowa na stanowisku kierownika Sekcji 1 Wydziau V Departamentu ledczego MBP. 43 Jakub Berman, urodzi si w 1901 roku w Warszawie. Czonek KPP, Biura Politycznego PPR. W 1944 wsporganizator Centralnego Biura Komunistw Polski w ZSRR, nastpnie PZPR, 195254 czonek Prezydium Rady Ministrw, 195456 wiceprezes Rady Ministrw. Jako czonek najcilejszego kierownictwa partii i pastwa ksztatowa polityk w dziedzinie ideologii, kultury i spraw zagranicznych. W latach 194954 by czonkiem Komisji Biura Politycznego KC PZPR d/s Bezpieczestwa Publicznego, wspodpowiedzialny za dziaalno Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego. Odsunity od ycia politycznego w 1956 r., a w 1957 r. usunity z PZPR. W latach 19571968 pracownik redakcji historycznej SW Ksika i Wiedza. Zmar w 1984 roku w Warszawie. 44 Piecuch, Spotkania z Fejginem, dz . cyt., s. 127. 45 Andrzej Paczkowski, Aparat bezpieczestwa w Polsce w latach 1944 1956: taktyka, strategia, metody, cz. 1, lata 1945 1947 ( Warszawa: Wydawnictwo IPN Warszawa 1994), s. 39. 46 Henryk Piecuch, Imperium Sub Specjalnych: Od Gomuki do Kani (Warszawa: Wydawnictwo Cinderella Books 1997), s. 353. 47 AIPN BU - Warszawa, Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego, Etaty Biura Specjalnego i pniejszego Departamentu X notatka 1945 1954, sygn. 2649.
40

by wielonarodowociowy. Ca kadr kierownicz stanowiy osoby pochodzenia ydowskiego zaczynajc od wiceministra Romana Romkowskiego po pk Anatola Fejgina oraz dwch zastpcw ppk Jzefa wiato i ppk Henryka Piaseckiego. Najwaniejsza komrka MBP bya kierowana przez ludzi z polskim obywatelstwem lecz obc narodowoci. W porwnaniu z innymi jednostkami MBP, Biuro Specjalne, a nastpnie Departament X by jednym z najbardziej rozbudowanych komrek organizacyjnych aparatu bezpieczestwa. Ostatecznie niewiele liczebne Biuro Specjalne przeksztacio si w szeroko rozbudowany Departament X z odpowiednikami terenowymi, ktry zajmowa si masowym rozpracowywaniem czonkw partii. W skutek tego zaj pozycj uprzywilejowan w aparacie bezpieczestwa. Sta si pionem nadrzdnym, ktry z kadym dniem uzurpowa sobie wci to nowe kompetencje. Ta wyjtkowa pozycja Departamentu X wynikaa z tego, e nie podejmowano przeciwko niemu adnych krokw zapobiegawczych. W konsekwencji spowodowao to automatyczne, przychylne i bezkrytyczne zaatwienie wszystkich da stawianych przez funkcjonariuszy Departamentu X przez ministerstwo bezpieczestwa. W ten sposb Departament X zyska nieskrpowany wgld we wszystkie sprawy prowadzone przez inne jednostki aparatu bezpieczestwa. Po niespena dwch latach dziaalnoci w strukturach MBP, 9 czerwca 1954 roku Departament X zosta rozwizany 48 . Na podstawie rozkazu nr 044 MBP z dnia 12 czerwca 1954 roku powoano Samodzieln Grup Operacyjn przy ministrze Bezpieczestwa Publicznego do likwidacji spraw po rozwizanym Departamencie X. Od 15 czerwca do 9 grudnia 1954 roku Samodzielnej Grupie przewodniczy major Kazimierz Sieradzki 49 . Pod jego kierownictwem rozpoczto niszczenie materiaw i dokumentw zwizanych z Departamentem X. Pozostae materiay dotyczce funkcjonowania Departamentu X zostay zniszczone na polecenie gen. Mieczysawa Moczara, gen. Ignacego Loga-Sowiskiego i w pniejszym okresie przez gen. Czesawa Kiszczaka. Po rozwizaniu Departamentu X MBP w grudniu 1954 roku ostatecznie rozwizano Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego. Uchwa nr 830 Rady Ministrw z dnia 7 grudnia 1954 roku powoano dwa oddzielne resorty: Komitet do Spraw Bezpieczestwa Publicznego z przewodniczcym Wadysawem Dworakowskim i Ministerstwo Spraw Wewntrznych z Wadysawem Wich, w ktrych podobna struktura jak Departamentu X, nie zostaa ju wyodrbniona.

____________________________________________

Jacek Topyo, historyk, absolwent Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (2003), obecnie doktorant w Katedrze Historii Najnowszej KUL pod kierunkiem prof. dra hab. M. Piotrowskiego. Autor przygotowanej do druku ksiki Departament X MBP w latach 1949-1954. Geneza-struktura

organizacyjna-metody pracy. Mieszka w Warszawie.

48

Henryk Dominiczak, Organy bezpieczestwa PRL 1944 1990: Rozwj i dziaalno w wietle dokumentw MSW ( Warszawa: Bellona 1997), s. 28. 49 Piotrowski, Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kocioem, dz . cyt , s. 750.