Hubert Sommer (licenced: CC BY NC ND) Hellenistyczne pastwo niewolnikw na Sycylii - 137-132 r. p.n.e.

Kompromitacje rzymskiej machiny wojennej nie dotycz jedynie star z armiami staroytnych potg konkurujcych o hegemoni w rnych obszarach basenu Morza rdziemnego. Ju po ostatecznym pokonaniu Kartaginy, podbiciu Macedonii i ujarzmieniu Grecji (do roku 146 p.n.e.1), kiedy armie rzymskie dobijay Hiszpani, a italscy finansici instalowali si na dobre w Azji, nagle cywilizowanym wiatem wstrzsna seria gwatownych wystpie niewolnikw. Po pierwszych zamieszkach wywoanych w latach 143 i 141 w Lacjum przez woln biedot, pozbawion pracy z powodu rozwoju wielkich gospodarstw, na ktrych zatrudniani byli wycznie niewolnicy2, wybuchy dwa powstania niewolnikw na Sycylii (pierwsze w latach 137-1323, drugie w latach 104-101). W tym samym czasie, co pierwsze powstanie sycylijskie, wybuchy bunty i rozruchy w Macedonii i w Attyce4 (kopalnie srebra w Laurion), a take w italskich miastach Minturnae i Sinuessie5. W roku zdawienia pierwszego powstania sycylijskiego, doszo do prawdziwej rewolucji spoecznej w Pergamonie pod wodz Aristonikosa, nielubnego syna ostatniego z wadcw tego kraju. W kocu apogeum niebezpieczestwa dla pastwa rzymskiego przynioso ostatnie wielkie powstanie pod wodz Spartakusa w latach 73-71. Wydarzenia te zmusiy rzdzcych przynajmniej na moment do zwolnienia ich szaleczego pdu ku nowym podbojom, dajc te asumpt do podjcia przez braci Grakchw prby reform spoecznych. Nieudolno dowdcw i niewydolno armii rekrutowanej z poboru powszechnego, bolenie uwidoczniona na przykadzie wojen w Hiszpanii, ale take i na tle dugotrwaego oporu niewolnikw wobec regularnej armii zmusia take Rzymian do przeprowadzenia reform wojskowych. Geneza wszystkich wspomnianych ruchw spoecznych ma podoe nie tylko politycznomilitarne, ale - co oczywiste - rwnie gospodarczo-spoeczne. Dotychczasowe zwycistwa wojenne Rzymian doprowadziy do wielkiego wzrostu liczby niewolnikw. Z powodu wci rosncej poday tego towaru, ceny niewolnikw spady, a powstajce wielkie latyfundia mogy dziki taniej sile roboczej ostatecznie przeobrazi krajobraz gospodarczy imperium, pograjc rwnie wolnych, drobnych rolnikw w skrajnej ndzy6. Szczeglnie ciki los dotyka niewolnikw na Sycylii, gdzie waciciele wielkich gospodarstw mieli szerszy dostp do niewolnych zasobw ludzkich, gdy prawdopodobnie, poza jecami wojennymi, trafiali tam take ludzie porywani tysicami przez piratw we wschodniej czci Morza rdziemnego i sprzedawani na wielkich targach, jak ten na wyspie Delos, urzdzonej przez samych rzymian jako port wolnocowy. Proceder owcy niewolnikw sta si bardzo zyskownym zawodem7. Sycylia bya od zakoczenia I wojny punickiej prowincj rzymsk, zmuszon paci podatki, dlatego latyfundyci, pragnc osiga zyski porwnywalne z zyskami ich konkurentw w samej Italii, czuli si zmuszeni bardziej bezwzgldnie eksploatowa 1 2 Wszystkie kolejne daty dotycz okresu przed nasza er, dlatego skrt: p.n.e. przy kolejnych datach zosta pominity. M. A. Levi, A. Bernardi w: Historia powszechna. Tom 4. Konsolidacja Hellenizmu. Pocztki Rzymu i przemiany wiata klasycznego - praca zbiorowa red. prowadz. wer. pol. A. H. Stachowski seria: Biblioteka Gazety Wyborczej - Gazeta Wyborcza, Mediasat Group S.A., 2007, s. 498. Daty wystpie, z wyjtkiem pocztku pierwszego powstania sycylijskiego, za Wikipedi. Datowanie pocztku pierwszego powstania sycylijskiego jest rne. Polska Wikipedia podaje rok 136, Wikipedia angielskojzyczna - rok 135. Maa Encyklopedia Kultury Antycznej - PWN, Warszawa 1990, s. 243, datuje pocztek powstania na rok 140, a dopiero objcie w nim przywdztwa przez Eunusa na rok 135. Rok 137 podaj: M. Jaczynowska - Historia staroytnego Rzymu - PWN, Warszawa 1986, s. 152; P. Iwaszkiewicz, W. o, M. Stpie - Wadcy i wodzowie staroytnoci - Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 138. M. A. Levi, A. Bernardi - ibidem. http://www.livius.org - artyku pt. "Eunus" Na ten temat: V. Flavius - I powstanie niewolnikw - http://historica.pl/index.php? section=rzym&dzial_id=17&action=forumWiecej&id=192896&page=1 J. Wolski - Historia powszechna. Staroytno. - wyd. IV, PWN, Warszawa 1992, s. 327.

4 5 6 7

niewolnikw. W porwnaniu ze stosunkami spoecznymi panujcymi w krajach cywilizacji hellenistycznej, w Republice Rzymskiej II wieku drastycznie wzrs odsetek niewolnikw, ktrzy urodzili si ludmi wolnymi, a zmiana ich kondycji wynikaa nie tylko z okolicznoci wojennych, lecz czsto spowodowana bya porwaniami przez piratw lub po prostu popadniciem w niewol za dugi. Zreszt nie tylko liczebno niewolnej siy roboczej odrniaa cywilizacj rzymsk od hellenistycznej. Greccy wychowawcy rzymskiego reformatora - Tyberiusza Grakcha - wskazali mu dobitnie, e okruciestwo wobec niewolnikw i traktowanie ich jako narzdzia obdarzone gosem", byo sprzeczne z hellenistyczn myl spoeczn8. W takiej atmosferze, zarwno wrd niewolnikw, jak i pomidzy woln biedot, byskawicznie rozszerzay si ideologie egalitarystyczne i soteriologiczne, zwizane z szerzcymi si ju od kilu wiekw w wiecie hellenistycznym - skd pochodzia znaczna cz niewolnikw kultami misteryjnymi, jak choby kult Izydy, uznajcy ludzi za rwnych, niezalenie od pochodzenia i stanu spoecznego oraz obiecujcy dalsze ycie i zbawienie po mierci9. Co prawda, wspomniane ideologie nie wzyway bezporednio do rewolucji spoecznej. Jednake ich wyznawcy z jednej strony skonni byli w wikszym stopniu podwaa istniejcy system i rozwarstwienie spoeczne, z drugiej za, mogli oczekiwa, e nawet wac si na szaleczy krok, jakim byo pjcie na pewn mier przez rzucenie rkawicy wadzom najpotniejszego pastwa wrd cywilizacji rdziemnomorskich, nie strac niczego, bo jedyne, co posiadaj - ycie - trwa bdzie take po zgadzeniu ich cia. W jednym z wielkich, sycylijskich majtkw rolnych bogatego obszarnika Damofilosa, mieszczcym si w okolicach Henny (dzi Enna), w samym sercu wyspy, doszo wreszcie do zapalenia iskry, ktra spowodowaa wybuch powstania. Damofilos prowadzi gospodark hodowlan. Szczeglnie okrutnie traktowa swoich niewolnikw-pasterzy, jednoczenie nie troszczc si w najmniejszym stopniu o zaspokojenie podstawowych potrzeb ich egzystencji. yli oni jak dzikie zwierzta, pozbawieni poywienia i ubrania10. Cz z nich zacza wic sporadycznie, stopniowo coraz czciej, trudni si rabunkiem. Skoro za lokalne wadze nie reagoway, a przy tym zaczo dochodzi do czenia si wpierw pojedynczych osb, nastpnie za grup niewolnikw i wolnych biedakw, kiedy w kocu jedna z takich grup urosa w si i miao, by uderzy bezporednio na dom wielkiego waciciela, byo za pno na skuteczne przeciwdziaanie. Po spaleniu posiadoci i zamordowaniu znienawidzonych oprawcw, rebelianci postanowili i dalej. Na wie o pierwszych rozruchach, w rnych punktach Sycylii dochodzio do kolejnych aktw przemocy wobec przedstawicieli lokalnej plutokracji. Prawdopodobnie powstanie rozszerzao si stopniowo i stopniowo te jego uczestnicy integrowali si, tak, i w cigu czterech lat (140-13711), doszli wreszcie do przekonania o potrzebie ustanowienia, jak rwnie zdoali wypracowa rzeczywist moliwo powoania wsplnej wadzy, dla koordynowania dziaa, ktre tymczasem zdyy si ju przeksztaci w regularn wojn. Wanie okoo roku 137 przywdc powstania zosta obrany Eunus, urodzony jako wolny czowiek w syryjskiej Apamei. Jego wybr nie by przypadkowy, poniewa, jak zawiadcza Diodor Sycylijski12, ktry w swojej relacji musia korzysta z Posejdoniosa - filozofa i historyka rzymskiego pochodzcego rwnie z Apamei - Eunus otoczony by nimbem maga i cudotwrcy, czowieka naznaczonego przez bstwo. Musia wic odznacza si niepospolit charyzm, ktra pozwolia mu nie tylko atwo przej wadz nad caym powstaniem na Sycylii, ale i zjedna sobie bez rozlewu krwi pozostaych lokalnych przywdcw niewolnikw, z ktrych nawet cieszcy si najwikszym po samym Eunusie powaaniem Cylicyjczyk Kleon, podporzdkowa mu si dobrowolnie. Eunus mg by kapanem, a w kadym razie gorliwym wyznawc, by moe wysokim wtajemniczonym w misteria syryjskiej bogini Atargatis, utosamianej 8 M. Cary, H. H. Scullard - Dzieje Rzymu od czasw najdawniejszych do Konstantyna - t. I, prze. J. Schwarkopf, PIW, Warszawa 1992, s. 394. 9 F. W. Walbank - wiat hellenistyczny - prze. G. Muszyski, Prszyski i S-ka, Warszawa 2003, s. 219; M. A. Levi, A. Bernardi - ibidem. 10 J. Wolski - op. cit. - s. 341. 11 Tak moim zdaniem naley tumaczy rozbienoci w datach rozpoczcia powstania, o ktrych wspomniano w przypisie 3, pomimo, e autorzy strony: http://www.livius.org w artykule pt. "Eunus", podaj w sposb nadzwyczaj lakoniczny: "This is exactly what happened in 136 or 135 BCE. A slave from Syria named Eunus, together with 400 other runaways, occupied Henna in central Sicily". 12 Haso: Eunus w anglojzycznej wersji Wikipedii; zob. take: M. Cary, H. H. Scullard op.cit. - t. II, przypis 2 do rozdz. XX, s. 544.

na Sycylii z Demetr13. Fakt, e w niezwykle atwy sposb porywa za sob rzesze ludzi, wiadczy nie tylko o niezwykej sugestywnoci jego wasnego charakteru. Jest to take dowd, e tego typu kulty misteryjne byy bardzo popularne na wyspie i bardzo powanie traktowane w sensie duchowym, co pozwolio porwa do walki ludzi i wyrwa ich z apatii, poprzez przekonanie, e sama Bogini pragnie odmiany ich losu. Niezalenie od tego, naley stwierdzi, e Eunus nie mg urodzi si prostym pasterzem, do ktrej to roli sprowadzio go niewolnictwo14. Po zdobyciu Henny, zosta obrany krlem i przyj imi Antioch, ktre w oczywisty sposb nawizywao do wielkich tradycji monarchii syryjskich Seleucydw. Owo przybrane imi, opisana charyzma i niezwyka skuteczno w dziaaniu wczajc w to wybitne talenty dowdcze wskazuj, e musia by czowiekiem wystarczajco wyksztaconym, aby zorganizowa sprawn administracj na opanowanych terenach. S to przymioty daleko wykraczajce poza podstawowe umiejtnoci pisania i czytania. Reakcja wadz rzymskich zarwno w samej prowincji, jak i w Rzymie bya tak saba, e niewolnicy w cigu kilku miesicy, korzystajc z penego zaskoczenia, opanowali niemal ca wysp, a w tym tak wane miasta, jak: Akragas, Tauromenion, Katana i Messyna15. Trudno powiedzie cokolwiek pewnego na temat wewntrznej organizacji niewolniczego krlestwa Sycylii. Wiadomo, e po zdobyciu przez powstacw, Henna staa si ich stolic. Wskazuje to dobitnie, e pastwo organizowane byo od pocztku z myl o walce, poniewa pooona w naturalnie obronnym miejscu Henna, zwana bya orlim gniazdem Sycylii16. Struktury spoeczne nowego krlestwa bynajmniej nie okazay si rewolucyjne. Nie zniesiono niewolnictwa, albowiem dla ludzi Staroytnoci pomys taki wydawa si absurdalny nawet, jeli sami byli niewolnikami. Natomiast byskawicznie i przy uyciu siy przeprowadzone zostay reformy o celu zblionym do tego, ktry pniej w samym Rzymie przywieca Tyberiuszowi Grakchusowi, tj. skierowane byy na zniwelowanie skrajnoci rozwarstwienia spoecznego, spowodowanego wzrostem wielkich majtkw ziemskich. Dziaania niewolnikw nie byy jednak ograniczone koniecznoci osigania jakichkolwiek kompromisw z warstw nobilitas; polegay na likwidacji wielkich majtkw ziemskich, z jednoczesn fizyczn eliminacj rodzin ich wacicieli. Natomiast mae gospodarstwa pozostawiono w spokoju. Wyzwoleni zostali wszyscy niewolnicy, ktrzy przyczyli si do powstania, jednak nie wszyscy niewolnicy w ogle. Zapewne pewna grupa osb zmienia te status spoeczny, tracc wolno osobist. Warto jednak zaznaczy, e dzieem Eunusa byo stworzenie odrbnego hellenistycznego pastwa pod samym nosem rzymskiej wilczycy. Byo ono moe efemeryd, jak na redni czas istnienia organizmw pastwowych, natomiast trwao dostatecznie dugo, by wyry si trwale w pamici rzymskiej warstwy rzdzcej i reprezentujcych j historykw, jeszcze wiele wiekw pniej. O dobrej organizacji pastwa zawiadcza fakt, e w cigu jego krtkiego istnienia zdoano nawet uruchomi mennic, ktra bia drobne monety z napisem: Krl Antioch oraz wizerunkiem Eunusa17. Biorc pod uwag podawane przez rne rda liczby ludzi, jakich mia do dyspozycji krl Antioch-Eunus, tj. od 70.000 do a 200.00018, atwo zrozumie, e powstanie spotkao si na wyspie z powszechnym poparciem. Mniej wicej w tym czasie Rzymianie byli w stanie wystawi dokonujc poboru wrd wszystkich zdolnych do noszenia broni (a do 60 roku ycia) okoo 770.000 wojska19. Rzeczywista mobilizacja nie bya jednak moliwa na tak skal, ani te w krtkim 13 14 http://www.livius.org - artyku pt. "Eunus" - ibidem cilej rzecz biorc, Eunus, w momencie zaangaowania si w bunt, nie by ju od pewnego czasu pasterzem. Jego waciciele, dostrzegszy we talenty ludyczne, przenieli go do suby domowej, gdzie zabawia rodzin Damofilosa podczas uczt swymi sztuczkami prestigitatorskimi i cyrkowymi; wicej ciekawostek na temat ycia Eunusa: angielskojzyczna wersja Wikipedii haso: First Servile War. 15 M. A. Levi, A. Bernardi ibidem. 16 J. Wolski ibidem. 17 Haso: Eunus w anglojzycznej wersji Wikipedii 18 Liczba 200.000 podawana tu za M. A. Levi, A. Bernardi (ibidem), wydaje si mocno przesadzona; przyjmujc ja za prawdopodobn, naleaoby uzna, e dotyczya ona caej populacji, cznie z kobietami i dziemi, nie za tylko zdolnych do noszenia broni mczyzn taki pogld reprezentuj autorzy hasa: First Servile War w angielskojzycznej wersji Wikipedii. 19 Polibiusz Dzieje Ks. I-V, excerpta Ksig VI, VII, VIII, Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Dane na podstawie wylicze Polibiusza odnosz si co prawda do okresu o okoo 80 lat wczeniejszego, jednak wydaje si, e moliwoci mobilizacyjne rzymian i

czasie. Liniowe wojska rzymskie bray wwczas udzia w przewlekajcych si kampaniach przeciwko Celtyberom i Luzytanom w Hiszpanii. Dokadny przebieg dziaa wojennych na Sycylii w latach 137-132 nie jest znany. Wiadomo, e w pierwszym okresie dziaa zniesione zostay lokalne oddziay pretorw. Nastpnie za prawdopodobnie po pewnym okresie przestoju w walkach i wzgldnego spokoju, potrzebnego Rzymianom na cignicie regularnej armii na Sycyli wysane zostay a trzy armie konsularne20. Jeeli przyj, e armia konsularna skadaa si z dwch legionw po mniej wicej 4.500-5.000 ludzi kady oraz tyle oddziaw sprzymierzecw (tzw. alae), otrzymamy czn liczb okoo 18 do 20 tysicy onierzy w kadej armii konsularnej21. Oznacza to, e angaujc kolejne siy w walkach z niewolnikami na Sycylii, Rzymianie ostatecznie skierowali w ten rejon cznie nie mniej, ni 60.000 regularnych, zaprawionych w bojach wojsk, przerzucanych sukcesywnie z Italii i Hiszpanii, gdzie stopniowo wygasay ostatnie punkty oporu Celtyberw. Jeli doliczymy rozbite w pocztkach powstania siy pretorw, bdziemy mogli spokojnie przyj, e siy obu stron byy w ostatecznym rozrachunku liczebnie zblione. Naturalnie, naley pamita, e armia Eunusa nie majc dodatkowego zaplecza - od momentu rozpoczcia dziaa wci zmniejszaa swoj liczebno, podczas gdy siy rzymskie, wspomagane wieymi odwodami, systematycznie rosy w miar zbliania si do koca kampanii. Rwnie w zakresie uzbrojenia oczywista jest olbrzymia dysproporcja. Niewolnicy zaczynali walk przy uyciu narzdzi rolniczych, dopiero pniej zdobywajc profesjonalne uzbrojenie na wrogu22 (i ewentualnie produkujc je we wasnym zakresie), podczas gdy rzymskie oddziay wkraczay do walki uzbrojone po zby. Z pewnoci te wikszo niewolnikw nie miaa dowiadczenia wojskowego, co musiao dramatycznie zmniejsza ich walory bojowe w starciu z co prawda jeszcze nie zawodow, jednake zaprawion w licznych walkach armi polow. Pomimo tych wszystkich dysproporcji, walki na Sycylii okazay si nadspodziewanie dugotrwae, a opr niewolnikw niezwykle zacity i skuteczny. Wedug wiadectw antycznych zastpca Eunusa Cylicyjczyk Kleon rwnie by zdolnym wodzem. Zdawa on sobie spraw z faktu, e brak moliwoci budowy floty wojennej praktycznie uniemoliwia powstrzymanie Rzymian przed ponownym wtargniciem na wysp. Z tego powodu, po pokonaniu najprawdopodobniej w polu lub w walkach podjazdowych pierwszej armii rzymskiej23, w ostatnim okresie walk, okoo roku 133, przeforsowa on plan obrony oparty o fortyfikacje gwnych miast wschodniego wybrzea Sycylii. Plan ten okaza si z pocztku skuteczny, gdy pierwszy z konsulw, ktrzy przystpili do pacyfikacji wyspy w tyme roku Pizon (Lucius Calpurnius Piso Frugi) nie odnis spodziewanego sukcesu, pomimo e udao mu si doprowadzi do zamknicia niewolnikw w odosobnionych punktach oporu, w tym do blokady samej Henny24. Dopiero kolejny wdz Rupiliusz (Publius Rupilius) zdoa wedrze si kolejno do bronionych miast, w tym do Tauromenion i Henny i stopniowo zdusi opr coraz bardziej wycieczonych i pozbawionych wsparcia niewolnikw. Jednake nawet dodatkowe siy, ktre zapewniy mu oddziay powracajce z zakoczonej wreszcie kilkudziesicioletniej wojny numantyskiej w Hiszpanii, nie zdoay wedrze si w mury Orlego Gniazda Sycylii; Henna pada za spraw zdrady.25. Ostatnie punkty oporu niewolnikw wci jednak si tliy i zdoa je zdawi dopiero pretor Marek Perperna (Marcus Perperna), ten sam, ktry ich sprzymierzecw mogy by podobne rwnie w roku 137, o ile przyjmiemy, e spowodowany rozrostem terytorium i nadaniem kolejnych praw sprzymierzecw wzrost populacji moliwej do wykorzystania by rwnowaony stratami wojennymi poniesionymi w wojnach. 20 M. A. Levi, A. Bernardi ibidem. 21 Liczebno legionu oraz skad armii konsularnej na podstawie zestawienia danych z nastpujcych rde: J. Sikorski - Kanny 216 p.n.e. - Wydawnictwo MON, Warszawa 1984, s. 33; K. Kciek - Magnezja 190 p.n.e. - Bellona, Warszawa 2003, s. 272-273. 22 Haso: Slave Revolts or Servile Wars in Italy na stronie:
http://ancienthistory.about.com/cs/slavesandslavery/a/slavewars.htmhttp://ancienthistory.about.com/cs/slavesandslavery/a/slavewars.ht m

23

O porace pierwszej armii rzymskiej wysanej dla stumienia buntu: M. Cary, H. H. Scullard op. cit. - t. I, s. 394 24 M. Cary, H. H. Scullard op. cit. - t. II przyp. 3, s. 545; autorzy Wikipedii pod hasem: Lucius Calpurnius Piso Frugi, stwierdzaj, e Pizon odnis zwycistwo nad niewolnikami, ale nie zdoa stumi buntu. 25 Hasa: Numantine war i Enna w angielskojzycznej wersji Wikipedii.

nastpnie pokona ostatecznie Aristonika, nielubnego syna ostatniego krla Pergamonu, koczc azjatyckie powstanie zainspirowane przez ruch, ktry na Sycylii wywoa Eunus26. Kleon zgin w walce. Sam Eunus, po zdobyciu Henny, zdoa zbiec i ukry si ze swoim dworem w jaskiniach27, jednake w kocu musia si podda. Wzity do niewoli, by prawdopodobnie, zwyczajem rzymskim, obwoony po Sycylii i Italii, po wszystkich miejscach, gdzie jeszcze trway walki przeciwko niewolnikom, aby ci, widzc go, zaprzestali oporu. W kocu Eunus zosta zamczony w wizieniu, a Rzymianie dali ostateczny wyraz nie tylko wasnemu okruciestwu, lecz rwnie rozmiarom swego przeraenia z powodu rozlegoci, dugotrwaoci i wytrwaoci powsta niewolniczych, bezlitonie mordujc tysice zapanych powstacw. W Minturnae ukrzyowano 500 niewolnikw, na Sycylii Perperna zada t haniebn mier podobno a 20 tysicom ludzi28. Jednake wszystkie te represje okazay si daremne. W 28 lat pniej, na Sycylii wybucho kolejne wielkie powstanie niewolnikw (104-100), za 27 lat po nim wielka rewolta Spartakusa. Rzymska armia przez dugie lata nie moga poradzi sobie z niedowiadczonymi w boju, le uzbrojonymi pasterzami, ktrych determinacja okazaa si by skuteczn przeciwwag dla organizacji, systemu walki i wyszkolenia zaprawionych w bojach zwycizcw Hannibala, Filipa V i Antiocha Wielkiego. Hubert Sommer, Pozna, 17 padziernika 2010 r.

26

http://www.livius.org - artyku pt. "Eunus" ibidem; haso: Marcus Perperna w angielskojzycznej Wikipedii. 27 Haso: Eunus w angielskojzycznej Wikipedii. 28 J. Wolski - op. cit. - s. 342.