Recenzenci Andrzej Noworyta Zdzisaw Szulc

Publikacja przygotowana na podstawie dostarczonych materiaw

Copyright by Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2006

ISBN 83-7085-992-5

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej Wybrzee Wyspiaskiego 27, 53-370 Wrocaw http://www.oficyna.pwr.wroc.pl oficwyd@pwr.wroc.pl

PODSTAWY MIKROBIOLOGII W OCHRONIE RODOWISKA

Wydanie II poprawione
Ksika PODSTAWY MIKROBIOLOGII W OCHRONIE RODOWISKA zostaa napisana przez naukowcw z Politechniki Wrocawskiej uczestniczcych wraz z partnerami z Belgii, Irlandii, Bugarii, Portugalii i Holandii w midzynarodowym projekcie Socrates Minerva CELL TALK88091CP-BE-2000-Minerva-ODL. Koordynatorem projektu by prof. Chris van Keer z Katholieke Hogeschool Sint Lieven w Gandawie. Ksika jest adresowana do studentw inynierii rodowiska, biologii, biotechnologii, biochemii oraz do studentw innych specjalizacji zainteresowanych uzupenieniem swojej wiedzy na temat mikroorganizmw wystpujcych w rodowisku naturalnym oraz mikroorganizmw zdolnych do degradacji ksenobiotykw.

Autorzy
Barbara Kowzan absolwentka wydziau towaroznawstwa Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Tytu doktora nauk technicznych uzyskaa na Politechnice Wrocawskiej. Pracowaa w laboratorium toksykologicznym jako asystent naukowy a obecnie jest kierownikiem Zakadu Biologii i Ekologii Instytutu Inynierii Ochrony rodowiska Politechniki Wrocawskiej. Zajmuje si bioindykacj i biodegradacj zanieczyszcze rodowiskowych oraz bioremediacj gruntw skaonych ksenobiotykami. barbara.kolwzan@pwr.wroc.pl

Waldemar Adamiak Ukoczy biologi na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocawskiego (1984). Obecnie jest wykadowc na Wydziale Inynierii rodowiska Politechniki Wrocawskiej. Zajmuje si biologicznym oczyszczaniem gazw, mikrobiologi powietrza i badaniem mutagennoci zanieczyszcze pyowych. waldemar.adamiak@pwr.wroc.pl

Kazimierz Grabas doktor nauk technicznych absolwent Wydziau Chemicznego Politechniki Wrocawskiej. Aktualnie jest zatrudniony na etacie adiunkta w Instytucie Chemii i Technologii Nafty i Wgla. Jego dziaalno naukowa obejmuje: inynieri i ochron rodowiska oraz technologi chemiczn. Bra udzia i kierowa projektami naukowo-badawczymi finansowanymi przez KBN, podmioty gospodarcze i samorzdowe oraz w ramach programu Tempus i Socrates. kazimierz.grabas@pwr.wroc.pl

Adam Paweczyk uzyska stopie magistra inyniera na Wydziale Chemicznym Politechniki Wrocawskiej i tytu doktora nauk technicznych na tej samej uczelni. Pracuje na stanowisku adiunkta. Jego gwne zainteresowania zawodowe to chemiczne i biochemiczne metody utylizacji odpadw organicznych i nieorganicznych, szczeglnie biochemiczne przetwarzanie odpadw organicznych na nawozy mineralno-organiczne i inne uyteczne produkty. W ostatnim okresie realizuje projekty dotyczce zagroe rodowiska i remediacji gruntw skaonych chemicznie. adam.pawelczyk@pwr.wroc.pl

Podzikowania
Autorzy wyraaj wdziczno Pani mgr Marii Pawlik, mgr Agnieszce Trusz, Barbarze Umiskiej, mgr Henrykowi Maysie, dr Aleksandrze Obarze oraz dr Marcie Chyli za pomoc techniczn i wspprac naukow.

Spis treci
1. Mikrobiologia gleby
1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. Gleba Edafon Czynniki edaficzne Aktywno mikroorganizmw w glebie Formy wspycia Bioremediacja

2. Mikrobiologia wody
2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. Woda Grupy organizmw wodnych Czynniki limitujce rozwj mikroorganizmw w wodzie Charakterystyka mikroorganizmw wodnych Wody zanieczyszczone Kryteria jakoci zdrowotnej wody cieki. Biologiczne metody oczyszczania ciekw

3. Mikrobiologia powietrza
3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. Powietrze jako rodowisko bytowania mikroorganizmw Przystosowanie mikroorganizmw do przebywania w powietrzu Aerozol biologiczny Mechanizmy chronice przed wnikaniem aerozoli do puc Przeywalno i rozprzestrzenianie mikroorganizmw w powietrzu Aerozol biologiczny jako rdo zagroe dla czowieka Gwne rda emisji bioaerozolu Badanie zanieczyszcze mikrobiologicznych powietrza

1. Mikrobiologia gleby

Spis treci
1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. Gleba Edafon Czynniki edaficzne Aktywno mikroorganizmw w glebie Formy wspycia Bioremediacja

Cele
Rozdzia ten zosta przygotowany w celu zapoznania studenta z rnorodnoci organizmw yjcych w glebie oraz z czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi limitujcymi ich rozwj. Omwiono take formy wspycia wystpujce w obrbie biocenozy glebowej. Zawarte w nim informacje pozwol zrozumie rol mikroorganizmw w rodowisku glebowym. Podano take podstawowe informacje dotyczce moliwoci remediacji skaonych gleb metodami biologicznymi.

Ukierunkowanie
W rozdziale tym na wstpie scharakteryzowano rodowisko glebowe, mikroorganizmy je zamieszkujce oraz czynniki wpywajce na ich aktywno i rozwj. Zwrcono take uwag na relacje wystpujce midzy organizmami glebowymi.

Wymagana wiedza
Co wiesz o wirusach, bakteriach, grzybach, glonach i pierwotniakach? Jaka jest ich morfologia? Jeli posiadane informacje nie s wystarczajce, zapoznaj si z poprzednimi rozdziaami. Konieczne jest take posiadanie wiedzy na temat metabolizmu mikroorganizmw. Dla przykadu: co wiesz na temat reakcji katabolicznych przeprowadzanych przez mikroorganizmy?

Wskazwki i porady
Na wstpie przeczytaj cay rozdzia. Zajrzyj do sowniczka by wyjani znaczenie nieznanych poj. Jeli w dalszym cigu masz kopoty ze zrozumieniem tekstu, przeczytaj ponownie rozdziay omawiajce budow komrek mikroorganizmw oraz ich metabolizm.

1.1. Gleba Co to jest gleba? Gleba to powierzchniowa warstwa litosfery ziemskiej, utworzona z wietrzejcej skay, przeksztaconej w specyficzny sposb przez organizmy ywe. Czynniki glebotwrcze Proces powstawania gleby poczwszy od skay macierzystej, czyli jej podstawowego tworzywa, moe mie rny przebieg w zalenoci od panujcego ukadu czynnikw glebotwrczych, takich jak: klimat, woda, organizmy ywe, uksztatowanie powierzchni, dziaalno czowieka i czas (wiek gleby). Funkcje gleby Gleba jest zoonym utworem umoliwiajcym funkcjonowanie ekosystemw glebowych. Uczestniczy czciowo w produkcji pierwotnej biomasy oraz umoliwia zakotwiczenie rolin, dostarczajc im wody oraz niezbdnych skadnikw mineralnych. W glebie zachodz procesy rozkadu materii organicznej i magazynowana jest prchnica. Ze wzgldu na swj skad chemiczny oraz waciwoci fizyczne gleba jest siedliskiem olbrzymiej iloci drobnoustrojw i innych ywych organizmw. Gleba spenia w rodowisku przyrodniczym rne funkcje filtrujce i buforujce, chronice ekosystemy przed nadmiernym przepywem substancji niepodanych dla innych elementw biosfery. Skad gleby W skad gleby wchodz czstki stae mineralne i organiczne, powietrze i roztwr glebowy oraz bytujce w niej organizmy ywe - edafon. Proporcje poszczeglnych skadnikw w glebie utrzymuj si mniej wicej na tym samym poziomie waciwym dla danej gleby (rys. 1.1).

Rys. 1.1. Przecitny skad poszczeglnych frakcji gleby: mineralnej (na lewo) i organicznej (na prawo)

Zwizki mineralne Wystpuj w glebie w postaci czstek rnej wielkoci. Najdrobniejsz frakcj stanowi koloidy mineralne zbudowane z glinokrzemianw, uwodnionej krzemionki, wodorotlenkw glinu i elaza. Koloidy glebowe sorbuj silnie tlen, wod oraz wane skadniki pokarmowe i w zwizku z tym s take siedliskiem dla drobnoustrojw. Stanowi one skadnik gleby decydujcy o stosunkach wodno-powietrznych. Substancje organiczne Substancj organiczn gleby tworz resztki obumarych rolin, zwierzt i mikroorganizmw, rozkadane przez zamieszkujce gleb mikroorganizmy. Rozkad substancji organicznej polega na szeregu procesach mikrobiologicznych i fizyczno-chemicznych zwanych humifikacj, a jego produktem s substancje humusowe (prchnica) bdce czciowo w stanie koloidalnym. Koloidy organiczne s rdem pokarmu dla drobnoustrojw. Ponadto w poczeniu z czstkami ilastymi nadaj glebie odpowiedni struktur. Prchnica sprzyja wzrostowi rolin wyszych dziki zdolnoci pochaniania wody oraz adsorpcji i wymiany zwizkw mineralnych. Roztwr glebowy Roztwr glebowy to woda wraz z rozpuszczonymi substancjami organicznymi i mineralnymi oraz gazami, zatrzymana dziki siom kapilarnym pomidzy agregatami i grudkami gleby. Skad chemiczny roztworw glebowych stale zmienia si, co m.in. zaley od waha temperatury i iloci wody, ktra powoduje albo rozrzedzenie albo zagszczenie roztworw w glebie, niemniej drobnoustroje maj w nich stale dostpne sole amonowe, fosforanowe, potasowe i azotany. W roztworach glebowych znajduj si take atwo przyswajalne zwizki organiczne np. cukry i aminokwasy. Woda glebowa stwarza warunki sprzyjajce yciu i rozwojowi organizmw (nie tylko mikroorganizmw, ale i rolin): jest przenonikiem skadnikw pokarmowych dla drobnoustrojw, transportuje substancje energetyczne i budulcowe wzdu kapilar, ma te wpyw na stan napowietrzenia, ilo i jako skadnikw pokarmowych, cinienie osmotyczne i pH roztworu glebowego. Atmosfera gleby Atmosfera gleby, czyli powietrze glebowe wypenia nie zajte przez wod przestrzenie gleby midzy staymi czstkami. Powietrze wysyca rwnie koloidy glebowe. Ilo powietrza w glebach waha si od 8-35% objtoci gleby. Wystpuj w nim gazy: N2, O2 i CO2; a przejciowo: NH3,H2,CO, formy NOx, SO2, H2S,CH4 i C2H6 oraz inne lotne substancje organiczne (kwas masowy, alkohole, estry). Powietrze glebowe jest zwykle wysycone para wodn i zawiera 10 razy wicej CO2 ni powietrze atmosferyczne. Zmiana metabolizmu z tlenowego na beztlenowy (redukcja siarczanw, denitryfikacja) zachodzi w glebie wtedy, gdy stenie O2 spadnie poniej 1%. Rozwijaj si wtedy mikroorganizmy beztlenowe, ktre maj zdolno wytwarzania energii i wzrostu w warunkach braku tlenu. Edafon (rys. 1.2) Organizmy zasiedlajce gleb tworz zoony zesp o bardzo duej liczebnoci zwany edafonem. S to wirusy, bakterie, grzyby, glony, pierwotniaki, roliny naczyniowe oraz bezkrgowce bytujce w przypowierzchniowej warstwie gleby.

 Mikroorganizmy glebowe dziki swym rnorodnym waciwociom biochemicznym s niezbdnym gwarantem cigoci przemiany materii w przyrodzie. Wynikiem ich dziaalnoci jest nie tylko mineralizacja zwizkw organicznych, ale i przemiany zwizkw mineralnych, majce due znaczenie dla rozwoju rolin zielonych. Edafon moe stanowi od 1 do 10% suchej masy substancji organicznej gleby.

Rys. 1.2. Procent objtociowy skadnikw gleby

1.2. Edafon Ze wzgldu na rozmiar organizmy yjce w glebie mona zaliczy do trzech grup: Mikrobiota (niedostrzegalne goym okiem) Wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki, glony. Mezobiota (0,2-2 mm) Wazonkowce, nicienie, limaki, owady bezskrzyde, wije, roztocza i inne, mae roliny. Makrobiota (>2 mm) Ddownice, krety, gryzonie np. myszy polne, wiksze owady, korzenie duych rolin i drzew. 1.2.1. Charakterystyka mikroorganizmw glebowych. Wirusy Wirusy prowadz wycznie pasoytniczy tryb ycia reprodukuj si w komrkach bakterii, rolin, zwierzt i czowieka. W rodowisku glebowym najwaniejsz rol odgrywaj wirusy bakterii bakteriofagi (fagi). Fagi s jednym z czynnikw ekologicznych ograniczajcych nadmierny rozwj bakterii. Rola fagw w rodowisku glebowym polega na niszczeniu niektrych populacji bakterii i przez to prowadzeniu ich selekcji. Selekcja ta moe mie pozytywne lub negatywne skutki z punktu widzenia interesu czowieka. Przykadem dziaania negatywnego imoe byc niszczenie populacji bakterii brodawkowych z rodzaju Rhizobium, co prowadzi do spadku plonw rolin motylkowych yjcych w symbiozie z tymi bakteriami. Bakterie Bakterie stanowi podstawow mas mikroorganizmw glebowych. Charakteryzuj si one wysok aktywnoci metaboliczn. Wikszo bakterii glebowych odznacza si waciwoci do przylegania (adhezji) do powierzchni czstek mineralnych i koloidw glebowych. Szczeglnie due iloci bakterii gromadz si w pobliu resztek tkanek rolinnych i zwierzcych oraz w odchodach zwierzt dostajcych si do gleby. rodowiskiem specjalnie sprzyjajcym rozwojowi bakterii s korzenie rolin i ich inne podziemne czci. Bakterie glebowe mona podzieli na dwie grupy: takie, ktre wystpuj w glebie zawsze, niezalenie od jej rodzaju i yznoci (bakterie autochtoniczne) oraz takie, ktre rozwijaj si w niej masowo po wprowadzeniu do gleby duej iloci materii organicznej (bakterie zymogeniczne). Wrd licznych bakterii glebowych ilociowo dominuj promieniowce oraz maczugowce z rodzaju Arthrobacter. Promieniowce Promieniowce s bakteriami (chemo)organotroficznymi. Tworz one wyduone, rozgaziajce si wielokomrkowe nitki przypominajce grzybni (tzw. pseudogrzybni). Szeroko nitek od 1-5 m. yj gwnie w glebie lub na rozkadajcej si masie rolinnej. Wikszo z nich prowadzi saprofityczny tryb ycia, niektre s chorobotwrcze dla rolin (np. Streptomyces scabies wywouje parch ziemniaka) i zwierzt. Ich zdolno wzrostu w temp. 45-50oC daje im due moliwoci rozkadu rozmaitych substancji. Degraduj sterydy, lignin, chityny, wglowodory, dugoacuchowe kwasy tuszczowe, kwasy huminowe, a wic zwizki z trudem rozkadane przez inne bakterie. W trakcie rozkadu tych substancji wytwarzaj zwizki zapachowe. Charakterystyczny zapach wieo zaoranej gleby szczeglnie wiosn, pochodzi wanie od promieniowcw. Wywouje go substancja zwana geosmin (1,10-dimetylo-9-dekalol), ktr wytwarza Streptomyces griseus.

S tlenowcami, nieliczne gatunki mog przeprowadza procesy metaboliczne w warunkach beztlenowych(Actinomyces, Micromonospora). Wiele gatunkw promieniowcw produkuje antybiotyki np. erytromycyn, neomycyn, streptomycyn, tetracyklin i inne - jako uboczny produkt przemiany materii. Ok. 90% wszystkich promieniowcw izolowanych z gleby naley do rodzaju Streptomyces. Bakterie maczugowate Bakterie maczugowate z rodzaju Arthrobacter s przewaajcym pod wzgldem ilociowym przedstawicielem autochtonicznej mikroflory glebowej, stanowic 260% caej populacji. Charakteryzuj si tendencj do tworzenia rozgazie i form ziarenkowatych. S pleomorficzne (wielopostaciowe). W modych hodowlach wyrastaj w postaci nieregularnych dugich paeczek, a w starych w postaci ziarniakw. Charakteryzuj si wytrzymaoci na dziaanie czynnikw rodowiskowych w stadium wegetatywnym. S w stanie przetrwa w suchej glebie kilka miesicy, podczas gdy wikszo bakterii niewytwarzajcych przetrwalnikw zamiera. Posiadaj zdolno wykorzystywania szerokiego spektrum zwizkw organicznych, w charakterze substratw pokarmowych. Prowadz biodegradacj zwizkw trudnodostpnych, mog korzysta z wielu metabolitw innych drobnoustrojw, w tym rnego rodzaju polimerw, czynnikw wzrostowych i aminokwasw produkowanych przez mikroorganizmy. Do bakterii maczugowatych nale take wykorzystujce celuloz gatunki z rodzaju Cellulomonas. Grzyby Grzyby nale do organizmw eukariotycznych. S bezwzgldnymi chemoorganotrofami, wikszo z nich to tlenowce lub grzyby fermentacyjne. Energi i wgiel do budowy wasnych komrek czerpi z rozkadu substancji organicznej. Nie posiadaj chlorofilu. W przeciwiestwie do bakterii, ktrych ciana komrkowa zbudowana jest z mureiny, ciana komrkowa grzybw zawiera chityn, glukan i inne polisacharydy. Bytuj one zwykle w powierzchownych warstwach gleby; mona je take spotka na gbokoci do ok. 1 m. Wchodz w symbiotyczne zalenoci z glonami, owadami, i rolinami wyszymi. Wiele gatunkw grzybw jest patogennych dla czowieka, rolin i zwierzt. Ich formy wegetatywne tworz nitkowate strzpki, mniej lub bardziej rozgazione, zwykle wielokomrkowe, ktrych gste sploty formuj grzybni lub plech. Poszczeglne komrki maj wielko ok. 10 m. Do najpospolitszych grzybw glebowych nale rodzaje:Penicillium, Aspergillus, Trichoderma, Verticillium, Fusarium, Rhizopus, Mucor, Zygorhynchus, Chaetomium. Grzyby rozwijaj si silnie w glebach kwanych i wpywaj istotnie na zmiany odczynu gleby. Rola bakterii i grzybw Wsptworz struktur gleby tworz prchnic najwaniejszy koloid glebowy. Prchnica wpywa w zasadniczy sposb na struktur gleby, jej waciwoci sorpcyjne i zasobno w skadniki organiczne. Wpywaj w decydujcy sposb na powstawanie gruzekowatej, gbczastej struktury gleby przez wytwarzanie luzw otoczkowych oraz, w przypadku bakterii nitkowatych i grzybw, przez form swego wzrostu. Flora glebowa (fitoedafon) Fitoedafon stanowi gwnie glony, oraz w mniejszym stopniu roliny wysze. Glony najliczniej wystpuj na powierzchni gleby; do gbszych warstw dostaj si na skutek jej uprawy, przesikania wody, dziaalnoci zwierzt i zdolnoci migracji. Wyrniamy zbiorowiska glonw yjcych na powierzchni gleby epifitoedafon oraz w gbszych jej warstwach - endofitoedafon

 Glony glebowe s obligatoryjnymi fotoautotrofami, jednake yjc w gbszych warstwach odywiaj si prawdopodobnie heterotroficznie. Odgrywaj wan rol w ekosystemie gleby, wpywaj na jej waciwoci i stabilno. Poprzez wydzieliny pozakomrkowe uyniaj gleb i bior udzia w uwalnianiu skadnikw pokarmowych do rodowiska. Niektre sinice zdolne s do wizania azotu atmosferycznego (Nostoc, Anabaena, Scytonema, Tolypothrix); gleba zasiedlona przez sinice zawiera 26-400 razy wicej azotu. Dziki zdolnoci do asymilacji azotu (N2) i dwutlenku wgla, (CO2) mog one jako pierwsze kolonizowa podoa pozbawione azotu i wgla organicznego. W glebie wystpuje ok. 2 tys. gatunkw glonw. S to gwnie: zielenice Ankistrodesmus, Chlorella, Chlorococcum, Chlamydomonas, Characium, Klebsormidium, sinice - Nostoc, Anabaena, Scytonema, Tolypothrix, Microcoleus, Schizothrix, okrzemki Achnanthes, Cymbella, Eunotia, Fragilaria, Hantzschia, Navicula, Nitzschia, Pinnularia, rnowiciowce Botrydiopsis, Heterothrix, Heterococcus, Pleurochloris, eugleniny Euglena, Peranema, krasnorosty Porphyridium. Wrd makrobiotycznych organizmw rolinnych zasiedlajcych rodowiska glebowe dominuj roliny wysze, stanowice podstawowy skadnik biocenoz wszystkich ekosystemw ldowych.

Fauna glebowa (rys. 1.34) Mikrofauna glebowa reprezentowana jest przez pierwotniaki (Protozoa), odywiaj si one gwnie bakteriami, ich rola polega na selekcji i odmadzaniu populacji bakterii glebowych. Dominuj wrd nich korzenionki (ameby) i wiciowce.

Rys. 1.3. Przedstawiciele gwnych typw fauny glebowej 1 widoogonek, 2 pierwoogonek, 3 skoczogonek, 4 wij, 5 roztocze, 6 ddownica, 7 nicie, 8 korzenionka

Mezofaun reprezentuj nicienie, wazonkowce, limaki, owady, wije, roztocza i inne. Odywiaj si one martw materi organiczn przyczyniajc si do tworzenia prchnicy. Spord makrofauny pewne znaczenie maj ddownice, krety, gryzonie, ktre rozdrabniaj materia glebowy i przenosz go na znaczn gboko. Najwaniejsz rol wrd bezkrgowcw odgrywaj w glebie ddownice, ktre odywiaj si martw materi organiczn, pobierajc j wraz z mineraln czci gleby; niestrawione resztki zmieszane z gleb i metabolitami wydalaj w postaci grudek (koprolitw), przyczyniajc si w ten sposb do tworzenia korzystnej gruzekowatej struktury gleby i do jej spulchniania. W cigu roku, ddownice yjce na powierzchni hektara mog przepuci przez swj przewd pokarmowy ok. 7 tys. kg gleby.

Rys. 1.4. Ddownica (Lumbricus)

Dziki ruchliwoci zwierzt gleba ulega cigemu mechanicznemu mieszaniu, co powoduje lepsze jej napowietrzenie, natlenienie i przepyw wody. 1.2.2 Liczebno organizmw glebowych. Liczebno i skad gatunkowy organizmw glebowych zaley od typu gleby, jej struktury i wilgotnoci oraz od zawartoci materii organicznej (rys. 1.57). Wirusy Dokadnie nie jest znana liczebno wirusw w glebie. Szacuje si, e ich masa jest mniejsza ni 0,01 t/ha. Bakterie Liczebno bakterii waha si od kilku milionw do kilku miliardw komrek na 1 g gleby. Najwicej bakterii znajduje si w warstwie gleby uprawnej do gbokoci ok. 30 cm. W gbszych warstwach ilo ich szybko spada. W warstwie uprawnej gruboci ok. 30 cm moe by na powierzchni 1 hektara od kilkuset kilogramw do kilku ton masy bakterii. W pobliu korzeni i na ich powierzchni bakterie znajduj zwikszone iloci zwizkw organicznych, wydalanych przez roliny, takich jak kwasy organiczne, aminokwasy, witaminy. Zatem w warstwie wok korzeni, nazywanej ryzosfer, liczba bakterii jest wielokrotnie wiksza ni w glebie z dala od korzeni. W glebach bogatszych w substancje organiczne yje ich wicej, przecitnie w 1 g gleby uprawianej wystpuje 0,55,0 mld bakterii (1,515 t/ha) Gleby kwane zawieraj stosunkowo ma liczb bakterii, gleby lene du liczb grzybw.

Rys. 1.5. Liczebno mikroorganizmw glebowych w zalenoci od gbokoci

Grzyby Grzyby, poza drodami, wystpuj w postaci fragmentw grzybni lub jako spory. Liczba takich jednostek na 1 gram gleby siga moe stu kilkudziesiciu tysicy, w tym spory stanowi kilkanacie do kilkudziesiciu procent, zalenie od wilgotnoci gleby i jej zasobnoci w substancje organiczne. Grzyby s najobficiej reprezentowane w kwanych glebach torfowych i glebach lenych. Mog tam mie przewag nad bakteriami. Gwna masa grzybw przypada na grn, 20-30 centymetrow warstw gleby, czna masa grzybw w wierzchnich warstwach gleby jest prawie taka sama jak bakterii, a w glebach lenych nawet wiksza, rednio mieci si w granicach 0,001-1,0 mld grzybw (ok. 1,5 t/ha).

Rys. 1.6. Zaleno midzy wilgotno gleby a liczebnoci grzybw

Glony Glony yj gwnie w wierzchnich warstwach gleby 010 cm tam, gdzie dociera wiato (rzadko poniej 50 cm), a liczba ich siga moe od 100 tys. do 3 milionw na 1 g gleby(ok.0,2 t/ha). W specjalnie sprzyjajcych warunkach np. w silnie nawodnionych glebach tropikalnych liczby te mog wzrasta.

Rys. 1.7. Glony w glebach Anglii (w tys./g s.m.)

Fauna glebowa Pierwotniaki, mog rozwija si w glebie obficie przy jej odpowiednim nawilgoceniu. Ich liczba siga od kilkuset do kilku milionw w 1 g suchej gleby. Masa pierwotniakw w glebie mieci si w granicach od 0,1-0,5 t/ha, natomiast masa nicieni waha si w granicach 0-0,2 t/ha, ddownic 0-2,5 t/ha, innych zwierzt glebowych 0-0,5 t/ha.

1.3. Czynniki edaficzne Gleba jest naturalnym rodowiskiem ycia rnych mikroorganizmw, a take makroorganizmw glebowych. Ich rozwj w glebie warunkuj tzw. czynniki edaficzne. Jest to og czynnikw charakteryzujcych gleb takich jak: wilgotno, yzno (dostpno pierwiastkw odywczych w przyswajalnych formach), odczyn (pH) i inne waciwoci fizyczne warunkujce rozwj organizmw ywych w ekosystemach. Woda Wszystkie drobnoustroje wymagaj dla prawidowego rozwoju rodowiska zawierajcego wod. Woda umoliwia migracje mikroorganizmw w gruncie, dyfuzj substratu i zwizkw odywczych do wntrza komrki oraz usunicie z niej produktw metabolizmu. Wpywa jednoczenie na utrzymanie w komrce odpowiedniego cinienia osmotycznego i odczynu. Zarwno zbyt due zagszczenie skadnikw odywczych, jak i nadmierne uwodnienie hamuje lub w ogle uniemoliwia wzrost mikroorganizmw. Nadmiar wody w glebie obnia dyfuzj tlenu i azotu oraz sprzyja rozwojowi drapienikw ywicych si bakteriami. Zbyt maa ilo wody moe uniemoliwi drapienym pierwotniakom przemieszczanie si, a przez to sprzyja rozwojowi populacji bakterii. Woda silnie zwizana z czciami staymi gleby moe by niedostpna dla mikroorganizmw. Generalnie plenie i drode wykazuj znacznie wiksz tolerancj na odwodnienie rodowiska anieli bakterie. Tlenowa degradacja zwizkw organicznych w gruncie przebiega najskuteczniej przy wilgotnoci wynoszcej 50-70% maksymalnej pojemnoci wodnej WHC. Nisze wartoci powoduj obnienie aktywnoci wodnej, natomiast wysze wpywaj ograniczajco na stopie natlenienia gruntu. Cinienie osmotyczne Na rozwj drobnoustrojw duy wpyw wywiera cinienie osmotyczne roztworu glebowego zwizane cile z nawilgoceniem gleby, zwikszajce si w miar jej przesychania. W glebach rednio wilgotnych niezasobnych cinienie roztworu waha si w granicach 0,5 -5 atm. W glebach zasolonych moe dochodzi do 100 atm. W komrkach drobnoustrojw wynosi ono 3-6 atm. Cinienie osmotyczne wysze w roztworze glebowym ni w komrkach, zakca proces wchaniania wody przez komrki drobnoustrojw, co wpywa na zahamowanie ich wzrostu. Potencja oksydacyjno-redukcyjny Potencja oksydacyjno-redukcyjny odzwierciedla tendencj substancji do pozyskiwania lub utraty elektronw. Ma on istotne znaczenie dla przebiegu zjawisk chemicznych i biologicznych w glebie. W roztworach glebowych rozpuszczaj si sole pierwiastkw o zmiennej wartociowoci np. Fe, Mn, S. Od stosunku utlenionych i zredukowanych zwizkw tych pierwiastkw (Fe3+/Fe2+, MnO2/Mn2+, SO42-/S2-), a take od zaopatrzenia gleby w tlen, zale procesy tlenowe i beztlenowe w glebie. Pierwiastki w formie utlenionej lub zredukowanej tworz ukady red-ox, od ktrych z kolei zaley kierunek i charakter przemian metabolicznych. Na skutek procesw dysocjacji, woda gleby ma wpyw na warto potencjau red-ox, co z kolei oddziauje wybirczo na rozwj i skad drobnoustrojw glebowych. Przesuszenie gleby i zwizane z tym lepsze napowietrzenie, wzmaga procesy utleniania i mineralizacji.

opanowuj mikroaerofile i beztlenowce; obniaj one potencja re-dox gleby, co stymuluje procesy redukcji i fermentacji.

Przeciwnie, nadmierne jej nawilgocenie powoduje brak tlenu, przez co rodowisko

pH gleby Przebieg procesw mikrobiologicznych w glebie zaley w duej mierze od jej odczynu, warunkuje on, bowiem aktywno enzymw oraz procesy transportu. Roztwr glebowy odznacza si waciwociami buforowymi, czyli zdolnoci przeciwstawiania si zmianom odczynu; jednake w ograniczonym zakresie. Odczyn gleby wpywa na rozpuszczalno i przyswajalno skadnikw pokarmowych. elazo i mangan s dostpne tylko w warunkach niskiego odczynu, natomiast molibden w wysokim pH. Warto pH gleby zaley od jej skadu chemicznego, ale w czasie procesu biologicznego rozkadu materii organicznej mog zachodzi zmiany pH wynikajce z charakteru metabolizmu i fizjologii drobnoustrojw. Kwasowo gleby moe si zwiksza pod wpywem np. kwanych deszczw, nawoenia, zasiedlania bakteriami utleniajcymi siark itp., a to wpywa na przebieg szeregu transformacji metabolicznych. Jedn z najbardziej wraliwych na pH reakcji w glebie jest nitryfikacja, czyli przemiana NH4+ do NO3-. Jony te istotnie te wpywaj na pH gleby. Pobieranie przez drobnoustroje jonw amonowych (NH4+) ze rodowiska przyczynia si do zakwaszenia gleby, natomiast przyswajanie azotanw (NO3-) - do jej alkalizacji. Te z kolei zmiany wpywaj na rozpuszczalno innych soli i ich przyswajalno - przez mikroorganizmy. Wiele spord znanych gatunkw bakterii moe rozwija si w zakresie pH od 4 do 9. Optymalne dla bakterii warunki wzrostu istniej przy pH 6,5 do 8,0. Drobnoustroje kwasolubne mog rosn w zakresie pH od 1 do 6, ekstremalne acidofile rosn chtnie przy wartociach od 1 do 3. Wrd nich s niektre gatunki Thiobacillus, Thermophilus i Sulfolobus, utleniajce siarczki mineralne do kwasu siarkowego. Wikszo grzybw preferuje kwany odczyn rodowiska. Grzyby jako grupa s umiarkowanymi acidofilami (optymalne dla wzrostu pH wynosi od 4 do 6). Do umiarkowanych drobnoustrojw zasadolubnych (alkalofilw) nale bakterie z rodzaju Nitrosomonas - optymalne pH ich aktywnoci waha si od 7,3 do 9,6. Temperatura Mikroorganizmy glebowe rni si termotolerancj; rne s optymalne temperatury rozwoju. Uwzgldniajc wraliwo drobnoustrojw na temperatur mona wrd nich wyrni: - psychrofile - mezofile - termofile mezofili 1545oC, dla termofili 4070oC. Mimo, e pojedyncze gatunki mog mie szerszy lub wszy zakres tolerancji na temperatur, to jednak wikszo gatunkw naley do mezofili i toleruje temperatur okoo 30oC. Organizmy rosnce w niskich temperaturach w pobliu 0oC zawieraj w bonie komrkowej specyficzne lipidy utrzymujce jej ppynno. Termofile za zawieraj lipidy, ktrych punkt topnienia jest wysoki. Nadmierny wzrost temperatury powoduje powane obnienie efektywnoci procesu biosyntezy na skutek zwikszonego zuycia rda energii na oddychanie, spadku wydajnoci produkcji, powstawania skutkw ubocznych. Poniej 6oC drobnoustroje ograniczaj procesy yciowe przechodzc w stan ycia utajonego (anabiozy) bd w formy przetrwalne.
Dla psychrofili temperatury wzrostu obejmuj zakres od minus 5 do +25oC, dla

wykazywa dobow fluktuacj ok.50o C. Zmiany temperatury na powierzchni w cigu doby nie maj wpywu na temperatur w gbszych poziomach profilu glebowego. Natlenienie Tlen naley do kluczowych czynnikw ksztatujcych warunki rozwoju drobnoustrojw, decyduje o moliwoci wystpowania lub braku ich wzrostu, wpywa na szybko wzrostu i przyrost biomasy oraz na fizjologi komrek, a wic na rodzaj, wydajno i szybko produkcji okrelonych metabolitw. Zapotrzebowanie na tlen drobnoustrojw zaley od charakteru ich metabolizmu, rodzaju i stenia rda wgla i energii, fazy rozwoju populacji i stanu fizjologicznego komrek. Tylko bakterie mog przeywa duszy okres czasu w warunkach beztlenowych. Pory wystpujce w typowych glebach wypenione s w 50% powietrzem i wod. Proces biodegradacji zachodzi najszybciej przy zawartoci tlenu w powietrzu glebowym wyszej ni 0,2 mg O2/l. Tlen zawarty w glebie zuywany jest w 70% przez drobnoustroje, a w 30% przez korzenie rolin, natomiast procesy chemiczne wykorzystuj tylko ladowe iloci tlenu. Warunki beztlenowe wystpuj w glebach, w ktrych zawarto tlenu w powietrzu glebowym jest nisza od 1%. Jeeli niemoliwe jest dostarczenie do gleby tlenu, proces biologicznego rozkadu materii organicznej prowadzony jest przez bakterie beztlenowe, wykorzystujce do procesw utleniania komrkowego tlen pochodzcy z takich zwizkw, jak siarczany lub azotany. W warunkach beztlenowych procesy dekompozycji materii organicznej zachodz wolniej i s mniej wydajne energetycznie. Zawarto skadnikw pokarmowych Do budowy biomasy mikroorganizmw obok zwizkw wgla niezbdne s take inne skadniki pokarmowe takie jak: azot, fosfor, siarka, wap, magnez czy potas. Do szczeglnie wanych pierwiastkw nale azot i fosfor bdce pierwiastkami niezbdnymi do produkcji biaek i kwasw nukleinowych. yzne gleby zawieraj wszystkie niezbdne skadniki w odpowiednich ilociach natomiast w glebach zanieczyszczonych proporcje midzy poszczeglnymi pierwiastkami s zakcone. Powszechnie uwaa si, e stosunek wagowy wgla do azotu i fosforu w glebie powinien ksztatowa si na poziomie 10:1:0,1 Wap poprawia waciwoci fizyczne i chemiczne gleby oraz jej struktur. Zwizki toksyczne Obecno zwizkw toksycznych jest czynnikiem opniajcym bd cakowicie hamujcym procesy mikrobiologiczne w glebie. Do szczeglnie toksycznych zwizkw nale pestycydy, wglowodory alifatyczne i aromatyczne, formaldehyd, zwizki chloroorganiczne, metale cikie oraz sole wystpujce w duych steniach. wiato wiato penetruje zaledwie kilka cm w gb ziemi. Intensywno nawietlenia powierzchni gleby zaley od rodzaju i zagszczenia rosncych na niej rolin. wiato jest niezbdne jedynie dla przeprowadzajcych proces fotosyntezy glonw zasiedlajcych gleb. Nawietlenie ma wpyw na aktywno ddownic przemieszczaj si one na powierzchni gleby w nocy w poszukiwaniu ywnoci i w celach rozrodczych.

W glebie temperatura na powierzchni moe osiga w poudnie nawet 70oC i

1.4. Dziaalno mikroorganizmw w glebie Drobnoustroje rozmnaaj si i przetwarzaj materi organiczn, tworzc biomas wasnych komrek oraz nagromadzaj substraty niezbdne do uzupeniania zasobw prchnicy a take rozkadaj i mineralizuj zwizki organiczne, przez co wczaj w ponowny obieg pierwiastki nieodzowne w produkcji rolinnej, opartej na asymilacji CO2 z atmosfery. 1.4.1. Udzia mikroorganizmw w przemianach materii organicznej - obieg wgla (rys. 1.8)

Rys. 1.8. Schemat obiegu wgla Wgiel stanowi 50% masy materii organicznej dostajcej si do gleby w postaci

resztek rolinnych i zwierzcych (opady lici, pozostaoci na polach kach i w lasach, obumare ciaa zwierzt, korzenie i pdy obumarych rolin) Wrd zwizkw wchodzcych w skad wieej materii organicznej s: cukry proste (heksozy, pentozy), wielocukry (skrobia, celuloza, hemicelulozy, chityna), kwasy organiczne, zwizki aromatyczne (lignina, fenole, taniny), zwizki hydrofobowe (woski, kutyna, tuszcze i inne). Wgiel odzyskiwany jest w drodze rozkadu i mineralizacji zwizkw organicznych, dokonywanych przez mikroorganizmy gleby. Zalenie od swej natury chemicznej poszczeglne skadniki masy rolinnej s rozkadane i mineralizowane z rna szybkoci. a. Substancje rozpuszczalne takie jak cukry, aminokwasy, kwasy organiczne s atwo wymywane wod z resztek rolinnych i zwierzcych i szybko metabolizowane przez mikroorganizmy glebowe; szczeglnie reguluj one aktywno mikrobiologiczn w ryzosferze. b. Z wielk trudnoci, ze wzgldu na ich hydrofobowo, rozkadane s woski, tuszcze, gumy, garbniki. Najbardziej odpornym na rozkad materiaem rolinnym s ligniny.

Rozkad celulozy Celuloza (bonnik) wystpuje w cianach komrkowych rolin, zasocjowana z hemicelulozami (np. ksylanem, mannanem, kwasem uronowym) i lignin. W suchej masie rolin zielonych zawarto bonnika wynosi 15-30%, a w zdrewniaych czciach i somie moe dochodzi do 50%. Celuloza jest wielocukrem, skada si z dugiego acucha czsteczek glukozy poczonych wizaniami glukozydowymi. Liczba czsteczek glukozy wchodzcych w skad wkna moe dochodzi do kilku tysicy (np. w trawach ok. 14 tys., w drewnie ok. 5 tys.). Drobnoustrojami celulolitycznymi (rozkadajcymi celuloz) jest wikszo bakterii luzowych z rodzaju Cytophaga, oraz bakterie waciwe Cellfalcicula, Cellulomonas i Cellvibrio. Najlepiej zosta poznany system celulolityczny u grzybw. Rodzaj Trichoderma wydziela ogromn ilo celulaz do rodowiska; atak enzymatyczny moe nastpowa z dala od komrek. Z innych grzybw: Chaetomium, Mycogne,Fusarium i inne bior te aktywny udzia w tym procesie. Rozkad moe zachodzi te w warunkach beztlenowych - dokonuj go bakterie z rodzaju Acetovibrio, Bacteroides,Clostridium, Ruminococcus. Powstaje w tym wypadku m.in. dua ilo produktw gazowych: CO2, H2, CH4. Rozkad bonnika zachodzi szybciej w glebach o odczynie obojtnym lub lekko kwanym, gorzej przebiega w glebach mocno zakwaszonych. Drobnoustroje rozkadajce bonnik przerabiaj go na prostsze zwizki i w ten sposb powikszaj baz pokarmow dla wszystkich glebowych heterotrofw. Rozkad ligniny Ligniny nale do licznej grupy zwizkw aromatycznych, stanowi one od kilku do 30% suchej masy rolin. Lignina jest zbudowana z jednostek-polimerw fenylopropanoidu, ktre zawieraj piercie aromatyczny i grupy metoksylowe -OCH3. W degradacji ligniny najbardziej aktywne s grzyby wywoujce tzw. bia zgnilizn. Rozkadaj one drewno, do CO2 i H2O. Nale do klas podstawczakw i workowcw, jest ich kilkaset gatunkw. Spord podstawczakw najlepiej poznane s: wroniak rnobarwny (Trametes versicolor), korownica (Phanerochaete chrysosporium, boczniak ostrygowaty Pleurotus ostreatus - grzyb jadalny i Lintinula edodes. Z workowcw zaangaowane s: Xylaria, Libertella i Hypoxylon. Wrd grzybw pleniowych zdolnoci do rozkadu lignin odznacza si pospolita w glebie ple Trichoderma lignorum. W skad kompleksu enzymatycznego rozkadajcego lignin wchodz oksydoreduktazy wymagajce tlenu lub nadtlenku wodoru H2O2 do oksydatywnego rozrywania wiza czcych midzy sob fenylopropanowe podjednostki ligniny. W bezporednim rozkadzie ligniny bierze udzia enzym lakaza (moe utlenia monofenole), peroksydaza ligninowa i inne oksydazy nie do koca poznane. Aktywno mikroorganizmw rozkadajcych lignin w glebie przyczynia si do produkcji prchnicy. Synteza i rozkad prchnicy Prchnica, czyli humus to bezpostaciowa substancja organiczna, zwykle ciemna, stanowica ukad koloidalny o bardzo duej powierzchni zdolnej do adsorpcji jonw wody i gazw. Zawiera ona frakcje substancji organicznych o niskim stosunku C:N (od 10 do 15), podczas gdy stosunek tych pierwiastkw w szcztkach rolin ksztatuje si na poziomie C:N=4 0:1. W skad prchnicy wchodz kwasy fulwowe, huminowe i huminy. S to konglomeraty zwizkw mniej lub bardziej skarbonizowane , ktre charakteryzuje obecno grup karboksylowych, fenolowych, metoksylowych zawierajcych C,O, N, P i S., oraz szkieletu aromatycznego z licznymi bocznymi acuchami.

 Gwnym czynnikiem prchnicotwrczym jest aktywno drobnoustrojw glebowych:

bakterii, w tym promieniowcw oraz grzybw.

Synteza prchnicy Proces tworzenia si prchnicy w glebie nazywa si humifikacj. Gwnymi substratami, z ktrych tworzone s zwizki humusowe s lignina, wglowodany i zwizki azotowe, przy czym o rodzaju powstajcej prchnicy decyduje typ gleby i warunki klimatyczne. Drobnoustroje przeprowadzaj nastepujce procesy zwizane z powstawaniem prchnicy: rozkadaj wie materi organiczn i produkuj metabolity - prekursory zwizkw humusowych, tworz biomas, ktra po obumarciu i autolizie stanowi dodatkowe substraty wyjciowe do tworzenia prchnicy, katalizuj procesy syntezy humusu. Podstawow drog powstawania zwizkw humusowych w glebie jest ich synteza z fragmentw o charakterze polifenoli, przy udziale skadnikw azotowych pochodzenia biakowego. rdem polifenoli mog by procesy rozkadu lignin, przemiany wglowodanw i rozmaite mikrobiologiczne procesy syntezy. Wiele polifenoli powstaje jako metabolity rnych drobnoustrojw. Kolejny etap humifikacji to utlenianie polifenoli, prowadzce do powstania zwizkw chinoidowych. Te przemiany katalizowane s przez oksydazy fenolowe rnych drobnoustrojw m.in. przez grzyby Serpula lacrymans. Kocowa faza procesu to polimeryzacja utlenionych fenoli. Przemiany materii organicznej w warunkach dostpu tlenu prowadz do wytworzenia prchnicy - humusu; przy braku dostpu tlenu - powstaj zoa torfu. Rozkad prchnicy Degradacja prchnicy nastpuje przy braku dostpu wieej materii organicznej oraz przy niedostatecznym zaopatrzeniu gleby w azot. Przyjmuje si, e rozkad powoduj bakterie autochtoniczne przystosowane do niedoborw przyswajalnych substancji organicznych i korzystajce w tej sytuacji z energii i skadnikw pokarmowych zawartych w kompleksach humusowych. Szczegln aktywno przy rozkadzie wykazuj promieniowce oraz niektre bakterie, np. z rodzaju Micrococcus i Corynebacterium i grzyby z rodzaju Polysticus (rozkadajce rwnie lignin). Mona przypuszcza, e tak jak przy tworzeniu prchnicy, tak i przy jej rozkadzie bierze kompleksowy udzia cay zesp glebowej mikroflory i mikrofauny. 1.4.2. Udzia mikroorganizmw w przemianach azotu w glebie obieg azotu (rys. 1.9)
Dziki procesom mikrobiologicznym azot z atmosfery zostaje wczony do zwizkw Zwizki organiczne zawarte w szcztkach rolin i zwierzt przy wspudziale

organicznych komrek.

drobnoustrojw s mineralizowane, co umoliwia ponowne wczenie do obiegu tego pierwiastka i utrzymanie staego jego poziomu w atmosferze (78%). Cykl krenia azotu w przyrodzie skada si z kilku ogniw, obejmujcych: symbiotyczne i niesymbiotyczne wizanie N2 atmosferycznego przez drobnoustroje, rozkad przez drobnoustroje organicznych pocze azotu, amonifikacj uwalnianie NH3 i jonu NH4+, wykorzystanie jonu NH4+ do resyntezy biaka przez drobnoustroje, wykorzystanie jonu NH4+ w postaci soli amonowych przez roliny, nitryfikacj amoniaku (utlenianie kationw amonowych do azotynw i azotanw),

 wykorzystanie azotanw przez roliny wysze, a take przez niektre drobnoustroje (zbiaczanie azotu, redukcja asymilacyjna), redukcj azotanw tj. denitryfikacj.

Rys. 1.9. Obieg azotu w glebie

Wizanie azotu atmosferycznego Asymilatory zdolne do wizania azotu tylko we wspyciu z rolinami Bakterie brodawkowate (Rhizobium) wspyjce z rolinami motylkowymi przysparzaj glebie najwicej azotu. Dostaj si one do systemu korzeniowego roliny, tam mno si, tworzc dug ni komrek, wnikajc do tkanki korowej. Przerastanie tkanki rolinnej pobudzonej przez bakterie powoduje powstanie brodawek, formujcych na korzeniach specyficzne ugrupowania. W brodawkach cz infekujcych rolin bakterii przeksztaca si w bakteroidy, ktre nie rozmnaaj si, ale s wci aktywne (rys. 1.10). Uwaa si, i bakteroidy czynnie uczestnicz w wizaniu azotu atmosferycznego. Wystpuje w nich czerwony barwnik nazywany leghemoglobin, z powodu podobiestwa do czsteczki hemoglobiny. Zawarte w tym barwniku elazo Fe3+ jest redukowane do Fe2+, sdzi si, wic, e leghemoglobina poredniczy w przekazywaniu elektronw wolnemu azotowi, powodujc jego redukcj. W korzeniach drzew np. olchy czarnej w brodawkach korzeniowych wspyj promieniowce (Streptomyces alnii). Wizanie azotu przez wolno lub symbiotycznie yjce bakterie jest podobne. Jest to redukcja N2 do NH3, proces enzymatyczny przeprowadzany przez dehydrogenaz pirogronianow i nitrogenaz.

Rys. 1.10. System korzeniowy koniczyny czerwonej z brodawkami zawierajcymi bakterie Rhizobium, wice azot atmosferyczny

Asymilatory N2 wolno yjce w glebie (niesymbiotyczne wizanie azotu) Zdolno wizania azotu z powietrza i wzbogacania gleby w azot maj nastpujce bakterie heterotroficzne: tlenowce - Azotobacter, Azotomonas, Derxia, Achromobacter, Beijerinckia, mikroaerofile Pseudomonas, Flavobacterium, Mycobacterium, Arthrobacter i Aerobacter, beztlenowce - niektre gatunki Clostridium np.: Cl. butyricum, Cl. pectinovorum. W grupie autotrofw zdolno t wykazuj bakterie fotosyntetyzujace: Chlorobium, Chromatium i sinice np. Anabaena, Nostoc. Amonifikacja Amonifikacja to proces powstania jonu amonowego NH4+ lub wolnego amoniaku. W pierwszym etapie nastpuje rozkad biaek i uwolnienie z nich aminokwasw, czyli proteoliza, w etapie drugim dezaminacja aminokwasw. Rozkad proteolityczny biaek zachodzi przy udziale enzymw zewntrzkomrkowych. Powstae aminokwasy s transportowane do komrek drobnoustrojw, gdzie zachodzi proces dezaminacji. Amoniak jako gaz szybko rozprzestrzenia si w glebach gwnie suchych, w glebach wilgotnych rozpuszcza si w wodzie, przy czym uwalnia si NH4+. Powstae jony amonowe wykorzystywane s przez bakterie i roliny do syntezy aminokwasw oraz podlegaj procesowi niktryfikacji. Nitryfikacja Nitryfikacja to proces biologicznego utleniania amoniaku do azotanw zachodzcy przy udziale bakterii nitryfikacyjnych. Nitryfikacja to przeksztacenie NH4+ i NO2- do NO3prowadzone gwnie przez chemolitotrofy. Uwolniona w tym procesie energia jest wykorzystywana do syntezy zwizkw organicznych. Nitryfikacja przebiega dwuetapowo: Najpierw amoniak jest utleniany do azotynu, bakterie utleniajce NH4 do NO2 okrelane s przedrostkiem nitroso-. Nale tu m.in.: Nitrosomonas, Nitrosospira, Nitrosocyjastis, Nitrosoglea. S to bakterie waciwe, maj ksztat drobnych paeczek.

 Nastpnie powstay azotyn jest utleniany do azotanu, azotyny do azotanw utlenia grupa nitro: np. rodzaj Nitrobacter, Nitrospira, Nitrococcus. Obie grupy bakterii nitryfikacyjnych s wraliwe na zakwaszenie rodowiska; zahamowanie ich wzrostu nastpuje przy pH 5.0. Proces nitryfikacji moe by prowadzony take przez mikroorganizmy heterotroficzne. Najwiksz grup mikroorganizmw przeprowadzajcych heterotroficzn nitryfikacj s grzyby:Aspergillus flavus, Penicillium, Cephalosporium. Nitryfikacja prowadzona przez grzyby jest mniej wraliwa na zakwaszenie i bardziej odporna na susz. Wytworzone w glebie azotany mog by przyswajane przez roliny, wypukiwane przez wod lub rozkadane w procesie denitryfikacji.

Denitryfikacja Denitryfikacja to proces redukcji azotanw do azotu czsteczkowego. Proces ten prowadzony jest gwnie w warunkach beztlenowych, wtedy to azotany wykorzystywane s w oddychaniu (azotanowym) w charakterze terminalnych akceptorw elektronw. W proces denitryfikacji zaangaowane s liczne bakterie heterotroficzne z rodzajw: Pseudomonas, Achromobacter, Bacillus, Micrococcus. Redukcja azotanw przebiega w kilku etapach. Faza pierwsza polega na redukcji azotanw do azotynw (NO2-), nastpnie azotyny redukowane s do tlenkw azotu (NO,N2O) i azotu czsteczkowego. Proces denitryfikacji przeprowadzaj rwnie niektre chemoautotrofy np. Thiobacillus denitrificans. Bakteria ta uzyskuje energi z utleniania zwizkw siarki kosztem rwnoczesnej redukcji azotanw. Denitryfikacja uwaana jest za proces niekorzystny, poniewa prowadzi do zuboenia rodowiska w cenne dla rolin zwizki azotowe. Straty azotu z gleby na skutek denitryfikacji rosn wraz z nadmiernym nawilgoceniem gleby, powstaniem warunkw beztlenowych, nagromadzeniem azotanw i podwyszeniem temperatury.

1.5. Formy wspycia 1.5.1. Wzajemne oddziaywania midzy drobnoustrojami Symbioza Jest to stae lub czasowe wspycie organizmw dwch rnych gatunkw, korzystne, a czsto nieodzowne dla jednego lub nawet dwch partnerw. Symbioza w glebie polega najczciej na wzajemnym wykorzystywaniu produktw metabolizmu - jedne drobnoustroje mog korzysta z produktw przygotowanych w nadmiarze przez drugie. Mona tu przytoczy jako przykad wspdziaanie bakterii nitryfikacyjnych. Nitrosomonas utlenia amoniak do azotynw, ale due ich nagromadzenie w rodowisku glebowym byoby toksyczne dla tej grupy. Azotyny s, wic utleniane do nietoksycznych azotanw przez grup Nitrobacter. W przyrodzie obie te bakterie wystpuj zawsze razem. Innym przykadem symbiozy mog by porosty, bdce form wspycia midzy glonami (zielenice lub sinice) i grzybw (zwykle workowce). Pasoytnictwo Jest to swoisty rodzaj wspycia mikroorganizmw, w ktrym przedstawiciele jednego gatunku pasoyty wykorzystuj przez czas duszy lub stale osobniki drugiego gatunku ywicieli jako rodowisko ycia i rdo pokarmu. Pasoyty mog powodowa niszczenie caych populacji drobnoustrojw. Przykadem moe by atak fagw na bakterie brodawkowe z rodzaju Rhizobium. Drapienictwo Stanowi sposb odywiania polegajcy na wykorzystywaniu w charakterze pokarmu innych ywych organizmw. Najlepszych przykadem tej formy oddziaywa moe by odywianie si bakteriami pierwotniakw i niektrych gatunkw luzowcw Myxomycetes. Antagonizm Jest to wzajemne nietolerowanie si rnych organizmw w tym samym biotopie. Moe przejawia si w rny sposb, przy czym najczciej dotyczy konkurencji o substancje pokarmowe. Mikroorganizmy majce znaczne wymagania pokarmowe s konkurencj dla drobnoustrojw zadowalajcych si maymi wymaganiami. W tej sytuacji pozbawiaj sabszych niezbdnych skadnikw pokarmowych i opanowuj rodowisko. Populacja mniej wymagajcych uruchamia rne strategie obronne. Jednym ze sposobw zwalczania konkurentw moe by nagromadzenie CO2, zakwaszenie rodowiska czy wytwarzanie toksyn hamujcych ich wzrost. W glebie zabjczo na wszystkie drobnoustroje dziaa amoniak, azotyny, siarkowodr, oczywicie w ilociach odpowiednio duych. Szczegln odmian antagonizmu jest antybioza, czyli wydzielanie przez drobnoustroje antybiotykw jako produktw ubocznych procesw dysymilacyjnych. Antybiotyki s produkowane gwnie przez promieniowce, rzadziej przez grzyby. Inn jeszcze odmian antagonizmu jest mikoliza, czyli lityczne oddziaywanie promieniowcw i innych bakterii na grzyby przy pomocy enzymw np. celulazy, proteaz (produkowanych np. przez Pseudomonas i Bacillus). Komensalizm Komensalizm to rodzaj stosunkw wrd mikroorganizmw, w ktrym jeden organizm czerpie korzyci, nie przynoszc korzyci ani szkody drugiemu. Moe si on przejawia w rny sposb. Bardzo czsto jedna grupa bakterii przerabia substrat na produkt przyswajalny przez drug grup, niezbdny do jej rozwoju. Np. rozkad bonnika

(celulozy) przez bakterie celulolityczne umoliwia rozbicie tego wielkiego polimeru na drobniejsze czstki wykorzystywane przez inne bakterie. 1.5.2. Wzajemne oddziaywania rolin i drobnoustrojw Najbardziej typowe przykady bezporedniego wspycia rolin z bakteriami stanowi symbiozy: bakterioryza czyli symbioza bakterii z rolinami, mikoryza czyli symbioza grzybw z rolinami. Symbioza bakterii z rolinami bakterioryza (rys. 1.11)
Ukady symbiotyczne najwyraniej przejawiaj si w ryzosferze, czyli strefie Symbioza polega na osiedlaniu si drobnoustrojw wanie w systemach

obejmujcej powierzchni korzeni rolin i gleb do nich przylegajc.

korzeniowych rolin. Zarwno roliny, jak i drobnoustroje mog czerpa z tej wsppracy liczne korzyci. Najbardziej typowe przykady takiego wspycia to symbioza bakterii brodawkowych Rhizobium z rolinami motylkowymi. Bakterie symbiotyczne Rhizobium nale do najbardziej znanych organizmw wicych wolny azot. Rhizobium jest bakteri heterotroficzn i tlenowcem. Rozwijajc si wewntrz roliny otrzymuje od niej materia energetyczny i wgiel potrzebny do budowy wasnych komrek. Asymilowany z powietrza azot bakteria z kolei udostpnia rolinie. Bakterie Rhizobium mog caymi latami przebywa w glebie bez jakiegokolwiek kontaktu z rolin, korzystajc z prostych wglowodanw i mannitolu jako rda C i energii. W tych warunkach nie wykazuj zdolnoci redukcji i wizania azotu, pobieraj go z podoa jako azot amonowy. Gdy jednak znajd si w pobliu roliny motylkowej, z ktr s zdolne wspy, wnikaj do jej systemu korzeniowego i formuj brodawki wspuczestniczce w wizaniu azotu atmosferycznego. Ukad symbiotyczny wytwarza si tylko przy udziale okrelonych rodzajw rolin motylkowych, z odpowiadajcymi im gatunkami Rhizobium.

Rys. 1.11. Przykad symbiozy midzy bakteriami a rolin (wyka Vicia L.)

Ryzosfera Ryzosfera to przykorzeniowa warstwa gleby, gdzie yj w duym zagszczeniu m.in. bakterie, grzyby, pierwotniaki, nicienie, roztocze, skoczogonki, ktre zwykle tworz zespoy gatunkw charakterystycznych dla danej roliny

korzeniowej. Ryzosfer zasiedla ogromna rnorodno form, ale najwicej jest bakterii gramujemnych (Pseudomonas, Achromobacter) i denitryfikatorw, a mniej form gramdodatnich (Arthrobacter, Bacillus). Organizmy te wykorzystuj substancje odywcze wydzielane przez korzenie. Zwikszonej liczebnoci mikroorganizmw towarzyszy podwyszona aktywno fauny glebowej, zwaszcza tych organizmw, ktre eruj na korzeniach i drobnoustrojach. Liczebno bakterii w ryzosferze moe by nawet 1000 razy wiksza ni poza ryzosfer. Stosunek liczby bakterii z ryzosfery do liczby ze strefy pozakorzeniowej nazywa si efektem ryzosfery i oznacza symbolem R/S. Drobnoustroje ryzosfery maj te due znaczenie dla rolin. Prowadz one sta przemian zwizkw organicznych i mineralnych, ktre metabolizuj do zwizkw przyswajalnych dla rolin. Produkuj kwasy organiczne i nieorganiczne, przyczyniaj si do rozpuszczenia soli mineralnych, a take chroni rolin przed fitopatogenami. Dziaanie niekorzystne polega na tym, e liczna i aktywna metabolicznie mikroflora odtlenia rodowisko, co sprzyja rozwojowi denitryfikatorw, a nadto w tej sytuacji mog by produkowane substancje fitotoksyczne, hamujce wzrost rolin (alkohole, antybiotyki, zwizki fenolowe). Symbioza grzybw z roslinami mikoryza W tym rodzaju wspycia obydwa symbionty odnosz korzy. Mikoryza jest zjawiskiem bardzo rozpowszechnionym; obejmuje ona nie tylko korzenie drzew, krzeww, kwiatw, ale i roliny uprawne jak zboa, a nawet ziemniaki. Mikoryza polega na wspyciu grzybw z korzeniami rolin naczyniowych. Grzyby przerastaj korzenie rolin, wnikajc w ich komrki, i pobudzaj ich wzrost przez wytwarzanie auksyn. Dziki mikoryzie rolina uzyskuje wiksz powierzchni chonn i dostp do substancji pokarmowych rozkadanych i wchanianych przez grzyby. Roliny natomiast dostarczaj wspyjcym z nimi grzybom skadnikw organicznych w postaci produktw asymilacji transportowanych z lici do korzeni. Rozrnia si 2 typy mikoryzy: ektotroficzn czyli zewntrzn, endotroficzn czyli wewntrzn. Mikoryza ektotroficzna Grzyb rozwija si na powierzchni korzeni roliny, tworzc co w rodzaju mufki, skadajcej si ze spltanych nitek grzybni. Zewntrzne strzpki tej grzybni przenikaj do gleby, czasem bardzo gboko, natomiast wewntrzne wnikaj do powierzchniowych warstw mikiszu korowego korzeni, najczciej rolin drzewiastych. W wyniku mikoryzy korzenie trac woniki oraz ulegaj skrceniu, bowiem funkcje korzeni przejmuje grzyb. Poniewa sia ssca grzybni jest znacznie wysza ni korzeni drzewa, zaopatrzenie roliny w wod i sole mineralne jest lepsze ni w przypadku braku mikoryzy. U rolin wspyjcych z grzybami mikoryzowymi sorpcja azotu moe zwikszy si o 90%, fosforu o 20%, potasu o 75%. Grzyby wytwarzaj te substancje stymulujce rozrost korzeni, a niektre zdolne s do wizania azotu. Grzyby mikoryzowe drzew to gwnie podstawczaki - Basidiomycetes. Mikoryza endotroficzna Mikoryza wewntrzna wystpuje zazwyczaj u rolin zielnych i niektrych drzew liciastych. W tym typie wspycia korze roliny nie rni si zewntrznie od korzeni nietworzcych mikoryzy. Wntrze komrek korzenia wypeniaj gsto splecione strzpki, ktre s czciowo trawione przez rolin partnera. Mikoryz endotroficzn tworz grzyby niedoskonae Fungi imperfecti.

Mikroflora ryzosfery rni si te jakociowo i ilociowo od mikroflory gleby

1.6. Bioremediacja gleb Co to jest bioremediacja? Bioremediacja to proces oczyszczania, w ktrym wykorzystywane s mikroorganizmy (drode, grzyby, bakterie). Przeprowadzaj one rozkad substancji niebezpiecznych do mniej toksycznych lub cakowicie nietoksycznych. Mikroorganizmy wykorzystuj w charakterze substratu pokarmowego zwizki organiczne stanowice zanieczyszczenie rodowiska. Po zdegradowaniu zanieczyszcze populacja mikroorganizmw jest redukowana. Obumare mikroorganizmy lub nieliczne ich populacje pozbawione substratu pokarmowego nie stanowi zagroenia dla rodowiska. Kiedy mona oczyszcza gleb metodami biologicznymi? Celem bioremediacji jest unieszkodliwienie zanieczyszcze organicznych do ste niewykrywalnych bd poziomu dopuszczalnego wedug standardw i norm regulacyjnych przyjtych w poszczeglnych krajach (rys. 1.12). Kryteria decydujce o moliwoci zastosowania bioremediacji do neutralizacji zanieczyszcze s nastpujce: a) rodowisko podlegajce bioremediacji powinno zawiera mikroorganizmy u ktrych zachodz wymagane procesy kataboliczne, b) mikroorganizmy wykorzystywane w procesie bioremediacji powinny by zdolne do przetwarzania zwizkw chemicznych w odpowiednim tempie i obnia ich koncentracje do poziomu nie przekraczajcego norm, c) metabolity powstajce podczas mikrobiologicznego rozkadu nie mog posiada waciwoci toksycznych, mutagennych czy rakotwrczych, d) rodowisko podlegajce bioremediacji nie moe zawiera zwizkw chemicznych dziaajcych toksycznie i inhibitujco na drobnoustroje przeprowadzajce proces biodegradacji (w takich przypadkach naley zapewni rodki je rozcieczajce bd unieszkodliwiajce), e) dany zwizek bd zwizki, ktre maj by usunite w procesie bioremediacji musz by dostpne dla mikroorganizmw a wic biodegradowalne, f) warunki w miejscu przeprowadzania procesu lub w bioreaktorze powinny sprzyja rozwojowi i dziaalnoci drobnoustrojw np. dostateczna ilo skadnikw pokarmowych, tlen lub inny elektronobiorca, sprzyjajca wilgotno, odpowiednia temperatura oraz dodatkowe rdo wgla w sytuacji, gdy biodegradacja ma zachodzi w oparciu o zjawisko kometabolizmu, g) koszt technologii powinien by taszy lub porwnywalny do innych technologii dotychczas opracowanych i stosowanych.

Rys. 1.12. Gleba zanieczyszczona produktami naftowymi

1.6.1. Mikroorganizmy wykorzystywane w procesie bioremediacji Proces bioremediacji moe by prowadzony w oparciu o mikroflor autochtoniczn, naturalnie zasiedlajc skaony grunt lub w oparciu o szczepy pochodzce z innych rodowisk bd kolekcji odznaczajce si wysok aktywnoci degradacyjn. Mikroorganizmy wyspecjalizowane w degradowaniu poszczeglnych zwizkw s selekcjonowane w laboratoriach mikrobiologicznych w oparciu o proces adaptacji lub operacji genetycznych (rys. 1.13).

Rys. 1.13. Bakterie zasiedlajce kropl oleju napdowego

Zanieczyszczenie rodowiska gruntowego spowodowane jest zwykle obecnoci nie jednej, ale mieszaniny wielu substancji chemicznych rnicych si podatnoci na biodegradacj oraz toksycznoci. Dlatego te konieczne jest stosowanie mieszanej kultury mikroorganizmw o zrnicowanych moliwociach metabolicznych. Wykorzystanie mutantw uzyskanych na drodze inynierii genetycznej zalecane jest gwnie w metodach ex situ gdzie nie ma niebezpieczestwa ich przedostania do rodowiska a proces podlega cisej kontroli. Dobr szczepw mogcych suy do inokulacji skaonych gruntw nastrcza jednak wiele problemw. Szczepy takie powinny oprcz wysokiej skutecznoci rozkadu wglowodorw, posiada wiele dodatkowych cech umoliwiajcych ich adaptacj i rozwj w nowym rodowisku:

 Warunkiem adaptacji inokulantw w gruncie jest brak antagonistycznych Biopreparaty powinny by cakowicie bezpieczne dla czowieka i rodowiska. Oznacza

oddziaywa z naturaln mikroflor gleby.

to, e nie mog to by organizmy patogenne. Poza tym wane jest, aby metabolity powstajce w procesie rozkadu ksenobiotykw nie posiaday waciwoci toksycznych, mutagennych czy rakotwrczych.

Szczepy zawarte w biopreparatach s przechowywane w formie liofilizatw, zamraane bd umieszczane w specjalnej zawiesinie. W zalenoci od skadu biopreparaty stosowane do biologicznego oczyszczania ciekw dzielimy na: bakteryjne, enzymatyczne i bakteryjno-enzymatyczne. Zalet tzw. preparatw mikrobiologicznych w stosunku do tzw. preparatw enzymatycznych jest fakt, e mikroorganizmy namnaaj si w oczyszczanych rodowiskach, za preparaty enzymatyczne dodawane s w okrelonej dawce - bez moliwoci ilociowego powikszenia. Liczebno w glebie mikroorganizmw degradujcych ksenobiotyki mona zwikszy przez jej inokulacj. Pozwala to na znaczne przyspieszenie i zwikszenie skutecznoci procesu bioremediacji. Zaszczepienie gruntu poprzedza namnoenie mikroorganizmw w specjalnie przystosowanych bioreaktorach (rys. 1.14). Namnaane s mikroorganizmy autochtoniczne, biopreparaty handlowe lub szczepy pozyskane z kolekcji.

Rys. 1.14. Bioreaktor polowy

O efektach procesu biodegradacji wglowodorw w gruncie decyduje w duej mierze take sposb inokulacji gruntu mikroorganizmami. Musi on zapewnia rwnomierne rozmieszczenie mikroorganizmw w gruncie i moliwo dotarcia do zawartego w nim substratu pokarmowego. Biopreparaty mog by wprowadzane do gleby w postaci zawiesiny lub osadzone na noniku staym (immobilizowane). Powierzchniowe wprowadzanie inokulatu jest mao efektywne z uwagi na zbyt woln migracj mikroorganizmw, szczeglnie w przypadku gliniastych i ilastych gruntw. Stwierdzono, e korzystne jest zastosowanie do tego celu: iniekcji za pomoc urzdze pracujcych z wykorzystaniem nadcinienia, immobilizacji mikroorganizmw na nonikach staych oraz pola elektromagnetycznego do przyspieszenia migracji bakterii w gruncie.

W skad biopreparatw wchodz ywe organizmy, tote ich stosowanie wymaga zarwno fachowego doboru jak i nadzorowania procesu oczyszczania. Prawidowy przebieg procesw biologicznych wymaga bowiem spenienia szeregu warunkw umoliwiajcych optymalny wzrost i wysok aktywno drobnoustrojw. 1.6.2. Stymulacja bioremediacji za pomoc substancji biogennych Bioremediacja jest procesem, w ktrym konieczne jest stworzenie mikroorganizmom optymalnych warunkw wzrostu i rozwoju. Badania nad stymulowaniem aktywnoci mikrobiologicznej drobnoustrojw dowiody, e zapotrzebowanie na skadniki odywcze jest specyficzne dla kadej grupy mikroorganizmw. Obok odpowiedniego rda wgla konieczne jest dostarczenie mikroorganizmom wymaganego rda azotu i fosforu oraz mikroelementw. Dlatego te podstawowym warunkiem omawianego procesu biostymulacji jest korekta stenia azotu i fosforu w glebie za pomoc dozowania nawozw mineralnych. Z reguy, poza siarczanem amonowym i fosforanem sodowym (rda azotu i fosforu), dodaje si siarczan magnezu, wglan sodu, chlorek wapnia, siarczan magnezu, siarczan elaza. Ustalono, e stosunek wgla do azotu i fosforu powinien ksztatowa si w glebie na poziomie 10:1:0,1. Dobr odpowiednich dawek i rodzaju substancji biogennych powinien by dostosowany do warunkw istniejcych w gruncie poddawanym bioremediacji. Wykazano, bowiem, e niekiedy dodatek zwizkw azotu moe hamowa proces biodegradacji. Selekcja biogenw odbywa si w laboratoriach gdzie obserwuje si intensywno wzrostu mikroorganizmw glebowych w obecnoci rnych typw substancji biogennych. Analizowany jest wpyw rnych ich koncentracji na ilo pobieranego przez mikroorganizmy tlenu, wydzielanego ditlenku wgla oraz stopie degradacji ksenobiotyku 1.6.3. Klasyfikacja metod bioremediacji Podstawowe metody biologicznego oczyszczania mona podzieli w zalenoci od stopnia natlenienia rodowiska na:
Tlenowe, Beztlenowo-tlenowe, Beztlenowe.

Natlenienie rodowiska, w ktrym rozwijaj si mikroorganizmy, ma istotne znaczenie dla ich wzrostu i metabolizmu. Drobnoustroje tlenowe wykorzystuj tlen czsteczkowy jako akceptor elektronw i wodoru oderwanego od substratu. rdem tlenu wykorzystywanego przez mikroorganizmy w procesach oddechowych moe by powietrze atmosferyczne dostajce si do gruntu w sposb bierny lub wymuszony (rys. 1.15-16). Droga bierna polega na naturalnej penetracji powietrza do gruntu z atmosfery. Aktywne zwikszenie iloci dostarczanego tlenu moe odbywa si poprzez mechaniczne przemieszanie powierzchniowych warstw gruntu (bronowanie, oranie itp.), wprowadzanie specjalnych perforowanych lanc wbitych bezporednio do gruntu lub jego napowietrzanie za pomoc pomp i dmuchaw. Ponadto wzbogacanie rodowiska w tlen moe odbywa si poprzez zastosowanie nadtlenku wodoru, ktry rozkada si w glebie do wody i tlenu. W warunkach beztlenowych akceptorem elektronw i wodoru oderwanego od substratu organicznego mog by zwizki mineralne takie jak azotany, siarczany czy wglany. W warunkach beztlenowych rozkad mikrobiologiczny zanieczyszcze jest wolniejszy a powstajce produkty mog mie charakter toksyczny.

W niektrych sytuacjach na przykad przy degradacji zwizkw chloroorganicznych stosuje si systemy mieszane beztlenowo-tlenowe. Pierwszy etap procesu odbywa si w warunkach beztlenowych, gdzie nastpuje dechloracja zwizku, etap drugi tlenowy zapewnia ostateczn degradacj zwizku organicznego. W zalenoci od stopnia zanieczyszczenia oraz charakteru rekultywowanego rodowiska bioremediacja moe odbywa si metod in situ lub ex situ. Pierwszy sposb obejmuje likwidacj zanieczyszcze bezporednio w miejscu ich wystpowania, natomiast w drugiej metodzie zanieczyszczony grunt lub wody wydobywa si i dopiero wwczas poddaje waciwym zabiegom regeneracyjnym. Metody ex situ powinny by stosowane w przypadku, gdy gleba skaona jest szczeglnie niebezpiecznymi substancjami. Chroni one, bowiem otaczajce rodowisko przed rozprzestrzenianiem zanieczyszcze, mikroorganizmw oraz metabolitw powstajcych procesie biodegradacji.

Rys. 1.15. Wentylacja bierna gruntu przy uyciu perforowanych lanc

Rys. 1.16. Aktywne napowietrzanie gruntu

1.6.4. Metody in situ Metody in situ polegaj gwnie na biostymulacji procesu biodegradacji ropopochodnych przez wzbogacanie wd lub gruntw w pierwiastki biogenne, korekt odczynu oraz poprzez ich napowietrzanie. Metody rolnicze Nale do najpowszechniej stosowanych metod usuwania zanieczyszcze naftowych z gruntw. S skuteczne w odniesieniu do prawie wszystkich skadnikw wystpujcych w paliwach. Lejsze produkty (np. benzyna) usuwane s przez odparowanie oraz, w mniejszym stopniu wskutek biodegradacji. W przypadku ciszych produktw (olej napdowy, nafta) znaczna cz zanieczyszczenia usuwana jest wskutek biodegradacji. Metoda rolnicza moe by stosowana w wielu odmianach rnicych si poziomem uzbrojenia technicznego. Odmiana najprostsza polega na rozoeniu zanieczyszczonego gruntu cienk warstw nieprzekraczajc 0,5 m, a nastpnie okresowym jej przeorywaniu bd gbokim bronowaniu celem napowietrzania. Stosuje si aktywizacj mikroflory poprzez dostarczenie niezbdnych substancji odywczych, stworzeniu warunkw tlenowych oraz odkwaszenie gleby w razie potrzeby. Substancje odywcze uzupenia si, stosujc nawoenie azotowe i fosforowe, a take w miar potrzeby potasowe, natomiast gleb odkwasza si poprzez wapnowanie. Na obszarach skaonych mona take uprawia roliny wspomagajce proces oczyszczania. Zwykle s to trawy albo roliny motylkowe. Dokadny program nawoenia, zabiegw mechanicznych i innych opracowuje si w kadym przypadku indywidualnie. Bioekstrakcja Usunicie zanieczyszcze z gbszych warstw gleby jest procesem bardziej skomplikowanym. Stymulacja rozwoju mikroorganizmw rozkadajcych ksenobiotyki jest trudniejsza do wykonania, jakkolwiek stosowane metody nie rni si w sposb istotny. Take i w tym przypadku naley dostarczy brakujce skadniki pokarmowe, stworzy warunki tlenowe i w razie potrzeby dokona inokulacji gruntu mikroorganizmami aktywnie rozkadajcymi zanieczyszczenia. Stosuje si zabiegi przewietrzania gleby strumieniem powietrza, przemywania jej roztworem zawierajcym substancje odywcze czy kultury aktywnych mikroorganizmw. Niezbdne s w tym celu odpowiednie urzdzenia techniczne, jak pompy, studzienki czy krce toczce lub zasysajce, a take ekrany zapobiegajce rozprzestrzenianiu si zanieczyszcze w gruncie. Warunkiem skutecznego oczyszczania jest te odpowiednia budowa geologiczna terenu, umoliwiajca kontrolowany przepyw medium (powietrze, para wodna, roztwory). Naturaln biodegradacj przypiesza zastosowanie metody tzw bioekstrakcji. Optymalizacja procesu osigana jest tu na drodze pukania rodowiska gruntowowodnego za pomoc wymuszonej infiltracji wody gruntowej (bioremediacja stymulowana wod in situ) oraz napowietrzania (biowentylacja gruntu). Wprowadzenie wody wraz mikroorganizmami i nutrientami stymuluje biodegradacj produktw naftowych oraz przyczynia si do ich desorpcji, natomiast wtaczanie powietrza nie tylko zwiksza desorpcj zanieczyszcze, ale wzbogaca gleb w tlen wspomagajc w ten sposb biodegradacj. Bioremediacja stymulowana wod Bioremediacja stymulowana wod in situ ma na celu wymuszenie pionowego, a nastpnie poziomego przepywu wody wraz z substancjami ropopochodnymi w rodowisku gruntowo-wodnym (rys. 1.17).

Rys. 1.17. Schemat procesu bioremediacji stymulowanej wod

Metoda ta stosowana jest w przypadku oczyszczania rodowiska z substancji ropopochodnych nierozpuszczalnych w wodzie zgromadzonych na powierzchni zwierciada wody gruntowej. Polega ona na wypompowaniu wody gruntowej na powierzchni, oczyszczeniu, natlenieniu a po wzbogaceniu w substancje odywcze i mikrorganizmy zawrceniu do warstwy wodononej rodowiska gruntowego. W niektrych przypadkach moe by wykorzystany obieg wd podziemnych, ktre wypompowuje si ze studni usytuowanych w najniszych punktach ukadu i przesya do bioreaktorw, w ktrych nastpuje proces biodegradacji produktw naftowych, nastpnie ta sama woda jest zawracana do gruntu. Metoda ta jest kombinacj metod in situ i ex situ wzajemnie si uzupeniajcych, pozwala to na pen optymalizacj procesu. Metoda bioremediacji stymulowanej wod moe by wspomagana obecnoci substancji powierzchniowoczynnych w rodowisku gruntowo-wodnym. Badania wykazay, e surfaktanty syntetyczne oraz biosurfaktanty mog przyspiesza proces biodegradacji produktw naftowych, w szczeglnoci cikich frakcji ropy naftowej. Powoduj one wzrost rozpuszczalnoci wglowodorw oraz tworzenie si emulsji, co jest przyczyn zwikszonej mobilnoci produktw naftowych w rodowisku gruntowo wodnym. Powoduj one take wzrost powierzchni wasnej, a tym samym zwikszaj dostpno wglowodorw dla mikroorganizmw. Substancje powierzchniowo-czynne mog spowodowa wzrost przepuszczalnoci hydraulicznej rodowiska gruntowego. Biowentylacja Przypieszenie naturalnych procesw biodegradacji wspomagane moe by take na drodze wentylacji rodowiska gruntowo-wodnego. Wentylacja (przedmuchiwanie powietrzem) sama w sobie jest metod fizyczn i moe by stosowana jako samodzielna technika oczyszczania prowadzona w celu maksymalizacji ulatniania si zwizkw

wglowodorowych o maej masie czsteczkowej (np. produktw na bazie benzyny lekkiej lub rozpuszczalnikw), przy czym w trakcie tego zabiegu w niewielkim stopniu zachodzi biodegradacja (rys. 1.18).

Rys. 1.18. Schemat procesu biowentylacji a) ekstrakcja powietrza gruntowego b) iniekcja powietrza

Proces wentylacji pozwala na usunicie ze strefy aeracji i saturacji substancji ropopochodnych o duej prnoci par wzbogacajc jednoczenie grunt w powietrze i zwikszajc stopie jego natlenienia. Napowietrzanie prowadzi si w sposb bierny lub aktywny. W przypadku wentylacji biernej napowietrzanie odbywa si poprzez system rur perforowanych w sposb samoistny. Wentylacja aktywna polega na wytworzeniu podcinienia (ekstrakcja powietrza gruntowego) lub nadcinienia (iniekcja powietrza). Skuteczno procesu biowentylacji rodowiska gruntowo-wodnego zaley od zawartoci tlenu w powietrzu gruntowym, poziomu biogenw, warunkw redukcyjno-utleniajcych, zwizkw powierzchniowo-czynnych, stopnia saturacji (wilgotnoci), pH i temperatury. Najskuteczniejszym sposobem dostarczenia tlenu do zanieczyszczonego gruntu jest wprowadzenie go poprzez sprone powietrze. Ozon (O3) jest take uywany jako alternatywne rdo tlenu. Ryzyko stosowania ozonu w charakterze rda tlenu wynika z jego toksycznych waciwoci. 1.6.5 Metody ex situ Znajduj zastosowanie wszdzie tam gdzie istnieje niebezpieczestwo migracji toksycznych zanieczyszcze do wd gruntowych oraz proces detoksykacji musi by przeprowadzony w krtkim przedziale czasowym.

Metoda bioreaktorowa Najefektywniej proces oczyszczania przebiega w specjalnie w tym celu skonstruowanych bioreaktorach (rys. 1.19). Moliwa jest w nich pena i ciga kontrola wszystkich parametrw, zasilanie potrzebnymi skadnikami oraz natlenianie i szczepienie gleby. Koszty s jednak w tej metodzie wysokie, ze wzgldu na due wymagania pod wzgldem technicznym oraz konieczno transportu duych mas, wobec czego stosuje si j rzadziej i dla mniejszych iloci gleby.

Rys. 1.19. Schemat bioreaktora

Spord technologii opartych o metody ex situ wyrni naley bioreaktory lub laguny stosowane do oczyszczania zaolejonych ciekw oraz reaktory ppynne stosowane do oczyszczania zanieczyszczonej gleby, szlamw i osadw. Materiay stae podlegaj w tych ostatnich mieszaniu z pynem a nastpnie napowietrzaniu. W obu typach bioreaktorw kontrolowany jest nie tylko poziom rozpuszczonego tlenu, ale take odczyn oraz koncentracja nieorganicznych skadnikw pokarmowych. Jest to technika zbliona do oczyszczania ciekw miejskich metod osadu czynnego i dajca zadowalajce efekty oczyszczania. Technika ta moe by jeszcze wspomagana poprzez zastosowanie rodkw powierzchniowo czynnych lub dyspersantw w celu desorpcji wglowodorw zaadsorbowanych do czstek materiaw staych i zwikszenia stopnia dyspersji nierozpuszczalnych w wodzie zanieczyszcze olejowych. rodki powierzchniowo czynne uywane w tego typu metodach mog by syntetyczne bd naturalne. Biosurfaktanty znajduj coraz czstsze zastosowanie z uwagi na fakt, e s bardziej przyjazne rodowisku i atwiej rozkadalne na drodze biologicznej. Bioreaktory mog by take stosowane do oczyszczania wd gruntowych. S one jednostkami stacjonarnymi bd ruchomymi zdolnymi do przemieszczania na skaonym terenie. Uatwia to oczyszczanie i zmniejsza jego koszty. Bioreaktory ruchome stosowane s do oczyszczania wd gruntowych po ich uprzednim wypompowaniu z zanieczyszczonego zoa wodononego lub do oczyszczania wd pochodzcych z procesu przepukiwania zanieczyszczonego gruntu.

Wyrniamy bioreaktory ze zoem zawieszonym oraz immobilizowanym. Dobr zoa uzaleniony jest przede wszystkim od typu zanieczyszcze oraz ich koncentracji w wodzie poddawanej procesowi oczyszczania. Immobilizowana biomasa stanowi mieszanin wyselekcjonowanych mikroorganizmw zdolnych do biodegradacji okrelonych zanieczyszcze. Mikroorganizmy mog by uwizione wewntrz struktury nonika (polimery naturalne jak agar, alginian, kolagen, lub polimery sztuczne, ele poliakrylamidowe, poliuretany i in.) jest to tzw. immobilizacja czynna. Inn metoda jest immobilizacja bierna drobnoustroje znajduj si na powierzchni materiau porowatego (jak wgiel aktywy) lub tworz bon biologiczn na powierzchni staych elementw (piercienie ceramiczne, pyty wykonane z tworzyw sztucznych, pianka poliuretanowa). Funkcjonowanie bioreaktorw tego typu polega na przeciwprdowym przepywie skaonej wody i powietrza przez stae wypenienie zawierajce immobilizowane drobnoustroje. Metoda pryzmowania Polega ona na przeniesieniu skaonej gleby lub gruntu na specjalnie przygotowane miejsca, zabezpieczone przed przedostawaniem si skae, geomembran i po uformowaniu pryzm (0,51,5 metra) poddaniu intensywnym zabiegom rekultywacyjnym (rys. 1.2021).

Rys. 1.20. Schemat biologicznego oczyszczania gleby metod pryzmowania

Rys. 1.21. Formowanie pryzmy z systemem drenujcym

Wykopany grunt ukada si w formie wyduonej pryzmy, w pytkim izolowanym foli wykopie uzbrojonym w system drenau i system rur powietrznych oraz wspomaga proces biodegradacji poprzez napowietrzanie oraz dodawanie substancji odywczych i wody. Powietrze jest wtaczane przez system perforowanych rur poczonych z dmuchaw wywoujc podcinienie w podou pryzmy. W prostszych technologiach waciwe napowietrzanie zapewnione jest poprzez mechaniczne przerzucanie. Pryzma przykryta jest zwykle tunelem foliowym wyposaonym w system spryskiwaczy, ktrymi doprowadzana jest woda oraz substancje odywcze. W bardzo wielu opracowanych ostatnio technologiach woda cyrkuluje w obiegu zamknitym. Odcieki z gruntu po oczyszczeniu w bioreaktorze przepompowywane s do zbiornika skd po wzbogaceniu w substancje odywcze i namnoone mikroorganizmy zawracane s przez system zraszaczy na pryzm.

Pytania sprawdzajce
Czy moesz wymieni typy mikroorganizmw wstpujcych w glebie? Jaka jest rola bakterii w rodowisku glebowym? Czy lignina jest rozkadana w glebie? Czy moesz omwi obieg azotu w glebie i podaj rodzaje mikroorganizmw odgrywajce w nim kluczow rol. Jak mikroorganizmy wpywaj na yzno gleby? Ktre typy mikroorganizmw zajmuj si rozkadem materii organicznej? Co to jest ryzosfera? Jaka jest rnica midzy ryzosfer i mykoryz? Czy moesz wyjani znaczenie mykoryzy dla rodowiska glebowego. Co decyduje o moliwoci bioremediacji gruntu? Jakie typy mikroorganizmw wykorzystywane s w procesie bioremediacji? Czy moesz wyjani rnice midzy bioremediacj metod in situ i ex situ ?

Streszczenie
W skad gleby wchodz substancje mineralne i organiczne o charakterze staym, powietrze, roztwr glebowy oraz ywe organizmy edafon. Do najwaniejszych skadnikw edafonu glebowego nale wirusy, bakterie, grzyby i pierwotniaki. Drobnoustroje rozmnaaj si i przetwarzaj materi organiczn, tworzc biomas wasnych komrek oraz nagromadzaj substraty niezbdne do uzupeniania zasobw prchnicy a take rozkadaj i mineralizuj zwizki organiczne, przez co wczaj w ponowny obieg pierwiastki nieodzowne w produkcji rolinnej, opartej na asymilacji CO2 z atmosfery. Moliwe jest oczyszczanie skaonych gleb metodami biologicznymi. S one bardziej ekonomiczne i przyjazne rodowisku.

Glosariusz
Edaficzny czynnik glebowy, charakteryzujcy m.in. yzno, wilgotno, odczyn gleby. Fulwowe kwasy to-zabarwiona materia organiczna, ktra pozostaje w roztworze po usuniciu kwasw humusowych przez zakwaszenie. Humus prchnica, stosunkowo trwaa frakcja gleby powstaa w wyniku rozkadu i humifikacji obumarych szcztkw rolinnych i zwierzcych. Substancje humusowe produkty dekompozycji materii organicznej w glebie, mieszanina skomplikowanych i sabo poznanych zwizkw wysokoczsteczkowych, brzowych do czarnych, wrd ktrych wyrnia si kwasy huminowe i fulwowe oraz frakcj nierozpuszczaln o niejednorodnym skadzie. Humifikacja Proces biologiczno-chemiczny powstawania zwizkw humusowych z materii organicznej. Mykoryza symbioza rolin z grzybami. Ryzosfera przykorzeniowa warstwa gleby, gdzie yj w duym zagszczeniu m.in. mikroorganizmy, ktre zwykle tworz zespoy gatunkw charakterystycznych dla danej roliny Organizmy te wykorzystuj substancje odywcze wydzielane przez korzenie. Brodawki korzeniowe wyrole brodawkowe wystpujce na korzeniu rolin. motylkowych, powstajce na skutek oddziaywania yjcych w symbiozie z t rolin bakterii. Symbioza dugotrway zwizek partnerw nalecych do populacji dwch gatunkw, ktry moe by korzystny dla jednej lub obu stron. Ksenobiotyk zwizek obcy dla systemw biologicznych. Czsto w ten sposb okrela si zwizki oporne na rozkad biologiczny lub cakowicie nierozkadalne.

2. Mikrobiologia wody

Spis treci
2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. Woda Grupy organizmw wodnych Czynniki limitujce rozwj mikroorganizmw w wodzie Charakterystyka mikroorganizmw wodnych Wody zanieczyszczone Kryteria jakoci zdrowotnej wody cieki. Biologiczne metody oczyszczania ciekw

Cele
Podczas studiowania tego rozdziau uzyskacie informacje na temat skadu biocenozy wodnej oraz czynnikw ograniczajcych jej rozwj. Wiele uwagi powicone bdzie mikroorganizmom majcym olbrzymi wpyw na obieg materii i energii w ekosystemach wodnych. Rozdzia ten zawiera take charakterystyk mikroorganizmw zamieszkujcych wody skaone oraz ocen prowadzonych przez nie procesw. Omawia ponadto niebezpieczestwa zwizane z obecnoci w wodzie organizmw patogennych przenoszonych t drog oraz metody kontroli jakoci sanitarnej wody do picia. Kocowa partia zamieszczonego tu materiau zapoznaje czytelnikw z biologicznymi metodami oczyszczania ciekw.

Ukierunkowanie
W rozdziale tym na wstpie omawiane jest rodowisko wodne i czynniki majce decydujcy wpyw na rozwj organizmw wodnych. Nastpnie omawiane s mikroorganizmy zasiedlajce wody. W czci drugiej rozdziau zapozna si mona z wodami zanieczyszczonymi, obecnymi w tych wodach organizmami patogennymi oraz kryteriami jakoci zdrowotnej wody do picia. Moliwoci oczyszczenia ciekw na drodze biologicznej omawiane s na zakoczenie tego rozdziau.

Wymagana wiedza
Co moesz powiedzie na temat chemii wody? Czy przypominasz sobie budow komrek prokariotycznych i eukariotycznych? Co wiesz na temat ich metabolizmu? Jeli niewiele to wr i przeczytaj ponownie rozdziay od 1-4.

Wskazwki i porady
Na wstpie przeczytaj krtk informacj na temat wody i organizmw zasiedlajcych to rodowisko. Jeli masz problemy ze zrozumieniem treci dotyczcej chemii wody musisz skorzysta z odpowiednich ksiek w celu przypomnienia tego zagadnienia. Nastpnie zapoznaj si z charakterystyk organizmw wodnych. W celu waciwego zrozumienia mikrobiologicznych procesw zachodzcych w wodach czystych i skaonych niezbdna jest wiedza o strukturze komrek mikroorganizmw oraz ich metabolizmie.

2.1. Woda Co to jest woda? Czysta woda to bezbarwna ciecz bez smaku i zapachu, o temperaturze wrzenia 100oC i temperaturze krzepnicia 0oC (pod cinieniem 760 mm Hg). Woda wystpujca w naturze zawiera rozpuszczone sole i gazy, szczeglnie duo woda morska i mineralna. Woda pokrywa 70% powierzchni kuli ziemskiej i stanowi najistotniejsze pod wzgldem objtociowym siedlisko ycia. Objto wd rdldowych szacuje si na 7,5 x 105 km3, mrz i oceanw na 1,4 x 109 km3, a lodowcw i ldolodw na 1,8 x 107 km3. Woda stanowi najwaniejszy skadnik ywych organizmw (70-90% masy komrek) i spenia rol ich rodowiska ycia biorc udzia w licznych reakcjach i procesach biochemicznych. Jakie wody zasiedlaj mikroorganizmy? Biotopami mikroorganizmw wodnych mog by wody podziemne, wody powierzchniowe oraz osady denne. Wody podziemne (rda mineralne i termiczne, wody gruntowe) - z powodu oligotroficznego (ubogiego w substancje odywcze) charakteru s z reguy zasiedlane przez nieliczn mikroflor, mao zrnicowan pod wzgldem skadu gatunkowego, a rolin wyszych i zwierzt brak tu prawie zupenie. Wody powierzchniowe, do ktrych zalicza si potoki, rzeki, jeziora oraz wody morskie- zasiedla rnorodna flora i fauna. Mikroorganizmy w tych wodach s grup bardzo zrnicowan. Obok typowych gatunkw wodnych, wystpuj drobnoustroje ze rodowiska glebowego oraz drobnoustroje ciekowe pochodzce z zanieczyszcze bytowo-gospodarczych i przemysowych. Osady denne to rodowisko o typie przejciowym tj. glebowo-wodnym, siedlisko prawie zawsze typowo beztlenowe, w ktrym procesy beztlenowego rozkadu zwizkw organicznych powoduj wydzielanie do wody siarkowodoru, metanu. W osadzie dennym rozwija si zazwyczaj beztlenowa mikroflora gnilna, bakterie celulolityczne oraz liczne chemoautotrofy beztlenowe.

2.2. Grupy organizmw wodnych Mikroorganizmy zasiedlaj zbiorniki wd powierzchniowych we wszystkich strefach; mog by zawieszone w wodzie w postaci drobnej, ywej zawiesiny (planktonu) lub te prowadzi ycie osiade na przedmiotach i rolinach podwodnych (peryfiton) oraz w osadach dennych (bentos). 2.2.1. Plankton Zesp organizmw biernie unoszcych si w toni wodnej, ktre nie s w stanie przeciwstawia si ruchom mas wodnych nazywamy planktonem lub biosestonem. Rozrniamy: plankton rolinny, tj. fitoplankton; plankton zwierzcy, tj. zooplankton; plankton pierwotniakowy; plankton bakteryjny, tj. bakterioplankton; plankton wirusowy, tj.wirioplankton. Fitoplankton to gwnie mikroskopijne glony i sinice. Jest to zbiorowisko bardzo zrnicowane pod wzgldem systematycznym. Stanowi go gwnie formy bardzo drobne poniej 50m. W fitoplanktonie morskim dominuj okrzemki i bruzdnice natomiast w wodach sodkich zotowiciowce, kryptofity, okrzemki, bruzdnice oraz zielenice i sinice. Zooplankton to drobne organizmy zwierzce wystpujce w planktonie. W wodach sodkich wystpuj trzy grupy systematyczne: wrotki, wiolarki i widonogi. Morski zooplankton tworz widonogi, szcztki, ebropawy, osonice, szczecioszczkie oraz niektre limaki. Wikszo z nich to filtratory, zagszczajce za pomoc rnych mechanizmw drobne czstki zawieszone w wodzie oraz liczne drapieniki Plankton pierwotniakowy stanowi pierwotniaki zasiedlajce stref otwartej toni wodnej. Najwaniejsz rol odgrywaj fagotroficzne wiciowce i orzski. S one gwnymi konsumentami bakterii. Wikszo orzskw ywi si ponadto wiciowcami, glonami oraz mniejszymi orzskami. Same pierwotniaki s z kolei pokarmem planktonu zwierzcego. Z kolei - heterotroficzny bakterioplankton zasiedla te strefy wd, ktre bogate s w zwizki organiczne. Liczebno bakterii w otwartej toni wodnej waha si w zakresie 105107 komrek w 1 ml. Wirioplankton zawiera wirusy, bdce najmniejszymi skadnikami planktonu. Ich liczebno moe by bardzo wysoka (do 108 w 1 ml) w rnych rodowiskach sono i sodkowodnych. Wirusy s bardzo wanym obok pierwotniakw czynnikiem wpywajcym na miertelno bakterii. Rozmieszczenie planktonu Utrzymanie si w wodzie planktonu umoliwia obecno luzowatych osonek wok komrek oraz obecno banieczek - wakuol gazu lub kuleczek tuszczu wewntrz komrek. Ilociowe i gatunkowe rozmieszczenie organizmw wodnych jest bardzo rne, tak jak rne s czynniki biotyczne i abiotyczne w poszczeglnych zbiornikach wodnych: rzekach, jeziorach czy morzach. Rozmieszczenie planktonu w wodach biecych, pyncych (np. rzekach i potokach) jest mniej wicej rwnomierne. Szczeglnie du produktywno odnotowuje si w rodkowym biegu, gdzie podoe i tempo przepywu s najbardziej rozwojowi sprzyjajce; w jeziorach, gdzie ruch wody jest ograniczony, stwierdza si pionowe rozmieszczenie gwnie fitoplanktonu zwizane z uwarstwieniem (stratyfikacj) wd jeziora.

Przy bezwietrznej, spokojnej pogodzie na powierzchniowej warstewce wd, na pograniczu wody z powietrzem gromadzi si neuston, ktry poza bakteriami skada si gwnie z glonw oraz pleuston w skad, ktrego wchodz organizmy wysze (rys. 2.1).

Rys. 2.1. Zespoy organizmw wystpujce organizmw jeziorze: a) pleuston i neuston b) plankton c) peryfiton d) bentos

2.2.2. Peryfiton Peryfiton zasiedla stref przybrzen zbiornikw wodnych. Jest to zesp mikroorganizmw tworzcych porola (ciemnozielony liski nalot) na przedmiotach martwych zbiornika i na podwodnych rolinach. S to najczciej drobne glony okrzemki i zielenice oraz bakterie. Ponadto w skad peryfitonu wchodzi wiele osiadych lub czasowo osiadych pierwotniakw, nicieni, skposzczetw, larw owadw, a nawet skorupiakw i wodopjek. Peryfiton ma charakter zoonej biocenozy, pomidzy jej skadnikami obserwuje si wiele zalenoci ekologicznych. 2.2.3. Bentos rodowisko denne zasiedlane jest przez zesp organizmw zwany bentosem. Muliste dno zawiera bogactwo zwizkw organicznych powstajcych z rozkadu obumarych, opadajcych z wyszych warstw szcztkw rolin i zwierzt. Rwnoczenie, zwaszcza w wodach gbokich pozbawione jest ono rolin, ktre z braku wiata nie znajduj w tej strefie warunkw do ycia. Niedobr tlenu sprzyja z kolei rozwojowi m.in. beztlenowej mikroflory gnilnej. Wrd organizmw bentosowych najliczniej wystpuj bakterie i grzyby (destruenci) oraz zwierzta (detrytusofagi) (rys. 2.2). Obie grupy odpowiedzialne s za rozkad materii organicznej. Bentos zbiornikw pytkich moe zawiera w swym skadzie rwnie glony.

Rys. 2.2. Porwnanie biomasy bakterii z biomas innych organizmw w powierzchniowej (0,5 cm) warstwie osadw dennych (Mare 1942)

2.3. Czynniki limitujce rozwj mikroorganizmw w wodzie Na rozwj mikroorganizmw w wodach wpywa bardzo duo czynnikw fizycznych i chemicznych, ktre w rnorodny sposb ze sob wspdziaaj lub te dziaaj na siebie przeciwstawnie. Wpywaj one na wielko i skad gatunkowy populacji mikroorganizmw(rys. 2.3), na ich wygld i procesy yciowe. W ekosystemach wodnych mona wyrni 2 grupy czynnikw majcych decydujcy wpyw na stosunki ilociowe i jakociowe mikroorganizmw: czynniki abiotyczne - do nich nale: energia wietlna, energia cieplna, odczyn wody, ruch wody, klimat oraz zwizki rozpuszczone i zawieszone w wodzie (martwa substancja organiczna i zwizki nieorganiczne oraz gazy takie jak tlen, dwutlenek wgla, metan i inne); czynniki biotyczne - do nich nale wszystkie organizmy ywe bytujce w wodzie roliny, zwierzta i drobnoustroje i wzajemne midzy nimi wspzalenoci.

Rys. 2.3. Poziome rozmieszczenie bakterii w Jeziorze Bodeskim wg Deufela 1969

2.3.1. Czynniki abiotyczne wiato Promienie wiata odgrywaj istotn rol w procesie fotosyntezy. Ilo wiata docierajcego do rnych warstw wody zaley od pozycji soca, przejrzystoci i barwy wody oraz gbokoci. Im mniejszy jest kt padania, tym mniejsza jest strata promieni wietnych spowodowana odbiciem W zalenoci od stopnia zmtnienia wody i nasonecznienia, biologicznie czynne promienie wietlne docieraj w wodach zwykle do gbokoci 10-150 m. Wody morskie s bez porwnania bardziej czyste i przejrzyste od sodkich wd rdldowych, wic wiato dociera w nich znacznie gbiej. wiato penetruje wod oceanw zwykle do gbokoci ok. 150 m, tworzc stref zwan fotyczn, gdzie moliwa jest fotosynteza.

W zwizku z rnymi warunkami wietlnymi w wodzie rozwj fotoautotrofw nie jest w caej masie wody jednakowy. Wskanikiem nawietlenia jest czsto dolna granica zasigu wystpowania glonw - najbujniejszy ich rozwj ma miejsce na gbokoci 0,5-2 m. Wikszo glonw ma zdolno do zmiany i dostosowania swego zabarwienia do panujcych na danej gbokoci warunkw wietlnych dziki zawartoci barwnikw, przez co glony adaptuj si do rnych rodzajw promieniowania na danej gbokoci. Szkodliwy wpyw wiata zaznacza si w stosunku do drobnoustrojw pozbawionych barwnikw. Ujemne dziaanie wywieraj zarwno promienie ultrafioletowe, jak i te o falach duszych. Np. wiato niebieskie (dugo fal 366-436) hamuje proces utleniania azotynw przez Nitrobacter vinogradskyi. wiato ma rwnie wpyw na rozwj grzybw wodnych. Promienie niebieskie i zielone wywieraj silniejszy wpyw hamujcy ni czerwone. Temperatura Ilo dostarczanej energii cieplnej zaley - podobnie jak przy wietle - od kta padania promieni, a wic od pozycji soca wzgldem lustra wody. Dlatego te zmienia si ona w przekroju dobowym i rocznym oraz zaley od szerokoci geograficznej. Wody pynce np. rzeki maj rwnomiern temperatur w caej swej masie, bowiem s stale mieszane nieustannym ruchem pyncej wody. To wodne rodowisko charakteryzuj jednak dobowe wahania temperatury, zwaszcza w rzekach o maej gbokoci. W wodach stojcych np. jeziorach, w ktrych prd wody jest bardzo saby lub nie ma go wcale, temperatura zmienia si w cyklu rocznym. Jeziora, zwaszcza gbokie, charakteryzuje stratyfikacja pionowa, czyli podzia na warstwy, rnice si skadem i temperatur. W lecie nawietlona ciepa woda przy powierzchni ma mniejsz gsto ni ciemne, zimne wody poniej. Rnica gstoci chroni te dwie warstwy przed mieszaniem. Warstwa ciepej wody nazywana jest epilimnionem. Chodniejsze wody poniej zwane warstw termokliny, czyli metalimnionem staj si wraz z gbokoci coraz zimniejsze. Kady metr gbokoci niej oznacza spadek temperatury o ponad 1oC. W warstwie przydennej zwanej hypolimnionem woda osiga temperatur 4oC i ma najwiksz gsto. Termoklina dziaa jak bariera midzy epi- i hypolimnionem. Wody wymienionych trzech warstw nie mieszaj si ze sob przez cae lato z powodu rnic w gstoci. Woda kry tylko w epilimnionie pod wpywem wiatru. Biogeny odywcze obecne przy dnie jeziora nie s dostpne dla organizmw z grnych warstw wody i pnym latem warstwa powierzchniowa wykazuje deficyt substancji troficznych. Jesieni wody powierzchniowe zaczynaj si ochadza i opada, wypierajc cieplejsze wody pooone niej. One rwnie si ochadzaj. W miar jak postpuje wymiana wd (cyrkulacja jesienna) oraz ich mieszanie pod wpywem wiatru wody te natleniaj si i rwnoczenie pozbywaj nadmiaru, CO2 przez wydzielenie go do atmosfery zwaszcza z wody przydennej. Lekka inwersja temperatur nastpuje zim, poniewa woda o temperaturze poniej 4oC ma mniejsz gsto ni woda cieplejsza i pynie ku powierzchni. Kolejne przemieszanie nastpuje wiosn, w miar jak wody powierzchniowe nagrzewaj si. Cay zbiornik obfituje wtedy w tlen i biogeny. Ruchy i mieszanie si wody powoduj take przemieszczanie si drobnoustrojw w caym profilu. Ruch wody Mieszanie si wd odgrywa bardzo istotn rol zarwno w rozmieszczeniu temperatury, jak i wyrwnaniu skadu chemicznego wody (gazy, skadniki odywcze, substancje

wyrwnujce cinienie osmotyczne, odczyn wody itp.). Ruch czsteczek wody spowodowany jest: rnic gstoci wywoan niejednakow temperatur lub zawartoci zwizkw rozpuszczonych i zawieszonych, wiatrami, rnic w poziomie dna zbiornika (wody pynce), okrelonymi zabiegami hydrotechnicznymi. Cinienie Cinienie jest wanym czynnikiem ekologicznym, silnie wpywajcym na ycie mikroorganizmw m.in. poprzez istotny wpyw na aktywno ukadw enzymatycznych komrek. W wodach cinienie hydrostatyczne, zwiksza si o 1 atm. na kade 10 m gbokoci. Tak, wic w gbinach mrz i niektrych jezior ma ono wysok warto - w wikszoci mrz ok. 100 atm., a np. w rowach gbinowych Pacyfiku osiga nawet 1100 atm. Grup drobnoustrojw gbinowych, ktrych obecno stwierdzono nawet na gbokoci 10.000 m nazwano barofilnymi. Rozwijaj si one nie tylko przy wysokich cinieniach, ale te w niskich temperaturach (3-5o C), lecz rosn bardzo wolno. Wikszo bakterii sodkowodnych i glebowych nie rozwija si przy cinieniu przekraczajcym 200 atm. (bakterie barofobne). Odczyn wody Optymalny dla wikszoci bakterii wodnych odczyn mieci si w zakresie pH=6,5-8,5. Wody wielu jezior maj przecitnie odczyn wynoszcy pH=7,0; rzek pH=7,5, a warstwy powierzchniowej mrz pH=8,2. Dziki duej zawartoci wglanw ze wzgldu na ich waciwoci buforujce, pH wody zwykle nie podlega wikszym wahaniom. Przy silnym nasonecznieniu i rozwoju zielonych organizmw fotosyntetyzujcych, zuywajcych, CO2, pH moe si podnie do znacznie. Niektre rda mineralne i zbiorniki rdldowe o duej zawartoci zwizkw humusowych mog mie odczyn kwany. W tych warunkach zwiksza si liczebno kwasolubnych grzybw. Stosunkowo due zmiany odczynu obserwuje si w jeziorach eutroficznych, gdzie pH oscyluje, od 7 do 10, co ma oczywisty wpyw na skad populacji bakterii i grzybw. Zasolenie Wikszo mikroorganizmw czystych jezior i rzek jest halofobna i w warunkach naturalnych nie rozwija si w wodach o zasoleniu przekraczajcym 10%. Jest niewiele mikroorganizmw halotolerancyjnych, ktre mog bytowa take w wodach o wyszym steniu soli. Morze ze wzgldu na zasolenie stanowi odrbny biotop; przewaajca wikszo bakterii i grzybw yjcych w morzach jest halofilna, tzn., e ich procesy yciowe przebiegaj przy duym steniu soli. Pod wzgldem chemicznym wody morskie s roztworem soli, w skad ktrych wchodz wszystkie pierwiastki chemiczne w zmiennych ilociach. Gwn mas soli (99%) stanowi sole pierwiastkw: Cl, Na, S, Mg Ca i K. Stenie soli w wodzie morskiej, czyli zasolenie wynosi rednio 35. Zakres optymalnego zasolenia dla wikszoci halofilnych bakterii i grzybw wynosi 25-40. W otwartym oceanie waha si ono pomidzy 3238, a w morzach zamknitych (jeziorach sonych) zrnicowanie jest znacznie wiksze. Np. Morze Kaspijskie cechuje si nisk zawartoci soli (1,1-1,3%), a Morze Martwe ma znacznie wiksze stenie dochodzce do 28%.

Skad soli rozpuszczonych w wodzie i ich udzia procentowy w zasoleniu jest w przyblieniu stay. Jeziora o wysokiej koncentracji soli s biotopami skrajnymi, a ich zespoy biotyczne ubogie s pod wzgldem skadu gatunkowego (gwne mikroorganizmy to bakterie, sinice, wiciowce). Wzrost zasolenia ma wpyw na cykl generacyjny bakterii i grzybw, na ich cechy morfologiczne i wywiera rne efekty fizjologiczne. Inne substancje nieorganiczne ycie mikroorganizmw wodnych jest uzalenione od innych jeszcze (poza NaCl) substancji nieorganicznych, wrd ktrych szczegln rol speniaj nieorganiczne zwizki azotu i fosforu. Obok wolnego azotu w wodach powierzchniowych wystpuj liczne poczenia mineralne tego pierwiastka, tj. azotany, azotyny i sole amonowe. Glony, a take bakterie heterotroficzne korzystaj najchtniej z azotanw i soli amonowych. Maksymalne potrzebne do rozwoju wymagania ilociowe w odniesieniu do azotu s rne dla rnych gatunkw glonw. Np. okrzemki z rodzaju Asterionella mog si rozmnaa przy wysokiej koncentracji jeszcze przy 100 g N/l, natomiast warto graniczna dla glonu z rodzaju Pediastrum wynosi tylko 2 g N/l. Dla bakterii podobnie iloci maksymalne s rne dla rnych gatunkw. Za najwaniejszy pierwiastek limitujcy rozwj glonw uwaany jest fosfor. Jego iloci w wodzie s niewielkie (0,01-0,1 mg P205/l). Fosfor mineralny wystpuje w wodzie w postaci rozpuszczonej (ortofosforany) i w postaci soli nierozpuszczalnych - fosforanw wapnia, magnezu itp. Glony mog gromadzi w komrkach fosfor w ilociach przekraczajcych ich aktualne zapotrzebowanie. Wpyw rosncego stenia fosforanw (poprzez wprowadzane zanieczyszczenia) odzwierciedla si w zjawisku czstych zakwitw glonw. W oligotroficznych jeziorach i w morskich obszarach wodnych ubogich w substancje odywcze trudno wykry obecno jonw amonowych, azotynw, azotanw i fosforanw, poniewa zwizki te, bezporednio po wytworzeniu, s powtrnie zuywane przez fitoplankton. W strefie fotycznej wielu mrz tropikalnych niedobr zwizkw azotu i fosforu trwa cay rok, w klimacie umiarkowanym ulega zmianom sezonowym. Z kolei w gbinach wielkich jezior i mrz dochodzi do mniejszego lub wikszego nagromadzenia azotanw i fosforanw w wyniku dziaalnoci mikroorganizmw heterotroficznych. Amoniak i azotyny s substratami energetycznymi dla bakterii nitryfikacyjnych, a zwizany w azotanach tlen moe suy licznym bakteriom denitryfikacyjnym do utleniania substancji organicznych w warunkach beztlenowych. Inne zwizki niezbdne do ycia mikroorganizmw to poczenia pierwiastkw takich jak S, Mg, Ca, K, Fe, Si. Uytkowane s one do budowy struktur komrkowych i aktywacji enzymw. Gazy W zbiornikach wodnych, oprcz soli i substancji organicznych, znajduj si rwnie niewielkie iloci rozpuszczonych gazw. Woda ma, bowiem zdolno rozpuszczania gazw, przy czym rozpuszczalno maleje ze wzrostem temperatury i zasolenia; w wodach sodkich jest wiksza ni w morskich. Chodzi tu gwnie o tlen, dwutlenek wgla i azot. Podstawowym rdem tych gazw jest atmosfera, z ktrej gazy dyfunduj do grnych warstw wody, a do osignicia poziomu nasycenia. Oprcz tego gazy rozpuszczone w wodach i osadach mog powstawa w wyniku procesw biochemicznych. W ten sposb zostaje wydzielony tlen przez roliny zielone w wyniku asymilacji, CO2 przy oddychaniu, azot przy denitryfikacji, siarkowodr w wyniku redukcji siarczanw, a wglowodory w procesach fermentacji.

Substancje organiczne Stanowi one albo wydzieliny ywych komrek, albo produkty ich autolizy. Najwiksza ilo zwizkw organicznych wprowadzana jest do wd ze ciekami. Zwizki organiczne wystpuj w wodzie w formie rozpuszczonej lub/i tworz w niej zawiesin. Substancje te s przede wszystkim poywieniem dla heterotroficznych bakterii i grzybw, majcych zdolno ich rozkadu i korzystajcych z nich jako rda energii. Lepsze warunki odywiania maj drobnoustroje czsto na powierzchni zawiesin zwaszcza na czstkach detrytusu, ktre adsorbuj substancje organiczne z wody. Na rozwj i przemiany metaboliczne mikroorganizmw decydujcy wpyw ma nie tyle cakowita ilo substancji organicznych, ile zawarto atwo przyswajalnych zwizkw organicznych takich jak wglowodany, kwasy organiczne, biaka, tuszcze. Ich wyczerpywanie z wody zachodzi stosunkowo szybko. Przy braku substancji organicznych liczne bakterie nie osigaj normalnej wielkoci, karowaciej, znacznie wolniej si dziel. Troficzno wd powierzchniowych Mianem troficznoci okrela si zasobno wd w pierwiastki biogenne oraz proste rozpuszczalne zwizki organiczne. Troficzno decyduje o wielkoci produkcji pierwotnej i biomasie. Podstawowymi wskanikami troficznoci wd s: koncentracja fosforu i azotu, koncentracja chlorofilu i przezroczysto wody oraz warunki tlenowe w warstwach przydennych. Pod wzgldem troficznoci, czyli zasobnoci rodowisk wodnych w pierwiastki biogenne wyrnia si zbiorniki oligotroficzne - ubogie w substancje odywcze, mezotroficzne o redniej yznoci i eutroficzne yzne, bogate w skadniki pokarmowe oraz wody przeynione, hipertroficzne (tab. 1). Zasobno w skadniki pokarmowe zmienia si w powstaym zbiorniku wodnym wraz z upywem czasu oraz dopywem rnych substancji z zewntrz. Te wanie procesy wzrostu yznoci wody od oligotrofii poprzez mezotrofi do eutrofii i jego konsekwencje nazywa si eutrofizacj. Jeli jest ona umiarkowana, a jej efekty korzystne - traktuje si j jako uynianie; jeli jest ona nadmierna, a efekty niekorzystne traktuje si j jako zanieczyszczenie nadmiarem substancji biogennych. Wody mao yzne to takie, w ktrych jest mao azotu i fosforu - chodzi bowiem gwnie o te dwa pierwiastki. Wobec tego jest w nich rwnie mao fito- i zooplanktonu, a woda jest czysta i przeroczysta. Jeeli w wodzie yje niewiele planktonu, to te niewiele martwych szcztkw opada w gb. Rozkad ich nie wyczerpuje zasobw tlenu w wodach gbszych.
Tabela 1. Liczba bakterii w powierzchniowej wodzie jezior w okresie letniej stagnacji (met. bezporedniego liczenia) wg Kuniecowa 1970

Do pewnego poziomu, wzrost yznoci wody powoduje wzrost liczebnoci wikszoci organizmw w wodzie, a co za tym idzie intensyfikacj w niej przejaww ycia. Przy nadmiernym poziomie yznoci, wyprodukowana materia organiczna zaburza homeostaz ekosystemu. Wydzielane enzymy lityczne przez niektre bakterie powoduj rozkad innych bakterii i glonw. Korzystajc z uwolnionych zwizkw organicznych mikroorganizmy planktonowe rozwijaj si szczeglnie obficie. Wzmoone zuycie tlenu powoduje deficyt tlenu w wodach gbszych, a w konsekwencji rozwj mikroorganizmw beztlenowych i pojawianie si siarkowodoru i metanu. Tak, wic - wysoka yzno to wiksza produkcja w zbiorniku wodnym, masowy rozwj fitoplanktonu, a zarazem mniej tlenu w wodach gbszych. Przejawem eutrofizacji s zakwity spowodowane masowym namnoeniem gwnie glonw w powierzchniowych warstwach wd, co pociga za sob zmian zabarwienia wody, jej zmtnienie, pogorszenie jakoci; w jej skadzie pojawiaj si zwizki toksyczne. Proces naturalnej eutrofizacji przebiega bardzo powoli - do kilku tysicy lat. Przyspieszon eutrofizacj natomiast powoduje dziaalno czowieka, w wyniku, ktrej do wd powierzchniowych przedostaj si w nadmiarze zwizki azotu i fosforu z rnych rde m.in. ze ciekami komunalnymi, przemysowymi, z obszarw pl uprawnych nawoonych nawozami fosforowymi i azotowymi. Zwiksza to istotnie stenie biogenw, stwarzajc due moliwoci rozwoju w wodzie glonw. W tak zanieczyszczonych wodach mog duej przeywa bakterie fekalne i chorobotwrcze. Na eutrofizacj maj te wpyw opady atmosferyczne (suche i mokre) na terenach uprzemysowionych z duym poziomem zanieczyszczenia powietrza. 2.3.2. Czynniki biotyczne Midzy poszczeglnymi czonkami zespou biologicznego zasiedlajcego wody powierzchniowe istniej wielorakie interakcje i dlatego organizmy mog si wzajemnie w swoim rozwoju wspiera (synergizm) albo hamowa (antagonizm). Konkurencja pokarmowa Organizmy, ktre najsprawniej zdobywaj i pobieraj pokarm w danych warunkach mog uzyska przewag. Przy typowej dla danego rodowiska poday substancji odywczych liczebno poszczeglnych gatunkw mikroorganizmw szybko wzrasta. Jednake w wielu przypadkach obfite wydzielanie produktw metabolizmu o charakterze inhibitorw zmniejsza liczebno konkurentw, a nawet cakowicie ich eliminuje. Taka sytuacja wystpuje np. przy znacznych zmianach pH, wywoanych zakwaszeniem lub alkalizacj jak rwnie pod wpywem substancji antybiotycznych. Wspdziaanie W procesach odywiania i wzrostu obserwuje si bardzo czsto wspdziaanie mikroorganizmw. Pozwala ono na szybszy rozwj mieszanych kultur mikroorganizmw. Dziki takiej wsppracy moliwy jest rozkad wielu substancji trudnobiodegradowalnych takich jak lignina czy celuloza. Kolejne fazy degradacji tych zwizkw prowadzone s przez inne wyspecjalizowane mikroorganizmy, co z jednej strony warunkuje ich wzrost a z drugiej strony zapobiega gromadzeniu si produktw przemiany materii. Drapienictwo Bakterie i grzyby s pokarmem dla zwierzt niszych, dlatego w niektrych zbiornikach wodnych moe doj do silnych oscylacji ich liczebnoci. Wikszo pierwotniakw odywia si bakteriami. Stwierdzono, e ich biomasa wzrasta wraz ze wzrostem liczebnoci bakterii. Liczne organizmy wielokomrkowe rwnie wykorzystuj bakterie jako pokarm. Dotyczy to szczeglnie zwierzt filtratorw np. gbek. W osadach dennych pokarm dla wielu zwierzt stanowi grzyby. Sinice natomiast bdce skadnikami bentosu zjadane s czsto przez wirki, nicienie, skorupiaki i larwy owadw. Sinice planktonowe s pokarmem dla zooplanktonu, z wyjtkiem gatunkw powodujcych zakwity i wydzielajcych substancje toksyczne.

Pasoytnictwo Mikroorganizmy wd s atakowane i niszczone przez wirusy, bakterie i grzyby. Obecno bakteriofagw stwierdzono w wodach rdldowych i morskich. Szczeglnie licznie wystpuj w ciekach i s prawdopodobnie przyczyn szybkiego ubytku bakterii w rzekach, jeziorach i wodach przybrzenych zanieczyszczonych ciekami. Przyczyn ograniczenia liczebnoci bakterii w wodach s take przecinkowce nalece do rodzaju Bdellovibrio prowadzce pasoytniczy tryb ycia. Przytwierdzaj si one do komrki gospodarza, wnikaj do niej i namnaaj ywic si jej kosztem, co prowadzi do strawienia zawartoci komrki. Po rozpuszczeniu ciany komrki gospodarza przecinkowce uwalniaj si i zakaaj kolejne bakterie. Pasoytnicze grzyby wodne nale do glonowcw. Niektre wykazuj znaczn swoisto gatunkow i pasoytuj tylko na osobnikach jednego gatunku albo gatunkw blisko spokrewnionych, inne za zakaaj organizmy nalece do rnych rodzin. Pasoytnicze grzyby obu grup nale do rodzaju Rocella (Chytridiales).

2.4. Charakterystyka mikroorganizmw wodnych 2.4.1. Bakterie Pod wzgldem morfologicznym wikszo bakterii wodnych przypomina bakterie glebowe - komrki ich s kuliste, cylindryczne lub rubowate. Spotykamy rwnie ksztat nitkowaty i stylikowy. Nitki mog by rozgazione lub nie-, pojedyncze lub pogrupowane w wizki. Bakterie wodne mog tworzy skupiska skadajce si z rnej liczby komrek o ksztatach: kulistym, owalnym, gwiadzistym, pytkowym lub nitkowatym. Wikszo bakterii wodnych jest ruchliwa, poruszajca si z reguy za pomoc rzsek (np. Vibrio, Pseudomonas). Bakterie w wodzie mog pywa wolno (plankton) albo zasiedla stae podoa, przede wszystkim detrytus. Oligotroficzne bakterie wodne wd czystych wystpuj jako mikroformy o komrkach charakteryzujcych si rozmiarami poniej 1 m., zwykle 0,4 m. Oligotrofy wodne dziel si rzadko; ich cykl generacyjny trwa od kilkudziesiciu do dwustu godzin. W wodach zanieczyszczonych zdecydowana przewag maj bakterie zaliczane do paeczek gram-ujemnych. Stosunek paeczek do ziarniakw wynosi ok. 90:1. Wody czyste (potoki, rzeki) maj nieliczn mikroflor, a stosunek paeczek do ziarniakw wynosi 1:1,5. Liczebno bakterii w wodzie zaley gwnie od zawartoci materii organicznej. W wodach czystych wystpuj one w niewielkiej iloci a w wodach zanieczyszczonych spotyka si nawet kilka mln komrek w 1 ml wody (tab. 2).
Tabela 2. Orientacyjne iloci bakterii w wodach (pyncych) o rnym stopniu zanieczyszczenia (wg Cabejszek i wspprac., 1957)

Bakterie wystpujce w rodowisku wodnym mona podzieli na: autochtoniczne (miejscowe) stale bytujce w wodzie jakiego zbiornika; allochtoniczne (obce) przedostajce si do zbiornikw wodnych z gleby lub powietrza oraz wnikajce do zbiornikw wodnych wraz ze ciekami komunalnymi i przemysowymi. A. Bakterie autochtoniczne Wyrniamy wrd nich: fotoautotrofy, chemoautotrofy i chemoorganotrofy. - Bakterie fotosyntetyzujce (fotoautotrofy) Wrd autotrofw fotosyntetyzujacych znajduj si bakterie purpurowe i zielone. Bakterie purpurowe z uwagi na metabolizm dzielimy na nastpujce grupy: Bakterie zielone nitkowate (Chloroflexaceae), Bakterie zielone siarkowe (Chlorobiaceae), Bakterie purpurowe siarkowe (Chromatiaceae i Ectothiorhodaceae), Bakterie purpurowe niesiarkowe (Rhodospirillaceae), Heliobakterie (Heliobacteriaceae).

Fotosynteza bakteryjna przebiega nieco odmienne w porwnaniu do fotosyntezy rolinnej. Jest to przede wszystkim proces beztlenowy i wymaga obecnoci zredukowanych zwizkw mineralnych oraz nie towarzyszy jej wydzielanie tlenu, lecz powstawanie utlenionych zwizkw nieorganicznych lub organicznych. Barwniki asymilacyjne bakterii odznaczaj si zdolnoci do absorpcji wiata w zakresie fal dugich (podczerwieni) niepochanianych przez roliny zielone. Dziaalno fotosyntetyczn w wodach powierzchniowych prowadz gwnie glony i roliny wysze natomiast fotosynteza bakteryjna ma mniejsze znaczenie. - Bakterie chemosyntezujce (chemoautotrofy) Chemoautotrofy czerpi energi z procesu utleniania zwizkw nieorganicznych. W zalenoci od natury utlenianego substratu wyrniamy: bakterie nitryfikacyjne, elaziste, siarkowe i wodorowe. Rola bakterii nitryfikacyjnych w wodach polega gwnie na utlenianiu jonw amonowych i azotynw a tym samym ich usuwaniu. Zwizki te w wikszych ilociach mog by szkodliwe dla organizmw wodnych oraz zdrowia czowieka (w przypadku pobierania takiej wody do celw wodocigowych). Ponadto, wytwarzanie przez te bakterie azotanw jest podstawowym procesem dostarczajcym rolinom wodnym najkorzystniejszego dla nich rda azotu. Bakterie elaziste rozwijaj si w wodach o zawartoci elaza dwuwartociowego w zakresie 0,15-8,5 mg/dm3, a ich niekorzystny wpyw moe wynika z obrastania przez nie rnych przedmiotw znajdujcych si w wodzie (kamienie, licie i odygi rolin podwodnych, powierzchnie skrzeli ryb i narybku). Ujemna ich rola polega take na tym, e przyczyniaj si do korozji i zarastania rur kanalizacyjnych czy wodocigowych oraz rnych konstrukcji metalowych. Najbardziej rozpowszechnione bakterie elaziste Leptothrix ochracea i Crenothrix polyspora nale do bakterii nitkowatych, ktre charakteryzuj si tym, e pojedyncze komrki tworz nitki, otoczone ciesz lub grubsz pochewk utworzon z galaretowatej substancji. Odkadane w komrkach zwizki elaza zabarwiaj nitki na kolor ty lub ciemnobrzowy. Bakterie elaziste w wodach sodkich wystpuj bardzo licznie. Szczeglnie w wodzie studziennej i rdlanej, gdzie dostrzec mona wiksze ich skupienia. Masowo wystpuj niekiedy w botnistych potokach, moczarach i stawach. Bakterie siarkowe wystpuj gwnie w wodach zawierajcych siarkowodr, ktry dla wikszoci drobnoustrojw jest toksyczny a dla nich stanowi warunek egzystencji. Spotyka si je w rdach mineralnych zawierajcych siarkowodr pochodzenia geologicznego oraz w wodach silnie zanieczyszczonych, gdzie powstaje on jako produkt beztlenowego rozkadu biaek. Typowymi przedstawicielami bakterii siarkowych s: bakteria poruszajce si ruchem lizgowym Beggiatoa alba oraz przytwierdzona do podoa Thiothrix nivea. Formy pojedyncze bakterii siarkowych to: Thiobacillus thioparus odkada siark pochodzc z utlenienia tiosiarczanw, Thiobacillus thiooxidans ronie w rodowisku kwanym przy pH 1,0-4,0, Thiobacillus ferroxidans oprcz tiosiarczanw i tetrationianw ma zdolno do utleniania soli elazawych, Thiobacillus denitrificans - jest wzgldnym beztlenowcem i wykazuje zdolno wykorzystywania azotanw jako elektronobiorcw przy utlenianiu siarkowodoru. W warunkach tlenowych funkcje t spenia tlen. Bakterie wodorowe posiadaj zdolno utleniania wodoru z wykorzystaniem tlenu czsteczkowego jako ostatecznego akceptora elektronw. Najczciej odywiaj si jednak heterotroficznie, na samoywny tryb ycia przechodz dopiero, gdy w rodowisku pojawi si wodr. Najbardziej rozpowszechnione s gatunki nalece do rodzaju Hydrogenomonas. Do bakterii wodorowych zaliczy mona Micrococcus denitrificans przeprowadzajcy utlenianie wodoru przy rwnoczesnej redukcji azotanu do azotu czsteczkowego a take Desulfovibrio desulfuricans przeprowadzajce utlenianie wodoru przy rwnoczesnej redukcji siarczanu do siarkowodoru.

- Bakterie heterotroficzne (chemoorganotrofy) Przewaajca cz bakterii autochtonicznych wystpujcych w zbiornikach wodnych to bakterie chemoorganotroficzne nalece do grupy saprofitw, odywiajcych si martw materi pochodzenia rolinnego i zwierzcego. Do typowych bakterii utrzymujcych si w caej masie wody, to jest w postaci bakterioplanktonu, nale urzsione paeczki Gram-ujemne, reprezentujce takie rodzaje jak: Pseudomonas, Achromobacter, Alcaligenes, Vibrio i Aeromonas, a take Gramdodatnie ziarniaki z rodzaju Micrococcus, krtki oraz bakterie spiralne z rodzaju Spirillum. Na podwodnych czciach rolin wyszych, a take na podwodnych czstkach staych osiedlaj si liczne bakterie stylikowe (np. Caulobacter), pochewkowe, nitkowate, a take pczkujce (np. Hyphomicrobium), ktre tworz perifiton. W osadach dennych rozwijaj si zazwyczaj beztlenowe bakterie gnilne, beztlenowe bakterie celulolityczne, oraz liczne chemoorganotrofy beztlenowe takie jak np. bakterie z rodzaju Desulfovibrio, ktre redukuj siarczany do siarkowodoru, oraz nie mniej liczne beztlenowe bakterie metanogenne, ktre redukuj rne zwizki organiczne do metanu. B. Bakterie allochtoniczne Wody o duej yznoci, a take silnie zanieczyszczone wody powierzchniowe obfituj w pochodzce z zewntrz bakterie saprofityczne i pasoytnicze wrd ktrych najliczniej reprezentowan grup s Gram-ujemne paeczki jelitowe Escherichia coli oraz bakterie z rodzaju Proteus, Klebsiella i Enterobacter, a take paeczki z gatunku Pseudomonas aeruginosa oraz rodzaju Arthrobacter czy Corynebacterium. Ponadto, do allochtonicznych bakterii wodnych naley zaliczy Gram-dodatnie laseczki z rodzaju Bacillus i Clostridium, ktre s wypukiwane z gleby. Przedostaj si do zbiornikw wodnych podczas silnych opadw wraz ze spywem powierzchniowym. rdem bakterii chorobotwrczych (patogennych) s gwnie cieki miejskie. Do wd przedostaj si take na drodze infiltracji i spyww powierzchniowych bakterie patogenne pochodzce z gleby. Rola powietrza w zakaeniu wody jest istotna w zasigu gsto zaludnionych miast i okrgw przemysowych. W zakaeniu gwn rol odgrywaj bakterie zawieszone w powietrzu w postaci bioaerozoli lub pyu bakteryjnego. Wraz z opadami przedostaj si one do wd powierzchniowych. 2.4.2. Grzyby wodne W przeciwiestwie do bakterii, ktre najlepiej namnaaj si w wodach o odczynie od pH=6-8,0, grzyby wystpuj gwnie w wodach o odczynie wyranie kwanym, poniej wartoci 6,0. W wikszoci przypadkw grzyby rozwijaj si w wodach pytkich, na powierzchni lub tu pod powierzchni wody, co zwizane jest z faktem, e drobnoustroje te wymagaj do swego wzrostu znacznych iloci tlenu. Liczebno grzybw drodoidalnych w rzekach osiga zblione wartoci zarwno w okresie letnim jak i zimowym (tab. 3). Stosunkowo najliczniej w rodowisku wodnym reprezentowane s grzyby pleniowe nalece do typu lgniowcw (Oomycota) oraz do klasy sprzniakw takie jak Mucor oraz Rhizopus. Do czsto pojawiaj si w wodach powierzchniowych grzyby zaliczane do typu workowcw (Ascomycota) i to zarwno drode, jak i plenie (np. plenie z rodzaju Aspergillus i Penicillium), a take grzyby mitosporowe (Deuteromycota)

Prawie wszystkie grzyby s heterotrofami rozkadajcymi materi organiczn; w wodach yj i saprofity i pasoyty osiedlajce si na rolinach i zwierztach wodnych. Maj bardziej zrnicowane ksztaty ni bakterie i rni si od nich wikszymi komrkami i skomplikowan budow. Obok grzybw jednokomrkowych (np. drode) istnieje wiele form wielokomrkowych tworzcych rozbudowan grzybni. Grzyby nie wystpuj na og w czystych wodach. Rozwijaj si masowo na dnie zbiornikw zanieczyszczonych ciekami (np. Leptomitus lacteus).
Tabela 3. Liczebno drody w dolnej abie w latach 1956/1957 (Rheinheimer 1965)

2.4.3. Sinice Sinice to grupa organizmw dawniej uwaanych za glony (rys. 2.4). Obecnie zaliczane s one do krlestwa Procaryota a w jego obrbie do podkrlestwa Eubacteria. Wrd nich spotykane s formy jednokomrkowe, kolonijne (lune komrki poczone wspln luzow otoczk) oraz majce posta nici. Jako organizmy prokariotyczne zawieraj nukleoid zamiast wyodrbnionego jdra. W odrnieniu od innych bakterii fotosyntetyzujcych, sinice zdolne s do przeprowadzania tlenowej fotosyntezy. Zawieraj chlorofil a i niekiedy maskujce go barwniki asymilacyjne: fikobiliny (fikocyjanina i allofikocyjanina) oraz fikoerytryn. Charakterystyczne niebieskozielone zabarwienie sinic wynika z poczenia barw chlorofilu i fikocyjaniny. Sinice rozmnaaj si gwnie wegetatywnie przez podzia. Cech charakterystyczn wielu z nich jest posiadanie wakuoli gazowych umoliwiajcych im przemieszczanie w toni wodnej, do miejsc o lepszym nawietleniu sprzyjajcym fotosyntezie. Niektre (Anabaena) zdolne s do wizania azotu atmosferycznego, miejscem wizania azotu s struktury zwane heterocystami. Dziki swojej opornoci na ekstremalne warunki rodowiskowe s wszechobecne. Spotka je mona na pustyniach i w gorcych rdach. Sinice mog by przyczyn zakwitw wystpujcych w jeziorach i innych rodowiskach wodnych. Niektre z nich wydzielaj toksyczne metabolity.

Rys. 2.4. Sinica z rodzaju Oscillatoria

2.4.4. Glony To najprostsze, samoywne roliny obejmujce ponad 20 tys. gatunkw. Glony wystpuj w wodach sodkich i morskich, rzadziej na ldzie. S w wodach wanymi producentami materii organicznej. yj w postaci pojedynczych komrek lub tworz rnego ksztatu plechy (nici, kule, pytki, wielowarstwowe skupienia). Skad jakociowy i ilociowy glonw zmienia si bardzo istotnie w zalenoci od zawartoci soli mineralnych w wodach danego zbiornika, a take w zalenoci od charakteru substancji stanowicych gwne zanieczyszczenie zbiornika wodnego. Dla przykadu, do charakterystycznych glonw wystpujcych w wodach oligotroficznych nale: okrzemki z rodzaju Asterionella, Tabellaria i Melosira, zotowiciowce z rodzaju Dinobrion oraz niektre zielenice. W wodach eutroficznych skad glonw jest zupenie inny. Przede wszystkim wody takie zawieraj tylko nieznaczne iloci okrzemek, a zamiast nich pojawiaj si toboki (Dinophyta) i skrtnice (Spirogyra).

Rys. 2.5. Glony wystpujce w rzece Odrze w okresie jesiennym: Pediastrum sp.

Chlorella Scenedesmus sp.

Rys. 2.6. Glony wystpujce w rzece Odrze w okresie jesiennym: Scenedesmus sp. oraz Chlorella (zielenice)

Glony dzielimy na nastpujce gromady: Chlorophyta zielenice (rys. 2.5-6). Zawieraj chlorofil a i b, celulozow cian komrkow i produkuj skrobi jako materia zapasowy. Maj zrnicowan budow, obok form jednokomrkowych istniej wielokomrkowe, najczciej nitkowate. Komrki s ruchliwe i wtedy zaopatrzone w wici lub nieruchliwe. Chromatofory rnego ksztatu zabarwione s na zielono. Rozmnaaj si wegetatywnie lub pciowo. Rozmnaanie wegetatywne polega na podziale komrki lub fragmentacji form nitkowatych. Chrysophyta zocienice. W tej gromadzie glonw znajduj si wane dla rodowiska wodnego okrzemki (rys. 2.7-10). S wszdobylskie, wystpuj w wodach sodkich i sonych, osadach dennych i glebie. Zawieraj chlorofil a i c. Ich ciana komrkowa wzbogacona jest w krzemionk. Produkuj lipidy jako materia zapasowy.

Rys. 2.7. Okrzemka Epithemia sp.

Rys. 2.8. Okrzemka Gomphonema constrictum.

Melosira varians

Navicula sp.

Rys. 2.9. Okrzemki wystpujce w rzece Odrze: Melosira varians, Navicula sp. Euglenophyta eugleniny (rys. 2.10-11). Eugleniny maj zazwyczaj ksztat

wyduony. Ich komrki zaopatrzone s w wici umoliwiajce czynne poruszanie si w wodzie lub poruszaj si pezajc po podou. Komrki otoczone s mikk osonk, zwana peryplastem lub te gruba cian. Chromatofory zawieraj chlorofil oraz karoteny i ksantofile. W komrce wystpuje dobrze widoczne jdro komrkowe oraz plamka oczna tzw. stigma, ktra jest czua na bodce wietlne. Komrki euglenin tworz cysty, czyli formy przetrwalne, ktre umoliwiaj im przeycie niekorzystnych warunkw. Szczeglnie chtnie rozwijaj si w wodach o duej zawartoci zwizkw organicznych. Istniej te formy pasoytnicze.

Euglena viridis

Navicula sp.

Rys. 2.10. Navicula sp. okrzemka, Euglena viridis euglenina

Rys. 2.11. Euglenina Euglena acus. Pyrrophyta toboki. Wystpuj przewanie pojedynczo. Komrki otacza celulozowa ciana komrkowa, niektre pozbawione s ciany komrkowej. Zwykle maj dwie wici za pomoc, ktrych poruszaj si. W protoplazmie wystpuje due wyodrbnione jdro komrkowe oraz tozielone lub tobrunatne chromatofory. Rozmnaaj si przez podzia, a u niektrych gatunkw stwierdzono rozrd pciowy. Wystpuj w wodach sonawych i morskich a tylko pewne gatunki w wodach sodkich. W jeziorach wystpuje bruzdnica Ceratium hirundinella, ktra w niektrych okresach roku moe pojawia si masowo.

Glonami charakterystycznymi dla wd morskich s: Rhodophyta krasnorosty. Zawieraj chlorofil a i d oraz inne barwniki takie jak karoteny, ksantofile oraz barwniki fikobilinowe: fikoerytryna i fikocyjanina. Wytwarzaj skrobi jako materia zapasowy. Ich ciana komrkowa jest dwuwarstwowa: wewntrzna zbudowana jest z celulozy a zewntrzna pektynowa. Rozmnaaj si bezpciowo przez fragmentacj plechy i aplanospory, natomiast pciowo przez oogami. Phaeophyta brunatnice. Zawieraj chlorofil a i c oraz karotenoidy i ksantofile. Materiaem zapasowym jest dla nich laminaryna (-1, 3-glikan) i chrysolaminaryna, alkohol mannitol oraz tuszcze. Ich ciana komrkowa jest take dwuwarstwowa: wewntrzna zbudowana z celulozy a zewntrzna pektynowa. Brunatnice to organizmy wielokomrkowe, o najwyszym wrd glonw stopniu specjalizacji plechy oraz duym zrnicowaniu anatomicznym i morfologicznym. Rozmnaaj si wegetatywnie przez fragmentacj plech, a take pciowo. 2.4.5. Pierwotniaki wodne Pierwotniaki yj we wszystkich rodzajach wd, poczwszy od maych deszczowych kau, koczc na wodach rdldowych, a nawet morskich. Odywiaj si heterotroficznie pobierajc zwizki organiczne rozpuszczone w wodzie oraz w postaci staej, a take poerajc komrki bakterii. Najliczniej wystpuj w wodach silnie zanieczyszczonych, s take skadnikiem osadu czynnego. Gdy stopie zanieczyszczenia jest bardzo wysoki, w wodach dominuj bezbarwne wiciowce, natomiast, gdy stopie zanieczyszczenia jest niezbyt duy znaczn przewag zdobywaj orzski, i to zarwno wolno pywajce (np. pantofelek), jak i osiade (np. Vorticella, czyli wirczyk).

Pierwotniaki dzielimy na cztery gromady: Flagellata wiciowce (rys. 2.12). Poruszaj si za pomoc dugich wici. Odywiaj si heterotroficznie i wystpuj w wodach zanieczyszczonych lub w le pracujcym osadzie czynnym. Oprcz zwizkw rozpuszczonych mog tez pobiera pokarm stay, np. bakterie lub jednokomrkowe glony. Wiciowce yj pojedynczo lub w koloniach. S wrd nich formy pasoytnicze. Przykadem moe by pasoyt czowieka Giardia lamblia oraz Trypanosoma gambiense wiciowiec przenoszony na czowieka przez much Tsetse, powodujcy piczk afrykask z zaburzeniami neurologicznymi.

Rys. 2.12. Przedstawiciele wodnych wiciowcw. Rhizopoda korzenionki (ameby) (rys. 2.13). Komrki poruszaj si za pomoc

plazmatycznych wyrostkw tzw. nibynek, ktre su oprcz tego do pobierania pokarmu. Cze korzenionek ma nieustalony, zmienny ksztat ciaa, inne natomiast maja ksztat stay, gdy zaopatrzone s w wewntrzny szkielecik lub otoczone zewntrzn skorupk (promienice, sonecznice). Niektre ameby prowadz pasoytniczy tryb ycia (Entamoeba histolytica).

Rys. 2.13. Przedstawiciele wodnych korzenionek.

Ciliata orzski (rys. 2.14-17). Wikszo przedstawicieli prowadzi wolny, ruchliwy tryb ycia (Paramaecium, Euplotes), inne rodzaje s pezajce lub osiade i przyczepione do podoa. ywi si bakteriami i glonami oraz zwizkami organicznymi. Wystpuj w duych ilociach w wodach silnie zanieczyszczonych oraz w osadzie czynnym. Niektre s pasoytami zwierzt i czowieka, jak na przykad Balantidium coli powodujcy czerwonk.

Rys. 2.14. Pierwotniaki orzski osiade Vorticella convallaria

Rys. 2.15. Pierwotniaki orzsek osiady z rodzaju Stentor

Rys. 2.16. Pierwotniak rzsek osiady z rodzaju Suctoria

Rys. 2.17. Pierwotniaki orzski wolnopywajce z rodzaju Paramecium. Sporozoa sporowce. Do tej gromady nale wycznie formy pasoytnicze,

ktrych przedstawicielem jest zarodziec malarii - Pasmodium malariae. Pasoyty atakuj czerwone ciaka krwi. Przenosicielem zarazka jest komar widliszek.

2.5. Wody zanieczyszczone 2.5.1. rda i rodzaje zanieczyszcze Zanieczyszczenie wd powierzchniowych nastpuje w wyniku odprowadzenia do nich ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych, ktre zawieraj due iloci rnorodnych zwizkw, oddziaujcych na biocenoz zbiornika wodnego. Poza ciekami przyczyn zanieczyszczenia wd s spywy wd opadowych, spukujce z pl nawozy i rodki ochrony rolin. Zanieczyszczenia przenikaj do wd rwnie z powietrza. S to pyy przemysowe opadajce bezporednio do wody lub te spukiwane s z powierzchni zlewni przez wody deszczowe. Spord zanieczyszcze gazowych naley wymieni ditlenek siarki, tlenki azotu, tlenek i ditlenek wgla dostajce si do wd gwnie na terenach silnie uprzemysowionych. Cz z tych zwizkw ulega atwo rozkadowi mikrobiologicznemu, stanowic rdo energii i pokarmu dla heterotroficznych drobnoustrojw, inne z kolei s oporne na ten rozkad i dodatkowo szkodliwe lub toksyczne dla drobnoustrojw. Nale tu m.in. zwizki cykliczne, oleje, smary, wglowodory chlorowane, pestycydy, a wrd zanieczyszcze mineralnych - sole metali cikich. 2.5.2. Samooczyszczanie wd powierzchniowych Samooczyszczanie obejmuje kompleksowe wspdziaanie czynnikw biologicznych i fizycznochemicznych jak np. sedymentacja, adsorpcja, oksydacja, wymiana substancji lotnych midzy atmosfer i wod tj. uwalnianie gazowych produktw przemiany materii do atmosfery. Decydujce jednak znaczenie maj czynniki biologiczne. W procesie samooczyszczania uczestnicz liczne organizmy, poczwszy od mikroorganizmw a po organizmy wysze. Bakterie i grzyby odgrywaj tu rol najistotniejsz dziki swej zdolnoci do mineralizacji rozmaitych skadnikw organicznych. W procesie samooczyszczania ulegaj rozkadowi biaka, cukry proste i zoone, tuszcze, celuloza, woski, ligniny i inne. W wyniku ich mineralizacji powstaj substraty wyjciowe - woda, CO2, NO3-,SO42-, PO43- i inne proste zwizki. W miar postpujcego samooczyszczania zmieniaj si populacje dziaajcych w rodowisku mikroorganizmw (rys. 2.18).

Rys. 2.18. Sukcesja mikroorganizmw w procesie samooczyszczania.

Proces samooczyszczania przebiega ze znacznym zuyciem tlenu, ktry jest wydatkowany podczas procesw biochemicznych. Ilo tlenu, ktra zostaje w okrelonym czasie zuyta przez wodne mikroorganizmy nosi nazw biochemicznego zapotrzebowania

na tlen (BZT). Przy pomocy BZT mona wyznaczy stenie zwizkw organicznych rozpuszczonych w wodzie i podatnych na biologiczne utlenienie. Zrzut zanieczyszcze do odbiornika wodnego powoduje gwatown zmian warunkw chemicznych, fizycznych i biologicznych. Rwnoczenie poniej miejsca zrzutu rozpoczyna si proces samooczyszczania, ktry doprowadza do wytworzenia stref o charakterystycznym, stopniowo zmniejszajcym si zanieczyszczeniu. Strefy saprobowe. Samooczyszczanie wd pyncych. Strefy o rnym stopniu zanieczyszczenia organicznego nazywa si strefami saprobowymi (z gr. sapros - gnilny). W poszczeglnych strefach skad biocenoz jest inny i dopasowany do istniejcych warunkw. Spotyka si w nich wskanikowe gatunki drobnoustrojw, ktre zaadaptoway si do istniejcych warunkw i wyranie dominuj nad innymi gatunkami. Strefy rni si dynamik procesw dysymilacyjnych, intensywnoci poboru tlenu, wygldem wody. Wyrnia si 3 zasadnicze strefy saprobowe: poli-, mezo- i oligosaprobow, a wrd nich jeszcze podstrefy oznaczone literami greckimi. Strefa polisaprobowa - to strefa najwikszego zanieczyszczenia, z wod mtn, brudnoszar i o przykrym zapachu. Ogromne stenie rozmaitych zwizkw organicznych zapewnia rozwj wybranej mikroflorze heterotroficznej, ktra przeprowadzajc biodegradacj zuywa due iloci tlenu, co doprowadza do jego deficytu. W warunkach beztlenowych tworz si gazy H2S, NH3, CH4, azot i inne. Brak w tej strefie rolin zielonych, a z organizmw, ktre s w stanie przey w tych warunkach dominuje bakteria Zooglea ramigera i nitkowata bakteria Spherotilus natans. Rozwijaj si te bakterie siarkowe (jeli jest siarkowodr), zwaszcza z rodzaju Beggiatoa i Thiothrix; liczne s gatunki pierwotniakw. W strefie najliczniej wystpuj destruenci (rys. 2.19).

Rys. 2.19. Wybrane mikroorganizmy typowe dla strefy polisaprobowej

W strefie mezosaprobowej nastpuje dalszy intensywny rozkad zwizkw organicznych, ale tlenu wystarcza na pokrycie penego zapotrzebowania. Woda staje si przeroczysta, czsto o barwie intensywnie zielonej od bujnie rozwijajcych si glonw. Zmniejsza si liczebno destruentw. Oprcz mikroorganizmw wymienionych wyej pojawia si grzyb ciekowy Leptomitus lacteus, sinice i nieliczne okrzemki oraz zielenice (rys. 2.20-21). W strefie tej koczy si mineralizacja zwizkw organicznych, z wyjtkiem trudno rozkadalnych zwizkw humusowych. Wyrniamy stref -mezosaprobow i -mezosaprobow, w pierwszej dominuj organizmy heterotroficzne, druga ma bardziej autotroficzny charakter.

Rys. 2.20. Wybrane mikroorganizmy typowe dla strefy -mezosaprobowej.

Rys. 2.21. Wybrane mikroorganizmy typowe dla strefy -mezosaprobowej.

Strefa oligosaprobowa to odcinek, w ktrym koczy si wpyw wprowadzonego zanieczyszczenia i woda wraca do stanu wody naturalnej. Woda jest przezroczysta, pozbawiona zapachu i dobrze natleniona. Strefa jest zasiedlona przez bakterie chemosyntetyzujce gwnie nitryfikacyjne oraz elaziste; w biocenozie wystpuj nieliczne sinice, duo okrzemek i zielenic, nieliczne pierwotniaki (rys. 2.22).

Rys. 2.22. Wybrane mikroorganizmy typowe dla strefy oligosaprobowej.

Samooczyszczanie wd stojcych Inaczej przebiega proces samooczyszczania w wodach stojcych; nie wyksztacaj si tu strefy saprobowe, chocia mechanizm usuwania zanieczyszcze pozostaje taki sam. Zanieczyszczenia doprowadzone do wody stojcej opadaj na dno, (bo ich gsto jest wiksza ni wody) i tam s rozkadane. Procesy mikrobiologiczne w osadach dennych Pomidzy wod a osadami dennymi zachodzi staa wymiana o charakterze skomplikowanych procesw fizycznych, chemicznych i biologicznych, ktra ma due znaczenie dla zbiornika jako caoci. Ukad osad/woda, a wic m.in. stosunki ilociowojakociowe mikroorganizmw, kierunek przemian biochemicznych - maj znaczny wpyw na poziom biogenw (zwizkw azotu, fosforu i siarki) w zbiorniku, jego uynianie, a wic eutrofizacj. Tlenowe procesy rozkadu skadnikw organicznych osadw dennych przebiegaj w grnych warstwach (od kilku do kilkunastu mm) i s rdem rozpuszczalnych w wodzie soli mineralnych. Natomiast procesy beztlenowego rozkadu zwizkw organicznych, ktre przebiegaj poniej, powoduj wydzielanie do wody, czsto substancji zatruwajcych rodowisko np. H2S, CH4. Osady denne speniaj wan rol w samooczyszczaniu si wd stojcych, gdzie zawiesina organiczna opada na dno z powodu braku ruchu wody. Maj one szczeglny wpyw na przemian zwizkw biogennych, ktre oddziauj na jako wody. Podstawowym czynnikiem regulujcym szybko przenikania azotu i fosforu (a take elaza i manganu) z osadw do wody jest zawarto tlenu rozpuszczonego w warstwie przydennej. Przy zawartoci rozpuszczonego tlenu poniej 1 mg O2/dm3 rozpoczyna si aktywna dyfuzja fosforanw do wody. Na uwolnienie fosforanw maj rwnie wpyw: temperatura, rozkad zwizkw organicznych, odczyn wody, potencja oks-red. W osadach dennych rnych zbiornikw powierzchniowych szczeglnie rozpowszechnione s celulolityczne bakterie tlenowe ( Sporocytophaga, Cytophaga, Pseudomonas, Achromobacter) oraz beztlenowe np. rodzaj Clostridium. Ten ostatni bierze udzia m.in.w rozkadzie hemiceluloz. W warunkach beztlenowych rozwijaj si liczne bakterie gnilne (uwalniajce H2S z biaek), bakterie redukujce SO42-, denitryfikacyjne (redukujce NO3-) oraz metanogenne (uwalniajce CH4) i wodorowe. Ponadto obficie w osadach dennych wystpuj bakterie amonifikacyjne. Bakterie nitryfikacyjne wystpuj zwykle w niewielkich ilociach w powierzchniowych warstwach osadu, poniewa s to wybitne tlenowce. Obecno w osadach dennych tlenowych bakterii utleniajcych CH4 uzaleniona jest te od stenia tlenu oraz od stenia metanu. 2.5.3. Drobnoustroje chorobotwrcze przenoszone droga wodn. Bakterie (tab. 4) Do najbardziej typowych bakterii bezwzgldnie chorobotwrczych pojawiajcych si w zanieczyszczonych wodach powierzchniowych nale paeczki duru brzusznego, czyli paeczki z gatunku Salmonella typhi, a take inne Gram-ujemne bakterie z rodzaju Salmonella, ktre s przyczyn rnorodnych zakae przewodu pokarmowego, objawiajcych si wymiotami i biegunk. Nieco rzadziej w zanieczyszczonych zbiornikach wodnych wystpuj Gram-ujemne paeczki z rodzaju, Shigella, ktre powoduj czerwonk bakteryjn. W krajach tropikalnych, w wodach powierzchniowych czsto spotyka si bakterie z gatunku, Vibrio cholerae, czyli przecinkowce cholery.

Ponadto w wodach zanieczyszczonych spotyka si prtki grulicy Mycobacterium tuberculosis oraz krtki z rodzaju, Leptospira. Te ostatnie bakterie wywouj taczk bakteryjn. Poza wymienionymi bakteriami bezwzgldnie chorobotwrczymi w wodach powierzchniowych s liczne bakterie Gram-ujemne, ktre okrela si mianem drobnoustrojw oportunistycznych, czyli warunkowo chorobotwrczych. Nale one do rodzajw Pseudomonas, Aeromonas, Klebsiella, Flavobacterium, Enterobacter, Citrobacter, Serratia, Acinetobacter, Proteus i Providencia. Wszystkie te paeczki wchodz w skad normalnej flory jelitowej i nie s w zasadzie chorobotwrcze, o ile bytuj one w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierzt. W pewnych przypadkach bakterie te przedostaj si jednak z przewodu pokarmowego do innych narzdw i wwczas mog sta si przyczyn wielu chorb np. zapalenia ukadu moczowego, zapalenia drg oddechowych, a take posocznicy, czyli uoglnionego zakaenia wszystkich narzdw wewntrznych. Wirusy (tab. 5) Oprcz bakterii chorobotwrczych wody powierzchniowe, do ktrych odprowadzane s cieki bytowo-gospodarcze zawieraj zawsze znaczne iloci innych drobnoustrojw chorobotwrczych np. wirusa polio, ktry powoduje poraenie dziecice, czyli chorob Heinego-Medina. Nawet w nieznacznie zanieczyszczonej wodzie rzecznej wystpuj enterowirusy, ktre wywouj schorzenia jelit. Pierwotniaki (tab. 6) Zanieczyszczona woda moe by przyczyn schorze przewodu pokarmowego spowodowanych przez pierwotniaki. Wikszo pasoytniczych pierwotniakw produkuje cysty, ktre s w stanie przetrwa poza organizmem gospodarza w niekorzystnych warunkach rodowiskowych. Gdy warunki te ulegaj poprawie z cyst rozwijaj si tzw. trofozoity, postacie wegetatywne wystpujce u czowieka. Robaki pasoytnicze (tab. 7) Pasoyty ludzkie w zasadzie nie wchodz w zakres bada mikrobiologicznych, jednake wraz z innymi patogenami (wirusy, bakterie, pierwotniaki) stanowi powane zagroenie zdrowia czowieka. Wystpuj w ciekach oraz mog przedostawa si do wd z gleby na drodze spyww powierzchniowych i infiltracji. Infekcyjn postaci robakw pasoytniczych s ich jaja. S one wydalane w ogromnej iloci na zewntrz organizmu ywiciela z kaem i rozprzestrzeniaj si przez cieki, gleb lub ywno. Jaja robakw s bardzo odporne na dziaanie czynnikw zewntrznych oraz trudno je wyeliminowa ze ciekw poprzez chlorowanie.

Tabela 4. Zakaenia bakteryjne przenoszone drog wodn Jednostka chorobowa Dur brzuszny Dur rzekomy Salmonellozy odzwierzce Czerwonka bakteryjna Cholera Nieyty odkowo-jelitowe Rodzaj lub gatunek drobnoustroju Salmonella typhi Salmonella paratyphi Salmonella Shigella Vibrio cholerae, Vibrio cholerae typ eltor Enteropatogenne Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Aeromonas hydrophila, Aeromonas (Plesiomonas) shigelloides, Pseudomonas aeruginosa, Vibrio parahaemolyticus, Campylobacter (Vibrio) fetus subsp. jejuni, Clostridium perfringens, Bacillus cereus Yersinia enterocolitica Pasteurella (Francisella) tularensis Leptospira Pseudomonas aeruginosa, Mycobacterium (M. balnei, M. phlei, M. marinum, M. kansasii, M. fortuitum, M. cholonei, M. gorgonae) Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas cepacia

Yersinioza Tularemia Leptospirozy Zakaenia skrne

Bakteriemia, zapalenie grnych drg oddechowych, uszu, spojwek Stany gorczkowe Choroba legionistw

Gram-ujemne paeczki wodne (Pseudomonas, Achromobacter, Xantomonas, Moraxella, Acinetobacter) Legionella pneumophila

Tabela 5. Wirusy jelitowe, ktre mog by przenoszone przez wod i choroby przez nie wywoywane Wirusy Poliovirus ECHO Coxsackie A Coxsackie B Liczba typw 3 34 23 6 Postacie i zespoy chorobowe Poraenia, zapalenie opon mzgowych, gorczka Zapalenie opon mzgowych, choroby ukadu oddechowego, wysypka, biegunka, gorczka Herpangina, choroby ukadu oddechowego, zapalenie opon mzgowych, gorczka Zapalenia minia sercowego, wrodzone wady serca, wysypka, gorczka, zapalenie opon mzgowych, choroby ukadu oddechowego, pleurodynia Zapalenie opon mzgowych i mzgu, choroby ukadu oddechowego, ostre krwotoczne zapalenie spojwek, gorczka Wirusowe zapalenie wtroby Epidemiczne biegunki, gorczka Towarzysz chorobom ukadu oddechowego Choroby ukadu oddechowego, zakaenia oczu, biegunki Epidemiczne biegunki (gownie u dzieci) Choroby drg oddechowych

Enterowirusy

Wirus wzw A Wirus Norwalk Parwowirusy Adenowirusy Rotawirusy Reowirusy

1 1 3 41 4 3

Tabela 6. Choroby wywoywane przez pierwotniaki przenoszone droga wodn. Pierwotniak chorobotwrczy Giardia lamblia (wiciowiec) Cryptosporidium parvum (sporowiec) Entamoeba histolytica (korzenionka) Acanthamoeba castellani (korzenionka) Naegleria gruberi (korzenionka) Choroba giardioza Objawy Chroniczne biegunki, skurcze brzucha, wzdcia, ubytek masy ciaa, zmczenie Ble brzucha, brak aknienia, wodniste biegunki, ubytek masy ciaa Od agodnej biegunki z krwi i luzem do postaci ostrej z biegunk, gorczk i dreszczami Objawy ze strony centralnego ukadu nerwowego Przedostaje si przez nos do mzgu ludzi kpicych si, wywouje ostre objawy zapalenia mzgu i opon mzgowych, koczce si mierci zakaonego osobnika Krwawa biegunka z powodu owrzodzenia cian jelita grubego, w ktre wwierca si orzsek

kryptosporidioza

amebioza

Pezakowate zapalenie opon mzgowych i mzgu Pezakowate zapalenie opon mzgowych i mzgu

Balantidium coli (orzsek)

Czerwonka balantydiowa

Tabela 7. Robaki pasoytujce w organizmie w czowieka. Pasoyt Glista ludzka - Ascaris lumbricoides (nicienie) Wosogwka Trichiuris trichura (nicienie) Acanthocephala (kolcogowy) Objawy chorobowe Askarydoza, glistnica. Larwy pasoyta (nicienia) wywouj odczyny zapalne w rnych czciach organizmu. Niekiedy dochodzi do przerwania cigoci pcherzykw pucnych. Jeeli w przewodzie pokarmowym wystpuje dua ilo glist moe to spowodowa niedrono jelit, ich przebicie i uszkodzenie powok brzusznych. Trychocefaloza choroba wywoywana przez nicienia yjcego w jelicie grubym i lepym czowieka. Dochodzi do zmian w bonie luzowej jelita, a przy duej inwazji pojawiaj si znaczne ubytki bony luzowej. Czasami moe wystpi zapalenie wyrostka robaczkowego Choroba kolcogowowa. Pasoyty yj w jelitach przedstawicieli wszystkich gromad krgowcw. W rodowisku wodnym ich ywicielami porednimi s najczciej skorupiaki. Choroba objawia si stanami zapalnymi przewodu pokarmowego oraz jego mechanicznym uszkodzeniem. Pasoyty rozwijaj si w gospodarzu porednim do momentu osignicia postaci larwalnej zw. cysticerkusem i zakaaj czowieka, ktry jest ywicielem ostatecznym. Zasiedlaj przewd pokarmowy, gwnie jelito cienkie czowieka, powodujc nudnoci, chroniczn niestrawno, ble brzucha oraz wychudzenie Schistosomatoza objawia si dolegliwociami ze strony przewodu pokarmowego, zapaleniem bony luzowej jelita oraz marskoci wtroby

Taenia saginata, Taenia solium (pazice, tasiemce) Schistosoma mansoni (pazice, przywry)

2.6. Kryteria jakoci sanitarnej wody Dlaczego kontrolujemy jako sanitarn wody? Moliwo zakaenia ludzi przez wod zmusza do staej kontroli higieniczno-sanitarnej, zarwno wody przeznaczonej do picia, jak te i wody w basenach kpielowych, a nawet w zbiornikach wd powierzchniowych. Przyczyn zakae s mikroorganizmy chorobotwrcze wydalane przez ludzi chorych i nosicieli (osobnicy, ktrzy po przebyciu choroby wydalaj zarazki jeszcze przez dugi czas z kaem lub moczem). Zarazki wystpuj w ciekach i w wodach powierzchniowych w znacznie mniejszych ilociach ni pozostae drobnoustroje. Z tego te wzgldu znacznie trudniej jest je wykry ni wystpujce masowo w wodzie bakterie saprofityczne, tym bardziej, e w celu ich wykrycia konieczne jest stosowanie znacznie bardziej skomplikowanych metod diagnostycznych. Co to s mikroorganizmy wskanikowe? Obowizujce normy oparte s na porednim wnioskowaniu o obecnoci mikroorganizmw chorobotwrczych na podstawie liczebnoci w wodzie bakterii wskanikowych, ktre stale yj jako saprofity w przewodzie pokarmowym czowieka i zwierzt wyszych. Ich obecno w wodzie wiadczy o jej zanieczyszczeniu fekalnym, a zatem rwnie o niebezpieczestwie zakaenia wody mikroorganizmami chorobotwrczymi. Bakterie penice rol wskanikw sanitarnych powinny spenia nastpujce warunki: h) musz by stale obecne w przewodzie pokarmowym czowieka, co pozwala zawsze na wykrycie kaowego zanieczyszczenia wody, i) do grupy organizmw wskanikowych powinny take nalee formy nie przetrwalnikujce, co umoliwia wykrycie wieego fekalnego zanieczyszczenia wody, j) ich identyfikacja musi by moliwa przy uyciu atwo dostpnych metod, k) dugo ycia bakterii wskanikowych w rodowisku zewntrznym musi by wiksza ni dugo ycia gatunkw chorobotwrczych, l) liczebno bakterii wskanikowych w jelicie czowieka i kale powinna by dua; m) nie powinny si one rozmnaa w rodowisku wodnym. Jakie bakterie wskanikowe wykorzystywane s do oceny jakoci zdrowotnej wody? W rutynowej pracy laboratoriw, prowadzcych nadzr sanitarno-epidemiologiczny, niemoliwe jest stae badanie wody w kierunku wykrywania wszystkich drobnoustrojw chorobotwrczych i potencjalnie chorobotwrczych, ktre mog w niej wystpowa. Dlatego te badania rutynowe koncentruj si przede wszystkim na wykrywaniu bakterii wskazujcych na kaowe zanieczyszczenie wody. Do oceny jakoci sanitarnej wody wykorzystywana jest mikroflora saprofityczna zasiedlajca jelito grube czowieka. Przyjto nastpujce wskaniki fekalnego zanieczyszczenia wody: bakterie grupy coli, bakterie grupy coli typu fekalnego, paciorkowce kaowe, laseczki z rodzaju Clostridium, redukujce siarczyny oraz w niektrych przypadkach gronkowce koagulazo-dodatnie, Pseudomonas aeruginosa. Bakterie z grupy coli Bakterie grupy coli to przede wszystkim szczepy Escherichia coli oraz drobnoustroje z rodzaju Enterobacter, Citrobacter i Klebsiella. Wykrywane s one na podoach z laktoz po inkubacji w temperaturze 37 oC.

Bakterie grupy coli typu kaowego (termotolerancyjne) to gwnie szczepy Escherichia coli i tylko te nieliczne szczepy z rodzajw Enterobacter, Citrobacter i Klebsiella, ktre maj zdolno fermentacji laktozy w temperaturze 44 oC. Obecno w badanej prbce wody bakterii grupy coli lub bakterii grupy coli typu kaowego wiadczy o stosunkowo wieym zanieczyszczeniu wody kaem, ciekami, gleb lub gnijcym materiaem rolinnym. W zasadzie dla wikszoci rodzajw wd zalecane jest oznaczanie liczby bakterii obu grup coli. Paciorkowce kaowe Paciorkowce kaowe charakteryzuj si nieco duszym okresem przeywalnoci w rodowisku wodnym i wiksz opornoci na rodki dezynfekcyjne, ni bakterie grupy coli. Termin ten obejmuje drobnoustroje z rodzajw Enterococcus i Streptococcus nalece do grupy serologicznej Lancefield D. Stwierdzenie obecnoci paciorkowcw kaowych w badanej prbce wody w liczbie znacznie przewyszajcej liczb bakterii grupy coli, sugerowa moe zanieczyszczenie wody kaem zwierzcym lub ciekami, pochodzcymi z ferm hodowlanych. Laseczki z rodzaju Clostridium O starym, odlegym w czasie zanieczyszczeniu kaowym moe wiadczy wykrycie w badanej prbce wody bakterii redukujcych siarczyny (gwnie szczepy Clostridium perfringens); ich przetrwalniki mog zachowa ywotno przez wiele lat w niesprzyjajcych warunkach. Clostridia redukujce siarczyny s te bardzo dobrym wskanikiem prawidowoci prowadzonych procesw uzdatniania wody, takich jak koagulacja, sedymentacja i filtracja. Przetrwalniki tych bakterii, a wraz z nimi rwnie cysty pasoytniczych pierwotniakw (Cryptosporidium parvum, Giardia lamblia) powinny by wyeliminowane wanie w tych etapach uzdatniania wody, gdy s one bardzo oporne na dziaanie rodkw dezynfekcyjnych. Wykrycie bakterii z rodzaju Clostridium jest technicznie znacznie bardziej proste od poszukiwania pierwotniakw pasoytniczych i daje du pewno, e woda uzdatniona jest wolna od pierwotniakw i jaj robakw chorobotwrczych (helmintw). Gronkowce Gronkowce wykorzystywane s gwnie przy ocenie jakoci sanitarnej kpielisk. Kpieliska bowiem s przyczyn szeregu zakae zwizanych z infekcjami drg oddechowych, skry i oczu. W tym przypadku analiza oparta o standardowe indykatory (Escherichia coli) jest niewystarczajca. Czsto spotykane infekcje skry powodowane s przez Staphylococcus aureus. W zwizku z tym, e obecno tego mikroorganizmu w wodzie wynika z aktywnoci czowieka, zosta on wybrany jako wskanikowy dla kpielisk. Pseudomonas aeruginosa Obok wymienionych elementw analizy sanitarnej proponuje si obecnie dodatkowo wykrywanie bakterii z gatunku Pseudomonas aeruginosa w wodzie do picia i na potrzeby gospodarcze a take w wodzie dla zakadw kpielowych oraz w wodach powierzchniowych. Przedstawicieli tego gatunku wyizolowano z kau ludzkiego oraz w przypadkach zakae organizmu z drg moczowych, ucha rodkowego, ropiejcych ran itp.

Bakterie te stanowi potencjalny czynnik chorobotwrczy dla ludzi i zwierzt. Poza tym wystpuj one powszechnie w wodach powierzchniowych i glebie. Warto take podkreli, e mog one bytowa w chlorowanej wodzie, gdy odznaczaj si znaczn odpornoci na zabiegi dezynfekcyjne. Oglna liczebno bakterii W badaniach rutynowych okrela si rwnie ogln liczb bakterii (liczb jednostek tworzcych kolonie, w skrcie jtk. lub cfu, z ang. colony forming units) obecnych w 1 ml wody, po wykonaniu posiewu prbki na agar odywczy i inkubacji w temperaturach 22oC przez 72 godz. (psychrofile), oraz w 37oC przez 24 godz. (mezofile). Oglna liczebno bakterii psychrofilnych W niszej temperaturze rosn przede wszystkim nie chorobotwrcze bakterie wodne. Naley jednak mie na uwadze fakt, e Gram-ujemne bakterie wodne wytwarzaj lipopolisachardy ciany komrkowej mogce dziaa toksycznie tak jak endotoksyny bakterii chorobotwrczych. Z tego powodu ich liczba powinna by take monitorowana. Ponadnormatywny wzrost ich liczebnoci wiadczy moe midzy innymi, o obecnoci w wodzie atwo przyswajalnych zwizkw organicznych. Teoretycznie, obecno w wodzie 0,1 mg wgla organicznego moe spowodowa wzrost liczby bakterii w 1 ml do 108 jtk jednostek tworzcych kolonie (ang. cfu). Rwnie fosfor jest czynnikiem stymulujcym wzrost drobnoustrojw. Dodanie niewielkiej iloci tego pierwiastka (<50mg/l) powoduje nawet 10-krotne przyspieszanie rozwoju bakterii w wodocigach. Oglna liczebno bakterii mezofilnych Ze wzgldw zdrowotnych, bardziej niebezpieczna jest ponadnormatywna liczba bakterii rosncych w temperaturze 37oC, poniewa mog wrd nich by rwnie bakterie chorobotwrcze. Dua ich liczba w badanej prbce wody, moe wiadczy, midzy innymi, o le przebiegajcych procesach uzdatniania lub zasysaniu zanieczyszczonej wody. Zwikszenie oglnej liczby bakterii obecnych w prbce wody moe wiadczy take o namnaaniu si drobnoustrojw na wewntrznych powierzchniach instalacji wodnych, szczeglnie na zczach rur i uszczelkach oraz tworzeniu si warstwy tzw. biofilmu. Przekroczenie dopuszczanego poziomu oglnej liczby bakterii powinno by zawsze sygnaem do znalezienia przyczyny zanieczyszczenia i do podjcia odpowiedniego postpowania. Niekiedy moe istnie konieczno dodatkowego chlorowania, np. wody do picia, powyej 0,2 mg Cl2/l. W niektrych przypadkach dopiero zmiany konstrukcyjne sieci wodocigowej i usunicie biofilmu s w stanie skutecznie zabezpieczy odbiorc przed wzrostem liczebnoci drobnoustrojw w wodzie. Kryteria jakoci sanitarnej wody do picia w Polsce Jako bakteriologiczna wody do picia w Polsce oceniana jest na podstawie liczebnoci czterech grup bakterii wskanikowych: bakterii z grupy coli, bakterii z grupy coli typu fekalnego, paciorkowcw kaowych oraz clostridiw redukujcych siarczyny. Wedug stosowanych w Polsce kryteriw w 100 ml wody podawanej do sieci wodocigowej nie moe by ani jednej komrki bakterii z grupy coli typu fekalnego, najwyej 2 komrki bakterii z grupy coli i 2 komrki gronkowcw koagulazododatnich. Podobne normy jakoci wody obowizuj w Unii Europejskiej (tab. 8 i 9). Drugim wanym kryterium jakoci wody do picia jest oglna liczebno bakterii psychrofilnych i mezofilnych w 1 ml wody. Wedug stosowanych w Polsce kryteriw w wodzie do picia liczebno bakterii psychrofilnych nie powinna przekracza 100 komrek w 1ml, natomiast bakterii mezofilnych 20 komrek w 1 ml wody (tab. 8).

Jako bakteriologiczn wd rekreacyjnych (woda w pywalni) ocenia si na podstawie liczebnoci bakterii z grupy coli, bakterii z grupy coli typu fekalnego, gronkowcw koagulazododatnich oraz bakterii mezofilnych. Wedug stosowanych w Polsce kryteriw w 100 ml wody tego typu nie moe by ani jednej komrki bakterii z grupy coli, z grupy coli typu fekalnego oraz gronkowcw koagulazododatnich. Liczebno bakterii mezofilnych w 1ml nie moe przekracza 100 komrek (tab. 8).

Tabela 8. Warunki, jakim powinna odpowiada woda do picia w Polsce Najwysza dopuszczalna warto wskanika Woda podawana do sieci Woda w pywalni Liczba Objto Liczba Objto bakterii prbki [ml] bakterii prbki [ml] 0 100 0 100 0 0 0 x 20 100 100 100 100 x 1 1 2 x x 2 100 x 100 x x 100 1 x

Wskanik jakoci wody Escherichia coli lub bakterie grupy coli typ kaowy (termotolerancyjne) Bakterie grupy coli Enterokoki (paciorkowce kaowe) Clostridia redukujce siarczyny (Clostridium perfringens) Gronkowce koagulozo-dodatnie Oglna liczba bakterii w 37 oC Oglna liczba bakterii w 22 oC

Tabela 9. Porwnanie polskich i europejskich norm jakoci wody do picia. Wskanik Escherichia coli Streptokoki fekalne Clostridia redukujce siarczyny Oglna liczba bakterii mezofilnych (37 oC/24h) Oglna liczba bakterii psychrofilnych (22 oC/72h) Unia Europejska 0/100 ml 0/100 ml 0/100 ml 20/1ml 100/1ml Polska 0/100 ml 0/100 ml 0/100 ml 20/1ml 100/1ml

2.7. cieki. Biologiczne oczyszczanie ciekw Co to s cieki? ciekami nazywamy wody zanieczyszczone szkodliwymi substancjami pynnymi, staymi lub gazowymi, ktre wprowadzane s do wd lub gruntu, i mog doprowadzi do skaenia wd powierzchniowych lub podziemnych. Do ciekw zalicza si take: zuyte ciecze, roztwory, koloidy lub zawiesiny, wody skaone promieniotwrczo, wody zasolone, podgrzane wody chodnicze, wody opadowe lub pochodzce z odwodnie, wody spukujce z terenw zurbanizowanych i rolniczych rnego rodzaju zanieczyszczenia. Rodzaje ciekw A. Klasyfikacja ze wzgldu na pochodzenie: bytowo-gospodarcze charakteryzuj si du zawartoci zanieczyszcze typu fekalnego, odpadkw rolinnych i zwierzcych, rodkw powierzchniowo-czynnych. Pochodz z mieszka, miejsc uytecznoci publicznej i zakadw przemysowych, stanowi powane zagroenie higieniczne i epidemiologiczne, przemysowe (technologiczne) powstaj podczas procesw produkcyjnych i przetwrczych, opadowe (wody deszczowe lub roztopowe) zawieraj rnorodne zanieczyszczenia pochodzce z atmosfery (pyy, mikroorganizmy, substancje gazowe), ze spywu po powierzchni gruntu, nawierzchni ulic i placw (oleje, paliwa pynne, zanieczyszczenia mikrobiologiczne (bakterie, wirusy, grzyby), zawiesin drobnych czstek spywu po powierzchni gleb uprawnych i lenych (czstki organiczne, nawozy mineralne, rodki ochrony rolin). B. Klasyfikacja ze wzgldu na dziaanie na organizmy: bezporednio szkodliwe, porednio szkodliwe (prowadz do zmniejszenia iloci tlenu w wodzie poniej poziomu niezbdnego do utrzymania ycia organizmw wodnych). C. Klasyfikacja ze wzgldu na trwao zanieczyszczenia: rozkadalne substancje organiczne, podlegajce przemianom chemicznym do zwizkw prostych przy udziale mikroorganizmw, nierozkadalne substancje nie ulegajce przemianom chemicznym i nierozkadalne przez drobnoustroje, trwae substancje tylko w niewielkim stopniu ulegajce rozkadowi biologicznemu (trudnobiodegradowalne) i pozostajce w rodowisku przez dugi okres w niezmienionej formie. D. cieki wytwarzane przez czowieka: miejskie i bytowo-gospodarcze miejsce powstawania to: placwki gastronomiczne, szpitale, osiedla i domy mieszkalne, stanowi zagroenie higieniczne i epidemiologiczne, rolnicze powstaj w gospodarstwach rolniczych, tuczarniach trzody chlewnej, fermach hodowlanych, na polach uprawnych intensywnie nawoonych, przemysowe powstaj w procesach produkcyjnych i przetwrczych wszystkich gazi przemysu, cieki te s gwnym rdem toksyn, radioaktywne powstaj w zakadach naukowych, leczniczych, reaktorach atomowych, s szczeglnie grone dla otoczenia i wymagaj specjalistycznych metod dezaktywacji. Jakie zanieczyszczenia charakteryzuj cieki miejskie? cieki charakteryzowane s przez nastpujce grupy zanieczyszcze organicznych i nieorganicznych:

 substancje rozpuszczone, zawiesiny opadajce, zawiesiny zawieszone w cieczy i koloidy.

Zanieczyszczenia chemiczne wystpujce w ciekach mona podzieli na: rozpuszczone substancje mineralne (siarczany, chlorki, kwane i obojtne wglany, wap, magnez, sd, kwasy, zasady, azotany, fosforany i in.), rozpuszczone gazy (tlen, siarkowodr, ditlenek wgla, azot), rozpuszczone substancje organiczne (biako ok. 40-60%, wglowodany ok. 25-50%, oleje i tuszcze ok. 10%). Inny podzia charakteryzujcy zanieczyszczenia w ciekach to: a) zanieczyszczenia fizyczne, b) zanieczyszczenia chemiczne; organiczne i nieorganiczne, c) zanieczyszczenia biologiczne. Ad a) Zanieczyszczenia fizyczne ciekw okrelaj takie cechy, ktre mona obserwowa za porednictwem zmysw (wzrok, wch). Do waciwoci fizycznych ciekw zaliczamy: zawiesin, mtno, barw, zapach, temperatur. Ad b) Zanieczyszczenia organiczne okrelaj oglnie przyjte trzy parametry: BZT (biochemiczne zapotrzebowanie na tlen), ChZT (chemiczne zapotrzebowanie na tlen), OWO (oglny wgiel organiczny). BZT okrela ilo tlenu potrzebn bakteriom do utlenienia (biologicznie rozkadalnych) zwizkw organicznych w warunkach tlenowych w temperaturze 200C. Okoo 50% zanieczyszcze utlenianych jest przez mikroorganizmy w cigu 3 db, przyjmuje si czas 5 db jako reprezentatywny do wyznaczenia charakterystyki biochemicznego zapotrzebowania tlenu (BZT5). ChZT okrela ilo tlenu potrzebn do utlenienia zwizkw organicznych na drodze chemicznej. OWO okrela zawarto wgla w zwizkach organicznych. Ad c) Zanieczyszczenia biologiczne to drobnoustroje (wirusy, bakterie, grzyby i pierwotniaki), jaja helmintw. Co to s zanieczyszczenia biogenne i jakie zagroenia s z nimi zwizane? Zanieczyszczenia biogenne stanowi sole mineralne pierwiastkw niezbdnych do rozwoju ywych organizmw. Do podstawowych zaliczamy zwizki azotu i fosforu. Zwizki te odprowadzane do rzek i jezior zwikszaj ich yzno, czyli powoduj eutrofizacj. Eutrofizacja to termin okrelajcy zesp niekorzystnych objaww zwizanych z przeynieniem (nadmiernym wzbogaceniem w skadniki pokarmowe). cieki miejskie zawieraj fosforany z odchodw ludzkich, rodkw piorcych, odpadw ywnoci, dodatkw do ywnoci i innych produktw. Istotnym rdem zanieczyszcze wd fosforem s cieki pochodzce z dziaalnoci rolniczej. Obecno fosforu w ciekach wprowadzanych do wd przy jednoczesnej obecnoci azotanw i ditlenku azotu powoduje intensywny rozwj glonw w wodach stojcych i wolno pyncych. Przypieszon eutrofizacj uznano za zagroenie dla zbiornikw wodnych, a wynika ono z niekontrolowanego rozwoju biomasy rolinnej.

Co to s zanieczyszczenia refrakcyjne? Zanieczyszczenia refrakcyjne s to zanieczyszczenia chemiczne, ktre nie podlegaj lub podlegaj jedynie w minimalnym stopniu rozkadowi biologicznemu za porednictwem mikroorganizmw. Niektre z tych zanieczyszcze wykazuj cechy gronych trucizn np. metale cikie, WWA (wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne), PCB (polichlorowane bifenyle), dioksyny, pestycydy, nitrozoaminy. Dlaczego prowadzi si oczyszczanie ciekw? Usuwanie zanieczyszcze ze ciekw przemysowych i komunalnych przed ich wprowadzeniem do odbiornikw wynika z koniecznoci racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi, ochrony wd przed zanieczyszczeniami, utrzymaniem odpowiedniego stanu sanitarnego. Wprowadzenie adunkw zanieczyszcze w zalenoci od waciwoci cieku wodnego moe powodowa pogorszenie fizyczno-chemicznych i sanitarnych cech wd, a do naruszenia rwnowagi biologicznej. Jakie s najwaniejsze zadania procesu oczyszczania ciekw? Gwnymi zadaniami procesu oczyszczania ciekw s: obnienie zawartoci wgla organicznego, w tym take zwizkw trudnobiodegradowalnych oraz toksycznych, mutagennych i rakotwrczych, redukcja zawartoci substancji biogennych: azotu i fosforu, usunicie bd inaktywacja mikroorganizmw chorobotwrczych i pasoytw. Jakie znamy metody oczyszczania ciekw? W zalenoci od rodzaju zanieczyszczenia, stosuje si rne metody oczyszczania ciekw przed ich wprowadzeniem do odbiornikw. Metody te, dzieli si na: mechaniczne w metodzie tej usuwa si jedynie czci stae oraz zanieczyszczenia nierozpuszczalne i polega ona na wykorzystaniu takich procesw jak: sedymentacja, flotacja, filtracja, rozdzia i separacja w hydrocyklonach, ktre pozwalaj na usunicie zawiesin organicznych i mineralnych oraz cia pywajcych; fizyczno-chemiczne polegajce na zastosowaniu procesw: koagulacji, wspstrcania, sorpcji, wymiany jonowej, elektrolizy, odwrconej osmozy, ultrafiltracji; chemiczne z zastosowaniem neutralizacji, utleniania i redukcji; biologiczne polegajce na oczyszczaniu ciekw (usuwaniu zanieczyszcze organicznych oraz zwizkw biogennych i niektrych refrakcyjnych) w procesie biochemicznej mineralizacji przez drobnoustroje w rodowisku wodnym w sposb naturalny (np. rolnicze wykorzystanie ciekw, zraszanie pl), lub w urzdzeniach (na zoach biologicznych, osadzie czynnym). Jakie s typowe stopnie procesu oczyszczania ciekw? Typowy proces oczyszczania ciekw dzieli si umownie na cztery stopnie oczyszczania: mechanicznego (I stopie oczyszczania), biologicznego (II stopie oczyszczania), usuwania zwizkw biogennych (III stopie oczyszczania), odnowy wody (IV stopie oczyszczania). I stopie oczyszczania tzw. oczyszczanie wstpne lub mechaniczne. Zadaniem tego stopnia jest usunicie zanieczyszcze staych. Etap ten traktowany jest jako przygotowanie ciekw do dalszych etapw. W pierwszym stopniu stosujc proste operacje mechaniczne osiga si usunicie ze ciekw:

 pywajcych zanieczyszcze staych, zawiesin atwo opadajcych, olejw i tuszczy.

II stopie oczyszczania obejmuje oczyszczanie biologiczne, ktre prowadzi do biodegradacji zanieczyszcze organicznych (rozpuszczonych, koloidalnych i zawiesin) pozostaych po oczyszczaniu mechanicznym. Intensyfikacj procesw oczyszczania osiga si stosujc: zoa biologiczne i osad czynny. III stopie oczyszczania obejmuje procesy stosowane w celu doczyszczenia ciekw. Najwaniejszymi zanieczyszczeniami, ktre s usuwane w tym etapie to zwizki biogenne (zwizki fosforu i azotu). Zwizki azotu usuwane s w procesie biologicznej nitryfikacji i denitryfikacji. Natomiast zwizki fosforu w procesie chemicznego strcania. Doczyszczanie ciekw w tym etapie ma za zadanie zapobiega eutrofizacji wd. IV stopie oczyszczania (odnowa wody) procesy usuwania resztkowych zanieczyszcze, ktre pozostay po poprzednich etapach oczyszczania. Odnowa wody rozumiana jest jako zesp metod oczyszczania nadajcych ciekom cechy wd naturalnych, ktre mog suy do zaopatrywania zakadw przemysowych. Odnowa wody umoliwia wtrne wykorzystanie ciekw, co stanowi istotny element w gospodarowaniu zasobami wody, zwaszcza w rejonach charakteryzujcych si jej deficytem. Ukad technologiczny odnowy wody zaley od rodzaju usuwanych zanieczyszcze oraz wymaga jakoci stawianych wodzie odnowionej. Stosowanych jest kilka ukadw odnowy wody od najbardziej prostych, w ktrym dodatkowymi procesami po biologicznym oczyszczaniu ciekw moe by filtracja na filtrach popiesznych lub cedzenie na mikrositach i dezynfekcja, po najbardziej zoone procesy fizyczno-chemiczne: koagulacja, sedymentacja, odpdzanie amoniaku, dekarbonizacja, adsorpcja, wymiana jonowa, procesy membranowe i dezynfekcja. 2.7.1. Biologiczne metody oczyszczania ciekw W metodach biologicznego oczyszczania ciekw gwn rol odgrywaj bakterie, tworzce w ciekach skupiska zooglealne. Metody te polegaj na uruchomieniu przez drobnoustroje saprofityczne procesw enzymatycznych obejmujcych czciowe utlenianie substancji organicznych (rdo wgla) zawartych w ciekach oraz ich czciowe przyswojenie przez drobnoustroje. Na skutek tych procesw nastpuje przyrost masy komrkowej czynnych mikroorganizmw. Mikroorganizmy rozwijaj si gdy stosunek trzech podstawowych pierwiastkw budujcych komrki C:N:P = 100:10:1. Procesy biologicznego oczyszczania ciekw podzieli mona na naturalne i sztuczne, w zalenoci od tego czy proces przebiega w warunkach naturalnych wytworzonych przez przyrod, czy jest celow dziaalnoci czowieka i przebiega w urzdzeniach sztucznych specjalnie zaprojektowanych i zbudowanych do tego celu. Oczyszczanie biologiczne przebiega moe w warunkach tlenowych, niedoboru tlenu i beztlenowych i jest utlenianiem oraz mineralizacj zwizkw organicznych zawartych w ciekach przy udziale mikro i makroorganizmw. W procesie biologicznego oczyszczania ciekw zachodz nastpujce zjawiska: rozkad substancji organicznych do CO2, H2O i NH3 (w zalenoci od pH), nitryfikacja (utlenianie NH3 za pomoc bakterii Nitrosomonas do azotynw), a nastpnie za pomoc bakterii Nitrobacter do azotanw, denitryfikacja (przemiana azotanw do azotu gazowego N2).

A. Metody naturalne Do naturalnych metod oczyszczania ciekw zalicza si oczyszczanie w gruncie: nawadnianie pl, k i lasw (metoda pl irygacyjnych i pl filtracyjnych), stawy ciekowe oraz oczyszczalnie hydrobotaniczne. Oczyszczanie w gruncie Pola nawadniane Biologiczne oczyszczanie w gruncie polega na nawadnianiu pl ciekami. Projektowanie nawadniania pl ma cel wycznie rolniczy, roczna dawka ciekw wynosi do 600 mm/a. Zawarte w ciekach substancje biogenne przyczyniaj si do wzrostu plonw rednio o 20%. cieki przed wprowadzeniem na pola nawadniane s oczyszczane mechanicznie (kraty, piaskownik, osadnik wstpny) i zdezynfekowane, gdy ze wzgldw sanitarnych, cieki przed wylaniem musz by pozbawione jaj robakw (helmintw).Kontroli podlega rwnie ilo metali w nawadnianym gruncie. Nawadnianie pl moe by prowadzone wycznie w okresie wegetacji rolin a dawki wprowadzanych ciekw musz by zmieniane w tym czasie. W okresie zimy cieki oczyszczane s na polach filtracyjnych. cieki wylane na pola wsikaj w grunt i zawarte w nich zanieczyszczenia s adsorbowane na czstkach gleby. Zaadsorbowane zwizki organiczne oraz mikroorganizmy tworz po pewnym czasie mikroskopijn bon biologiczn wok czstek gleby i wierzchnia warstwa gruntu dziaa jak filtr biologiczny. W warstwie tej zachodz procesy mineralizacji, a produkty kocowe mineralizacji stanowi skadniki nawozowe gleby. W ten sposb mona oczyci tylko ograniczon ilo ciekw, aby nie dopuci do przecienia pola. Wwczas, bowiem dochodzi do uruchomienia procesw beztlenowych, ktrym towarzyszy powstawanie substancji toksycznych i uwalnianie si odorw, a wegetacja rolin jest zahamowana. Podczas infiltracji przez grunt cieki zostaj oczyszczone i zostaj odprowadzone systemem drenaowym do odbiornika. Pola irygacyjne Zasadniczym celem pl irygowanych (w przeciwiestwie do pl nawadnianych) jest oczyszczanie ciekw a korzyci rolnicze s zagadnieniem wtrnym. Zastosowanie ich pozwala na zwikszenie obcienia (roczna dawka ciekw do 1 500 mm/a) i zmniejszenie obszaru, na ktrym oczyszczane s cieki. cieki rozprowadzane s grawitacyjnie na pola irygowane po oczyszczeniu mechanicznym. Pole irygowane to kwatera wypeniona gruntem najbardziej przepuszczalnym (najlepiej piaskiem) wyposaona w drena do odprowadzania oczyszczonych ciekw do odbiornika i utrzymania wd gruntowych na niskim poziomie. Kwatera zalewana jest raz na 2 miesice ciekami do wysokoci 0,2 m. Warstwa piasku wykorzystywana jest jak zoe o dziaaniu mechanicznym i biologicznym. Pola irygowane porasta trawa, ktra moe by wykorzystana jako pokarm dla byda po usuniciu jaj pasoytw i bakterii (higienizacji). W zimie cieki nie mog by odprowadzane na pola irygowane, tylko na pola filtracyjne. Filtry gruntowe Oczyszczanie w filtrach gruntowych polega na rozprowadzeniu po powierzchni gruntu ciekw, ktre oczyszczaj si biologicznie. Najczciej s to nawadniane pola nieuprawiane rolniczo. Brak rolniczego uytkowania umoliwia stosowanie wyszych obcie adunkiem zanieczyszcze (roczna dawka ciekw moe dochodzi do

3000 mm/a) wikszy jest rwnie stopie oczyszczania. Do zakadania filtrw gruntowych nadaj si dobrze przepuszczalne piaszczyste gleby o rednicy ziaren 0,2-0,5 mm i miszoci warstwy 1,5-2,0 m, o niskim poziomie wd gruntowych. Pole dzieli si na poletka o powierzchni ok. 0,5 ha. cieki przed wylaniem na kwatery musz by podczyszczone metodami mechanicznymi w celu usunicia zawiesin tuszczw zatykajcych zoe. Poletka zalewa si, co 0,5-4 dni warstw ciekw miszoci 5-10 cm. cieki przesczaj si przez zoe i oczyszczone odpywaj drenaem umieszczonym w gruncie. Na powierzchni gleby wytwarza si warstewka bony biologicznej, skadajca si z mikroorganizmw, adsorbujca zanieczyszczenia zawarte w ciekach. Rozkad zanieczyszcze odbywa si w warunkach tlenowych. Na polach filtracyjnych cieki oczyszczane s rwnie w okresie zimowym. Zmniejsza si wwczas liczb czynnych poletek, aby unikn strat, w zamian za to zwiksza si wysoko zalewu do 20-30 cm. Na powierzchni ciekw wytwarza si warstwa lodu, pod oson ktrej cieki s doprowadzane i podlegaj procesowi oczyszczania z pogorszeniem jakoci odpywu. Stawy ciekowe Stawy biologiczne to zbiorniki ziemne, w ktrych oczyszczanie biologiczne ciekw zachodzi w sposb naturalny (przy wykorzystaniu mikroorganizmw), dlatego te stosowane s w maych miejscowociach, z iloci mieszkacw nieprzekraczajc 20 000 osb. S to naturalne lub sztuczne zagbienia w terenie, w ktrych wiato soneczne dociera do dna. cieki przed wprowadzeniem do stawu wstpnie pozbawia si zawiesin. Stawy ciekowe tworz zwykle szereg zoony ze stawu: bakteryjnego, glonowego i skorupiakowego. W stawie bakteryjnym zachodzi utlenianie zwizkw organicznych przez bakterie, co prowadzi do ich mineralizacji, czyli przemiany w zwizki nieorganiczne zwane solami biogennymi. Tak oczyszczone cieki kierowane s do stawu glonowego, gdzie na ich bazie rozwijaj si glony, przyswajajce powstae w toku biodegradacji zwizki mineralne. Ostateczny etap oczyszczania stanowi staw skorupiakowy, w ktrym rozwijaj si skorupiaki: dafnie, oczliki i inne odywiajce si glonami. Taki system oczyszczania pozwala na usunicie ze ciekw nie tylko substancji organicznych, ale take nadmiaru biogenw, ktrych doprowadzenie do odbiornika mogoby spowodowa przeynienie tzw. eutrofizacj a w konsekwencji nadmierny rozwj glonw (zakwit) i w nastpstwie spadek zawartoci tlenu w wodzie. Zalet staww jest moliwo prowadzenia w nich hodowli ryb i kaczek bez sztucznego dokarmiania a take produkcji rolinnej. Oczyszczalnie hydrobotaniczne. Na czym polega idea oczyszczania hydrobotanicznego? Opieraj si one na wykorzystaniu procesw samooczyszczania zachodzcych w ekosystemach podmokych, nale, wic do oczyszczalni typu wetland systems, czyli systemw bagiennych. Oczyszczanie jest tu wynikiem wspdziaania mikroorganizmw glebowych i rolinnoci bagiennej.

Mikroorganizmy rozkadaj zwizki organiczne zawarte w ciekach do zwizkw nieorganicznych, natomiast roliny przyswajaj powstae zwizki mineralne, tworzc biomas rolinn. Intensywna adsorpcja zanieczyszcze na czstkach gleby jest moliwa dziki bardzo drobnym czstkom mineralnym (iy) obecnym w podou. W czyszczalniach tego typu wykorzystuje si rolinno oczeretow (trzcina, paka, wierzba wiciowa) o duych wymaganiach pokarmowych, pochaniajc due iloci soli mineralnych. Dziki temu roliny odsalaj cieki i nie dopuszczaj do eutrofizacji zbiornikw wodnych. Jakie s rodzaje oczyszczalni hydrobotanicznych? Wyrnia si 3 rodzaje oczyszczalni hydrobotanicznych:
filtry gruntowo-rolinne s to zoa o przepywie poziomym (najczciej i najduej stosowane), pionowym i kombinowanym; gwnie piaskowe z zakorzenion rolinnoci bagienn tak jak: trzcina pospolita, paka wodna, wierzby krzewiaste, jeogwka gaziasta. pytkie zbiorniki z rolinnoci zakorzenion s to zbiorniki wodne lub kanay o gbokoci 10-50 cm, zasiedlone rolinnoci bagienn i wodn tak jak: trzcina pospolita, paka wodna, turzyca. uszczelnione zbiorniki z rolinnoci pywajc s to stawy o gbokoci 1-2 m z uszczelnionym dnem i bokami, z rolinnoci pywajc - w naszych warunkach klimatycznych jest to rzsa wodna Lemna minor. Problemy eksploatacyjne to utrzymywanie rwnomiernego rozkadu rzsy na powierzchni stawu, usuwanie przyrastajcych szybko rolin. Zim ze wzgldu na brak rolinnoci oczyszczalnia pracuje jak normalny staw.

B. Sztuczne metody oczyszczania ciekw Zoa biologiczne Oczyszczanie ciekw na zoach biologicznych odbywa si w zbiornikach wypenionych luno usypanym materiaem ziarnistym i porowatym (rys. 2.23-24). cieki za pomoc zraszaczy s rozpryskiwane na grn powierzchni zoa i spywaj nastpnie przez wypeniajcy go materia. Na materiale staym, z ktrego zbudowane jest zoe wytwarza si bona biologiczna stanowica luzowat warstewk zoon z mikroorganizmw takich jak: bakterie (gwnie bakterie tlenowe), pierwotniaki, grzyby. Zoe stae to gruboziarnisty materia porowaty: tucze, koks, uel wielkopiecowy, tuf wulkaniczny, tworzywa sztuczne i inne materiay odporne na wpywy atmosferyczne. Biomasa, ktra bierze udzia w procesie rozkadu zwizkw organicznych jest biomas osiad na podtrzymujcym materiale porowatym.

Rys. 2.23. Zoe zraszane: a) dopyw b) urzdzenia zraszajce c) wypenienie zoa d) odpyw

Rys. 2.24. Schemat oczyszczania ciekw na zoach biologicznych

Praca zoa polega na staym doprowadzaniu ciekw i ich przepywie przez zoe w kontakcie z bon biologiczn, podczas ktrego zachodzi mineralizacja zanieczyszcze na skutek tlenowego rozkadu przez mikroorganizmy i odpyw ze zoa oczyszczonego cieku. Bona biologiczna jest pocztkowo utworzona z bakterii zooglealnych produkujcych luzowate otoczki. Z czasem skad gatunkowy bony zmienia si w wyniku sukcesji. Obok bakterii pojawiaj si grzyby, pierwotniaki, wrotki, piercienice i larwy much. Procesy yciowe mikroorganizmw s uzalenione od dopywu tlenu, a skuteczno rozkadu biologicznego w bonie zaley od szybkoci odprowadzania, ditlenku wgla jako produktu rozkadu. Realizacja sprawnego procesu polega na: zapewnieniu kontaktu ciekw z bon biologiczn, zapewnieniu odpowiedniego napowietrzenia. W zalenoci od obcienia adunkiem organicznym wyrniamy nastpujce rodzaje z biologicznych: Niskoobcione (nitryfikacyjne) mog by wypenione materiaem naturalnym lub sztucznym. adunek organiczny doprowadzany na zoe jest mniejszy od 0,4 kg BZT5/m3d. W zoach zraszanych bona jest dobrze rozwinita i proces biologicznego rozkadu jest prawie zupeny. W kocowej fazie oczyszczania zachodz intensywne procesy nitryfikacji, ktre powoduj wzrost zawartoci azotanw w odpywie kierowanym do osadnikw wtrnych (osadnik wtrny jest to urzdzenie wykorzystujce proces sedymentacji, w celu oddzielenia osadu czynnego od ciekw oczyszczonych). rednioobcione - wypenione materiaem naturalno-syntetycznym, pracuj przy obcieniu objtoci adunkiem w granicach 0,4-0,65 kg BZT5/m3d. Czsto stosowana jest w tych zoach recyrkulacja czci ciekw oczyszczonych w celu zapewnienia odpowiedniej intensywnoci zraszania zoa i zapewnienia odpowiedniego stenia ciekw doprowadzanych. Redukcja zwizkw organicznych na tych zoach jest zadawalajca, a procesy nitryfikacji przebiegaj czciowo. Nie jest konieczne wprowadzanie dodatkowych procesw oczyszczania. Wysokoobcione (spukiwane) s wypenione materiaem naturalnosyntetycznym, obcienie objtoci zoa adunkiem wynosi: 0,65-1,6 kg BZT5/m3d. W zoach spukiwanych intensywno przepywu ciekw jest wiksza, lecz sabiej rozwija si bona biologiczna zoona tu prawie wycznie z bakterii. Przepywajca ciecz wypukuje ze zoa zuyty i martwy materia biologiczny, wypukiwany materia unoszony jest w postaci kaczkowatego osadu. Na tego typu zoach, zachodzi jedynie czciowa mineralizacja zwizkw organicznych a proces nitryfikacji jest tu hamowany. O czciowej mineralizacji zwizkw organicznych wiadczy niska zawarto azotanw w odpywie ze z. W systemach zoonych, po tego rodzaju zoach, stosuje si

doczyszczanie ciekw, poniewa jako oczyszczanych ciekw z reguy nie odpowiada wymaganym normom. Osad czynny Proces tzw. osadu czynnego polega na oczyszczaniu ciekw przez zawiesin bakterii wolno unoszon, stale zawieszon w cieczy. Polega on na wytworzeniu w objtoci ciekw kaczkw o wymiarach 50-100 m o bardzo silnie rozwinitej powierzchni. Kaczki zbudowane s z mineralnego jdra koloru brzowego lub beowego, a na powierzchni w otoczce luzu zawarte s liczne bakterie z grupy heterotrofw. Metoda osadu czynnego wymaga dostarczenia tlenu, niezbdnego do bioutlenienia zanieczyszcze organicznych. Ilo tlenu zapewniajca bakteriom odpowiednie warunki powinna wynosi > 0,5 mg O2/dm3. Charakterystyka osadu czynnego Osad czynny to kaczkowata zawiesina wytwarzajca si podczas napowietrzania ciekw. Oczyszczanie ciekw osadem czynnym polega na mineralizacji zwizkw organicznych przeprowadzanej gwnie przez bakterie, na drodze tych samych procesw biochemicznych, ktre zachodz podczas samooczyszczania. Przebiega ono jednak z du wiksz szybkoci. Dzieje si tak, dlatego gdy warunki intensywnego napowietrzania wytworzone podczas przepywu ciekw przez komory napowietrzania sprzyjaj intensywnemu rozwojowi mikroorganizmw rozkadajcych zanieczyszczenia. W komorze napowietrzania tworz si aglomeraty (kaczki) skadajce si z heterotroficznych bakterii zlepionych luzem (flokulacja), ktre utrzymywane s w cigym ruchu dziki mieszaniu przez doprowadzane powietrze. Kaczki te adsorbuj zawarte w ciekach zanieczyszczenia, a mikroorganizmy znajdujce si w kaczkach rozkadaj zaadsorbowane substancje. Osad czynny ma struktur gbczast, lun, zoon z drobnych utworw o rnym ksztacie. Biocenoza osadu czynnego skada si gwnie z bakterii heterotroficznych, ale wystpuj tu rwnie bakterie nitryfikacyjne. Najczciej spotykanymi gatunkami s: Zooglea ramigera (rys. 2.25), Pseudomonas fluorescens, Pseudomonas putida oraz bakterie z rodzaju Achromobacter, Bacillus, Flavobacterium i Alcaligenes. Dobr bakterii odbywa si na drodze naturalnej. Czynnikiem selekcjonujcym i ksztatujcym zrnicowany jakociowo zesp bakterii, s warunki w komorze napowietrzania, zwaszcza skad chemiczny ciekw, odczyn i warunki tlenowe. W warunkach niekorzystnych (przecienie komory napowietrzania adunkiem atwo dostpnych substratw, wysoki deficyt tlenowy) dochodzi do przerostu utworw kaczkowatych osadu i do tzw. pcznienia osadu czynnego. Wyrniamy pcznienie wkniste i niewkniste. Pcznienie wkniste spowodowane jest nadmiernym rozwojem bakterii nitkowatych (Sphaerotilus natans, Beggiatoa alba lub Thiothrix nivea) lub grzybw. Natomiast przyczyn pcznienia niewknistego jest rozwj bakterii wydzielajcych nadmierne iloci luzw zewntrzkomrkowych.

Rys. 2.25. Zooglea ramigera zasiedlajca osad czynny

W skad biocenozy osadu czynnego obok bakterii wchodz take pierwotniaki, nicienie i wrotki (rys. 2.26-29). Rola tych mikroorganizmw jest drugoplanowa, ale rwnie wana i zrnicowana. Pierwotniaki odywiaj si komrkami bakteryjnymi, zmuszaj je do szybkiego rozmnaania, przez co staj si czynnikiem odmadzajcym i uaktywniajcym osad czynny. Do najczciej wystpujcych pierwotniakw nale: Vorticella, Carchesium i Opercularia oraz Anthophysa, Oxytricha, Stylonychia i Lionotus. Midzy liczebnoci wiciowcw i orzskw w osadzie czynnym istnieje odwrotna zaleno. Podczas gdy dua liczba wiciowcw wskazuje na przecienie osadu, to obecno, orzskw wiadczy o prawidowej pracy osadu czynnego. W toku procesu oczyszczania ciekw osadem czynnym mona zaobserwowa charakterystyczn sukcesj biocenozy.

Rys. 2.26. Orzski osiade Epistylis umbellaria bytujce w osadzie czynnym.

Rys. 2.27. Orzsek osiady z rodzaju Opercularia pobierajcy pokarm.

Rys. 2.28. Wrotek Rotifer vulgaris erujcy w osadzie czynnym.

Rys. 2.29. Nicienie z rodzaju Plectus sp. bytujce w osadzie czynnym.

Schemat procesu oczyszczania ciekw osadem czynnym (rys. 2.30) cieki po mechanicznym oczyszczeniu kierowane s do komr napowietrzania (komora osadu czynnego)z osadem czynnym, czyli gst zawiesin mikroorganizmw. Zawarto komory jest stale napowietrzana, co umoliwia dostarczenie wystarczajcej iloci tlenu, utrzymuje osad czynny w stanie zawieszonym i zapewnia stae mieszanie. Komora napowietrzania jest urzdzeniem, w ktrym rozwj osadu czynnego nastpuje w warunkach hodowli cigej. Pomidzy szybkoci dopywu ciekw i zawartych w nich substancji odywczych, szybkoci namnaania si bakterii, a szybkoci odpywu oczyszczonych ciekw wraz z pewna iloci osadu czynnego, panuje stan rwnowagi. W czasie kontaktu ciekw z osadem czynnym, zachodzce procesy rozkadu umoliwiaj jednoczenie rozwj biomasy osadu czynnego. Rozdziau oczyszczonych ciekw od osadu dokonuje si w osadniku wtrnym. W urzdzeniu tym nastpuje sedymentacja osadu i klarowanie si oczyszczonych ciekw, ktre odprowadza si do odbiornika. Osad czynny moe by natomiast ponownie uyty do oczyszczania ciekw i jest wwczas recyrkulowany (tzw. osad powrotny to cz osadu czynnego wydzielona w osadniku wtrnym i zawracana z powrotem do komory osadu czynnego). Czsto jednak przed ponownym wczeniem go do procesu oczyszczania trafia do komr regeneracyjnych, w ktrych napowietrzany jest w celu przywrcenia mu penej sprawnoci fizjologicznej. Jeeli osad z osadnika wtrnego nie jest zawracany do komory osadu czynnego, to wwczas jest on jako osad nadmierny usuwany i poddawany odpowiedniej przerbce.

Rys. 2.30. Schemat oczyszczania ciekw metod osadu czynnego

2.7.2. Metody chemiczne oczyszczania ciekw Do oczyszczania ciekw przemysowych zawierajcych zwizki organiczne, metale cikie i in. stosuje si fizyczno-chemiczne i chemiczne metody oczyszczania. Zalicza si do nich takie procesy, jak: neutralizacja, koagulacja, utlenianie, redukcja, sorpcja, flotacja, procesy membranowe, ekstrakcja, elektroliza i destylacja.

Neutralizacja. Jest procesem chemicznego zobojtniania ciekw do wymaganego pH, przy uyciu odpowiednich reagentw. W zalenoci od skadu ciekw i rodzaju stosowanego reagenta, neutralizacji towarzyszy moe proces chemicznego strcania i wspstrcania. Neutralizacj mona prowadzi mieszajc wzajemnie cieki kwane z zasadowymi. Do neutralizacji ciekw kwanych najczciej stosuje si wodorotlenki: NaOH w postaci roztworu o steniu 20-30%, Ca(OH)2 w postaci mleka wapiennego o steniu 5-15%, Na2CO3 w postaci roztworu, CaCO3, MgCO3, MgO, dolomit w postaci zoa ziarnistego. Neutralizacj ciekw zasadowych prowadzi si kwasami mineralnymi w postaci roztworw (H2SO4, HCl, H3PO4) oraz CO2 w postaci czystego gazu lub gazw spalinowych. Koagulacja. Jest to proces czenia czstek koloidalnych oraz zawiesin w zespoy czstek zwanych aglomeratami w wyniku, czego wytrca si osad. Czynniki powodujce najczciej koagulacj to: dodatek roztworu elektrolitu obniajcego potencja elektrokinetyczny, dodatek koloidw o przeciwnym znaku adunku elektrycznego do adunku czstek koloidalnych, wytworzenie wodorotlenkw metali, na ktrych adsorbuj si jony, koloidy i czstki zawiesiny. Utlenianie Utleniane prowadzi si w celu usunicia ze ciekw zwizkw organicznych, zwizkw nieorganicznych, mikroorganizmw. Reagentami stosowanymi w procesie utleniania s: chlor, utleniajce zwizki chloru (NaOCl, Ca(OCl)2, wapno chlorowane, ditlenek chloru), ozon. Redukcja. Proces redukcji stosowany w oczyszczaniu ciekw dotyczy gwnie chromu. Sole chromu (VI) s toksyczne, dziaaj dranico na skr, i rakotwrcze oraz maj waciwoci bakteriobjcze. Waciwoci bakteriobjcze hamuj procesy samooczyszczania w wodzie. Redukcja chromu ze stopnia utlenienia 6+ na 3+ przeprowadzana jest przez redukcj i strcanie wodorotlenku Cr(OH)3, ktry naley do zwizkw trudno rozpuszczalnych. Redukcj prowadzi si na drodze chemicznej bd elektrochemicznej. Sorpcja. Sorpcja polega na wizaniu na powierzchni ciaa staego rozpuszczonych w cieczy substancji. W zalenoci od typu procesu moe on mie charakter nieodwracalny (chemisorpcja), odwracalny adsorpcja. O charakterze procesu decyduje przewaga jednej ze skadowych si decydujcych o typie sorpcji: sorpcja fizyczna zachodzi w wyniku oddziaywania si van der Waalsa, sorpcja chemiczna zachodzi w wyniku dziaania si walencyjnych, sorpcja jonowa zachodzi midzy grupami jonoczynnymi w strukturze sorbentu a kationami i anionami, sorpcja sitowa zachodzi na poziomie czsteczkowym wg mechanizmu zwanego sitem molekularnym. Flotacja. Proces rozdziau faz polegajcy na wynoszeniu ze ciekw do warstwy piany przez pcherzyki gazu zanieczyszcze hydrofobowych. W wyniku realizacji procesu uzyskuje si na powierzchni ciekw pian, w ktrej koncentracja zanieczyszcze jest wielokrotnie wysza ni w caej objtoci ciekw. Procesy membranowe. Procesy te polegaj na rozdziale skadnikw w wyniku przepywu przez warstw porowat przepuszczaln (membran). Rozrniamy nastpujce procesy membranowe: odwrcona osmoza, nanofiltracja, ultrafiltracja, elektrodializa. Ekstrakcja. Jest procesem, ktry polega na przenikaniu skadnika lub skadnikw z roztworu do drugiej fazy ciekej (rozpuszczalnika). W wyniku procesu otrzymuje si ekstrakt, czyli roztwr skadnika w rozpuszczalniku. Warunkiem procesu jest wystpowanie dwch faz ciekych.

Elektroliza. Jest to proces, w ktrym energia elektryczna wywouje zmiany chemiczne elektrolitu. W wyniku pola elektrycznego nastpuje ruch jonw w kierunku elektrod, na ktrych zachodz procesy: katoda Me+ + e- Me (redukcja), anoda X- X + e- (utlenianie). Destylacja. Proces wykorzystujcy rnic midzy skadem cieczy i pary w stanie rwnowagi.

Pytania sprawdzajce
Wymie czynniki abiotyczne ograniczajce rozwj mikroorganizmw w wodzie. Wyjanij pojcie troficzno wd powierzchniowych. Jaki proces nazywamy eutrofizacj? Omw interakcje synergistyczne zachodzce midzy poszczeglnymi czonkami grup organizmw wodnych zasiedlajcych wody powierzchniowe. Podaj, jakie rodzaje mikroorganizmw yj w wodach. Jaka jest rola bakterii w rodowisku wodnym? Omw proces samooczyszczania wd. Podaj typy organizmw patogennych przenoszonych droga wodn. Omw kryteria jakoci zdrowotnej wody obowizujcych w Polsce. Wyjanij rnice midzy naturalnymi i sztucznymi metodami oczyszczania ciekw. Omw proces oczyszczania ciekw metod osadu czynnego.

Streszczenie
Biotopami mikroorganizmw wodnych mog by wody podziemne, wody powierzchniowe oraz osady denne. Rozwj mikroorganizmw w wodzie uzaleniony jest od szeregu czynnikw chemicznych, fizycznych i biologicznych. Mikroorganizmy zasiedlaj wszystkie strefy wd powierzchniowych (plankton, peryfiton, bentos). Wody zamieszkuj mikroorganizmy autochtoniczne i allochtoniczne. Zanieczyszczenie wd powierzchniowych jest rezultatem wprowadzania ciekw komunalnych i przemysowych. Samooczyszczanie wd polega na wspdziaaniu szeregu procesw natury fizycznej i biochemicznej. Drog wodna mog by przenoszone organizmy chorobotwrcze, dlatego te konieczna jest kontrola jakoci sanitarnej wody. Niebezpieczestwo zwizane ze skaeniem wody jest ograniczane dziki oczyszczaniu ciekw wprowadzanych do wd powierzchniowych.

Glosariusz
Tlenowce organizmy wymagajce tlenu czsteczkowego do procesu oddychania. Beztlenowce organizmy, ktre yj i reprodukuj si w warunkach bez dostpu tlenu. Osad czynny kaczkowata zawiesina powstajca podczas napowietrzania ciekw lub osadw ciekowych, na skutek wzrostu mikroorganizmw (w tym bakterii zooglealnych). BZT Biochemiczne Zapotrzebowanie na Tlen - okrela ilo tlenu potrzebn bakteriom do utlenienia biologicznie rozkadalnych zwizkw organicznych w warunkach tlenowych w temperaturze 20C. W procesie rozkadu bakterie wykorzystuj materi organiczn w charakterze substratu pokarmowego i w ten sposb uzyskuj energi. Zwizek biodegradowalny zwiazek organiczny, ktry moe by rozoony przez mikroorganizmy na prostsze skadniki, nieuciliwe dla rodowiska. Biofilm biologicznie czynny luzowaty nalot skadajcy si z rnych gatunkw bakterii, glonw i pierwotniakw, powstay na ziarnach mineralnych lub innych materiaach porowatych, takich jak kamienie, metale czy drewno. Mikroelementy pierwiastki niezbdne dla rolin, zwierzt i mikroorganizmw, w proporcjonalnie maych ilociach, konieczne dla ich ycia i rozwoju. Do mikroelementw zaliczamy m.in.: elazo (Fe), Mangan (Mn), Cynk (Zn), Bor (B) i Molibden (Mo). Organizmy patogenne (chorobotwrcze) bakterie, wirusy czy cysty pierwotniakw, ktre mog powodowa choroby (tyfus, cholera, dyzenteria) w organizmie gospodarza (takiego jak np.czowiek). cieki zuyte wody przez gospodarstwa domowe i zakady przemysowe, kierowane do oczyszczalni ciekw a take wody burzowe, wody infiltrujce z gleby oraz wody pochodzce ze spyww powierzchniowych.

3. Mikrobiologia powietrza

Spis treci
3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. Powietrze jako rodowisko bytowania mikroorganizmw Przystosowanie mikroorganizmw do przebywania w powietrzu Aerozol biologiczny Mechanizmy chronice przed wnikaniem aerozoli do puc Przeywalno i rozprzestrzenianie mikroorganizmw w powietrzu Aerozol biologiczny jako rdo zagroe dla czowieka Gwne rda emisji bioaerozolu Badanie zanieczyszcze mikrobiologicznych powietrza

Cele
Po przeczytaniu tego rozdziau powinno si rozumie specyfik warunkw rodowiskowych panujcych w powietrzu i ich wpyw na przeywalno drobnoustrojw. Bardzo wane jest poznanie zagroe zwizanych z wystpowaniem aerozolu biologicznego. Naley rwnie pozna podstawowe metody badania zanieczyszcze mikrobiologicznych w powietrzu i wymagania stawiane jakoci powietrza pod wzgldem sanitarnym.

Ukierunkowanie
W prezentowanym tekcie scharakteryzowano powietrze jako rodowisko przebywania i przenoszenia mikroorganizmw oraz omwiono wpyw poszczeglnych czynnikw na ich przeywalno. Wiele uwagi powicono zagroeniom zwizanym z wdychaniem powietrza zanieczyszczonego mikrobiologicznie i mechanizmom chronicym ukad oddechowy przed wnikaniem bioaerozolu. Wyjaniono te, w jaki sposb mona bada i ocenia stan sanitarny powietrza pod wzgldem mikrobiologicznym.

Wymagana wiedza
Do penego zrozumienia treci rozdziau wymagana jest podstawowa wiedza z biologii z zakresu szkoy redniej i znajomo podstaw mikrobiologii oglnej.

Wskazwki i porady
Student powinien przypomnie sobie podstawowe wiadomoci o bakteriach, grzybach i wirusach (morfologi, sposoby rozmnaania i wymagania rodowiskowe), a take o odpowiedzi immunologicznej organizmu.

3.1. Powietrze jako rodowisko bytowania mikroorganizmw

Powietrze jest rodowiskiem niesprzyjajcym yciu mikroorganizmw, w ktrym nie

mog one rosn i dzieli si. Jest ono jedynie miejscem ich okresowego przebywania i orodkiem umoliwiajcym przemieszczanie si. Midzy drobnoustrojami wystpujcymi w powietrzu nie wyksztaca si wic sie powiza metabolicznych (jak np. w wodzie czy glebie), dlatego nie tworz one mikrobiocenozy, a jedynie przypadkowy zbir mikroorganizmw. Drobnoustroje dostaj si do powietrza w wyniku podmuchw wiatru, porywajcego je z rnych rodowisk (gleby, wody, odpadw, powierzchni rolin, zwierzt i in.), bd te s tam aktywnie wyrzucane np. podczas kichania, kaszlu, czy w procesie napowietrzania ciekw. Dlaczego warunki panujce w powietrzu s niekorzystne dla mikroorganizmw? W powietrzu dziaaj 3 podstawowe czynniki ograniczajce: brak wystarczajcej iloci skadnikw pokarmowych, czsty deficyt wody, grocy wyschniciem, promieniowanie soneczne. Pierwszy z wymienionych czynnikw w sposb oczywisty uniemoliwia rozwj kadej komrki. Co prawda w powietrzu, zwaszcza zanieczyszczonym, wystpuj substancje organiczne, ale s to zwykle zwizki trudnorozkadalne i jest ich zbyt mao, by mogy suy jako pokarm. Poza tym rwnoczenie dziaaj inne niesprzyjajce czynniki. Drobnoustroje w powietrzu s cigle naraone na wyschnicie, a bez wody niemoliwe s jakiekolwiek procesy yciowe. Niektre bakterie s szczeglnie wraliwe na deficyt wody i wysuszenie dziaa na nie bakteriobjczo (np. dwoinki rzeczki lub krtki kiy gin zaraz po dostaniu si do powietrza). Wiele mikroorganizmw znosi jednak dobrze deficyt wody i, cho nie mog wtedy normalnie funkcjonowa, to w stanie wysuszenia przeywaj miesice, a nawet lata (przetrwalniki laseczek, zarodniki grzybw). Promieniowanie soneczne rwnie dziaa szkodliwie na drobnoustroje zawieszone w powietrzu, poniewa powoduje powstawanie mutacji i przyczynia si do wysychania komrek (w wodzie i glebie wiato jest zwykle sabe lub nie ma go wcale) (patrz roz. 3.2 i 3.5).

3.2. Przystosowanie mikroorganizmw do przebywania w powietrzu Jakie drobnoustroje mona spotka w powietrzu? W powietrzu wystpuj przede wszystkim 3 gwne grupy mikroorganizmw: bakterie, grzyby, wirusy.

Rys. 3.1. Przykady obiektw biologicznych spotykanych w powietrzu, z zachowaniem proporcji wielkoci

Bakterie mog wystpowa jako formy wegetatywne lub przetrwalne, a grzyby najczciej w formie zarodnikw lub jako fragmenty grzybni.

Czsto i licznie, zwaszcza w sezonie wegetacyjnym, wystpuje w powietrzu pyek rolin wiatropylnych (np. traw i niektrych drzew) (rys. 3.1). Poza tym mona tu spotka cysty glonw i pierwotniakw oraz drobne bezkrgowce, np. robaki, w postaci jaj lub cyst, i roztocze. Trzeba te zauway, e oprcz ywych mikroorganizmw w powietrzu mog wystpowa ich fragmenty lub wytwory, wykazujce czsto aktywno toksyczn lub alergiczn (patrz roz. 3.6) Ktre drobnoustroje s najlepiej przystosowane do duszego przebywania w powietrzu? W atmosferze najduej mog przebywa te formy, ktre ze wzgldu na swoj budow lub skad chemiczny s odporne na wysychanie i dziaanie promieniowania sonecznego. Mona je podzieli na nastpujce grupy: formy przetrwalne bakterii, formy wegetatywne bakterii wytwarzajce barwniki karotenoidowe lub specjalne warstwy ochronne (otoczki, specjalna budowa ciany komrkowej) zarodniki grzybw, wirusy majce otoczk. Formy przetrwalne bakterii Najbardziej znan form przetrwaln s endospory, czyli przetrwalniki. S to twory powstajce wewntrz komrki i otoczone grub oson zbudowan z kilku warstw. Dziki nim przetrwalniki s niezwykle odporne na dziaanie niekorzystnych czynnikw rodowiska. W warunkach panujcych zwykle w powietrzu atmosferycznym s one w stanie zachowa ywotno praktycznie przez czas nieograniczony. Produkuj je tylko niektre bakterie, gwnie laseczki z rodzaju Bacillus i Clostridium. Poniewa w jednej komrce powstaje zwykle jeden przetrwalnik, struktury te nie mog suy do rozmnaania. Inny rodzaj form przetrwalnych wytwarzaj promieniowce (Actinomycetes), pospolite bakterie glebowe. Specjalne pionowo wzniesione, nitkowate komrki tzw. grzybni powietrznej tych bakterii, ulegaj w kocowym odcinku fragmentacji tworzc liczne kuliste twory. Jako e sposb ich wytwarzania przypomina powstawanie tzw. konidiw u grzybw, one rwnie nazywane s konidiami. W przeciwiestwie do endospor, konidia promieniowcw su take do reprodukcji. Spotyka si rwnie inne formy przetrwalne bakterii, m. in. cysty wytwarzane przez Azotobacter bakteri glebow zdoln do asymilacji azotu czsteczkowego. Odporne komrki wegetatywne bakterii Produkcja barwnikw karotenoidowych zapewnia komrkom ochron przed promieniowaniem sonecznym. Karotenoidy, ze wzgldu na obecno licznych wiza podwjnych w czsteczce (-C=C-), peni funkcj przeciwutleniaczy gdy, jako silne reduktory, same ulegaj utlenieniu przez wolne rodniki powstajce pod wpywem wiata. Dziki temu chronione s przed utlenieniem wane biologicznie makromolekuy (DNA, biaka i in.). Bakterie pozbawione tych barwnikw zwykle gin szybko w powietrzu z powodu fotooksydacji (utleniania pod wpywem wiata). Tumaczy to, dlaczego kolonie bakterii opade z powietrza na otwarte pytki agarowe czsto s zabarwione (zdj. 3.1). Zdolno wytwarzania karotenoidw maj zwaszcza prtki i ziarniaki.

Zdj. 3.1. Kolorowe kolonie wyrose z komrek bakterii opadych z powietrza na pytk Petriego z agarem odywczym.

Prtki, np. znany prtek grulicy (Mycobacterium tuberculosis), oprcz odpornoci na wiato, wykazuj te znaczn odporno na wysuszenie dziki wyjtkowo duej zawartoci lipidw, gwnie w cianie komrkowej. Rwnie du przeywalnoci w powietrzu cechuj si bakterie posiadajce otoczk, np. paeczki z rodzaju Klebsiella, powodujce choroby ukadu oddechowego. Zarodniki grzybw Zarodniki (spory) s to specjalne komrki rozrodcze suce do rozmnaania bezpciowego. Grzyby produkuj zarodniki w ogromnych ilociach, np. owocnik czasznicy olbrzymiej (Calvatia gigantea) wytwarza astronomiczn ilo 20 000 000 000 000 (20 bilionw!) zarodnikw, ktre dostaj si do powietrza i s roznoszone na due odlegoci. Bardzo pospolitym typem zarodnikw, czsto spotykanym w powietrzu, s wspomniane ju konidia. Konidia (gr. konia - py) s zarodnikami powstajcymi bezpciowo, przez podziay kocowych odcinkw specjalnych strzpek. Przykadem mog by konidia pospolitych grzybw pleniowych: pdzlaka (Penicillium) i kropidlaka (Aspergillus) (patrz rys. 3.5). Zarodniki s te produkowane przez roliny zarodnikowe, a wic paprocie, skrzypy i widaki. Pyek rolin wyszych to rwnie rodzaj zarodnikw. Odporne wirusy Oprcz form komrkowych, w powietrzu wystpuj wirusy, wrd ktrych najwiksz odpornoci charakteryzuj si te, ktrych nukleokapsyd jest otoczony osonk np. wirus grypy. Spord wirusw o nieosonitym nukleokapsydzie stosunkowo du stabilno wykazuj enterowirusy. Oczywicie, oprcz wymienionych form szczeglnie odpornych, w powietrzu wystpuj te bardziej wraliwe komrki i wirusy, ale ich ywotno jest duo mniejsza. Uwaa si, e spord form wegetatywnych, bakterie gramdodatnie wykazuj wiksz odporno ni gramujemne (zwaszcza na wysuszenie), ze wzgldu na grubsz cian komrkow. Poza tym wirusy s zwykle bardziej odporne ni bakterie.

3.3. Aerozol biologiczny Mikroorganizmy zawieszone w powietrzu jako ukad koloidalny Drobnoustroje w powietrzu wystpuj w postaci ukadu koloidalnego zwanego aerozolem biologicznym lub bioaerozolem. Kady koloid jest ukadem, w ktrym w orodku rozpraszajcym (dyspersyjnym) wystpuj czstki skadnika rozproszonego o wielkoci poredniej midzy molekuami a czstkami widocznymi goym okiem. W przypadku aerozoli biologicznych orodkiem dyspersyjnym jest powietrze (lub inny gaz), a faz rozproszon - mikroorganizmy. Jednak rzadko si zdarza, by drobnoustroje wystpoway w powietrzu samodzielnie. Zwykle s one zwizane z czstkami pyu lub kropelkami cieczy (wody, liny i in.), dlatego czstki bioaerozolu czsto przekraczaj rozmiarami same mikroorganizmy i mog wystpowa w postaci dwch faz: fazy pyowej (np. powstajcej dziki ruchom powietrza unoszcym kurz), lub fazy kropelkowej (np. powstajcej w wyniku kondensacji pary wodnej lub w czasie kichania). Czstki pyu s zwykle wiksze od kropelek i szybciej si osadzaj (sedymentuj). Wie si z tym rnica w zdolnoci penetracji ukadu oddechowego; kropelki bioaerozolu docieraj do pcherzykw pucnych, natomiast czstki pyu najczciej s zatrzymywane w grnym odcinku drg oddechowych. Poza tym liczba drobnoustrojw zwizanych z jedn czstk fazy pyowej jest wiksza ni w przypadku fazy kropelkowej. Wielko czstek bioaerozolu rednica czstek bioaerozolu obejmuje zakres od ok. 0,02 m do 100 m. Wielkoci poszczeglnych czstek mog si zmienia pod wpywem czynnikw zewntrznych (gwnie wilgotnoci i temperatury) a take w wyniku czenia si w wiksze agregaty. Stosujc kryterium wielkoci mona podzieli aerozol biologiczny na: drobnoziarnisty (poniej 1 m), gruboziarnisty (powyej 1 m). Czstki drobnoziarniste to gwnie wirusy, endospory i fragmenty komrek. Maj one wasnoci higroskopijne i stanowi tzw. jdra kondensacji pary wodnej. Przy wysokiej wilgotnoci woda gromadzi si na nich tworzc faz kropelkow. Wwczas rednica czstek wzrasta. Bioaerozol gruboziarnisty tworz gwnie bakterie i grzyby, zwykle poczone z pyami lub kropelkami wody.

3.4. Mechanizmy chronice przed wnikaniem aerozoli do puc Mona wyrni dwa podstawowe mechanizmy usuwajce aerozol z wdychanego powietrza: aparat luzowo-rzskowy, fagocytoza makrofagw puc. Drogi oddechowe czowieka wycielone s nabonkiem wielorzdowym. Nabonek ten zbudowany jest z cylindrycznych komrek zaopatrzonych w rzski (migawki) oraz z tzw. komrek kubkowatych wytwarzajcych luz pokrywajcy cay nabonek. luz ten ma wysok lepko, dziki zawartoci mucyny, oraz waciwoci bakteriobjcze, ktre nadaje mu m.in. lizozym - enzym rozpuszczajcy ciany komrkowe bakterii gramdodatnich. Oba typy komrek stanowi funkcjonaln cao tworzc aparat luzowo-rzskowy. Czstki zawarte w powietrzu najpierw przyklejaj si do lepkiego luzu, a nastpnie s wraz z nim wymiatane przez rzski w kierunku jamy nosowo-gardowej, po czym albo s wydalane na zewntrz ze lin, np. w czasie odksztuszania, albo poykane. Opisany mechanizm jest zwykle skuteczny w stosunku do wikszych czstek bioaerozolu gruboziarnistego. Bioaerozol drobnoziarnisty czsto omija t barier i dostaje si do pcherzykw pucnych. Wwczas moe on by pochonity przez obecne tam makrofagi majce zdolno do fagocytozy. Poza wyej omwionymi, dziaaj te inne mechanizmy ochronne, np. wyapywanie wikszych czstek aerozolu przez woski w otworach nosowych, odruch kaszlowy, czy hamujce dziaanie naturalnej mikroflory bony luzowej drg oddechowych (tzw. interferencja bakteryjna). Jednak wydajno tych mechanizmw nie zawsze jest wystarczajca i, szczeglnie przy duym steniu bioaerozolu i wysokiej inwazyjnoci tworzcych go mikroorganizmw, moe doj do zasiedlenia przez nie drg oddechowych i wywoania zmian chorobowych w organizmie. Poza tym mikroorganizmy tworzce bioaerozol, po opadniciu, mog przedosta si do organizmu drog pokarmow (zanieczyszczone powierzchnie) lub przez skr.

Rys. 3.2. Wpyw wielkoci czstek bioaerozolu na penetracj drg oddechowych (wg Warycha, 1999)

Osadzanie si bioaerozolu w rnych odcinkach drg oddechowych zaley gwnie od rozmiaru czstek oraz od siy, z jak s wdychane. Dotyczy to w rwnym stopniu aerozolu niebiologicznego (pyw, dymw, mgie). Bioaerozol gruboziarnisty osadza si gwnie w jamie nosowo-gardowej (szczeglnie czstki o rednicy powyej 10 m) i drzewie oskrzelowym, tzn. tchawicy, oskrzelach i oskrzelikach (czstki o rednicy 2-10 m). Przy silniejszych wdechach (np. podczas wysiku, czy kaszlu) do puc mog rwnie dotrze czstki wiksze, o rednicy ponad 10 m. Bioaerozol drobnoziarnisty przenika natomiast gbiej, a do pcherzykw pucnych (czstki o rednicy 1 m i mniejszej) (rys. 3.2.). Te czstki, ktre mog przenika w gb puc (do oskrzelikw i pcherzykw pucnych) okrela si mianem frakcji respirabilnej (ac. respirare - oddycha). Pojcie to dotyczy wszelkich czstek, nie tylko bioaerozolu. Udzia frakcji respirabilnej w caoci bioaerozolu jest miar jego potencjalnej szkodliwoci, poniewa informuje o tym, jaka cz bioaerozolu moe przenikn do puc. Dlatego przy badaniu zanieczyszcze mikrobiologicznych powietrza najwiksze znaczenie maj te metody, ktre umoliwiaj okrelenie wielkoci frakcji respirabilnej (patrz rozdz. 3.8).

3.5. Przeywalno i rozprzestrzenianie si bioaerozoli Drobnoustroje po opuszczeniu swojego pierwotnego miejsca zasiedlenia i przedostaniu si do powietrza, s nagle poddane dziaaniu licznych czynnikw niesprzyjajcych przeyciu i cz z nich ginie od razu, gwnie z powodu wysuszenia. Te, ktre przeyj stres nagej zmiany warunkw ycia, s jednak nadal poddawane ich dziaaniu i z czasem zamieraj. Na przeywalno mikroorganizmw w powietrzu wpywaj nastpujce czynniki: odporno waciwa dla danego drobnoustroju, warunki meteorologiczne (m.in. wilgotno wzgldna, temperatura, promieniowanie soneczne), zanieczyszczenia powietrza, czas przebywania w powietrzu. Kinetyk zamierania bioaerozolu opisuje rwnanie: xt = x0kt gdzie Xt oznacza stenie mikroorganizmw po czasie t przebywania w powietrzu, Xo - stenie pocztkowe, a k - sta zamierania. Staa ta jest specyficzna dla konkretnego drobnoustroju i warunkw rodowiskowych, w jakich rozprzestrzenia si bioaerozol. Jest ona okrelana dowiadczalnie. Podany wzr opisuje typowy proces pierwszego rzdu, charakterystyczny dla wielu zjawisk w przyrodzie. Przeywalno drobnoustrojw w powietrzu mona te wyrazi za pomoc czasu poowicznej miertelnoci t1/2, np. dla wielu bakterii z rodziny Enterobacteriaceae wynosi on ok. 8 sekund. Odporno mikroorganizmw Jest to cecha gatunkowa, zalena od morfologii i fizjologii drobnoustroju. Zagadnienie to zostao omwione w rozdziale 3.2. Wilgotno wzgldna Zawarto wody w powietrzu to jeden z gwnych czynnikw warunkujcych przeywalno. Przy bardzo niskiej wilgotnoci i wysokiej temperaturze komrkom grozi wysuszenie, natomiast wysoka wilgotno moe chroni komrki przed napromieniowaniem, poprzez jego absorpcj. Drobnoustroje rnie reaguj na stopie wilgotnoci powietrza, cho dla wikszoci z nich korzystniejsze warunki przetrwania stwarza wysoka wilgotno. Istotne znaczenie ma tu morfologia i biochemia struktur otaczajcych komrk, ktre mog zmienia swoj konformacj w zalenoci od iloci wody w powietrzu. Dokadny mechanizm tych zalenoci nie jest znany. Dla form przetrwalnych osonitych grub warstw ochronn (np. endospor bakteryjnych), wilgotno nie ma wikszego znaczenia. Bakterie gramujemne i wirusy otoczone osonk lepiej znosz nisk wilgotno powietrza, podczas gdy komrki gramdodatnie (np. ziarniaki) i wirusy pozbawione osonki (wirusy pikorna np. enterowirusy) przeciwnie, wykazuj dusz przeywalno przy wysokiej wilgotnoci. Temperatura Temperatura moe dziaa porednio, poprzez zmian wilgotnoci wzgldnej powietrza (im wysza temperatura, tym nisza wilgotno wzgldna) lub bezporednio, powodujc w skrajnych przypadkach wysuszenie komrek i denaturacj biaek (temperatury wysokie) albo krystalizacj wody zawartej w komrkach (temperatury poniej 0 oC).

Wynika z tego, e optymalne dla bioaerozolu s temperatury niskie, ale powyej 0 oC. (wedug niektrych badaczy ok. 15 oC). Promieniowanie soneczne Promieniowanie soneczne ma negatywny wpyw na przeywalno bioaerozolu, zarwno jako wiato widzialne, jak i promieniowanie podczerwone i ultrafioletowe (UV). Jest tak z nastpujcych przyczyn: powoduje ono powstawanie mutacji, powoduje powstawanie wolnych rodnikw, ktre uszkadzaj wane makromolekuy, stwarza zagroenie wysuszeniem. Promienie o dugoci fali wiata widzialnego (ok. 400-700 nm) wywouj tzw. efekt fotodynamiczny polegajcy na wytwarzaniu w komrce wolnych rodnikw, zwaszcza ze zwizkw porfirynowych i z tlenu (rodniki nadtlenkowe i hydroksylowe). Powstae rodniki wykazuj siln aktywno utleniajc i mog spowodowa uszkodzenie wanych biologicznie makromoleku, np. DNA lub biaek. Promienie UV dziaaj znacznie silniej na komrki ni wiato widzialne, zwaszcza promienie o dugoci fali 230-275 nm. Mechanizm ich dziaania polega na powodowaniu zmian w DNA, zarwno bezporednio (np. przez tworzenie dimerw tyminy i w konsekwencji mutacji), jak i porednio, przez tworzenie wolnych rodnikw, podobnie jak w przypadku wiata widzialnego. Rwnie promieniowanie podczerwone moe dziaa negatywnie na komrki znajdujce si w powietrzu poprzez ogrzewanie i w konsekwencji osuszanie. Zanieczyszczenia powietrza Obecne w powietrzu zanieczyszczenia, zwaszcza wglowodory, ozon i tlenki azotu, aktywowane promieniowaniem sonecznym (szczeglnie UV) tworz rnorodne, silnie reaktywne zanieczyszczenia wtrne, okrelane oglnie jako utleniacze fotochemiczne (m.in. azotan peroksyacetylu PAN). Dziaaj one toksycznie na wszelkie formy ycia, w tym i na mikroorganizmy zawieszone w powietrzu. Natomiast nietoksyczne aerozole niebiologiczne (pyy, mgy), rozpraszaj i absorbuj promieniowanie soneczne i przez to zwikszaj szans przeycia bioaerozolu. Naley zaznaczy, e omwione wyej czynniki dziaaj rwnoczenie i czsto s ze sob powizane, np. promieniowanie soneczne zwiksza temperatur, a wysoka wilgotno osabia promieniowanie. Od czego zaley stenie mikroorganizmw w powietrzu? O steniu bioaerozolu, czyli stopniu zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza, decyduj m.in. nastpujce czynniki: wielko emisji drobnoustrojw, zalena od rda emisji, odlego od rda emisji, prdko wiatru, przeywalno drobnoustrojw (zalena od czynnikw omwionych wyej), opady atmosferyczne. Wielko emisji i skad gatunkowy emitowanego bioaerozolu zaley od rda emisji. Rne mog by czynniki wpywajce na stenie pocztkowe powstajcego bioaerozolu. Np. dla komory napowietrzania biologicznej oczyszczalni ciekw s to m. in.: stenie mikroorganizmw w ciekach i sposb ich napowietrzania. Stenie mikroorganizmw musi by odpowiednio due, bo w przeciwnym razie nie dojdzie do wytworzenia si bioaerozolu. Okrela to tzw. prg emisji, ktry dla ciekw wynosi 103 komrek w 1 cm3.

Powstay bioaerozol rozprzestrzenia si podobnie jak aerozol niebiologiczny (np. py zawieszony) z t rnic, e mikroorganizmy z czasem zamieraj. Wiejcy wiatr rozrzedza aerozol i powoduje, e jego stenie na zawietrznej od rda emisji spada wraz z oddalaniem si od niego. Dodatkowymi czynnikami zmniejszajcymi stenie bioaerozolu jest grawitacja, dziaajca gwnie na wiksze czstki, i opady atmosferyczne, niekiedy radykalnie redukujce stenie aerozolu.

3.6. Aerozol biologiczny jako rdo zagroe dla czowieka Jakie zagroenia wi si z obecnoci drobnoustrojw w powietrzu? Mona wyrni nastpujce grupy zagroe: Choroby zakane: wirusowe, bakteryjne, grzybowe i pierwotniacze, Choroby alergiczne, Zatrucia (np. endotoksyny i mikotoksyny). Choroby zakane przenoszone drog powietrzn Wrotami zakaenia dla wikszoci mikroorganizmw chorobotwrczych unoszonych przez powietrze jest bona luzowa ukadu oddechowego. Podatno na infekcje zwikszaj zanieczyszczenia pyowe i gazowe powietrza, np. SO2 reaguje z wod obecn w drogach oddechowych tworzc H2S04, ktry uszkadza ochronn warstw luzu. Dlatego w miejscach o silnym zanieczyszczeniu powietrza, szczeglnie w czasie smogu, stwierdza si podwyszon zachorowalno na choroby ukadu oddechowego. Bioaerozol moe przenosi nie tylko drobnoustroje wnikajce do organizmu przez ukad oddechowy. Zawieszone w powietrzu mikroorganizmy,po opadniciu, mog dosta si na powierzchni skry lub, za porednictwem rk, przedosta si do ukadu pokarmowego (a stamtd, z krwi, take do innych ukadw, np. nerwowego). Przykadem mog tu by grzyby powodujce choroby skry, bakterie jelitowe wywoujce choroby ukadu pokarmowego lub enterowirusy atakujce ukad nerwowy. Choroby wirusowe Czstki wirusowe po wnikniciu, wraz z wdychanym powietrzem, do ukadu oddechowego, namnaaj si w komrkach nabonkowych grnych i dolnych drg oddechowych. Po namnoeniu, cz wirusw pozostaje w ukadzie oddechowym wywoujc tam rnorodne zmiany chorobowe (katar, przezibienia, zapalenie oskrzeli, zapalenie puc), cz natomiast opuszcza ukad oddechowy atakujc inne organy (np. wirusy ospy wietrznej atakuj skr). Do waniejszych chorb wirusowych nale: grypa (ortomyxowirusy), grypa rzekoma, winka, odra, zapalenie oskrzelikw i puc u niemowlt (paramyxowirusy), ryczka (wirusy zblione do paramyxowirusw), choroby przezibieniowe (rinowirusy i koronawirusy), krowianka i ospa prawdziwa (wirusy grupy ospy), ospa wietrzna (wirusy grupy opryszczki), pryszczyca (wirusy grupy picorna), zapalenie opon mzgowo-rdzeniowych, pleurodynia (enterowirusy), choroby ukadu pokarmowego i oddechowego (reowirusy), zapalenie garda, zapalenie puc (adenowirusy). Choroby bakteryjne Podobnie jak w przypadku wirusw, cz bakterii dostajcych si do ukadu oddechowego moe rwnie wywoywa schorzenia innych ukadw. Szczeglnie rnorodne postacie kliniczne przybieraj zakaenia gronkowcowe (martwica skry, zapalenie szpiku, jelit czy puc). Czsto podatny grunt do rozwoju chorb bakteryjnych przygotowuj choroby wirusowe, np. gronkowcowe zapalenie puc zwykle jest poprzedzone gryp lub odr. Do chorb bakteryjnych przenoszonych drog powietrzn nale m.in.: grulica puc (prtki grulicy Mycobacterium tuberculosis), zapalenie puc (gronkowce, pneumokoki Streptococcus pneumoniae, rzadziej paeczki Klebsiella pneumoniae),

 angina, ponica, zapalenie garda (paciorkowce), ropne zapalenia grnych i dolnych drg ukadu oddechowego i zapalenie opon

mzgowych (pleomorficzne paeczki Haemophilus influenzae), krztusiec (paeczki Bordetella pertussis), bonica (maczugowiec bonicy Corynebacterium diphteriae), legionelloza (paeczki z rodzaju Legionella, m. in. L. pneumophila), nokardioza (tlenowe promieniowce z rodzaju Nocardia).

Choroby grzybowe Wiele potencjalnie patogennych grzybw przenoszonych przez powietrze to mikroorganizmy geofilne, a wic yjce w glebie saprofity. Maj one zwykle zdolno do keratynolizy, czyli rozkadu keratyny - trudnorozkadalnego biaka obecnego w zrogowaciaych wytworach naskrka np. we wosach, pirach, sierci czy pazurach, ktre czsto znajduj si w glebie. Cz grzybw keratynolitycznych, zwana dermatofitami, po dostaniu si na powierzchni skry powoduje grzybice powierzchniowe, czyli dermatozy, poniewa rozkad keratyny umoliwia im penetracj struktur naskrka. Inne grzyby, po wnikniciu w gb ukadu oddechowego, wywouj tzw. grzybice gbokie (narzdowe) np. atakujc puca. Przykadem chorb grzybowych i wywoujcych je grzybw przenoszonych drog powietrzn s: grzybice powierzchniowe (Microsporum racemosum), grzybice gbokie: aspergilloza (kropidlak popielaty Aspergillus fumigatus), kryptokokkoza (drodak Cryptococcus neoformans). Choroby pierwotniacze Niektre pierwotniaki, zdolne do wytwarzania cyst odpornych na wysychanie i promieniowanie soneczne, mog rwnie zakaa czowieka drog wziewn. Najbardziej znanym przykadem jest sporowiec Pneumocystis carinii, wywoujcy rdmiszowe zapalenie puc. Zagroenia zwizane z bioaerozolem chorobotwrczym nie dotycz tylko chorb czowieka. Wane s rwnie choroby zakane atakujce uprawiane przez czowieka roliny, czy hodowane zwierzta. Przykadem mog tu by odpowiednio: rdza dbowa choroba zb wywoywana przez grzyba podstawkowego Puccinia graminis i pryszczyca bardzo zaraliwa choroba wirusowa zwierzt parzystokopytnych. Choroby alergiczne Alergia to zmieniona, nadmierna reakcja organizmu na obecno pewnych substancji, zwanych alergenami (gr. allos inny, ergon dziaanie). Jest to w istocie reakcja immunologiczna, w ktrej dochodzi do zbdnej produkcji przeciwcia przez limfocyty B (gwnie immunoglobin IgE i IgG) jako nadwraliwej odpowiedzi na wniknicie antygenu, zwanego tu alergenem. Nadmiernie wytworzone immunoglobuliny cz si z alergenem, co powoduje m.in.: uwalnianie si z granulocytw i tzw. komrek tucznych, rnych zwizkw (np. histaminy), ktre wywouj reakcje zapalne w postaci astmy oskrzelowej albo kataru siennego, tworzenie si obfitych strtw uszkadzajcych tkank w miejscu ich powstania, co powoduje choroby alergiczne okrelane wspln nazw alergiczne zapalenie pcherzykw pucnych (alveolitis allergica) (np. tzw. puco farmera, czy puco hodowcy grzybw).

Wiele drobnoustrojw jest alergenami. Oprcz nich, czynnikami uczulajcymi s te pyki rolin wiatropylnych (np. traw, pokrzywy, komosy), drobne pajczaki (roztocza) oraz py pochodzenia biologicznego, np. czstki pir, sierci czy odchodw. Mikroorganizmy rni si si dziaania alergizujcego. Najsilniejszymi alergenami s grzyby pleniowe, termofilne promieniowce oraz paeczki gramujemne. Sia dziaania uczulajcego bioaerozolu zaley jednak nie tylko od rodzaju drobnoustrojw, ale te od ich zagszczenia. Rodzaj reakcji alergicznych wywoywanych przez aerozol biologiczny zaley od rodzaju tworzcych go alergenw oraz, w duym stopniu, od wielkoci ich czstek, poniewa determinuje ona stopie penetracji ukadu oddechowego (patrz rys. 3.2):

Zdj. 3.2. Alternaria sp.- zarodniki

Zdj. 3.3. Cladosporium. sp. trzonek konidialny (konidiofor) z konidiami

 czstki powyej 10 m, zatrzymywane w jamie nosowo-gardowej, powoduj katar czstki o rednicy 4-10 m, zatrzymywane w oskrzelach, powoduj astm

sienny (np. zarodniki grzyba Alternaria (zdj. 3.2), pyki traw),

oskrzelow (np. zarodniki grzyba Cladosporium (zdj. 3.3), czstki poniej 4 m, przenikajce do oskrzelikw i pcherzykw pucnych, wywouj alergiczne zapalenie pcherzykw pucnych, oprcz astmy oskrzelowej (zarodniki grzybw Aspergillus i Penicillium, wikszo bakterii, w tym termofilne promieniowce). Zatrucia Zatrucia powoduj toksyny produkowane przez niektre drobnoustroje. Jako zanieczyszczenia powietrza najwaniejsze s endotoksyny i mikotoksyny. Endotoksyny s skadnikiem ciany komrkowej bakterii gramujemnych (lipid A, fragment lipopolisacharydu LPS bony zewntrznej) (rys. 3.3). Wykazuj one dziaanie toksyczne i alergiogenne na organizmy ssakw. S termostabilne i zachowuj aktywno biologiczn rwnie w komrkach martwych. Po wnikniciu drog wziewn, wywouj ostre odczyny zapalne w pucach, wysok gorczk i bl gowy. Mog rwnie powodowa podranienie oczu. Endotoksyny s uwaane za powany czynnik zagroenia zawodowego u osb naraonych na wdychanie pyw organicznych, np. pyu zboowego (gorczka zboowa). W pyach tych wystpuje bowiem licznie niewielka paeczka Ervinia herbicola wytwarzajca bardzo aktywn biologicznie endotoksyn.

Rys. 3.3. Lokalizacja endotoksyny (lipid A) w cianie komrkowej bakterii gramujemnych

Mikotoksyny s produkowane przez rnorodne grzyby pleniowe. Najbardziej znane s aflatoksyny wytwarzane m. in. przez kropidlaka tego (Aspergillus flavus). Zwizki te (jest ich kilkanacie rodzajw) wykazuj silne dziaanie toksyczne, mutagenne, kancerogenne (rakotwrcze) i teratogenne (powodujce wady rozwojowe). Najczciej s one przyczyn zatru pokarmowych, ale wykazano rwnie, e wdychanie pyw zawierajcych aflatoksyny moe powodowa nowotwory wtroby oraz ukadu oddechowego.

3.7. Gwne rda emisji bioaerozolu Mona wyrni dwa podstawowe rda bioaerozolu: naturalne, bytowe (zwizane z dziaalnoci czowieka). rda naturalne to przede wszystkim gleba i woda, z ktrych mikroorganizmy s wynoszone przez ruchy powietrza, a take organizmy, np. grzyby emitujce olbrzymie iloci zarodnikw roznoszonych przez wiatr. A wic w powietrzu istnieje zawsze pewna liczba drobnoustrojw tworzca naturalne to. Z higienicznego punktu widzenia, waniejsze od naturalnych s bytowe rda bioaerozolu, zwizane z dziaalnoci czowieka. Emisje z tych rde s niebezpieczne z dwch powodw: mog rozprzestrzenia drobnoustroje patogenne (chorobotwrcze), czsto powoduj silne zwikszenie liczebnoci mikroorganizmw w powietrzu, znacznie przekraczajce naturalne to. rda emisji aerozolu biologicznego mog mie charakter punktowy (np. komora napowietrzania ciekw) lub powierzchniowy (np. pole nawadniane ciekami). Do najwaniejszych rde bioaerozolu nale: rolnictwo i przemys rolno-spoywczy, oczyszczanie ciekw, gospodarka odpadami. 3.7.1. Rolnictwo i przemys rolno-spoywczy Pod wzgldem wielkoci emisji jest to najpowaniejsze rdo bioaerozolu, bdce efektem intensyfikacji metod produkcji rolnej. Aerozol powstaje podczas wykonywania wikszoci prac rolniczych, np. zbioru plonw, w czasie transportu, przechowywania i przerobu surowcw rolinnych i zwierzcych, oraz w pomieszczeniach hodowlanych.

Zdj. 3.4. Fragmenty grzybni i zarodniki Alternaria sp.

Zagroenie dla zdrowia czowieka stwarza tu olbrzymia ilo mikroorganizmw, produktw ich rozkadu i pyu organicznego, ktre dziaaj gwnie alergicznie i toksycznie. Obecno drobnoustrojw zakanych ma tu mniejsze znaczenie. Do najwaniejszych skadnikw tego aerozolu nale: grzyby pleniowe, m. in. tzw. grzyby przechowalniane (Aspergillus, Penicillium) i tzw. grzyby polowe (Cladosporium i Alternaria (zdj. 3.4)), paeczki gramujemne, gwnie z rodzaju Ervinia, promieniowce termofilne, py pochodzenia biologicznego (m. in. fragmenty naskrka, pierza, czstki wydalin i py rolinny). Ekspozycja na taki aerozol czsto powoduje przewleke choroby ukadu oddechowego, np. alergiczne zapalenie pcherzykw pucnych (alveolitis allergica). Uwaa si, e szczeglne zagroenie dla zdrowia powstaje, gdy ponad 50% aerozolu naley do frakcji respirabilnej, a stenie bioaerozolu przekracza 105 cfu/m3. Wielko ta jest czsto przekraczana ponad stukrotnie (np. w chlewniach, brojlerniach czy spichrzach zboowych). 3.7.2. Oczyszczanie ciekw Wielko emisji bioaerozolu zaley tu m. in. od skadu ciekw, przepustowoci oczyszczalni, metody oczyszczania i rodzaju stosowanych urzdze technologicznych. Sprzyjajce warunki do tworzenia si bioaerozolu powstaj zwaszcza przy wylewaniu ciekw, ich napowietrzaniu, mieszaniu i rozpryskiwaniu. Skad jakociowy powstaej mikroflory powietrza jest cile zwizany ze skadem oczyszczanych ciekw. W oczyszczalniach mechaniczno-biologicznych pracujcych metod osadu czynnego, najwiksz emisj i imisj mikroorganizmw stwierdza si zwykle w czci mechanicznej, do ktrej doprowadzane s cieki surowe (zlewnia ciekw, kraty, piaskownik) oraz w pobliu komr napowietrzania (zwaszcza, jeeli stosuje si napowietrzanie powierzchniowe) i poletek osadowych. Siln emisj bioaerozolu stwierdza si rwnie podczas oczyszczania ciekw w gruncie (przez rozpryskiwanie na polach ciekw i osadw ciekowych) i na zoach zraszanych. W miejscach tych moe dochodzi do znacznego zanieczyszczenia powietrza, przekraczajcego nawet o rzd wielkoci zagszczenie stwierdzane w tle. Do mikroorganizmw emitowanych podczas oczyszczania ciekw nale m.in.: bakterie jelitowe (Enterobacteriaceae), np. paeczki z grupy coli, paeczki durowe (Salmonella), bakterie hemolizujce, gwnie paciorkowce (Streptococcus) i gronkowce (Staphylococcus), bakterie z rodzaju Pseudomonas, drode i grzyby drodopodobne z rodzajw: Saccharomyces, Candida i Cryptococcus, dermatofity z rodzaju Microsporum i Trichophyton, cysty pierwotniakw i jaja robakw, wirusy jelitowe: enterowirusy (polio, coxackie, echo, wzw A) i reowirusy. Spord wymienionych drobnoustrojw za najbardziej specyficzne dla bioaerozoli ciekowych uwaa si bakterie jelitowe i wirusy jelitowe, gdy zazwyczaj nie spotyka si ich w powietrzu po stronie nawietrznej oczyszczalni. Z tego powodu uwaa si je za mikroorganizmy wskanikowe, pomocne w wyznaczaniu strefy oddziaywania oczyszczalni na rodowisko. Poza tym w powietrzu na terenie oczyszczalni stwierdza si obecno endotoksyn, niekiedy w steniach znacznie przekraczajcych dopuszczaln norm. Bioaerozol powstajcy w oczyszczalni biologicznej zwykle nie rozprzestrzenia si jednak dalej ni na kilkaset metrw, a wyrany spadek zanieczyszczenia stwierdza si ju w odlegoci powyej 50 m od rda emisji. Dlatego stanowi on zagroenie gwnie dla osb przebywajcych na terenie oczyszczalni.

Badania krwi pracownikw naraonych na wdychanie aerozolu, wykazuj zwikszony poziom przeciwcia wobec endotoksyn bakterii gramujemnych i wobec wirusw jelitowych. Opisano jednostk chorobow okrelan jako syndrom pracownikw oczyszczalni, ktra prawdopodobnie ma pochodzenie wirusowe i przejawia si zniechceniem, oglnym osabieniem, nieytem bony luzowej nosa i gorczk. Poza tym niektre badania epidemiologiczne wskazuj na zwikszenie zachorowalnoci na choroby jelitowe i ukadu oddechowego u ludzi pracujcych w oczyszczalni lub zamieszkujcych w jej otoczeniu, w porwnaniu do populacji kontrolnej. 3.7.3. Gospodarka odpadami rdem emisji bioaerozolu s rne formy gospadarki odpadami m. in.: skadowanie odpadw i kompostownie. Skadowanie odpadw W powietrzu wok skadowisk wystpuj gwnie pospolite w przyrodzie bakterie i grzyby saprofityczne pochodzenia glebowego i wodnego, z ktrych cz ma charakter patogenw oportunistycznych. Oznacza to, e w sprzyjajcych warunkach (osabienie ukadu odpornociowego, wniknicie do organizmu w duej iloci) mog one wywoa u czowieka stan chorobowy. Wrd bakterii dominuj rodzaje: Bacillus, Pseudomonas i Enterobacter. Dwa ostatnie rodzaje to bakterie gramujemne wytwarzajce endotoksyny, ktrych obecno jest czsto stwierdzana w powietrzu wok wysypisk. W najbliszym ssiedztwie skadowiska zagszczenie mikroorganizmw czsto przekracza 105/m3 powietrza. Uwaa si, e na terenie wysypisk i innych tego typu obiektw komunalnych (np. kompostowni), cakowita liczba bakterii w powietrzu nie powinna przekracza 104/m3, a bakterii gramujemnych 103/m3. Dobrymi mikroorganizmami wskanikowymi oddziaywania skadowisk na otoczenie s grzyby ciepolubne (rosnce w temp. 37oC) i keratynolityczne (rozkadajce keratyn). Na skadowisku odpadw panuj sprzyjajce warunki dla rozwoju tego typu grzybw, ze wzgldu na podwyszon wilgotno, temperatur i liczne szcztki zawierajce keratyn. Wrd gatunkw ciepolubnych czsto spotyka si grzyby pleniowe (Alternaria alternata, pleniak Mucor pusillus, kropidlak Aspergillus ochraceus) oraz grzyby drodopodobne (Candida sp. i Geotrichum candidum). Mog one wywoywa alergie i wytwarza mykotoksyny (zwaszcza plenie) oraz powodowa grzybice gbokie (np. kandydozy ukadu oddechowego). Grzyby keratynolityczne to typowe mikroorganizmy glebowe (geofilne), do ktrych nale liczne dermatofity, np. Microsporum racemosum. Zasig rozprzestrzeniania si bioaerozolu emitowanego przez skadowiska odpadw jest zwykle wikszy, ni w przypadku oczyszczalni ciekw i czsto przekracza 1000 m (rys. 3.4). Kompostownie Kompostownie rwnie emituj due iloci drobnoustrojw, zwaszcza bakterii. Szczeglnie due zanieczyszczenie powietrza powstaje przy sortowaniu odpadw, gdzie zagszczenie bakterii czsto przekracza 105 CFU/m3. S wrd nich bakterie gramujemne, potencjalnie niebezpieczne dla czowieka. Z powodu wysokich temperatur (65 oC-70 oC) wytwarzanych w trakcie kompostowania dochodzi zwykle do unieszkodliwienia tych bakterii, jednak ich endotoksyny wykazuj pewien stopie termostabilnoci i uwolnione do powietrza mog by powodem zatru.

Rys. 3.4. Stenie bioaerozolu w pobliu skadowiska odpadw (Kulig, Ossowska-Cypryk, 1999)

Rys. 3.5. Kropidlak popielaty (Aspergillus fumigatus), grzyb pleniowy bdcy gatunkiem wskanikowym dla kompostowni

Dobrym wskanikiem oddziaywania kompostowni na otoczenie jest pospolity w kompocie grzyb pleniowy kropidlak popielaty (Aspergillus fumigatus) (rys. 3.5), ktrego zarodniki mog wystpowa w powietrzu w zagszczeniu ponad 106/m3. Gatunek ten jest typowym patogenem oportunistycznym wywoujcym u czowieka m.in. grzybic kropidlakow (aspergilloz) puc oraz alergiczne choroby ukadu oddechowego (np. alveolitis allergica).

3.8. Badanie zanieczyszcze mikrobiologicznych powietrza 3.8.1 Wykrywanie obecnoci drobnoustrojw w powietrzu Stosowane metody mona podzieli umownie na: mikroskopowe i hodowlane. Niekiedy stosowane metody maj charakter poredni lub uywa si jednoczenie obu metod. Metody mikroskopowe Polegaj one na: przepuszczaniu powietrza przez filtr membranowy bd umieszczaniu na drodze zasysanego powietrza szkieka powleczonego lepk substancj (np. wazelin), barwieniu wyapanych drobnoustrojw i badaniu mikroskopowym, polegajcym gwnie na liczeniu komrek. Czsto stosuje si barwienie oranem akrydyny i obserwacj w mikroskopie fluorescencyjnym. Ostateczny wynik podaje si jako liczba drobnoustrojw w 1 m3 powietrza. Zalety metod mikroskopowych s nastpujce: moliwo wykrycia w powietrzu nie tylko ywych, ale i martwych mikroorganizmw, moliwo wykrycia take tych drobnoustrojw, ktre niechtnie wyrastaj na poywkach; dziki temu oznaczenia liczby drobnoustrojw s zwykle przynajmniej o rzd wielkoci wysze, ni w metodach hodowlanych, mona wykry i zidentyfikowa inne obiekty biologiczne, np.: pyki rolin, alergogenne roztocze, nieoywiony py organiczny (fragmenty naskrka, pir, rolin itp.). Jednak metody te maj powan wad: niemono identyfikacji gatunkowej mikroorganizmw (bakterii, grzybw, wirusw). Metody hodowlane Metody te polegaj na przeniesieniu mikroorganizmw z powietrza na powierzchni odpowiedniej poywki. Po okresie inkubacji w optymalnej temperaturze, liczy si wyrose kolonie i podaje wynik jako cfu/m3 powietrza (ang. colony forming units jednostki tworzce kolonie). Jako e kolonia moe powsta nie tylko z jednej, ale i z kilku poczonych komrek, w rzeczywistoci w powietrzu moe si znajdowa wicej mikroorganizmw, ni wskazuje na to wynik wyraony w jednostkach CFU. Poza tym, za pomoc metod hodowlanych mona wykry jedynie ywe komrki i tylko te, ktre s w wstanie wyrosn na stosowanych poywkach. Drobnoustroje przeniesione na poywk wymagaj oywienia, gdy w powietrzu byy poddane dziaaniu wielu niesprzyjajcych czynnikw (patrz roz. 3.5). Dlatego zaleca si dodawanie do poywek takich skadnikw jak betaina i katalaza. Betaina, czyli metylowa pochodna aminokwasu glicyny, wykorzystywana jest przez bakterie do utrzymywania rwnowagi osmotycznej, a jako donator grup metylowych ma due znaczenie w procesach biosyntezy. Katalaza natomiast rozkada szkodliwe nadtlenki wytworzone w powietrzu pod wpywem promieniowania UV. Na oddzieln uwag zasuguj wirusy. Ich badanie rni si zasadniczo od metod stosowanych do pozostaych mikroorganizmw, poniewa:

 mog one rosn jedynie w ywych komrkach, a wic wymagaj uycia hodowli tkankowych (np. nabonka tchawicy czowieka lub nerki mapy) lub, w przypadku bakteriofagw, hodowli bakteryjnych, Identyfikacja gatunkowa wykrytych wirusw jest mudna i polega m. in. na wykonaniu elektroforezy lub uyciu surowic odpornociowych zawierajcych przeciwciaa przeciwko znanym wirusom, niezbdne jest pobieranie duych objtoci powietrza (ponad 1000 dm3, przynajmniej o rzd wielkoci wicej, ni w przypadku bakterii), ze wzgldu na niezbyt liczne wystpowanie w powietrzu (dotyczy to zwaszcza enterowirusw) i niewielki procentowy udzia wirusw zdolnych do wywoania infekcji.

Po przeniesieniu pobranych wirusw na powierzchni jednowarstwowej hodowli, wnikaj one do komrek, namnaaj si w nich, a po ich zniszczeniu atakuj ssiednie komrki. W efekcie wok pierwotnych miejsc infekcji komrek pojawiaj si przejanienia zwane ysinkami (ang. plaque) na tle niezmienionej warstwy komrek. Dlatego, przez analogi do bakteryjnych metod hodowlanych, liczb wykrytych wirusw podaje si jako liczb jednostek tworzcych ysinki, w skrcie pfu/m3 (ang. plaque forming units). Naley podkreli, e wykrywa si w ten sposb jedynie wirusy zdolne do infekcji zastosowanych komrek. Mona wyrni trzy podstawowe sposoby pobierania prb powietrza stosowane w metodach hodowlanych: metoda sedymentacyjna Kocha, metody filtracyjne (stosowane rwnie w metodach mikroskopowych), metody zderzeniowe (impakcyjne). Metoda sedymentacyjna Jest to najprostsza metoda i polega na opadaniu komrek z powietrza na odkryte szalki Petriego z odpowiedni poywk. Sia grawitacji dziaajca na czstki bioaerozolu ma znaczenie jedynie w stosunku do wikszych czstek, natomiast mniejsze uderzaj w eksponowan poywk pod wpywem ruchw powietrza. Po okrelonym czasie ekspozycji (zwykle 10 lub 30 min.) pytki inkubuje si i liczy wyrose kolonie. Zalet tej popularnej metody jest, oprcz prostoty, jej porczno i tanio. Mona j jednak stosowa jedynie do orientacyjnego okrelania liczby mikroorganizmw w powietrzu, oraz do bada porwnawczych, poniewa ma ona szereg wad. Nale do nich: nieznajomo objtoci powietrza, do ktrej naley odnie stwierdzon warto cfu, niemono wykrycia najdrobniejszych czstek bioaerozolu tworzcych frakcj respirabiln, ktra osiada bardzo wolno lub w ogle nie ulega sedymentacji (niska wydajno), dua niedokadno, powodowana przez ruchy powietrza zmieniajce warunki sedymentacji. Pierwsza z wymienionych wad jest czciowo rekompensowana stosowaniem empirycznego wzoru przeliczeniowego, opartego na zaoeniu, e w cigu 5 minut na powierzchni 100 cm2 opadaj komrki znajdujce si w 10 dm3 powietrza. Wzr ma nastpujc posta:

x=
gdzie: x a r2 t

a5 4 10 r 2 t

liczba organizmw w powietrzu (w cfu/m3), liczba kolonii wyrosych na pytce Petriego, pole powierzchni pytki Petriego (w cm2) czas ekspozycji (w minutach).

Aby ograniczy zaburzenia zwizane z ruchami powietrza, zaleca si, aby badania prowadzi przy sabym wietrze. Metody filtracyjne (aspiracyjne) Metody te s rwnie stosunkowo tanie i proste, ale maj dwie zasadnicze zalety w porwnaniu z metod sedymentacyjn: znana jest objto badanego powietrza, mona wykry rwnie drobny bioaerozol tworzcy frakcj respirabiln (cho nie mona okreli jej wielkoci). Metody te polegaj na zassaniu przez pomp (aspirator) znanej objtoci powietrza, przepuszczeniu go przez steryln substancj pochaniajc (ciek lub sta) i przeniesieniu odfiltrowanych drobnoustrojw na odpowiedni poywk. Po okrelonym czasie inkubacji liczy si wyrose kolonie. Najczciej do filtracji powietrza stosuje si roztwr fizjologiczny (0,85% NaCl) lub filtry membranowe. Filtracja przez pyny (klasyfikowana niekiedy jako metoda zderzeniowa) jest jedn z najczciej stosowanych i wysoko cenionych technik pobierania bioaerozolu (rys. 3.6). Wynika to nie tylko z jej porcznoci, ale te z duej wydajnoci. Oznacza to zarwno du wydajno pobierania bioaerozolu (w tym frakcji respirabilnej), jak i znaczn przeywalno pobranych mikroorganizmw. Metoda ta moe by stosowana do badania wirusw, pod warunkiem unieszkodliwienia pozostaych drobnoustrojw (np. chloroformem) i zagszczenia pynu przed wprowadzeniem do hodowli komrkowej.

Rys. 3.6. Puczka z roztworem fizjologicznym jako pynem absorpcyjnym, suca do absorpcji bioaerozolu w metodzie filtracyjnej

Filtracja przez filtry membranowe umoliwia uycie zarwno metody hodowlanej (filtry z drobnoustrojami kadzie si bezporednio na poywk lub pucze si je, a nastpnie posiewa), jak i mikroskopowej (filtry barwi si i oglda pod mikroskopem). Jednak wad tej techniki jest stosunkowo niewielka wydajno, wynikajca z oporw przepywu powietrza powstajcych podczas przepuszczania go przez drobne pory filtra, i maa porczno. Dlatego nie jest ona polecana do bada mikroorganizmw, natomiast jest rutynowo stosowana w wykrywaniu endotoksyn w powietrzu (patrz roz. 3.6 i 3.8.2). Metody zderzeniowe Polegaj one na zasysaniu przez aspirator znanej objtoci powietrza, ktre z du szybkoci uderza w powierzchni poywek agarowych. Powoduje to przyklejanie si obecnych w powietrzu drobnoustrojw, ktre po okrelonym czasie inkubacji wytwarzaj kolonie. Metody zderzeniowe, zwane te impakcyjnymi (od ang. impact - zderzenie) s najwyej cenionymi i coraz czciej stosowanymi metodami wykrywania mikroorganizmw w powietrzu. Ich najwiksz zalet jest moliwo wykrycia i okrelenia frakcji respirabilnej bioaerozolu, tzn. ustalenia rozkadu wielkoci tworzcych go czstek. Jest to bardzo wane, poniewa, jak ju wspomniano, od rozmiarw czstek zaley penetracja drg oddechowych (patrz roz. 11.4. i rys.2). Poza tym metody te nadaj si do badania wirusw (wyapane drobnoustroje wymywa si z powierzchni poywki i po zabiciu innych mikroorganizmw chloroformem, wprowadza do hodowli komrkowej). Wad metod zderzeniowych jest spadek ywotnoci drobnoustrojw spowodowany szokiem zwizanym z nagym uderzeniem o poywk agarow oraz moliwo zarastania poywek w przypadku silnego zanieczyszczenia powietrza. Poza tym zwykle nie s to metody tanie. Najbardziej znanym urzdzeniem opartym na technice impakcyjnej jest aparat Andersena, w ktrym zasysane powietrze przechodzi przez sze pionowo ustawionych sit o malejcej rednicy otworw. Poniej kadego sita znajduje si pytka Petriego z poywk agarow. Prdko przepywajcego powietrza wzrasta po przejciu przez kolejne sita, co powoduje coraz wiksz si uderzenia na odpowiednie pytki. W efekcie na pierwszej poywce osadzaj si gwnie najcisze (najwiksze) czstki bioaerozolu, a lejsze (mniejsze) s porywane z prdem przepywajcego powietrza. Po przejciu przez kolejne sita, z poywk agarow zderzaj si coraz mniejsze czstki posiadajce coraz wiksz szybko. Dziki temu dochodzi do rozdziau czstek aerozolu biologicznego w zalenoci od ich wielkoci i na uytych poywkach wyrastaj kolonie pochodzce od czstek o okrelonych rozmiarach. Ostatecznie, zliczajc kolonie wyrose na kolejnych pytkach, mona okreli udzia czstek zatrzymujcych si w grnych drogach oddechowych (wyej pooone pytki) i w dolnych odcinkach ukadu oddechowego (pytki pooone niej). 3.8.2. Wykrywanie toksyn i alergenw w powietrzu Endotoksyny Wykrywanie endotoksyn obejmuje nastpujce etapy: filtracj powietrza przez filtr membranowy (z wkna szklanego lub pcw), reakcj szeregu rozciecze odfiltrowanych komrek z preparatem z krwi skrzypocza z dodatkiem substancji chromogennej, pomiar wytworzonej luminescencji. Skrzypocz (Limulus polyphemus) jest morskim stawonogiem spokrewnionym z pajczakami, ktry yje u wybrzey Ameryki Pnocnej. Znany jest m. in. z niezwykego systemu immunologicznego. Komrki jego krwi (amebocyty) po zetkniciu ze cian komrkow bakterii gramujemnych (zawierajc endotoksyn) wydzielaj enzym

powodujcy koagulacj pewnych biaek krwi i powstanie skrzepu unieruchamiajcego bakterie. Aktywacja enzymu koagulujcego przez endotoksyn jest reakcj bardzo czu. W badaniach powietrza stosuje si produkowany przemysowo lizat amebocytw skrzypocza, okrelany skrtem LAL (z ang. Limulus Amoebocyte Lysate) z dodatkiem substancji chromogennej wykazujcej luminescencj w przypadku wytworzenia si skrzepu, (czyli w obecnoci endotoksyn). Pomiar luminescencji umoliwia ilociowe okrelenie zawartoci endotoksyn w badanym powietrzu. Inne toksyny i alergeny Ich wykrycie czsto wymaga mudnych bada i opera si na: reakcjach immunologicznych z uyciem przeciwcia skierowanych przeciwko znanym antygenom (np. antygen 0 (rys. 3.3), alergeny), badaniach chromatograficznych (np. mikotoksyny). 3.8.3. Mikrobiologiczna ocena stanu sanitarnego powietrza Ocena stanu sanitarnego powietrza obejmuje aspekt ilociowy i jakociowy, i zaley od rodzaju ocenianego powietrza. Inne kryteria stosuje si do powietrza atmosferycznego, a inne do powietrza wewntrz rnego typu pomieszcze. Wartoci bezpiecznych ste podawane przez rnych autorw rni si. Wedug norm przyjtych w Polsce powietrze atmosferyczne jest czyste, jeli zagszczenie komrek bakterii nie przekracza 1000 cfu/m3, a grzybw 3000 cfu/m3. Oczywicie pod warunkiem, e s to mikroorganizmy saprofityczne, a nie chorobotwrcze. Wewntrz pomieszcze mieszkalnych oglna liczba bakterii nie powinna przekracza 2000 cfu/m3, a grzybw 300 cfu/m3. Jeli zagszczenie mikroorganizmw przekracza podane wartoci, lub w skad aerozolu wchodz drobnoustroje niebezpieczne dla czowieka, to takie powietrze uwaa si za zanieczyszczone mikrobiologicznie. Dla pomieszcze uytkowych dopuszczalne wartoci graniczne zale od ich przeznaczenia, np. na sali operacyjnej nie moe by w ogle grzybw a liczba bakterii nie moe przekracza 100 cfu/m3. Natomiast np. w chlewni dopuszcza si stenie bakterii wynoszce 200000 cfu/m3, a grzybw 10000 cfu/m3. Bardzo wana z higienicznego punktu widzenia jest znajomo wielkoci frakcji respirabilnej bioaerozolu. Im wikszy jest jej udzia procentowy, tym wiksze zagroenie dla zdrowia stwarza powietrze, nawet, jeli nie ma w nim mikroorganizmw wywoujcych choroby zakane. Wdychanie takiego powietrza moe, bowiem by powodem alergii, zatru i pylic (patrz roz. 3.7.2). Badania jakociowe z koniecznoci musz by ograniczone do mikroorganizmw wskanikowych (roz. 3.7.3) bowiem identyfikacja drobnoustrojw chorobotwrczych jest zwykle mudna i droga. Gatunki wskanikowe same nie musz by chorobotwrcze, ale ich wystpowanie wskazuje porednio na potencjalne zagroenie mikroorganizmami patogennymi. Do stosowanych w sanitarnej analizie powietrza mikroorganizmw wskanikowych nale m.in.: gronkowce hemolizujce, gronkowce mannitolododatnie i mannitoloujemne, promieniowce, paeczki Pseudomonas fluorescens.

Gronkowce to jedne z najpospolitszych bakterii w przyrodzie. Nie wszystkie s chorobotwrcze, wiele z nich wystpuje na skrze i bonie luzowej czowieka nie powodujc chorb. Gatunki chorobotwrcze wykazuj wysok aktywno metaboliczn, dziki ktrej mona je odrni od niechorobotwrczych. Gronkowce chorobotwrcze wywouj m. in.: cakowit hemoliz krwinek czerwonych (erytrocytw) na agarze z krwi i kwan fermentacj mannitolu na podou Chapmana. Hemoliza polega na rozkadzie erytrocytw przez pewne toksyny produkowane przez bakterie, co przejawia si powstawaniem charakterystycznych przejanie wok kolonii (zdj. 3.5). Podoe Chapmana zawiera 10% NaCl, co powoduje, e wyrastaj na nim gwnie gronkowce, odporne na due stenie soli. Obecno w podou mannitolu (wielowodorotlenowego alkoholu) pozwala zrnicowa gronkowce na mannitolododatnie (zdolne do fermentacji mannitolu) i mannitoloujemne (niezdolne). Stwierdzenie hemolizy i fermentacji mannitolu zwiksza prawdopodobiestwo, e wykryte gronkowce s chorobotwrcze.

Zdj. 3.5. Kolonie bakterii na agarze z krwi. Wok jednej z nich (u dou) widoczna jest strefa hemolizy (strzaka)

Promieniowce to typowe bakterie glebowe. Ich obecno w powietrzu moe wskazywa na rodowisko glebowe jako rdo zanieczyszczenia powietrza. Bakteria Pseudomonas fluorescens jest pospolit bakteri wodn. Jej obecno w powietrzu moe wskazywa na rodowisko wodne jako rdo zanieczyszczenia. Poza tym w badaniu zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza wok okrelonego emitora, wykorzystuje si gatunki charakterystyczne dla tego emitora (patrz roz. 3.7). Pozwala to na wyznaczenie strefy jego oddziaywania na stan sanitarny powietrza granic oddziaywania bdzie wyznacza obszar wystpowania mikroorganizmu wskanikowego.

Pytania sprawdzajce
Dlaczego przeywalno mikroorganizmw w powietrzu jest wiksza w nocy i w dni pochmurne, ni podczas dni sonecznych? Wymie wszystkie formy morfologiczne, w jakich mog wystpowa w powietrzu bakterie i grzyby. Porwnaj faz pyow i kropelkow aerozolu biologicznego. Wymie i omw poznane mechanizmy obronne organizmu przed wnikaniem bioaerozolu. Omw zaleno przenikania czstek aerozolu do drg oddechowych od ich rozmiarw. Podaj przykady. Wymie oddzielnie choroby bakteryjne i wirusowe przenoszone drog powietrzn. Jakie zagroenia moe stwarza aerozol biologiczny nieprzenoszcy chorb zakanych? Omw dokadnie jedno z nich. Na czym polega dziaanie alergizujce i od czego zaley? Wymie najwaniejsze rda bytowe bioaerozolu i omw jedno z nich. Jakie trudnoci wi si z hodowl drobnoustrojw pochodzcych z powietrza? Sformuuj dwie krytyczne uwagi do sposobu przedstawiania wynikw bada w jednostkach CFU. Ktrych skadnikw aerozolu biologicznego nie mona wykry metod sedymentacyjn i dlaczego? Czy wzrost nielicznych kolonii (lub brak wzrostu) na poywce agarowej wiadczy o braku zagroenia ze strony bioaerozolu? Uzasadnij odpowied. Co to s grzyby keratynolityczne i dlaczego mog one by wskanikiem wpywu skadowisk odpadw na stan sanitarny powietrza? W jaki sposb mona wykry obecno endotoksyn w powietrzu? W jaki sposb mona wykry wirusy w powietrzu? Co to s organizmy wskanikowe? Podaj przykady.

Streszczenie
Mikroorganizmy w powietrzu poddane s dziaaniu wielu niesprzyjajcych czynnikw, ktre uniemoliwiaj ich rozwj. Do najwaniejszych czynnikw ograniczajcych naley promieniowanie soneczne i niska wilgotno groca wyschniciem. Dusze przebywanie w powietrzu moliwe jest tylko dla form przetrwalnych lub wytwarzajcych barwniki karotenoidowe dziaajce jako przeciwutleniacze. Drobnoustroje tworz w powietrzu aerozol biologiczny, ktry rozprzestrzenia si podobnie jak zanieczyszczenia pyowe. Penetracja ukadu oddechowego przez bioaerozol zaley od rozmiarw jego czstek. Aerozol najdrobniejszy (o rednicy ok. 1m i mniejszej) wnikajcy najgbiej, do oskrzelikw i pcherzykw pucnych, okrela si mianem frakcji respirabilnej. Zagroenia zwizane z aerozolem biologicznym nie ograniczaj si tylko do przenoszenia mikroorganizmw powodujcych choroby zakane. Powane zagroenie powoduj rwnie pyy organiczne zawierajce liczne alergeny i toksyny, w tym endotoksyny produkowane przez paeczki gramujemne (np. py powstajcy podczas prac rolniczych). Metody badania zanieczyszcze mikrobiologicznych powietrza mona podzieli na mikroskopowe i hodowlane. Najwyej cenione s te metody, ktre umoliwiaj okrelenie wielkoci frakcji respirabilnej aerozolu. Wan rol w badaniu wpywu okrelonego rda zanieczyszcze na stan sanitarny powietrza odgrywaj charakterystyczne dla danego emitora mikroorganizmy wskanikowe.

Glosariusz
Antygen substancja biakowa lub polisacharydowa, ktra po wnikniciu do organizmu pobudza go do produkcji tzw. przeciwcia biaek (immunoglobulin) selektywnie czcych si z antygenem i unieczynniajcych go (przeciwciaa produkowane s przez limfocyty). Antygenami s np. mikroorganizmy, a waciwie ich struktury powierzchniowe, np. antygen O, czy endotoksyny, budujce cian bakterii gramujemnych. Specyficznymi antygenami s alergeny. Nazwa antygen jest skrtem z aciskiego anticorporis generator, czyli dosownie generator przeciwcia. Barwienie Grama metoda rnicowania drobnoustrojw (gwnie bakterii) za pomoc barwienia ich dwoma barwnikami, zwykle fioletem krystalicznym i fuksyn. Najpierw komrki barwi si fioletem i poddaje dziaaniu alkoholu w celu odbarwienia. Te bakterie, ktre si nie odbarwi i pozostaj fioletowe, okrela si mianem gramdodatnich. Te za, ktre si odbarwi i przyjm drugi barwnik (fuksyn) zabarwiaj si na czerwono i s okrelane jako gramujemne. Biocenoza (mikrobiocenoza) zesp organizmw (mikroorganizmw) zamieszkujcych wsplny biotop (rodowisko ycia), midzy ktrymi wytwarza si sie rnorodnych powiza, m. in. pokarmowych. Biocenoza wraz z biotopem tworz razem ukad ekologiczny zwany ekosystemem. Elektroforeza technika rozdziau makroczsteczek (kwasw nukleinowych, biaek) w polu elektrycznym wytworzonym midzy anod i katod. Czsteczki obdarzone adunkiem ujemnym wdruj do anody, a czsteczki z adunkiem dodatnim do katody. Rozdzia zachodzi dziki rnicom w szybkoci przemieszczania si czsteczek w zalenoci od ich masy, ksztatu i adunku. Fagocytoza proces poerania drobnych czstek (zwykle drobnoustrojw) przez komrki obrony immunologicznej organizmu (np. makrofagi). Immunologia nauka o odpornoci organizmu. Kancerogeny czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne powodujce nowotwory. Kancerogenami jest wikszo mutagenw, poniewa pierwsz przyczyn procesu nowotworowego jest mutacja w genie kontrolujcym podziay komrkowe. Kolonia widoczne goym okiem zgrupowanie komrek na podou staym (np. agarowym) utworzone przez komrki pochodzce z jednostki wyjciowej, ktr moe by jedna lub wicej komrek. Jeli jest to jedna komrka, to wyrosa z niej kolonia jest tzw. czystym szczepem. Mikroorganizmy saprofityczne drobnoustroje odywiajce si martw materi organiczn (w przeciwiestwie do mikroorganizmw pasoytniczych, erujcych w ywych organizmach i powodujcych choroby). Bakterie i grzyby saprofityczne rozkadajc szcztki organiczne przyczyniaj si do obiegu materii w przyrodzie. Mutageny czynniki chemiczne, fizyczne lub biologiczne powodujce mutacje, czyli zmiany w strukturze DNA, przekazywane nastpnym pokoleniom (dziedziczne). Mutagenami s niektre zanieczyszczenia, np. pewne wglowodory aromatyczne i ich pochodne (benzo(a)piren), a take niektre toksyny grzybowe (aflatoksyna). Nukleokapsyd - kompleks utworzony przez kwas nukleinowy wirusa i tzw. kapsyd, czyli otaczajce go biaka. Niektre wirusy (np. wirusy grypy), s dodatkowo otoczone osonk glikoproteinow. Teratogeny czynniki chemiczne lub biologiczne powodujce zaburzenia w rozwoju embrionalnym prowadzce nieraz do powanych deformacji podu. Teratogenne dziaanie maj niektre pestycydy, toksyny grzybowe i wirusy (np. wirus ryczki w pierwszym trymestrze ciy). Wolne rodniki nietrwae, wysoce reaktywne formy czsteczek, posiadajce niesparowany elektron, np. rodnik nadtlenkowy O2-. Wolne rodniki tworz si np. pod wpywem dziaania promieniowania UV. Ich wysoka reaktywno utleniajca moe powodowa powane uszkodzenia struktur komrkowych. Dziaanie neutralizujce wolne rodniki maj tzw. przeciwutleniacze (np. karoteny, witamina C).

Literatura
1. Alexander M., Biodegradation and bioremediation. Academic Press. A Division of Harcout Brace & Company, 1994. 2. Atlas R.M., Petroleum Microbiology. Encyclopedia of Microbiology, Academic Press 1992 3. Bitton G.: Wastewater Microbiology. Ed. by Wiley-Liss Inc., 1994 4. Burlage R.S., Atlas R., Stahl D., Geesey G., Sayler G.: Techniques in microbial ecology. Oxford University Press 1998 5. Chmiel A.: Biotechnologia podstawy mikrobiologiczne i biochemicznel. PWN Warszawa 1994 6. Encyklopedia biologiczna. Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Krakw 1998 7. Gobiowska J.: Mikrobiologia rolnicza. Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lesne Warszwa 1986 8. Grabiska - oniewska A. (red) wiczenia laboratoryjne z mikrobiologii oglnej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999 9. Greinert A., Przewodnik do wicze z gleboznawstwa i ochrony gleb. Wyd. Politechniki Zielonogrskiej, Zielona Gra 1998 10. Kowzan B.: Biodegradacja produktw naftowych. W: Zanieczyszczenia naftowe w gruncie, pod red. J. Surygay, Oficyna Wydawnicza P Wroc., W-w 2000 11. Koteko S., Siedlaczek L., Lachowicz T.M.: Biologia bakterii. PWN Warszawa 1977 12. Kowalik P.: Ochrona rodowiska Glebowego. PWN, Warszawa 2001 13. Klimiuk E., ebkowska M.: Biotechnologia w ochromie rodowiska PWN Warszawa 2003 14. Krzysztofik B., Ossowska - Cypryk K. wiczenia laboratoryjne z mikrobiologii powietrza. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997 15. Kunicki-Goldfinger W.: ycie bakterii. PWN Warszawa 1989 16. ebkowska M.: Wykorzystanie mikroorganizmw do biodegradacji produktw naftowych w rodowisku glebowym. Gaz, woda i technika sanitarna, 3, 117-118, 1996. 17. Malina G., Biowentylacja (SBV) strefy aeracji zanieczyszczonej substancjami ropopochodnymi. Wyd. Politechniki czstochowskiej, Czstochowa 1999 18. Maier R.M., Pepper I.L., Gerba C.P.: Environmental Microbiology. Academic Press 2000 19. Nicklin J., Graeme-Cook K., Paget T., Killington R.: Mikrobiologia PWN Warszawa 2000 20. Paluch J.: Mikrobiologia wd PWN Warszawa 1973 21. Paul E.A., Clark F.E.: Mikrobiologia i biochemia gleb Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin 2000 22. Pawlaczyk-Szpilowa M.: wiczenia z mikrobiologii wody i ciekw PWN Warszawa 1980 23. Pawlaczyk-Szpilowa biologia i ekologia. Oficyna Wydawnicza politechniki Wrocawskiej Wrocaw 1997 24. Rheinheimer G.: Mikrobiologia wd. Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lesne Warszwa 1987 25. Richards B.N.: Wstep do ekologii gleby PWN Warszawa 1979 26. Roman M.: Jako wody do picia w przepisach Unii Europejskiej i w przepisach polskic.h Polskie Zrzeszenie Inynierw i Technikw sanitarnych Warszawa 2001 27. Russel S.: Drobnoustroje a ycie gleby PWN Warszawa 1974 28. Salyers A.A., Whitt D.D.: Microbiology, Diversity, Desease, and the Environment. Fitzgerald Science Press, Inc. of Bethesda, MD USA 2001 29. Schlegel H.G.: Mikrobiologia oglna PWN Warszawa 1996 30. Van Keer C.: Bioremediation. Book of lectures issued in the frame of European program TEMPUS, Project 11454, 1998