Psychiatria

PRACA O R Y G I N A L N A

tom 7, nr 4, 129142 Copyright 2010 Via Medica ISSN 17329841

Nina Ogiska-Bulik1, Zygfryd Juczyski2

1 2

Zakad Psychologii Zdrowia Instytutu Psychologii Uniwersytetu dzkiego Wysza Szkoa Edukacji Zdrowotnej i Nauk Spoecznych w odzi

Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

Posttraumatic growth characteristic and measurement

Abstract Introduction. Positive changes following trauma and adversity which have been labeled as posttraumatic growth have received considerable attention during the last decade. The article presents the characteristics of the construct, mechanism of development, factors determining its occurrence and ways of assessment. The Posttraumatic Growth Inventory (PTGI) developed by Tedeschi and Calhoun is a most popular measure of this construct. Adaptation of PTGI to Polish conditions have been conducted. Material and methods. A sample of 730 persons, aged 1675 (M = 36.5; SD = 14.3), 49.6% men and 50.4% women, who experienced various traumatic events, completed the Polish version of the inventory. Results. Polish version of the PTGI has obtained satisfactory psychometric properties. Cronbachs alpha coefficient is 0.93, internal stability (assessed by testretest) 0.74. Exploratory and confirmatory factor analysis revealed a four-factor structure for the PTGI, including: Changes in self-perception, Changes in relating to others, Appreciation for life and Spiritual changes. They explain 57.7% of the total variance. The current normative data of the Polish version of PTGI are also presented. Conclusions. The obtained results confirm that Polish version of PTGI is a reliable and valid method to measure posttraumatic growth. Psychiatry 2010; 7, 4: 129142 key words: posttraumatic growth, Posttraumatic Growth Inventory, PTGI assessment

Wstp Pojcie potraumatycznego rozwoju Wystpienie pozytywnych zmian w nastpstwie dowiadczonej traumy czy nieszczcia mona znale w rnych ujciach filozoficznych, w literaturze i religii. Zmiany te mog si pojawi w nastpstwie przewlekej choroby, przebytego zawau serca oraz przey zwizanych z utrat bliskiej osoby, katastrof, wypadkiem, aktem terrorystycznym czy przestpstwem seksualnym.

Adres do korespondencji: prof. dr hab. n. hum. Nina Ogiska-Bulik Instytut Psychologii U ul. Smugowa 10/12, 91433 d e-mail: noginska@uni.lodz.pl

Wystpowanie wydarze o charakterze traumatycznym jest do powszechne. Z danych amerykaskich [1] wynika, e dowiadcza ich ponad 60% mczyzn i ponad 50% kobiet. Do najczciej wystpujcych nale: obserwowanie mierci lub zranienia, przeycie klski ywioowej lub poaru czy przeycie wypadku. Wysoki odsetek osb dowiadczajcych traumy wystpuje take w populacji polskiej. Badania przeprowadzone w grupie studentw siedmiu warszawskich wyszych uczelni wskazay, e 75,6% badanych przeyo co najmniej jedno takie dowiadczenie, a 16,5% relacjonowao cztery lub wicej takich wydarze. Najczciej wystpujcymi w grupie kobiet byy: utrata kogo bliskiego, doznawanie przemocy fizycznej w dziecistwie, zagraajcy yciu wypadek i obserwacja napadu lub zabjstwa. U m-

www.psychiatria.viamedica.pl

129

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

czyzn z kolei doznanie napadu/rozboju, zagraajcy yciu wypadek, doznanie przemocy fizycznej w dziecistwie i obserwowanie napadu/zabjstwa [2]. Przeycie dowiadczenia traumatycznego pociga za sob rne skutki i to nie tylko negatywne. Wymienia si trzy moliwe konsekwencje przeytej traumy, czyli 1. przetrwanie (survival), dla ktrego charakterystyczny jest niszy ni przed traum poziom funkcjonowania, 2. powrt do stanu rwnowagi (recovery) oraz 3. wzrost i rozwj (thriving, growth), ktry cechuje wyszy poziom funkcjonowania w porwnaniu z okresem sprzed traumy [3]. W ostatnich latach due zainteresowanie badaczy i praktykw wzbudza przede wszystkim ten ostatni aspekt. Wystpienie pozytywnych zmian w nastpstwie zmagania si z kryzysow sytuacj yciow okrela si mianem potraumatycznego rozwoju, wzrostu (posttraumatic growth). Termin ten wprowadzili Tedeschi i Calhoun [4], a nawizuje on do wczeniejszych pogldw Caplana czy Frankla, ktrzy wskazywali, e dowiadczanie silnie stresujcych wydarze, bdcych rdem cierpienia, moe wiza si nie tylko znegatywnymi nastpstwami, ale take z pojawieniem si pozytywnych zmian psychologicznych. Do opisu tego zjawiska uywa si te innych poj, takich jak wzrost zwizany ze stresem, odkrycie znaczenia, pozytywne zudzenia, rozkwit, czerpanie siy zprzeciwnoci czy transformacyjne radzenie sobie [5]. Wydaje si, e termin potraumatyczny rozwj lepiej ujmuje istot zjawiska ni wymienione pojcia, gdy jest czym wicej ni tylko powrotem do stanu rwnowagi po dowiadczonym przeyciu traumatycznym. W wyniku traumy osoba przechodzi pewnego rodzaju transformacj iuzyskuje wyszy ni przed traum poziom funkcjonowania, wyraajcy si midzy innymi w lepszym poczuciu dobrostanu czy wikszej wiadomoci yciowej. Tedeschi i Calhoun [4] wskazuj na trzy grupy pozytywnych zmian skadajcych si na potraumatyczny rozwj. S to zmiany w percepcji siebie, w relacjach interpersonalnych iw filozofii yciowej. Zmiany w percepcji siebie wi si przede wszystkim z poczuciem bycia lepsz osob, wzrostu osobistej siy, wyraajcym si w wyszym poczuciu wasnej wartoci, skutecznoci, wikszym zaufaniu do siebie i wasnych moliwoci, take wodniesieniu do przyszych wydarze. Takie osoby zauwaaj swoje zwikszone umiejtnoci radzenia sobie i przetrwania w skrajnie trudnych warunkach, dostrzegaj nowe moliwoci w yciu i stawiaj sobie nowe cele. Zmiany w relacjach zinnymi ludmi wyraaj si przede wszystkim w zwikszeniu wraliwoci i wspczucia

dla innych, wikszej skonnoci do otwierania si przed innymi. Ludzie pod wpywem traumatycznego dowiadczenia odnajduj w sobie si, ktra pozwala im zdystansem przyjrze si dotychczasowemu yciu i zmienia je na lepsze. Zmienia si rwnie filozofia ycia, ktra staje si bardziej dojrzaa, znaczca i satysfakcjonujca. Ludzie mog zmieni swoje przekonania egzystencjalne (religijne), zaczynaj w wikszym stopniu docenia ycie iprzeywa je bardziej wiadomie. W wikszym stopniu przywizuj wag do drobnych, codziennych wydarze, a zdaj si pomniejsza znaczenie wanych spraw yciowych. Rodzina, przyjaciele, a take drobne przyjemnoci dnia codziennego mog by postrzegane jako waniejsze od tych, ktre wczeniej traktowane byy jako pierwszoplanowe (np. kariera zawodowa). Dla potraumatycznego rozwoju istotne s cztery elementy: 1. Objawia si on najwyraniej w warunkach powanego kryzysu (anie w sytuacji agodniejszego od niego stresu). 2. Czsto towarzysz mu transformacyjne zmiany yciowe (ktre nie s rezultatem bdw spostrzegania czy interpretacji zdarzenia). 3. Jest dowiadczany raczej jako wynik (ni mechanizm radzenia sobie). 4. Wymaga radykalnej zmiany podstawowych zaoe dotyczcych wasnego ycia [4]. Proces potraumatycznego rozwoju Proces potraumatycznego rozwoju mona rozpatrywa na kilku etapach. Kiedy pojawia si traumatyczne wydarzenie, obraz wiata osoby zostaje cakowicie zaburzony. Zmusza to jednostk do zrewidowania swoich podstawowych zaoe na temat tego, kim jest, w jakim wiecie yje, jacy ludzie j otaczaj i czego moe si spodziewa w przyszoci. Nastpnym etapem dziaa jednostki jest prba odbudowania swojej wizji wiata i schematw poznawczych. To wszystko sprawia, e osoba dowiadczajca traumy nieustannie wraca mylami do sytuacji, w jakiej si znalaza, i dokonuje przetwarzania poznawczego ocharakterze nadawania sensu, rozwizywania problemu, wydobywania wspomnie iformuowania oczekiwa [5]. W wyniku tego poznawcze zaangaowanie jednostki odzwierciedla zazwyczaj brak dopasowania midzy tym, co si wydarzyo i jej reakcj zjednej strony a organizacj przekona, schematw i celw yciowych z drugiej strony. Moe to doprowadzi do przewiadczenia, e pewne przekonania ju nie obowizuj, pewne cele yciowe s nieosigalne, a schematy nie s zgodne z tym, co jest.

130

www.psychiatria.viamedica.pl

Nina Ogiska-Bulik, Zygfryd Juczyski, Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

Kiedy jednostka zda sobie z tego spraw, moe prbowa sformuowa nowe cele i zrewidowa choby gwne fragmenty swojego wiatopogldu w taki sposb, aby uwzgldni obecn, zmienion sytuacj. Zmiana sytuacji yciowej moe wpyn na pozytywne zaangaowanie si osoby wproces nadawania sensu aktualnym okolicznociom oraz bardziej fundamentalnym iistotnym dla jednostki sprawom, ktre pojawiy si wraz z now sytuacj. Nadawanie sensu aktualnym okolicznociom moe odzwierciedla proces zrozumienia kolejnoci wydarze, ktre wywoay obecny stan (np. co doprowadzio do mierci ukochanej osoby). Natomiast wdrugim przypadku zaangaowanie poznawcze powoduje korekt przekona szerszych ibardziej abstrakcyjnych, pojawiajcych si w yciu jednostki w nastpstwie traumy. Obydwa procesy maj na celu nadanie sensu traumie i prb jej zrozumienia. Kolejnym etapem przebiegu procesu potraumatycznego rozwoju jest otwieranie si na innych, czyli ujawnianie wewntrznego procesu innym. Osoba, ktra dowiadczya traumy, z reguy opowiada o przeytym dowiadczeniu lub te wyraa je w postaci pisemnych komunikatw. Ma to wpyw na poziom potraumatycznego rozwoju, zwaszcza jeli uwaga jednostki jest skupiona na elementach poznawczych i emocjonalnych. Take sposb, w jaki otoczenie spoeczne odbiera te informacje, wpywa na zjawisko potraumatycznego rozwoju. Otoczenie moe wpywa na jednostk w dwojaki sposb, czyli zachcajc j do wyjawiania myli i uczu zwizanych z sytuacj i akceptowaniem ich lub te zniechcajc i blokujc ich ujawnianie. To pierwsze podejcie sprzyja procesowi rozwoju, w drugim przetwarzanie poznawcze moe zosta zahamowane i skutkowa nieprzystosowaniem jednostki. Ostatnim etapem procesu rozwoju potraumatycznego jest zmiana sposobu rozumienia siebie i wasnego ycia. Trauma jest tu traktowana jako dowiadczenie wzbogacajce histori ycia jednostki, jako czas rozliczenia. Skania to do refleksji nad przetwarzaniem wasnych wydarze yciowych oraz postrzegania siebie jako autora zmian w obrazie wasnego Ja iwasnego ycia. Jednoczenie pojawia si problem dynamiki osignitych zmian yciowych, bdcych efektem poradzenia sobie z kryzysem, ktre albo wymagaj podtrzymywania albo wraz z upywem czasu zaczynaj sabn. Najwicej pozytywnych zmian zauwaa si w okresie od dwch tygodni do dwch miesicy po przeytym wydarzeniu. Tedeschi i Calhoun [5, 6] uwaaj jednak, e potraumatyczny rozwj moe mie miej-

sce rwnie wiele lat po traumie. Co wicej, proces potraumatycznego rozwoju nie wyklucza wystpowania stanu dystresu i obnienia poczucia dyskomfortu. Ich wystpienie wydaje si wrcz konieczne w celu przystosowania si do nowych okolicznoci. Jednak dowiadczanie potraumatycznego rozwoju i psychicznego dystresu, jak twierdz Tedeschi iCalhoun [5], stanowi zasadniczo odrbne wymiary. Osoba dowiadczajca rozwoju moe jednoczenie przejawia stan dystresu i obnionego poczucia dobrostanu. Potwierdzaj to wyniki bada przeprowadzonych przez Helgeson i wsp. [7], wskazujce na pozytywny zwizek potraumatycznego wzrostu z niektrymi objawami PTSD (post-traumatic stress disorder), czyli intruzj i unikaniem negatywnych myli, zwizanych z dowiadczanym wydarzeniem traumatycznym. Podtrzymywanie rozwoju moe wymaga okresowych, nieprzyjemnych powrotw do tego, co zostao utracone. Dochodzi tu do swoistej konfrontacji straty z tym, co jednostka dziki niej zyskaa. Potraumatyczny rozwj moe prowadzi do poczucia bardziej spenionego i majcego wikszy sens ycia, co nie jest rwnoznaczne z poczuciem szczcia czy beztroski. Potraumatyczny wzrost nie oznacza take, e samo przeycie traumy jest czym dobrym, podanym czy koniecznym dla rozwoju czy dokonania zmiany. Wprawdzie rozwj potraumatyczny jest do czstym zjawiskiem, jego wystpowanie ksztatuje si na poziomie 3090% [8], ale to nie oznacza, e kada osoba, ktra przeyje traum, dowiadczy rozwoju lub te e jest to konieczny element penego powrotu do zdrowia po dowiadczeniu traumatycznym. Naley te zwrci uwag na to, e to nie sama trauma powoduje rozwj, lecz podejmowane w jej wyniku strategie zaradcze. Czynniki warunkujce potraumatyczny rozwj Dostpne w literaturze dane nie pozwalaj na jednoznaczne rozstrzygnicia tego, co decyduje, e jedni ludzie dowiadczaj rozwoju w wyniku doznanej traumy, a inni nie. Zakada naley udzia wielu rnych czynnikw, w tym rwnie rodzaju i intensywnoci dowiadczonej traumy. Niektrzy badacze, jak na przykad Park i wsp. [9], wskazuj na prostoliniowy zwizek midzy intensywnoci wydarzenia a wzrostem, inni za, jak na przykad Tedeschi i Calhoun [6] sugeruj raczej zwizek krzywoliniowy i zakadaj, e sytuacja traumatyczna o sabym nasileniu prowadzi do mniejszego wzrostu, silniejsza za do wikszego. Jednake ekstremalne wydarzenia mog skutkowa sab adaptacj i niskim wzrostem lub jego brakiem.

www.psychiatria.viamedica.pl

131

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

Wystpieniu potraumatycznego rozwoju sprzyjaj podmiotowe waciwoci jednostki, a przede wszystkim odporno psychiczna i zintegrowana osobowo. Im lepiej zintegrowana jest osobowo jednostki, tym ma ona wiksze szanse na poradzenie sobie z traumatycznym wydarzeniem. Istotn rol w skutecznym poradzeniu sobie z traum peni take zaangaowanie poznawcze zwizane z przetwarzaniem traumy oraz skonno do ujawniania tego procesu innym osobom [10]. Tak wic styl funkcjonowania poznawczego, oparty na poszukiwaniu, zbieraniu, przetwarzaniu informacji i ich twrczej strukturalizacji zwiksza szanse na wystpienie potraumatycznego rozwoju. Istotna wydaje si rwnie umiejtno odnajdywania sensu i znaczenia dowiadczonych sytuacji traumatycznych. Helgeson i wsp. [7] wskazuj na rol optymizmu i religijno. Religijno moe oznacza, e czerpanie korzyci z wydarze traumatycznych jest zwizane z rozwojem duchowym jednostki. Prawdopodobiestwo potraumatycznego rozwoju zwikszaj take takie wymiary osobowoci, jak wysokie nasilenie otwartoci na dowiadczenia, ekstrawersji, ugodowoci isumiennoci, a niskie neurotycznoci [11]. Ponadto pozytywny zwizek zosta potwierdzony midzy potraumatycznym rozwojem a optymizmem, nadziej, odpornoci (hardiness), wasn skutecznoci, poczuciem humoru oraz wewntrznym poczuciem kontroli. Szanse na potraumatyczny rozwj zwiksza take poczucie koherencji, traktowane jako istotny czynnik wpywajcy na skuteczne radzenie sobie z przeciwnociami losu, chocia uzyskane dane nie s jednoznaczne [12]. Wyniki innych bada potwierdzaj pozytywny zwizek wzrostu potraumatycznego zdowiadczaniem pozytywnych emocji, takich jak nadzieja, zadowolenie [13], oraz oglnym dobrostanem jednostki [14]. Wyniki bada dowodz, e pozytywne emocje s wyzwalane nawet wnajbardziej stresujcych zdarzeniach i mog towarzyszy negatywnym. Osoby dowiadczajce czciej emocji pozytywnych w sytuacji krytycznej przejawiaj wikszy dystans emocjonalny, elastyczno i otwarto na informacje oraz ich integracj, co zwiksza ich szanse na potraumatyczny rozwj [15]. Istotn rol w zmniejszeniu objaww nieprzystosowania w wyniku doznanego kryzysu peni prno. Jest ona traktowana jako wzgldnie trwaa cecha osobowoci [16] czy trway zasb jednostki [17], ktry najczciej pojawia si w wyniku dowiadczania przez osob powanych trudnoci lub zagroenia (konstrukt ten zosta szerzej omwiony w ksice Osobowo,

stres a zdrowie autorstwa Ogiskiej-Bulik i Juczyskiego z 2008 roku). Prno jest powizana z wystpowaniem pozytywnych emocji, a te odgrywaj rol bufora, ktry chroni przed negatywnymi skutkami kryzysu [18]. Prno sprzyja take pojawianiu si pozytywnych zmian w wyniku dowiadczonej traumy [1921]. Potraumatyczny rozwj jest traktowany jako proces radzenia sobie z traumatycznymi wydarzeniami [22]. Wprawdzie Tedeschi i Calhoun [5] zakadaj, e jest on efektem przeytej traumy, ale jednoczenie wskazuj, e to nie sama trauma przyczynia si do wzrostu, lecz podejmowane w jej wyniku strategie zaradcze. W tym procesie istotn rol odgrywa nadawanie znaczenia wydarzeniom traumatycznym oraz takie strategie, jak pozytywne przewartociowanie, powstrzymywanie si od dziaania czy sprawowanie kontroli nad sytuacj. Linley i Joseph [12] podkrelaj take rol aktywnego angaowania si wpokonywanie kryzysu, poszukiwania wsparcia, zarwno emocjonalnego, jak iinstrumentalnego, oraz radzenia sobie opartego na religii. Wrd podmiotowych waciwoci jednostki determinujcych potraumatyczny rozwj naley take wymieni pe osoby dowiadczajcej kryzysu, a take cho w mniejszym stopniu wiek i ras. W metaanalizie dokonanej przez Helgeson i wsp. [7] wykazano, e kobiety, osoby modsze i rasy nie biaej dowiadczaj wikszego rozwoju. Na podobn zaleno wskazuj Tedeschi i Calhoun [23]. Mona to tumaczy tym, e kobiety czciej stosuj pozytywne przewartociowanie i ujawniaj swoje emocje. Na czerpanie wikszych korzyci z traumy przez osoby modsze wskazuj take Linley i Joseph [12]. Natomiast status ekonomiczny, wyksztacenie i stan cywilny nie maj zwizku z potraumatycznym rozwojem. Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju W literaturze znanych jest kilka narzdzi pomiaru potraumatycznego rozwoju: The Stress-Related Growth Scale (SRGS) [9] zawierajca 50 twierdze, The Revised Stress-Related Growth Scale (RSRGS) [24] skadajca si z 8 podskal zawierajcych 43 twierdzenia, The Changes in Outlook Questionnaire (CiOQ) [25] obejmujcy 26 twierdze dotyczcych zmian pozytywnych i negatywnych, The Perceived Benefit Scales (PBS) [26] uwzgldniajce 30 zmian pozytywnych i 8 negatywnych. Najbardziej znany jest Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju (PTGI, The Posttraumatic Growth Inventory), ktrego autorami s Tedeschi i Calhoun [4]. WPolsce brakuje narzdzi do oceny potraumatyczne-

132

www.psychiatria.viamedica.pl

Nina Ogiska-Bulik, Zygfryd Juczyski, Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

go rozwoju, dlatego zdecydowano opodjciu prac nad adaptacj PTGI do polskich warunkw. Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju skada si z 21 twierdze sformuowanych pozytywnie i opisujcych rne zmiany zaistniae w wyniku dowiadczonego wydarzenia traumatycznego. W wersji oryginalnej inwentarz bada 5 aspektw, a mianowicie zmiany: W relacjach zinnymi (Relating to others 7 pozycji), Nowe moliwoci (New possibilities 5), Poczucie osobistej siy (Personal strength 4), Zmiany duchowe (Spiritual changes 2) i Docenianie ycia (Appreciation for life 3) [4]. Pi wymiarw PTGI potwierdzono w kilku badaniach [27, 28]. W kilku innych uzyskano struktur od jedno- [29], dwu- [30], trzy- [29, 31, 32] do czteroczynnikowej [33]. Ponadto, poniewa identyfikowane w analizie czynniki koreluj ze sob, mona przyj, e u ich podoa ley jeden czynnik oglny [34]. Narzdzie zostao poddane procesowi translacji, zgodnie z zasadami przyjtymi przez wiatow Organizacj Zdrowia na uytek bada midzykulturowych [35]. Uzgodnion wersj polsk przetumaczono ponownie na jzyk angielski i porwnano z oryginaem. Tak przygotowan wersj przeprowadzono badania, najpierw w kilkunastoosobowej grupie ozrnicowanym wieku i poziomie wyksztacenia, w celu ustalenia zrozumiaoci twierdze, a nastpnie w rnych grupach po to, by ustali rzetelno i trafno narzdzia. Materia i metody Badaniami objto cznie 730 osb w wieku 1675 lat (M [mean] = 36,5 14,3), w tym do 20 lat 16%, 2135 37%, 3655 35% oraz powyej 55 lat 12%. Mczyni stanowili 49,6%, akobiety 50,4% badanych. Badani reprezentowali wszystkie poziomy wyksztacenia, zprzewag redniego. Ogem badaniem objto 13 rnych grup (poza autorami artykuu prowadzili je Felcyn-Koczewska, Je, Krawczyk, Szczepaska, Barwiska). Poza najbardziej liczn grup modziey (n = 95) dobran w sposb losowo-warstwowy (szkoa, klasa), w pozostaych grupach stosowano dobr celowy. Badani dowiadczyli rnego rodzaju sytuacji traumatycznych zwizanych z aob po stracie bliskiej osoby, uszkodzeniem rdzenia krgowego, hospitalizacj po zawale serca, mastektomi. Badano matki dzieci chorych na cukrzyc, na leukemi, rodzicw dzieci z zespoem Downa, onierzy uczestniczcych w misjach pokojowych oraz straakw i policjantw dowiadczajcych wydarze traumatycznych w zwizku z wykonywan prac.

Oprcz inwentarza PTGI, ktry wypeniali wszyscy badani, pozostae metody, suce do oceny trafnoci narzdzia, stosowano w wybranych grupach. Wykorzystano nastpujce narzdzia: polska wersja Zrewidowanej Skali Wpywu Zdarze (IES-R, Impact of Events Scale-Revised) [36], suca do pomiaru zaburze po stresie traumatycznym. Skada si z 22 stwierdze ocenianych w 5-stopniowej skali typu Likerta, ktre wchodz w skad 3 podskal: intruzji, pobudzenia i unikania; Skala Pomiaru Prnoci (SPP-25), autorstwa Ogiskiej-Bulik i Juczyskiego [37] przeznaczona do oceny predyspozycji osobowociowych chronicych przed negatywnymi nastpstwami dowiadczanych wydarze, zarwno tych traumatycznych, jak i codziennych; Kwestionariusz Wzbogacenie Dowiadczenia Osobistego, opracowany przez Kaniastego, przeznaczony do oceny pozytywnych skutkw uczestnictwa w wydarzeniu traumatycznym [38]; Kwestionariusz Oceny Stresu (KOS), sucy do oceny sytuacji stresowej w kategoriach krzywdy/ /straty, zagroenia i wyzwania [39]. Wyniki Rzetelno i trafno inwentarza W celu weryfikacji trafnoci konstrukcyjnej PTGI zastosowano konfirmacyjn analiz czynnikow. Uzyskane wskaniki dobroci dopasowania (GFI [goodness of fit index], AGFI [adjusted GFI], wymagane wartoci > 0,90), wskaniki oparte na niecentralnoci (RMSEA [root mean square error of approximation], McDonalda, wymagane wartoci odpowiednio < 0,05 i > 0,90) oraz statystyka chi-kwadrat (wymagana nieistotna) nie potwierdziy picioczynnikowej struktury polskiej wersji PTGI. Przeprowadzona analiza czynnikowa gwnych skadowych z rotacj varimax wykazaa, e wmodelu picioczynnikowym wersji oryginalnej jedynie czynnik 5 (Docenianie ycia) jest identyczny z wynikami wasnymi. W czynniku 1 (Relacje z innymi), do ktrego weszo 7 pozycji, dwa twierdzenia (nr 15 i 16) zawieray wysokie adunki w dwch rnych czynnikach. Z kolei wszystkie twierdzenia skadajce si w wersji oryginalnej na czynnik 2 (Nowe moliwoci) oraz 3 (Poczucie osobistej siy) weszy w skad jednego czynnika. W sposb identyczny do opisanego sprawdzono model trjczynnikowy potwierdzony w kilku badaniach [31] i sprowadzajcy ca struktur inwentarza do zmian wpercepcji siebie, w relacjach interpersonal-

www.psychiatria.viamedica.pl

133

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

nych i wfilozofii ycia. Rwnie ten model okaza si sabo dopasowany. Dla pozycji nr 5, 6, 8, 9, 17 i 19 otrzymano wysokie adunki wdwch rnych czynnikach. Ponadto, podobnie jak w modelu picioczynnikowym, twierdzenia wchodzce w wersji oryginalnej w skad czynnikw 2 i 3 tworzyy jeden czynnik, za dwa twierdzenia czynnika 4 (Zmiany duchowe) wchodziy do czynnika 1 (Relacje zinnymi). Analiza czynnikowa wasnych wynikw bada 730 osb wykazaa najlepsze dopasowanie dla modelu czteroczynnikowego. Ustalona sia zwizku midzy zmiennymi (Kaiser-Meyer-Olkin) uprawnia do zastosowania analizy eksploracyjnej metod komponent gwnych z rotacj varimax. Do wyonienia czynnikw zastosowano kryterium Kaisera, rekomendujce wartoci wasne powyej 1 oraz test osypiska Cattella. Wyniki tego drugiego, uzasadniajce przyjcie rozwizania czteroczynnikowego, przedstawiono na rycinie 1. Za kryteria suce identyfikacji czynnikw przyjto wartoci adunkw powyej 0,40 w jednym czynniku i rnice midzy adunkami w dwch czynnikach co najmniej 0,30. Zidentyfikowane czynniki nazwano: 1. Zmiany w percepcji siebie (9 twierdze) wyjania 39,6% wariancji cakowitej; 2. Zmiany w relacjach z innymi (7)

Rycina 1. Test osypiska komponent gwnych polskiej wersji PTGI Figure 1. Scree plot of principal component analysis of Polish version of PTGI

7,5%; 3. Wiksze docenianie ycia (3) 5,7% oraz 4. Zmiany duchowe (2) 4,9%. Wszystkie cztery czynniki wyjaniaj 57,7% zmiennoci cakowitej. Ich adunki czynnikowe zawarto w tabeli 1. W wersji oryginalnej [4] pi czynnikw wyjaniao 60% wariancji. Z wymienionych czterech czynnikw zbudowano model (por. ryc. 2) uwzgldniajcy 4 zmienne ukryte (na ryc. 2 w postaci k), 21 zmiennych jawnych (pro-

Tabela 1. Wskaniki rzetelnoci pozycji inwentarza i struktura czynnikowa (analiza eksploracyjna) Table 1. Reliability coefficients the items of the inventory and factor structure (exploratory analysis) adunki czynnikowe Cz. 1 rtt 1 2 3 4 Cz. 2 6. 8. 9. 15. 16. 20. 21. adunki czynnikowe rtt 0,57 0,65 0,56 0,53 0,65 0,65 0,69 1 2 0,67 0,53 0,36 0,41 0,50 0,77 0,75 3 4

3. 0,52 0,72 4. 0,58 0,59 7. 0,58 0,62 10. 0,66 0,61 11. 0,68 0,63 12. 0,66 0,59 14. 0,56 0,69 17. 0,56 0,48 19. 0,57 0,45 a Cronbacha = 0,87 Warto wasna = 8,32 Cz. 3 rtt 1 2 3 0,76 0,73 0,60 4

a Cronbacha = 0,85 Warto wasna = 1,57 Cz. 4 5. 18. rtt 0,54 0,45 1 2 3 4 0,66 0,79

1. 0,51 2. 0,62 13. 0,53 a Cronbacha = 0,73 Warto wasna = 1,20

a Cronbacha = 0,63 Warto wasna = 1,04

134

www.psychiatria.viamedica.pl

Nina Ogiska-Bulik, Zygfryd Juczyski, Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

Rycina 2. Czteroczynnikowy model polskiej wersji PTGI Figure 2. Four-structure model of the Polish version of PTGI

stokty y1y21) oraz bdy pomiaru (e1e21). W porwnaniu z wymienionymi wczeniej modelami trzyipicioczynnikowymi, model czteroczynnikowy uzyska najlepsze parametry dobroci dopasowania: Joreskog GFI = 0,920, AGFI = 0,894 i oparte na niecentralnoci, czyli: Steiger-Lind RMSEA = 0,05, wskanik McDonalda = 0,95. Jedynie wynik testu chi-kwadrat (739, df = 164, p < 0,000) wskazuje na gorsze dopasowanie, jednak jego istotno w tym wypadku wie si z du liczebnoci badanej grupy. Rzetelno przyjtej wersji PTGI oceniono poprzez oszacowanie jego zgodnoci wewntrznej. Wszystkie pozycje inwentarza koreluj z wynikiem oglnym powyej 0,40, co wskazuje na wystarczajc moc dyskryminacyjn. Zgodno wewntrzna, mierzona za pomoc wspczynnika alfa Cronbacha, jest wysoka i wynosi dla caej skali 0,93. W wersji oryginalnej rzetelno wewntrzna caej skali wynosia alfa = 0,90, za wspczynnik staoci oglnego wyniku 0,71 [4]. Wspczynniki rzetelnoci wewntrznej dla poszczeglnych czynnikw take naley uzna za wysokie. Mieszcz si one w granicach od a = 0,87 do a = 0,63 (por. tab. 1). Rzetelno dwch pierwszych czynnikw, skadajcych si z 9 i 7 pozycji, jest wysza.

Wszystkie pozycje wchodzce w skad danego czynnika koreluj z jego wynikiem oglnym powyej 0,50, poza twierdzeniem nr 18 z czynnika 4. Stabilno bezwzgldna, mierzona za pomoc testu retestu (po 2 miesicach), ustalona w badaniach w 35-osobowej grupie studentw, wynosi 0,74 i jest zadowalajca. Wszystkie cztery czynniki PTGI koreluj wysoko z oglnym wskanikiem (kolejno: 0,89; 0,88; 0,71; 0,64). Trafno konstrukcyjn omwiono na pocztku prezentacji wynikw. Z kolei trafno zewntrzn PTGI ustalono poprzez korelacje jego wynikw z wynikami innych narzdzi, mierzcymi zblione konstrukty lub czynniki wpywajce na potraumatyczny rozwj. Wbadaniach pacjentw kardiologicznych (n = 63) potraumatyczny rozwj, w tym jego wymiary dotyczce doceniania ycia oraz zmian w relacjach z innymi, korelowa dodatnio zdwoma objawami stresu potraumatycznego skali IES-R, czyli intruzj (r = 0,34, p < 0,01) ipobudzeniem (r = 0,33, p < 0,01). Dowiadczenie stresu w postaci intruzji, wyraajcej powracajce obrazy, sny, myli zwizane z traum, oraz pobudzenia, charakteryzujcego si wzmoon czujnoci, lkiem, trudnociami w koncentracji uwagi, moe

www.psychiatria.viamedica.pl

135

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

Tabela 2. PTGI: rednie i odchylenia standardowe pozycji (n = 730) Table 2. PTGI: the means and standard deviations of the items (n = 730) Lp 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Tre stwierdzenia Zmieniem/am swoje priorytety odnonie tego, co jest wane w yciu Bardziej doceniam warto swojego ycia Rozwinem/am nowe zainteresowania Mam wiksze poczucie zaufania do siebie Lepiej rozumiem problemy duchowe W wikszym stopniu dostrzegam, e w trudnych chwilach mog liczy na wsparcie innych Wyznaczyem/am now drog w swoim yciu Mam wiksze poczucie bliskoci z innymi Chtniej wyraam swoje emocje Jestem przekonany/a, e mog lepiej poradzi sobie z trudnociami Jestem w stanie zrobi co lepszego ze swoim yciem Potrafi bardziej zaakceptowa sposb rozwizywania wielu spraw Bardziej doceniam kady dzie Pojawiy si nowe moliwoci, ktrych wczeniej nie byo Mam wicej wspczucia dla innych Wkadam wicej wysiku w swoje relacje z innymi Jestem bardziej skonny/a zmienia to, co powinno by zmienione Staem/am si bardziej religijny/a Uwiadomiem/am sobie, e jestem silniejszy/a ni mylaem/am Wiele si dowiedziaem/am, jak wspaniali s ludzie Bardziej akceptuj to, e inni ludzie s mi potrzebni Wynik oglny PTGI M 3,02 3,38 2,51 2,73 2,59 3,08 2,76 2,88 2,51 3,02 2,92 2,99 3,40 2,57 3,19 2,93 2,91 1,99 3,21 2,72 3,03 60,36 SD 1,68 1,52 1,63 1,60 1,65 1,53 1,71 1,58 1,60 1,51 1,52 1,43 1,55 1,66 1,58 1,50 1,48 1,72 1,51 1,56 1,55 20,60

M (mean) rednia; SD (standard deviation) odchylenie standardowe; PTGI (The Posttraumatic Growth Inventory) Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju

wspistnie zpotraumatycznym rozwojem, polegajcym na zmianach w relacjach z innymi i w filozofii ycia. Z kolei zmiany w percepcji siebie wizay si z waciwoci okrelan pojciem prnoci [37], zwaszcza jej wymiarem otwartoci na nowe dowiadczenia ipoczucia humoru (r = 41, p < 0,001) oraz kompetencjami osobistymi do radzenia sobie itolerancj negatywnych emocji (r = 34, p < 0,01). Wbadaniach przeprowadzonych w grupie policjantw (n = 35) korelacja wskanika Wzbogacenie Dowiadczenia Osobistego Kaniastego z oglnym wynikiem PTGI okazaa si do niska (0,28, p < 0,05). W badaniach wrd straakw z jednostek ratowniczo-ganiczych (n = 65), dowiadczajcych wydarze traumatycznych w zwizku z wykonywan prac, istotne statystycznie korelacje stwierdzono midzy potraumatycznym rozwojem a ocen stresu w kategoriach krzywdy/straty (r = 0,30; p < 0,01) oraz wyzwania (0,30 p < 0,01). Maj one charakter dodatni, co oznacza, e potraumatycznemu rozwojowi sprzyja ocena stresujcych wydarze, zarwno jako doznanej krzywdy/straty, jak i wyzwania. Nie zanotowano zwizku midzy ocen stresu w kategoriach

zagroenia a wystpieniem pozytywnych zmian skadajcych si na potraumatyczny wzrost. Normalizacja W tabeli 2 zamieszczono rednie wyniki poszczeglnych twierdze Inwentarza Rozwoju Potraumatycznego dla wszystkich badanych grup. Najniszy wynik dotyczy twierdzenia 18. Staem/am si bardziej religijny/a (M = 1,99), najwyszy twierdzenia 13 Bardziej doceniam kady dzie (M = 3,40). Pe i wiek rnicuj nasilenie potraumatycznego rozwoju (por. tab. 3). Wicej pozytywnych zmian dowiadczaj kobiety. Dotyczy to przede wszystkim tych w relacjach z innymi oraz zmian duchowych, natomiast brakuje rnic wzakresie zmian w percepcji siebie. Podobnie wikszo danych zaprezentowanych wliteraturze wskazuje na istotnie wysze wyniki w rozwoju potraumatycznym u kobiet ni umczyzn [12]. Znacznie mniejsze zrnicowanie wie si z wiekiem. Ustarszych osb wystpuj wiksze zmiany w relacjach z innymi oraz zmiany duchowe, brak natomiast rnic w zakresie percepcji siebie i wikszego doceniania ycia. Z kolei Milam i wsp.

136

www.psychiatria.viamedica.pl

Nina Ogiska-Bulik, Zygfryd Juczyski, Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

Tabela 3. PTGI: porwnanie rednich wynikw ze wzgldu na pe i wiek Table 3. PTGI: comparison of the means, stratified by sex and age Mczyni (n = 362) M 1. Zmiany w percepcji siebie 2. Zmiany w relacjach z innymi 3. Wiksze docenianie ycia 4. Zmiany duchowe Wynik oglny 26,19 19,39 9,61 4,06 59,24 SD 8,94 7,33 3,75 2,81 18,56 M 26,18 22,11 10,38 5,27 63,95 Kobiety (n = 368) SD 9,54 7,65 3,56 2,81 19,84 t 0,008 4,903 2,855 5,866 3,307 p NS 0,000 0,004 0,000 0,001

Modsi ( 35 lat) (n = 388) M 1. Zmiany w percepcji siebie 2. Zmiany w relacjach z innymi 3. Wiksze docenianie ycia 4. Zmiany duchowe Wynik oglny 26,47 20,00 9,76 4,44 60,68 SD 9,41 7,71 3,73 2,86 19,50 M

Starsi (> 35 lat) (n = 342) SD 9,05 7,41 3,59 2,86 19,14 t 0,909 2,910 1,860 2,277 1,395 p NS 0,004 NS 0,02 NS

25,85 21,63 10,27 4,93 62,68

M (mean) rednia; SD (standard deviation) odchylenie standardowe; PTGI (The Posttraumatic Growth Inventory) Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju; NS nieistotne statystycznie

[40] wskazuj, e to raczej modsze osoby czerpi wiksze korzyci z traumy. Zwizek midzy wiekiem a potraumatycznym wzrostem jest wic niejednoznaczny i wymaga dalszych bada. W tabeli 4 zamieszczono rednie wyniki kilkunastu badanych grup, osb zdrowych ichorych, modziey i dorosych. Wyniki midzy grupami rni si statystycznie bardzo istotnie (PTGI F = 4,27, p < 0,000; czyn. 1 F = 2,05, p < 0,02; czyn. 2 F = 6,03, p < 0,000; czyn. 3 F = 6,62, p < 0,000; czyn. 4 F = 7,85, p < 0,000). Dane wskazuj, e najwicej pozytywnych zmian w wyniku dowiadczenia traumatycznego zdarzenia wystpuje u matek dzieci chorych na leukemi, rodzicw dzieci z zespoem Downa oraz u byych wychowankw domu dziecka, najmniej natomiast u policjantw i onierzy uczestniczcych w misjach pokojowych. Uwzgldniajc poszczeglne czynniki, najwicej pozytywnych zmian w obrazie siebie (cz. 1) zanotowano w grupie rodzicw dzieci z zespoem Downa, w zakresie pozostaych czynnikw, czyli relacji z innymi, doceniania ycia i sfery duchowej w grupie matek dzieci chorych na leukemi. Sposb badania i interpretacja wynikw Kwestionariusz PTGI jest narzdziem samoopisu poprzedzonym instrukcj dotyczc celu badania

i sposobu wypeniania kwestionariusza. Naley jednak upewni si zwaszcza w przypadku osb chorych lub w podeszym wieku czy badany potrafi samodzielnie przeczyta i czy rozumie tre zawartych stwierdze. Prowadzcy badanie moe pomc w wyjanieniu znaczenia danego stwierdzenia, lecz nie moe sugerowa odpowiedzi. Przy odbieraniu arkusza odpowiedzi naley sprawdzi, czy badany ustosunkowa si do wszystkich zawartych tam pozycji, a w przypadku wystpujcych brakw poprosi o uzupenienie. U osb chorych lub starszych badania powinny by prowadzone indywidualnie, co zapewni badanemu poczucie bezpieczestwa, zwikszy motywacj i zachci go do udzielania szczerych odpowiedzi. Czas potrzebny na wypenienie kwestionariusza nie przekracza 10 minut. Badanie (zacznik) poprzedza krtka instrukcja wprowadzajca, a nastpnie respondent zaznacza rodzaj zdarzenia traumatycznego i czas, jaki upyn od tego wydarzenia. Jeeli celem badania jest ocena zmian zwizanych z konkretnym wydarzeniem dowiadczonym przez badanego, to zamiast zaznaczania rodzaju zdarzenia wpisujemy to oceniane zdarzenie. Oglny wynik oraz wyniki czterech czynnikw oblicza si zgodnie z podanym w tabeli 5 kluczem diagnostycznym. Poszczeglne czynniki oznaczaj:

www.psychiatria.viamedica.pl

137

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

Tabela 4. PTGI: rednie potraumatycznego rozwoju w rnych grupach badanych Table 4. PTGI: the means of posttraumatic growth in various group Grupa n PTGI 1. Modzie Byli wychowankowie domu dziecka Kobiety pracujce Straacy (jedn. ratowniczo-ganicze) Policjanci onierze, uczestnicy misji pokojowych Osoby w aobie Matki dzieci chorych na cukrzyc Matki dzieci chorych na leukemi Rodzice dzieci zzespoem Downa Osoby z uszkodzeniem rdzenia krgowego Kobiety po mastektomii Pacjenci kardiologiczni Ogem 95 30 32 65 35 92 57 30 57 44 50 80 63 730 61,77 (15,2) 67,00 (23,2) 61,25 (20,5) 61,57 (14,7) 53,46 (18,4) 55,12 (21,2) 61,77 (15,1) 60,01 (16,8) 73,25 (17,6) 67,20 (22,3) 59,86 (21,0) 60,44 (19,3) 60,73 (19,0) 61,62 (19,3) 24,65 (7,3) 27,13 (9,9) 26,53 (9,7) 27,38 (6,9) 23,11 (9,5) 25,38 (9,9) 24,65 (7,3) 26,39 (8,7) 28,56 (9,5) 28,84 (10,3) 27,12 (10,6) 24,33 (9,3) 24,46 (9,0) 26,18 (9,2) 2. 21,35 (6,4) 23,53 (8,7) 20,31 (7,4) 19,89 (6,1) 16,86 (6,7) 17,75 (8,0) 21,35 (6,4) 19,65 (7,1) 25,93 (6,8) 21,98 (8,3) 19,30 (7,1) 21,54 (7,6) 21,41 (7,7) 20,76 (7,6) Czynniki 3. 10,19 (3,6) 10,80 (4,1) 9,50 (4,3) 10,06 (3,4) 9,54 (4,3) 8,03 (3,8) 10,19 (3,6) 9,23 (3,5) 12,75 (2,3) 11,07 (3,7) 10,20 (3,3) 9,72 (2,7) 10,41 (3,6) 10,00 (3,7) 4. 5,58 (2,1) 5,53 (3,3) 4,91 (2,7) 4,23 (2,5) 3,94 (2,8) 3,96 (2,9) 5,58 (2,1) 4,74 (2,8) 6,00 (2,8) 5,32 (3,0) 3,24 (2,7) 4,85 (3,0) 4,44 (2,8) 4,67 (2,9)

PTGI (The Posttraumatic Growth Inventory) Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju

Czynnik 1. Zmiany w percepcji siebie w wyniku dowiadczonej traumy czowiek dostrzega nowe moliwoci i odczuwa wzrost poczucia osobistej siy. Czynnik 2. Zmiany w relacjach z innymi wiksze poczucie zwizku z innymi, wzrost empatii i altruizmu. Czynnik 3. Wiksze docenianie ycia zmiana filozofii ycia, dotychczasowych priorytetw, wiksze docenianie kadego dnia. Czynnik 4. Zmiany duchowe lepsze rozumienie problemw duchowych i wzrost religijnoci. Twierdzenia czynnika 1 wchodz w skad dwch czynnikw (2 i 3) w wersji oryginalnej. Inne pozostay bez zmian, poza zmian kolejnoci czynnikw.

Im wyszy wynik, tym wicej pozytywnych zmian bdcych skutkiem przeytej sytuacji traumatycznej. Poziom potraumatycznego rozwoju mona ustali, odnoszc uzyskany wynik do redniego oglnego wyniku zamieszczonego w tabeli 4. redni oglny wynik wynoszcy 60,36 (SD = 20,6) w skali, ktrej teoretyczny rozkad wynosi 0105 punktw, wskazuje na poziom okoo 57% maksymalnego rozwoju potraumatycznego (wynik 100/105). Jest to poziom zbliony do tego, ktry wystpuje w kilku badaniach opisanych w literaturze (por. przegldowy art. Linley i Joseph [12]), lecz znaczco niszy ni wyniki bada 604 studentw (M = 81,94), przepro-

138

www.psychiatria.viamedica.pl

Nina Ogiska-Bulik, Zygfryd Juczyski, Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

Tabela 5. Klucz diagnostyczny dla polskiej wersji PTGI Table 5. Diagnostic key for Polish version of the PTGI Nazwa czynnika 1. 2. 3. 4. Zmiany w percepcji siebie Zmiany w relacjach z innymi Wiksze docenianie ycia Zmiany duchowe Numer twierdzenia 3, 4, 7, 10, 11, 12, 14, 17, 19 6, 8, 9, 15, 16, 20, 21 1, 2, 13 5, 18

wadzonych przez autorw inwentarza [4]. Mona rwnie porwna wyniki czterech wymiarw potraumatycznego rozwoju, co jednak z powodu rnej liczby twierdze wchodzcych w ich skad wymaga obliczenia wynikw rednich (podzielenia sumy punktw przez kolejno: 9, 7, 3 i 2). Te wyniki mona odnie bezporednio do zastosowanej w inwentarzu skali pomiarowej (od 0 = nie dowiadczyem tej zmiany w wyniku kryzysu, do 5 = dowiadczyem tej zmiany w bardzo duym stopniu). Poniewa w ocenie potraumatycznego rozwoju moe nas interesowa poziom zmian, dlatego na bazie wynikw bada 13 rnych grup, zaprezentowanych w tabeli 4, dokonano transformacji wynikw surowych na jednostki w skali stenowej. Skala skada si z 10 jednostek (stenw), rednia wynosi 5,5 (SD = 2,0). Wyniki z przedziau 56 sten traktuje si jako przecitne, 710 wysokie, 14 niskie, co odpowiada obszarowi okoo 33% wynikw przecitnych, wysokich i niskich. W tabeli 6 zamieszczono tymczasowe normy stenowe.

Tabela 6. PTGI: tymczasowe normy stenowe (n = 730) Table 6. PTGI: contemporary norms (n = 730) Wynik surowy 020 2129 3039 4053 5463 6472 7381 8287 8895 96105 Sten 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Zastosowanie i ograniczenia inwentarza Narzdzie suy do oceny pozytywnych zmian, ktre zaistniay w wyniku dowiadczenia rnych traumatycznych wydarze. Jest przeznaczone do badania dorosych i starszej modziey. Inwentarz moe by take wykorzystywany do monitorowania zmian w percepcji siebie, relacjach z innymi czy zmian w filozofii yciowej, wystpujcych na przestrzeni czasu. Jest przeznaczone przede wszystkim do celw badawczych, ale moe by take stosowane w praktyce, szczeglnie u osb poddawanych rnego rodzaju oddziaywaniom terapeutycznym. Inwentarz moe by wykorzystywany przez rnych specjalistw zajmujcych si stresem, zwaszcza traumatycznym, interwencj kryzysow, przede wszystkim jednak przez psychologw i psychiatrw. W kadym przypadku zastosowania narzdzia niezbdne jest wczeniejsze zapoznanie si z podstawami teoretycznymi, przeznaczeniem metody i jej ograniczeniami. Problematyka potraumatycznego rozwoju, taktowanego jako pozytywny skutek dowiadczanej traumy, mimo licznych prowadzonych w tym zakresie bada, wci pozostawia wiele pyta i wtpliwoci. Nale do nich midzy innymi liczba dowiadczanych zdarze (czy przeycie kilku traumatycznych zdarze pociga za sob podobne zmiany, jak dowiadczenie jednego), ich rodzaj (czy wydarzenie o wikszej intensywnoci wywouje wiksze zmiany) oraz czas, jaki upyn od wydarzenia (czy podobne zmiany wystpuj bezporednio po wydarzeniu oraz pniej). Tedeschi i Calhoun [4, 5] podkrelaj, e potraumatyczny rozwj moe pojawi si zarwno niemal bezporednio po doznanym wydarzeniu, jak i wiele lat po jego wystpieniu, ale nic nie mwi o sile tych zmian. Nie jest take jasne, jak traktowa potraumatyczny rozwj czy w kategoriach dychotomicznych, i mwi o wystpowaniu zjawiska lub jego braku, czy te raczej, jak postuluj Tedeschi i Calho-

www.psychiatria.viamedica.pl

139

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

un [4], naley rozwaa je w kategoriach nasilenia. Jeli tak, to jakie naley przyj kryteria, na jakiej podstawie wnioskowa o jego niskim, umiarkowanym czy wysokim poziomie? Autorzy narzdzia nie odpowiadaj na to pytanie, wskazujc jedynie, e im wyszy wynik w PTGI, tym wikszy potraumatyczny rozwj. Wielu autorw krytykuje zarwno sam koncepcj, jak i opracowane przez autorw narzdzie pomiaru. Przydatne byyby wic take inne miary pozytywnych zmian, skadajcych si na potraumatyczny rozwj, na przykad ocena ze strony innych osb, ktre dobrze znaj badanego, czy jak sugeruj Linley i Joseph [12] ocena reakcji fizjologicznych dotyczcych wydzielania hormonw w reakcji na dowiadczenie traumatyczne.

Helgeson i wsp. [7] wskazuj take na ograniczenia, ktre dotycz samego rozumienia pojcia potraumatycznego wzrostu. Nie wiadomo bowiem, czy podawane przez ludzi korzyci rzeczywicie odzwierciedlaj pozytywne zmiany zachodzce w ich yciu wwyniku dowiadczenia traumatycznego, czy te chodzi raczej o poznawcze mechanizmy zwizane z pozytywn adaptacj do stresora. Nie mona take wykluczy, e deklarowane przez osoby dowiadczajce rnych wydarze yciowych pozytywne zmiany s wynikiem oczekiwa spoecznych i tendencji do prezentowania si w lepszym wietle. Prawdopodobnie potraumatyczny rozwj jest efektem rnorodnych procesw, z ktrych cz dotyczy aktualnych zmian yciowych, cz radzenia sobie, a cz poznawczych mechanizmw pozwalajcych na obnienie poziomu stresu.

Streszczenie W s t p . W ostatnich latach coraz wiksz uwag zwraca si na pozytywne zmiany pojawiajce si w nastpstwie dowiadczonej traumy czy nieszczcia, okrelane pojciem potraumatycznego rozwoju. W artykule przedstawiono charakterystyk pojcia, mechanizmy rozwoju, czynniki warunkujce jego pojawienie si oraz metody oceny. Najbardziej popularn metod pomiaru konstruktu jest Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju (PTGI) skonstruowany przez Tedeschi i Calhouna. Artyku przedstawia polsk adaptacj tego narzdzia. Materia i metody. W badaniach dotyczcych polskiej wersji inwentarza uczestniczyo 730 osb, w wieku 16 75 lat (M = 36,5, SD = 14,3), 49,6% badanych stanowili mczyni, 50,4% kobiety. Wyniki. Polska wersja PTGI posiada zadowalajce waciwoci psychometryczne. Wskanik alfa Cronbacha wynosi 0,93, wewntrznej stabilnoci (ocena testretest) 0,74. Analiza czynnikowa eksploracyjna i konfirmacyjna uzasadniaj przyjcie czteroczynnikowej struktury PTGI, czyli: 1. Zmiany w percepcji siebie, 2. Zmiany w relacjach z innymi, 3. Wiksze docenianie ycia i 4. Zmiany duchowe. Czynniki te wyjaniaj 57,7% wariancji cakowitej. Dla polskiej wersji PTGI obliczono tymczasowe normy. Wnioski. Zaprezentowane dane dowodz, e polska wersja PTGI jest rzetelnym i trafnym narzdziem pomiaru potraumatycznego rozwoju. Psychiatria 2010; 7, 4: 129142 sowa kluczowe: potraumatyczny rozwj, Inwentarz Potraumatycznego Rozwoju, ocena PTGI

Pimiennictwo
1. Lis-Turlejska M. Zdarzenia traumatyczne sposoby definiowania, pomiar i rozpowszechnienie. W: Strelau J., Zawadzki B., Kaczmarek M. (red.). Konsekwencje psychiczne traumy. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009; 1533. Lis-Turlejska M. Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2005. OLeary V.E., Alday C.S., Ickovits J.R. Models of life change and posttraumatic growth. W: Tedeschi R.G., Park C.L., Calhoun L.G. (red.). Posttraumatic growth: Positive changes in the aftermath of crisis. Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Mahwah, NJ 1996; 122. Tedeschi, R.G., Calhoun, L.G. The Post-Traumatic Growth Inventory: Measuring the positive legacy of trauma. J. Trauma Stress 1996; 9: 455471.

5.

6.

2. 3.

7.

Tedeschi R.G., Calhoun L.G. Podejcie kliniczne do wzrostu po dowiadczeniach traumatycznych. W: Lindley P.A., Joseph S. (red.). Psychologia pozytywna w praktyce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; 230248. Tedeschi R.G., Calhoun L.G. Posttraumatic growth: future directions. W: Tedeschi R.G., Park C.L., Calhoun L.G. (red.). Posttraumatic Growth: Positive Changes in the Aftermath of Crisis. Lawrence Erlbaum Associates Publishers, New York 1998; 215238. Helgeson V., Reynolds K., Tomich P. A meta-analytic review of benefit finding and growth. J. Consul. Clin. Psychol. 2006; 74 (5): 797816. Tedeschi R.G., Park C.L., Calhoun L.G. Posttraumatic growth: Conceptual issues. W: R.G. Tedeschi, C.L. Park, L.G. Calhoun (red.). Posttraumatic growth: Positive changes in the aftermath of crisis (122). Mahwah, NJ. Erlbaum 1998.

8.

4.

140

www.psychiatria.viamedica.pl

Nina Ogiska-Bulik, Zygfryd Juczyski, Rozwj potraumatyczny charakterystyka i pomiar

9.

Park C.L., Cohen L.H., Murch R. Assessment and prediction of stress-related growth. J. Pers. 1996; 64: 71105.

10. Tedeschi R.G. Violence transformed: posttraumatic growth in survivors and their societies. Aggress. Viol. Behav. 1999; 4 (3): 319341. 11. Evers A., Kraaimaat F., van Lankveld W., Jongen P., Jacobs J., Bijlsma J. Beyond unfavourable thinking: The Illness Cognition Questionnaire for chronic disease. Journal of Consulting and Clinical Psychology 2001; 69: 10261036. 12. Linley P.A., Joseph S. Positive change following trauma and adversity: A review. Trauma Stress 2004; 17 (1): 1121. 13. Fredrickson B., Tugade M. What good are positive emotions in crises? A prospective study of resilience and emotions following the terrorist attacks on the United States on September 11th, 2001. J. Pers. Soc. Psychol. 2003; 84 (2): 365376. 14. Ryff R.C., Singer B.H., Selzer M.M. Pathways through challenge: Implications for well-being and health. W: Pulkkinen L., Caspi A. (red.). Pathways to successful development: Personality in the life course. Cambridge University Press, New York 2002; 302328. 15. Tugade M., Fredrickson B. Regulation of positive emotions: emotion regulation strategies that promote resilience. J. Happ. Stud. 2007; 8/2007: 311333. 16. Block J., Kremen, A.M. IQ and ego-resiliency: Conceptual and empirical connections and separateness. J. Pers. Soc. Psychol. 1996; 70: 349361. 17. Fredrickson B. The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and build theory of positive emotions. Am. Psychol. 2001; 56: 218226. 18. Connor K.M. Assessment of resilience in the aftermath trauma. J. Clin. Psychiatry 2006; 67 (2): 4649. 19. Ogiska-Bulik N., Juczyski Z. Osobowo, stres a zdrowie. Wyd. Difin, Warszawa 2008. 20. Ogiska-Bulik N. Potraumatyczny rozwj w chorobie nowotworowej rola prnoci. Polskie Forum Psychologiczne (w druku). 21. Felcyn-Koczewska M., Ogiska-Bulik N. Rola prnoci w rozwoju potraumatycznym osb w aobie. W: Goliska L., Bielawska-Batorowicz E. (red.). Rodzina i praca z perspektywy wyzwa i zagroe. d: Wyd. U (w druku). 22. Zoellner T., Maercker A. Posttraumatic growth in clinical psychology: a critical review and introduction of a two component model. Clin. Psychol. Rev. 2006; 26 (5): 626653. 23. Tedeschi R.G., Calhoun L.G. Posttraumatic growth: conceptual foundations and empirical evidence. Psychol. Inq. 2004: 15: 18.

24. Armeli S., Gunthert K.C., Cohen L.H. Stressor appraisals, coping, and post-event outcomes: The dimensionality and antecedents of stress-related growth. J. Soc. Clin. Psychol. 2001; 20: 366395. 25. Joseph S., Williams R., Yule W. Changes in outlook following disaster: the preliminary development of a measure to assess positive and negative responses. J. Trauma Stress 1993; 6: 271279. 26. McMillen J.C, Fisher R.H. The Perceived Benefit Scales: measuring perceived positive life changes after negative events. Soc. Work Res. 1998; 22: 173187. 27. Aldwin C.M., Levenson M.R. Posttraumatic growth: a developmental perspective. Psychol. Inq. 2004; 15: 1922. 28. Fischer P.C. The link between posttraumatic growth and forgiveness: an intuitive truth. W: Calhoun L.G., Tedeschi R.G. (red.). Handbook of posttraumatic growth. Erlbaum, Mahwah, NJ. 2006; 311333. 29. Joseph S., Linley P., Harris, G. Understanding positive change following trauma and adversity: structural clarification. J. Loss Trauma 2005; 10: 8396. 30. Sheikh A., Marotta S. A cross-validation study of the Posttraumatic Growth Inventory. Measur. Eval. Coun. Develop. 2005; 38: 6611. 31. Powell S., Rosner R., Butollo W., Tedeschi R., Calhoun L. Posttraumatic growth after war: a study with former refugees and displaced people in Sarajevo. J. Clin. Psychol. 2003; 59: 7183. 32. Weiss T., Berger R. Reliability and validity of a Spanish version of the Posttraumatic Growth Inventory. Res. Soc. Work Pract. 2006; 16: 191199. 33. Ho S., Chan C., Ho R. Posttraumatic growth in Chinese cancer survivors. Psycho-Oncology 2004; 13: 377389. 34. Chen F.F., Sousa K.H., West S.G. Testing measurement invariance of secondo-order factor models. Struct. Equat. Mod. 2005; 12: 471492. 35. Juczyski Z. Narzdzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testw Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2009. 36. Juczyski Z., Ogiska-Bulik N. Pomiar zaburze po stresie traumatycznym polska wersja Zrewidowanej Skali Wpywu Zdarze. Psychiatr. 2009; 6 (1): 1525. 37. Ogiska-Bulik N., Juczyski Z. Skala Pomiaru Prnoci SPP-25. Nowiny Psycholog 2008; 3: 3956. 38. Kaniasty K. Klska ywioowa czy katastrofa spoeczna. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2003. 39. Wodarczyk D. Rola i miejsce oceny poznawczej w radzeniu sobie ze stresem. Nowiny Psychol. 1999; 4: 5773. 40. Milam J.E., Ritt-Olson A., Unger J.B. Posttraumatic growth among adolescents. J. Adolesc. Res. 2004; 19: 192204.

www.psychiatria.viamedica.pl

141

Psychiatria 2010, tom 7, nr 4

Zacznik Bardzo trudne, traumatyczne sytuacje, ktrych ludzie dowiadczaj, mog zmieni ich ycie. Zmiany te mog polega na wikszym docenianiu swojego ycia, dostrzeganiu nowych moliwoci, itp. Prosz przeczyta instrukcje podane w kolejnych krokach i zaznaczy wybrane przez siebie odpowiedzi. KROK 1. Ustal wydarzenie zmieniajce Twoje ycie A. Spord podanych poniej wybierz tylko jedno wydarzenie traumatyczne lub zmieniajce Twoje ycie, ktrego dowiadczye/a. Zaznacz to wydarzenie, o ktrym mylisz (wstaw X): Strata ukochanej osoby Trudnoci finansowe Przewleka lub ostra choroba Gwatowne lub obelywe przestpstwo Wypadek lub uraz Katastrofa Niepenosprawno Utrata pracy Zmiana w karierze, przeprowadzka Zmiana w odpowiedzialnoci za rodzin Rozwd Przejcie na emerytur Walka frontowa Inne (jakie)...

B. Wska czas, jaki upyn od zaznaczonego wydarzenia (wstaw X): Od kilku miesicy do roku 25 lat 12 lata > 5 lat KROK 2. Odpowiedz na podane poniej stwierdzenia. Przy kadym stwierdzeniu wpisz stopie zmian, ktrych dowiadczye/a w wyniku dowiadczonego zdarzenia, wskazanego powyej, uwzgldniajc nastpujc skal: 0 1 2 3 4 5 = = = = = = Nie dowiadczyem/am tej zmiany w wyniku kryzysu Dowiadczyem/am tej zmiany w bardzo maym stopniu Dowiadczyem/am tej zmiany w maym stopniu Dowiadczyem/am tej zmiany w rednim stopniu Dowiadczyem/am tej zmiany w duym stopniu Dowiadczyem/am tej zmiany w bardzo duym stopniu

142

www.psychiatria.viamedica.pl