S u p s ki e P r a c e F i l o l o g i c z n e S e r i a F i l o l o g i a P o l s ka 8 2 0 1 0

Jacek Lyszczyna
Uniwersytet lski Katowice

CZY I JAK CZYTA ROMANTYKW W XXI WIEKU?

Literatur obarczano w minionych wiekach rnymi zadaniami. Musiaa peni wiele funkcji, odpowiada na rne oczekiwania odbiorw, ktre formuowano zwykle w postaci kryteriw jej oceny, zmiennych nie tylko w czasie, ale nieraz wysuwanych jednoczenie przez wspczesne sobie grupy czytelnikw, rnice si przynalenoci pokoleniow, wraliwoci estetyczn czy nawet cakowicie pozaliterackimi czynnikami wyborami politycznymi czy fascynacjami filozoficznymi. Nawet tylko w XVIII i XIX stuleciu literatura bya rokokow zabawk, miaa owieca umysy czytelnikw, ksztatowa ich uczuciow wraliwo, wychowywa i pokrzepia serca, dawa wiadectwo przeszoci i wskazywa drogi przyszoci. Epoka romantyzmu przyniosa pojmowanie literatury jako sfery wrcz sakralnej dla jednostki i narodu. Sowa Norwida, formuujcego swoj wizj sztuki, odnie mona przecie take do literatury, gdy pisze w Promethidionie:
I tak ja widz przysz w Polsce sztuk, Jako chorgiew na prac ludzkich wiey, Nie jak zabawk ani jak nauk, Lecz jak najwysze z rzemios apostoa I jak najnisz modlitw anioa1.

A wczeniej, w 1830 roku Maurycy Mochnacki w swej ksice, bdcej swoistym podsumowaniem caego jego dorobku jako krytyka i teoretyka literatury, pisa, i celem literatury jest uznanie si narodu w jestestwie swoim2. Ta zwiza, a tak przecie gsta formua w istocie znaczy przyznanie literaturze, pojmowanej szeroko (dzi uylibymy raczej terminu pimiennictwo), najwyszych prerogatyw jako czynnika decydujcego o samym istnieniu narodu. To w niej, wedug Mochnackiego, nard uzyskuje samowiadomo, dziki niej moe pozna i ksztatowa swoj tosamo. W ten sposb romantyczne pojcie narodowoci literatury jako kryterium jej oceny uzyskao rang najwaniejszego czynnika. Literatura niespeniajca tych wymogw, np. naladujca obce wzory lub niewnoszca nic nowe1 2

C. Norwid, Pisma wszystkie, opr. J.W. Gomulicki, t. 3. Warszawa 1971, s. 445-446. M. Mochnacki, O literaturze polskiej w wieku dziewitnastym, opr. Z. Skibiski. d 1985, s. 67. 329

go, oryginalnego, bya z tego punktu widzenia postrzegana jako niepotrzebna, bezuyteczna lub wrcz szkodliwa, bo budujca faszyw wiadomo narodu. Poromantyczne koncepcje literatury przyniosy oczywicie nowe, cakowicie odmienne sposoby pojmowania jej roli kada epoka, kade pokolenie wnosi przecie wasne pojcia i oczekiwania. Aby jednak t rol moga odegra, musi przede wszystkim do odbiorcy dotrze, zaistnie jako propozycja atrakcyjna, ktr warto wybra. Oczywicie od czasw, gdy pokolenie romantykw wystpio ze sw nowatorsk, zrywajc ze starymi schematami propozycj estetyczn, zasadniczej przemianie ulega droga literatury do czytelnika. Pierwsz z tych zmian, zaszych w cigu minionych dwu wiekw, byo coraz wyraniejsze poddanie literatury w XIX stuleciu mechanizmom rynkowym, do czego tak trudno byo si przyzwyczai romantycznym poetom, podtrzymujcym pojcia literatury i sztuki jako sacrum i z oburzeniem przyjmujcym sytuacj, z ktr spotykali si na zachodzie Europy, gdzie ksika, obraz czy dzieo muzyczne staway si po prostu towarem, ktry musi znale nabywc. Tak wic, gdy z jednej strony niektrzy artyci, pojmujcy literatur i sztuk na sposb romantyczny, jak Mochnacki czy Norwid, trwali na prno w przekonaniu, i to nard powinien zapewni im jak form mecenatu, bo ich twrczo nie daje si przeliczy na adne materialne ekwiwalenty, inni jak we Francji Balzac czy Aleksander Dumas, a w Polsce Jzef Ignacy Kraszewski do tych rynkowych regu, ktrych nieuchronno i mechanizm funkcjonowania w por rozpoznali, konsekwentnie przystosowywali sw twrczo literack. W XXI wieku to chyba rzecz oczywista nie tylko dla konsumentw, ale i twrcw literatury, ktrzy w drodze do czytelnika wykorzystuj coraz bardziej nie tyle klasyczn instytucj krytyki literackiej, ale po prostu mechanizmy rynkowej promocji, ktrej skuteczno zmierzy mona konkretem iloci sprzedanych egzemplarzy. Do tego jeszcze w minionych kilkudziesiciu latach literaturze dosza powana, atrakcyjna konkurencja ze strony filmu, radia i telewizji, czy wreszcie internetu. Nic wic dziwnego, e dzi pisarz, poeta czy prozaik to nie tylko w oczach czytelnikw, ale i we wasnym pojmowaniu swej roli nie kapan sprawujcy rzd dusz, ale po prostu profesjonalista, zajmujcy si tworzeniem moliwie najdoskonalszych z punktu widzenia szans rynkowych tekstw, czasem moe i genialnych, z zastrzeeniem, e to pojcie funkcjonuje ju poza sfer owych wymiernych kryteriw. Geniusz cecha przez romantykw uznawana wrcz za warunek twrczoci artystycznej dzi sta si swoist wartoci naddan, niedajc si jednoznacznie wymierzy i oszacowa. W zasadzie cecha ta zostaa wyrugowana z naszego dyskursu o literaturze. Powysze uwagi, dotyczce wspczesnej twrczoci literackiej, odnie mona take do recepcji literatury dawnej, w tym oczywicie literatury romantycznej, w wieku XIX i przez cae XX stulecie uznawanej w Polsce za najwaniejsz, tradycj wspczesnej kultury, ktra przyjmujc wobec niej postaw afirmacji lub negacji nie moe pozosta jednak nigdy wobec niej obojtna. Czy jednak dla czytelnika z pocztku XXI wieku poezja romantyczna jest a przynajmniej moe by atrakcyjn lektur, nie tylko wynikiem przymusu szkolnego? Lata 90. przyniosy diametraln zmian spoecznego kontekstu funkcjonowania literatury, cakowicie niesprzyjajcego odtd dotychczasowej formule jej recepcji. Pisaa o tym przed laty Maria Janion, diagnozujc to zjawisko jako zmierzch para330

dygmatu3. Literatura romantyczna powstawaa bowiem w szczeglnych warunkach spoecznych i historycznych najpierw niewoli narodowej, poczucia niesuwerennoci pastwa, jakim byo Krlestwo Polskie lat 20. XIX wieku, skrpowania cenzur, a pniej w atmosferze klski i beznadziei po upadku powstania listopadowego, z dala od ojczyzny i w poczuciu nieuchronnoci wyrokw historii, skazujcych to pokolenie na wygnanie, gdzie na ironi zakrawa fakt bezwzgldnej swobody twrczej, moliwoci korzystania z wolnoci wyraania najbardziej nawet skrajnych sdw, niepodlegych adnej zewntrznej, politycznej cenzurze. Literatura tego czasu korzystaa wic ochoczo z tej szansy, odpowiadajc na zapotrzebowania czytelnikw, oczekujcych jednak przede wszystkim tematyki patriotyczno-martyrologicznej. Przekona si o tym bolenie Juliusz Sowacki, wydajc w Paryu w roku 1832 dwa tomy poezji, przynoszce jego twrczo wczeniejsz, sprzed powstania. Dowioda tego take chodna reakcja czytelnikw pierwszego wydania Pana Tadeusza, niemogcych pogodzi si z tym, e uwielbiany jako poeta narodowy Adam Mickiewicz sprzeniewierzy si w ich odczuciu swemu powoaniu. O takich te oczekiwaniach wspczesnych wiadczy moe zarwno niezrozumienie genezyjskiej twrczoci Sowackiego, przynoszcej nowe, odbiegajce zupenie od martyrologicznych, a nawet mesjanistycznych schematw, pojmowanie sensu historii i miejsca w niej zarwno jednostki, jak i narodu, a take niezrozumienie i odrzucenie dystansujcego si od mesjanizmu i tyrteizmu Cypriana Norwida. Nienormalne warunki historyczne, w ktrych przyszo y Polakom w XIX i XX wieku (z dwudziestoletni zaledwie przerw midzywojenn) najpierw pod zaborami, potem przez niemal pwiecze komunistycznej quasi suwerennoci, sprawiy na dodatek, e take odczytanie dzie romantykw przez kolejne pokolenia miao charakter jednostronny, sprowadzajc si w istocie do uproszczonego martyrologiczno-patriotycznego schematu, narzucanego nie tylko przez szkoln interpretacj. W takim ujciu analiza kadego dziea musiaa zosta spaszczona, a utwory, niepoddajce si atwo tym zabiegom np. z lat 20. XIX stulecia, w ktrych dominuje wczesnoromantyczny, egzystencjalny pesymizm otrzymyway w konsekwencji status mniej wartociowych, torujcych dopiero drog do tej pniejszej, naprawd wielkiej twrczoci romantycznej. A o jednostronnym, wycznie aluzyjnym odczytywaniu dzie romantykw wiadczy moe chociaby sprawa synnej inscenizacji Dziadw w reyserii Kazimierza Dejmka z 1968 roku. Czy jest wic szansa na uratowanie poezji romantycznej dla dzisiejszego i przyszych pokole jako lektury ywej, mdrej i wci aktualnej dla czytelnikw XXI wieku, mylcych o Polsce w perspektywie zjednoczonej Europy, dumnych nie z dawnych cierpie i klsk, ale wpatrzonych w teraniejszo i przyszo? Wydaje si, e mwic o tym, trzeba koniecznie zaakcentowa dwie odmienne perspektywy odbioru tej poezji. Pierwsza z nich to perspektywa historyczna, biorca pod uwag wszystkie konteksty, z ktrymi zwizane byo powstanie i odbir utworu. Jest ona oczywicie dostpna przede wszystkim badaczom zainteresowanym tym wanie gbszym wymiarem dziea literackiego. O ywotnoci utworu decyduje jednak naprawd perspektywa druga, pozwalajca na lektur niejako ponadczasow, zwykle
3

M. Janion, Zmierzch paradygmatu. W: eadem, Czy bdziesz wiedzia, co przeye. Warszawa 1996. 331

aktualizujc, ale odmiennie ni miao to miejsce w dawniejszej lekturze romantyzmu aktualizujc nie tylko w wymiarze politycznym, ale przede wszystkim egzystencjalnym czy take np. filozoficznym. I atwo dostrzec, e takie podejcie pozwala na inn ni dotychczas lektur nawet tych dzie, ktre, jak np. Dziadw cz. III czy Kordian, odczytywano z reguy wycznie w wymiarze polityczno-historycznym. Przecie kady z tych utworw daje si odczyta take w wymiarze egzystencjalnym, na ktry romantycy byli szczeglnie wyczuleni, bowiem kady z romantycznych bohaterw tak naprawd przeywa dramat egzystencjalnych wyborw, do ktrych zostaje zmuszony, znajdujc si zwykle w ekstremalnej sytuacji. Rzecz w tym, e dla twrcw romantycznych te ekstremalne sytuacje miay zwykle wymiar wanie polityczny, zabarwiony czsto aspektem martyrologicznym. Chodzi wic o to, eby za tymi wydarzeniami i politycznymi dylematami, w ktre uwikany by bohater romantyczny, zauway ich wymiar egzystencjalny. A to przecie oznacza lektur aktualn dla czytelnika tak XIX, jak XX i XXI wieku, ktry w dylematach romantykw dostrzec moe nieobce sobie i czsto niezrozumiae kwestie polityczne dawno minionego czasu, ale bliskie sobie dylematy etyczne. Mwic o reinterpretacji romantyzmu, trzeba wskaza jeszcze wiele innych zagadnie, wrcz obcych i egzotycznych np. dla czytelnika z wielkomiejskiej Polski XXI wieku. Na przykad przekonywanie dzi modego czytelnika, e wiat Pana Tadeusza to centrum polszczyzny, jest i bezcelowe, i bezskuteczne. Chyba lepiej przyzna, e to wiat dla niego egzotyczny, ale w tej swojej egzotyce niezwyky i fascynujcy, tak jak zreszt w przypadku lektury wikszoci arcydzie literatury wiatowej. Tymczasem ta egzotyka wiata Pan Tadeusza narzuca si czytelnikowi na kadym kroku. Egzotyczna dla wspczesnego Polaka bdzie z reguy kresowo tego poematu. Dla Mickiewicza i kilku pokole jego czytelnikw stanowia ona oczywicie swojsko. Dzi jednak dla modego Polaka, ktry litewskie i biaoruskie miejsca i krajobrazy w najlepszym przypadku zapamita mg z kilkudniowej wycieczki, pozostan one obce, co najwyej otoczone atmosfer emocjonalnej niezwykoci. Podobnie rzecz ma si z egzotyk wiata szlacheckiego. O ile jeszcze poprzednie pokolenia czytelnikw mogy si czu zwizane z nim przynajmniej emocjonalnie, to dzi jego anachronizm, a nawet pewna mieszno caej celebry zwizanych z nim rytuaw i hierarchii, czyni go przecie obcym i dalekim. Dodajmy jeszcze kwesti egzotyki wiata natury. Dla ludzi XIX wieku kontakt z natur by czym oczywistym i obecne np. w Panu Tadeuszu nazwy rolin czy zwierzt przekaday si podczas lektury na konkrety. Dzi s to z reguy puste nazwy, bez poszukiwa w odpowiednich leksykonach czy encyklopediach nic czytelnikowi niemwice. Z tego problemu zdawano sobie zreszt spraw od pocztku XX wieku, wystarczy sign do utworw zafascynowanych miastem futurystw czy poetw awangardy, ale i do skamandryckich alw nad nieuchronnoci procesw odejcia czowieka od bezporednioci kontaktu z natur. Bez uwiadomienia sobie tych nieodwracalnych przemian w procesie recepcji literatury romantycznej i oczekiwa czytelnikw trudno na serio myle torowaniu jej drogi do przecitnego czytelnika i przekonaniu go, i warto podj trud jej lektury, gdy jest ona skierowana take do niego, bo wci ma zawsze bdzie miaa cos wanego do powiedzenia.
332

Na koniec warto chyba jeszcze zacytowa aktualne i wane zdanie romantycznego krytyka literackiego Stanisawa Ropelewskiego. Sformuowa on myl, ktra take powinna przywieca naszym prbom reinterpretacji romantyzmu. Ropelewski pisa:
dwojaki jest sposb wpatrywania si w dziea sztuki, a zatem i sd o nich dwojaki. Mona uwaa poet jedynie w zakresie narodowej myli, albo te odnoszc si do europejskiej lub powszechnej literatury. Zazwyczaj, kiedy si nard piewowi poety przysuchuje, bardzo go mao obchodzi, skd piewak tema pochwyci; i byle ten wyrazi je w warunkach narodowoci wieym ojczystym sowem, byle podoa odsoni nowe widoki duchowi i silnie po uczuciach wspziomkw uderzy, pewien jest poklasku i trwaej czci na swej ziemi. Ale zaprzeczy niepodobna, e te zasugi wzgldne nie urobi europejskiej sawy; aby po ni mc siga, potrzeba mie co dorzuci do oglnej pracy ludzkoci, gdy w pierwszym razie do byo ojczyste pole wzbogaci; tam moge dug zacign u starszej i wyszej cywilizacji, tu, aby szczyt europejskiej myli czemsi nowym uwieczy, trzeba umie poyczy, jak geniusz poycza u Boga4.

Ale to ju kwestia bada, nie recepcji.

Summary
After the period of the Romanticism the new conceptions of the literature and entirely different ways of comprehension of her part appeared, for example in 19th century was more and more clear visible the subordination of the literature of market mechanisms. Years 90. brought the diametrical change of the social context of functioning the literature in Poland. It is hard on the series to think him without the realization of these irreversible alternatively in the process of the reception of the romantic literature.

[S. Ropelewski], Wspomnienie o pimiennictwie polskim w emigracji. Kalendarz Pielgrzymstwa Polskiego na Rok 1840, s. 48. 333

334