You are on page 1of 268

Odraza i fascynacja. Te emocje towarzysz wikszoci z nas, gdy syszymy kolejne doniesienia o bezlitosnych, pozbawionych sumienia zabjcach.

Seryjni mordercy, bezwzgldnie amicy zasady spoeczne, stanowi ekstremalny przykad, ale s zaledwie wierzchokiem gry lodowej - psychopaci s wrd nas. Ludzie ci s w peni wiadomi konsekwencji swoich czynw, znaj rnic midzy dobrem a zem. Jednak wykazuj brak skrupuw i niezdolno do empatii. Przeraa to, e na pierwszy rzut oka wydaj si cakiem normalni. Robert D. Hare, wiatowy autorytet w dziedzinie bada nad psychopati, przedstawia charakterystyk tych niebezpiecznych osb, barwnie opisuje wiat oszustw, kanciarzy i najrozmaitszych drapiecw, ktrzy oczarowuj, kami i brutalnie toruj sobie drog przez ycie. Czy uwaa ich za ludzi chorych czy po prostu zych? Jak ich rozpozna? Jak si przed nimi broni? Ksika dr. Hare to porywajcy reporta o mrocznej stronie czowieka. Robert D. Hare, profesor emerytowany Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie, pionier bada nad psychopati. Opracowa jedn z najpowszechniej stosowanych metod oceny tego zaburzenia. Fascynujce, cho przeraajce, spojrzenie na psychopatw (...) sprawozdanie, ktre otwiera nam oczy i mrozi krew w ytach". Kirkus Reviews" Badacz o najwyszej wiatowej renomie przeplata byskotliwe spostrzeenia naukowe fascynujcymi opisami przypadkw, tworzc dzieto o rzadkiej wartoci: ksik, ktr wietnie si czyta i wysoko ceni". Dr John Monahan University of Virginia Law School

I I || II
www.znak.com.Dl ptUimm Sin: : i .' Ilu J lll cena detal. 34 zt

NOTA OD AUTORA

sychopatia1 to zaburzenie osobowoci cechujce si pewnym zespoem zachowa i domniemanych cech charakteru, w wikszoci uznawanych przez spoeczestwo za niepodane. Zdiagnozowanie kogo jako psychopaty nie jest zatem spraw bah. Podobnie jak przy innych zaburzeniach psychicznych, diagnoza opiera si na zebranych dowodach wskazujcych, e badana osoba spenia przynajmniej minimalne kryteria tego zaburzenia. W przykadach pochodzcych z moich kartotek podstaw starannej diagnozy by obszerny wywiad i zgromadzone informacje. Utajniem jednak tosamo osb, zmieniajc niektre szczegy i usuwajc charakterystyczne dane, dbajc przy tym, by dokonane zmiany nie wpyway na zasadno formuowanych przeze mnie tez.

1 gwatownymi zachowaniami nieadekwatnymi do sytuacji, brak zdolnoci do przeywania poczucia winy i niewraliwo na stosowane kary, skonno do obwiniania innych jako jedyny sposb wyjanienia wasnego zachowania, nosz w polskiej terminologii nazw osobowoci dyssocjalnej - Psychologia. Podrcznik akademicki, red. J. Strelau, Gdask 2005, t. 3, s. 589. Postanowilimy jednak pozosta przy amerykaskim nazewnictwie, ktre zgrabnie wpisuje si w potoczne rozumienie tego zaburzenia - przyp. red.

Psychopaci s wrd nas

Cho tematem tej ksiki jest psychopatia, n i e w s z y s t k i e o p i s a n e t u o s o b y s p s y c h o p a t a m i . Wiele przykadw zaczerpnem z opublikowanych sprawozda, wiadomoci w rodkach przekazu i prowadzonych przeze mnie rozmw, nie mam wic pewnoci, czy osoby wymienione w tych rdach to rzeczywicie psychopaci, nawet jeli inni okrelaj je tym mianem. W kadym przypadku jednak udokumentowane informacje dotyczce jakiego aspektu ich zachowania albo s zgodne z pojciem psychopatii, albo ilustruj wan cech lub zachowanie typowe dla tego zaburzenia. By moe wspomniane osoby s psychopatami, by moe nimi nie s. Ale zebrany materia badawczy pozwala dokadnie omwi rozmaite cechy i zachowania definiujce psychopati. Czytelnicy nie powinni zakada, e kto jest psychopat wycznie ze wzgldu na kontekst, w ktrym pojawia si w tej ksice.

WSTP I PODZIKOWANIA

sychopaci to spoeczni drapiecy, ktrzy oczarowuj, manipuluj i bezwzgldnie toruj sobie drog przez ycie, pozostawiajc za sob zamane serca, zdruzgotane nadzieje i puste portfele. Cakowicie pozbawieni sumienia i wraliwoci na potrzeby innych, egoistycznie zdobywaj to, czego pragn, i postpuj tak, jak zechc, amic przyjte w spoeczestwie zasady bez cienia alu i poczucia winy. Ich ofiary pytaj bezradnie: Kim s ci ludzie?", Dlaczego tak si zachowuj?", Jak moemy si przed nimi chroni?". Cho te i podobne zagadnienia s od ponad stulecia przedmiotem klinicznych analiz i empirycznych bada (a od wierwiecza przedmiotem mojej pracy), przeraajcy sekret psychopatii zacz si ujawnia gwnie w ostatnich kilkudziesiciu latach. Kiedy zgodziem si napisa t ksik, wiedziaem, e trudno bdzie przedstawi surowe dane i naukow powcigliwo w sposb zrozumiay dla czytelnikw. Chtnie trwabym w swojej akademickiej wiey z koci soniowej, prowadzc ezoteryczne dyskusje z innymi badaczami oraz piszc uczone artykuy i rozprawy. Od pewnego czasu jednak dramatycznie wzrasta zagroenie, jakim dla spoeczestwa s machinacje i spustoszenia dokonywane przez psychopatw. W rodkach masowego przekazu mnstwo jest informacji o brutalnych zbrodniach, skandalach finansowych i naduyciu spoecznego zaufania. Niezliczone filmy i ksiki opowiadaj o seryjnych mordercach, oszustach i zorganizowanej przestpczoci. Wiele spord tych sprawozda i historii dotyczy psychopatw, ale nie wszystkie, a rodki masowego przekazu, przemys rozrywkowy i ich odbiorcy czsto nie zdaj sobie sprawy z tego wanego rozrnienia. Nawet przedstawiciele systemu sdownictwa karnego prawnicy, psychiatrzy i psychologowie sdowi, pracownicy opieki

10

Psychopaci s wrd nas

spoecznej, kuratorzy, funkcjonariusze organw ochrony porzdku publicznego, suba wizienna - ktrzy w swojej pracy czsto stykaj si z psychopatami, nie zawsze potrafi oceni, z kim maj do czynienia. Ta nieumiejtno rozstrzygnicia, ktrzy z osadzonych cierpi na psychopati, a ktrzy nie, m a jak wykazuje moja ksika tragiczne konsekwencje spoeczne. A z bardziej osobistej perspektywy: czytelnicy zapewne spotkaj kiedy na swojej drodze psychopat. Dla ich fizycznego, psychologicznego i finansowego dobra niezwykle istotne jest, aby wiedzieli, jak go rozpozna, jak si przed nim broni i jak zminimalizowa wyrzdzane przez niego szkody. Wikszo naukowej literatury na temat psychopatii jest specjalistyczna, w duej mierze abstrakcyjna i niezrozumiaa dla osb, ktre nie orientuj si w naukach behawioralnych. Moim celem byo uczynienie tych prac przystpnymi - nie tylko dla ogu czytelnikw, lecz take dla przedstawicieli systemu sdownictwa karnego i organizacji zajmujcych si zdrowiem psychicznym. Staraem si nie upraszcza kwestii teoretycznych i ustale badawczych ani nie wyolbrzymia stanu naszej wiedzy. Mam nadziej, e czytelnicy, ktrych zainteresuj omawiane przeze mnie problemy, skorzystaj z przypisw do rozdziaw, aby lepiej zapozna si z t dziedzin. Naukowy charakter tej ksiki wynika z mojej wiedzy z zakresu psychologii eksperymentalnej i psychofizjologii poznawczej. Niektrzy czytelnicy mog poczu si rozczarowani tym, e mao miejsca powicam kwestiom psychodynamicznym - niewiadomym procesom i konfliktom, mechanizmom obronnym i tak dalej. Chocia w ostatnim ptwieczu napisano mnstwo ksiek i artykuw na temat psychodynamiki psychopatii, uwaam e nie pogbiono tak naprawd znajomoci tego zaburzenia. W duym stopniu wynika to std, e wikszo psychodynamicznych uj psychopatii ma w sobie co z gabinetowych dyskusji, a zatem niezbyt nadaje si do bada empirycznych. Od pewnego czasu jednak podejmuje si prby pogodzenia psychodynamicznych rozwaa nad psychopati z

Wstp i podzikowania

11

teoriami i metodami nauk behawioralnych. Rezultaty tych stara bywaj ciekawe i tam gdzie to przydatne, omawiam je w swojej ksice.

Od wielu lat mam szczcie do spotykania na swej drodze wybitnych doktorantw i asystentw. Nasze kontakty przynosz korzy obu stronom: ja zapewniam wsparcie naukowe i sprzyjajce rodowisko, oni wnosz nowe pomysy, kreatywno i entuzjazm potrzebne do energicznej i owocnej dziaalnoci badawczej. Ich wkad w moje badania objawia si w czstotliwoci, z jak ludzie ci s wymieniani jako wspautorzy publikacji pochodzcych z mojego laboratorium. Szczeglnie jestem zobowizany Stephenowi Hartowi, Adelle Forth, Timothy'emu Harpurowi, Sherrie Williamson i Brendzie Gillstrom, ktrzy w minionej dekadzie znaczco wpynli na moje mylenie i prac. W dziaalnoci badawczej korzystalimy z grantw Medical Research Council of Canada, The MacArthur Research Network on Mental Health and the Law oraz The British Columbia Health Research Foundation. Badania byy w wikszoci prowadzone w instytucjach zarzdzanych przez Correctional Service of Canada (Kanadyjsk Sub Wizienn). Zatrudnionym tam osobom i osadzonym wyraam wdziczno za wspprac. Aby zapewni anonimowo winiom, ktrzy uczestniczyli w badaniach, zmieniem szczegy dotyczce konkretnych osb lub czyem kilka przypadkw w jeden. Chciabym podzikowa Judith Regan - za zacht do napisania tej ksiki - oraz Suzanne Lipsett, ktra pokazaa mi, jak przeksztaci specjalistyczny materia w przystpn proz. Wielki wpyw na mj wiatopogld wywieraj odwaga, determinacja i urok mojej crki Cheryl i siostry Noelle. Szczeglnie jestem zobowizany Averil, mojej onie i wspaniaej przyjacice, ktra pomimo wasnej wymagajcej pracy zawodowej znalaza czas i energi, aby aktywnie wspiera mnie w badaniach. Jej ciepo,

12

Psychopaci s wrd nas

umiejtno oceny i naukowa przenikliwo od lat zapewniaj mi szczcie i poczucie bezpieczestwa oraz utrzymuj mnie przy zdrowych zmysach.
Dobrzy ludzie rzadko bywaj podejrzliwi: nie potrafi zrozumie, e kto inny mgby zrobi co, do czego oni sami s niezdolni; na og przyjmuj niedramatyczne rozwizanie jako waciwe i na tym poprzestaj. Normalni ludzie ponadto wyobraaj sobie, e powierzchowno psychopaty jest rwnie potworna jak jego umys, co odbiega od prawdy tak dalece jak to tylko moliwe. [...] Te potwory realnego wiata zwykle wyglday i zachowyway si bardziej normalnie ni ich rzeczywicie normalne rodzestwo, przedstawiay bardziej przekonujcy obraz cnoty ni sama cnota podobnie jak woskowa ra lub brzoskwinia z plastiku wydaj si doskonalsze, bardziej zgodne z koncepcj ry i brzoskwini ni niedoskonay orygina, na ktrym je wzorowano.
William March, The Bad Seed

WPROWADZENIE: ISTOTA PROBLEMU

ilka lat temu przesiaem do czasopisma naukowego artyku, ktry napisaem wsplnie z dwojgiem doktorantw. Omawialimy w nim eksperyment, w ktrym posuylimy si urzdzeniem do monitorowania elektrycznej aktywnoci mzgu, aby bada grupy mczyzn podczas wykonywania zadania jzykowego. Aktywno t rejestrowalimy na wykresie jako seri falistych linii, nazywan elektroencefalogramem (EEG). Redaktor czasopisma uprzejmie zwrci nam artyku, a odmow publikacji wyjani nastpujco: Szczerze mwic, niektre ukady fal mzgowych przedstawione w artykule wyday nam si bardzo dziwne. Te elektroencefalogra- my nie mogy pochodzi od rzeczywistych osb". Owszem, niektre z zarejestrowanych przez nas fal mzgowych byy dziwne, ale nie monitorowalimy ich u przybyszw z kosmosu i z pewnoci nie wymylilimy ich na potrzeby eksperymentu. Pochodziy od ludzi, ktrych mona spotka w kadej kulturze, rasie, spoeczestwie i rodowisku. Wszyscy kiedy natknlimy si na kogo takiego, pozwolilimy, aby manipulowa nami i oszukiwa nas, a pniej musielimy radzi sobie z wyrzdzonymi przez niego szkodami. Osobnicy ci, nieraz czarujcy - ale zawsze miertelnie niebezpieczni - maj swoj kliniczn nazw: p s y c h o p a c i . Ich charakterystyczn cech jest brak sumienia, a zajciem - zaspokajanie wasnych pragnie cudzym kosztem. Niektrzy z nich przebywaj w wizieniach, inni na wolnoci. Wszyscy bior znacznie wicej, ni daj. Ksika ta bezporednio mierzy si z problemem psychopatii i ukazuje go takim, jaki jest naprawd, czyli mrocznym sekretem o niebywaych skutkach spoecznych, sekretem, ktry wreszcie si odsania po stuleciach domysw i dziesicioleciach bada empirycznych. O skali zjawiska wiadcz choby nastpujce dane: w Ameryce Pnocnej yj co najmniej dwa miliony psychopatw, wrd

mieszkacwWprowadzenie:Jorku - sto tysicy, a s to ostrone15 Nowego istota problemu wyliczenia. Psychopatia nie jest czym ezoterycznym, istotnym tylko dla wskiego grona osb, lecz dotyczy kadego z nas. Psychopatia wystpuje w naszym spoeczestwie niemal rw2 nie czsto jak schizofrenia - choroba umysowa, ktra przynosi dojmujce cierpienie tak pacjentowi, jak i jego rodzinie. Bl i troska powodowane przez schizofreni s jednak niewielkie w porwnaniu z osobistymi, spoecznymi i finansowymi spustoszeniami dokonywanymi przez psychopatw. Psychopata szeroko zastawia sieci i prawie kady z nas tak czy inaczej w nie wpada. Najwyraniejszy przejaw psychopatii - chocia bynajmniej nie jedyny - to race naruszanie norm spoecznych. Jak mona si spodziewa, wielu psychopatw naley do wiata przestpczego, ale wielu te pozostaje na wolnoci, wykorzystujc swj wdzik i kameleonow natur, aby torowa sobie drog w spoeczestwie i rujnowa innym ycie. Wszystkie te waciwoci skadaj si na obraz egocentrycznej, bezwzgldnej osoby, pozbawionej empatii i zdolnoci tworzenia ciepych, emocjonalnych zwizkw - osoby, ktra dziaa nieskrpoZapadalno na schizofreni i rozpowszechnienie tej choroby jest podobne w rnych regionach wiata. W Polsce schizofrenia dotyka okoo 1% populacji - Psychologia. Podrcznik akademicki, dz. cyt., s. 597 - przyp. red.

wana gosem sumienia. Czytelnicy dostrzegaj zapewne, e tak sportretowanej osobie brakuje wanie tych cech, ktre pozwalaj ludziom y w spoecznej harmonii. Nie jest to przyjemny obraz i niektrzy powtpiewaj w istnienie takich osb. Aby rozwia te wtpliwoci, wystarczy pomyle o dramatycznych przykadach psychopatii, ktre mno si w ostatnich latach. Dziesitki ksiek, filmw i programw telewizyjnych, setki artykuw prasowych dostarczaj tych samych informacji: psychopaci stanowi znaczny odsetek ludzi opisywanych w rodkach masowego przekazu - seryjnych mordercw, gwacicieli, zodziei, oszustw, damskich bokserw, nieuczciwych urzdnikw, giedowych nacigaczy, osb zncajcych si nad dziemi, gangsterw, adwoka-

tw bez uprawnie, baronw narkotykowych, zawodowych hazardzistw, czonkw zorganizowanych grup przestpczych, lekarzy pozbawionych prawa do wykonywania zawodu, terrorystw, przywdcw sekt, najemnikw i biznesmenw bez skrupuw. Wystarczy przejrze gazety, eby zorientowa si w skali problemu. Najbardziej przykuwaj uwag bezwzgldni zabjcy, ktrzy budz w spoeczestwie odraz i zarazem fascynacj. Oto skromna prbka wybrana spord setek oglnie dostpnych opisw (wiele z nich posuyo za materia scenarzystom filmowym): John Gacy z Des Plaines w Illinois, przedsibiorca budowlany i Czowiek Roku Niszej Izby Handlowej, ktry bawi dzieci jako klaun Pogo, sfotografowa si z on prezydenta Cartera, a w latach siedemdziesitych zamordowa trzydziestu trzech modych
3

16

Psychopaci s wrd nas

ludzi i zakopa wikszo zwok pod podog swojego domu . Charles Sobhraj, obywatel Francji urodzony w Sajgonie, opisywany przez wasnego ojca jako destruktor", midzynarodowy oszust, przemytnik, hazardzista i morderca, ktry w latach sie3

T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987.

demdziesitych pozostawi za sob na terenie poudniowo- wschodniej Azji oprnione portfele, bezradne kobiety, tury4

stw odurzonych narkotykami oraz zwoki . Jeffrey MacDonald, lekarz wojskowy Zielonych Beretw, ktry w 1970 roku zamordowa on i dwjk dzieci. Twierdzi, e zbrodni dokonay puny", wzbudzi wielkie zainteresowanie rodkw masowego przekazu i sta si tematem ksiki i filmu zatytuowanych Fata! Vision . Gary Tison, morderca, ktry po mistrzowsku manipulowa systemem sdownictwa karnego. W 1978 roku zbieg z wizienia w Arizonie wspomagany przez swoich trzech synw i brutalnie odebra ycie szeciu osobom '.

Wprowadzenie: istota problemu Kenneth Bianchi, jeden z dusicieli ze wzgrz", ktry17 pod koniec lat siedemdziesitych gwaci, torturowa i zamordowa dwanacie kobiet na obszarze Los Angeles. Wyda w rce policji swojego kuzyna i wsplnika (Angelo Buono). Potrafi wmwi niektrym biegym, e cierpi na rozszczepienie osobowoci i e zbrodni dokona Steve" .

Richard Ramirez, czciciel szatana i seryjny morderca znany jako Nocny owca, ktry z dum gosi, e jest zy". Zosta skazany w 1 987 roku za trzynacie zabjstw i trzydzieci innych cikich przestpstw, w tym rabunek, kradzie z wamaniem, gwat oraz usiowanie zabjstwa .

' R. Nevilie, J. Ciark, The Life and Crimes of Charles Sobhraj, London 1979. 5 J. McGinniss, Fatal Vision, New York 1989. J. Ciark, Last Rampage, New York 1990. 7 D. 0'Brien, Two of a Kind. The Hillside Stranglers, New York 1985. B C. Unedecker, Night Stalker, New York 1991.

Dian Downs - strzelaa do wasnych dzieci, pragnc zdoby niechtnego dzieciom mczyzn, a potem przedstawiaa siebie
9

jako prawdziw ofiar tej zbrodni . Ted Bundy, panamerykaski" seryjny morderca odpowiedzialny za mier kilkudziesiciu modych kobiet w poowie lat siedemdziesitych. Twierdzi, e czyta zbyt wiele pism pornograficznych i e zoliwa istota" opanowaa jego wiadomo. Zosta stracony na krzele elektrycznym na Florydzie . Clifford Olson, seryjny morderca z Kanady, przekona wadze do zapacenia mu stu tysicy dolarw za wskazanie miejsca, w ktrym pogrzeba swoje mode ofiary, a teraz czyni wszystko, aby pozosta w centrum zainteresowania . Joe Hunt, manipulant, ktry na pocztku lat osiemdziesitych zorganizowa w Los Angeles oszukaczy program inwestycyjny dla modych ludzi z bogatych rodzin (znany jako Klub Modych Miliarderw). Podstpem wyudza pienidze od zamonych osb
12

18 by i

Psychopaci . zamieszany w dwa zabjstwas wrd nas

William Bradfield, elokwentny nauczyciel greki i aciny, skaza13 ny za zamordowanie koleanki z pracy i dwojga jej dzieci . Ken McElroy - bez wyrzutw sumienia i skruchy rabowa, gwaci, pali, napada [...] obywateli Skidmore w Missouri" przez cae lata, dopki w 1 9 8 1 roku nie zosta zastrzelony na oczach czterdziestu piciu osb .
" A. Rule, Smali Sacrifices, New York 1987. 10 Ta, The Stranger Beside Me, New York 1980. '1 I. Mulgrew, Fina Payoff, Toronto 1990. 12 S. Horton, The Billionaire Boys Club, New York 1989. "' J. Wambaugh, Echoes in the Darkness, New York 1989. " H. MacLean, In Broad Daylighl, New York 1988.

Colin Pitchfork, gwaciciel i morderca z Wielkiej Brytanii, pierw15 szy zabjca skazany na podstawie testw DNA ".

Kenneth Taylor, dentysta z New Jersey, kobieciarz, ktry porzuci pierwsz on, prbowa zamordowa drug, brutalnie pobi trzeci podczas miodowego miesica w 1983 roku, w rok pniej zakatowa j i ukry jej ciao w baganiku, a potem pojecha w odwiedziny do rodzicw i drugiej ony. Twierdzi, e zabi w samoobronie, poniewa ona zaatakowaa go, kiedy przyapa j na seksualnym wykorzystywaniu ich maego dziecka . Constantine Paspalakis i Deidre Hunt - torturoway i zamordoway modego czowieka, utrwalajc przebieg zbrodni na ta17

mie wideo. Czekaj na egzekucj . Tego rodzaju ludzie - i popenione przez nich przestpstwa niewtpliwie przycigaj nasz uwag. Publiczne zainteresowanie budz take rozmaici zabjcy i seryjni mordercy, ktrych zbrodnie, nieraz przeraajce, wydaj si skutkiem powanych problemw psychicznych - na przykad Ed Gein, morderca chory na cik psychoz, ktry pozbawia skry i zjada swoje ofiary ; Edmund Kemper, zabjca studentek", seksualny sadysta i nekrofil, ktry
19

okalecza i wiartowa zamordowane przez siebie kobiety ; David Berkowitz, syn Sama", atakujcy mode osoby w zaparkowanych
20

Wprowadzenie: Dahmer, samochodach" ; Jeffrey istota problemupotwrz Milwaukee", 19 ktry przyzna si do torturowania, zabicia i okaleczenia pitnastu mczyzn i chopcw (otrzyma pitnacie wyrokw doywotniego wizieWambaugh, The Blooding, New York 1989. " P. Maas, In a Child's Name, New York 1990. Film telewizyjny, CBS, 17 listopada 1991. " G. Provost, Perfect Husband, New York 1991. R. Gollmar, Edward Gein, New York 1981. 19 M. Cheney, The Co-ed Killer, New York 1976.
20 lr>J.

L. Klausner, Son of Sam, New York 1981.

n i a ) ' - Chocia tacy zabjcy s czsto uznawani za poczytalnych jak Kemper, Berkowitz i Dahmer - ich straszne czyny, makabryczne fantazje seksualne, pragnienie wadzy i fascynacja torturami i mierci skaniaj do rozwaa nad definicj zdrowia psychicznego. P s y c h o p a t y c z n i zabjcy nie s jednak szalecami - wedug przyjtych kryteriw prawnych i psychiatrycznych. Ich postpowanie nie wynika z obdu, lecz z zimnej, wyrachowanej racjonalnoci, ktra czy si z niezdolnoci do traktowania innych jako istot ludzkich obdarzonych rozumem i sercem. Taka moralnie niepojta postawa u rzekomo normalnej osoby wywouje w nas szok i bezradno. Jakkolwiek alarmujce s to informacje, musimy spojrze na spraw z waciwej perspektywy: wikszo psychopatw oddaje si swoim zajciom, nikogo nie mordujc. Jeli skoncentrujemy si na szczeglnie brutalnych i rozgaszanych przypadkach, moemy nie zauway czstszego zjawiska, mianowicie psychopatw, ktrzy nie zabijaj, ale wywieraj wpyw na nasz codzienno. Bardziej prawdopodobne jest to, e stracimy wszystkie oszczdnoci, oszukani przez sprytnego nacigacza, ni e stracimy ycie, zaatakowani przez morderc o stalowym spojrzeniu. Trzeba jednak przyzna, e powszechnie znane przykady maj du warto. S na og dobrze udokumentowane i uwiadamiaj nam, e psychopaci naprawd istniej, e zanim ich aresztowano, byli krewnymi, ssiadami i wsppracownikami ludzi takich jak my. Co wicej, przykady te ilustruj niepokojcy motyw, ktry powtarza si w kartotekach wszystkich psychopatw: niezdolno do

przejmowania si blem i cierpieniem innych - cakowity brak empatii, zasadniczego warunku mioci. Starajc si wytumaczy t uomno, badamy najpierw sytuacj rodzinn - ale z niewielkim skutkiem. Owszem, n i e k t r z y
21

20

Psychopaci s wrd nas

D. Johnson, awa przysigych wyczerpana makabrycznymi zeznaniami, New York Times News Service" 17 lutego 1992.

psychopaci doznawali w dziecistwie materialnego i emocjonalnego ubstwa i fizycznego maltretowania, lecz na kadego dorosego psychopat z rodziny dysfunkcyjnej przypada taki, ktrego rodowisko najwyraniej byo pene ciepa i yczliwoci, a bracia i siostry s normalnymi ludmi, zdolnymi troszczy si o innych. Ponadto wikszo osb, ktre miay straszne dziecistwo, nie wyrasta na psychopatw i bezlitosnych mordercw. Argument, zgodnie z ktrym dzieci poddawane brutalnoci i agresji staj si brutalnymi, agresywnymi dorosymi, jest tu mao przydatny, cho moe rzuci wiato na inne obszary rozwoju czowieka. S gbsze, mniej uchwytne wyjanienia kwestii, jak i dlaczego rodzi si psychopatia. Niniejsza ksika prezentuje moje dwudziestopicioletnie prby znalezienia odpowiedzi na te pytania. Wanym elementem poszukiwa byo wsplne wypracowanie metody, ktra pozwoliaby rozpoznawa psychopatw yjcych pord nas. Jeli bowiem nie umiemy ich odrni od zwykych ludzi, jestemy skazani na rol ofiary - jako jednostki i jako spoeczestwo. Oto prosty, a nazbyt czsty przykad: kiedy kto skazany za zabjstwo i warunkowo zwolniony z wizienia popenia wkrtce nastpn zbrodni, wikszo ludzi pyta wstrznita: Dlaczego wypuszczono na wolno tak osob?". Ich konsternacja niewtpliwie zmieniaby si w oburzenie na wiadomo, e wielu z tych przestpcw to psychopaci, ktrych brutaln recydyw daoby si przewidzie, gdyby odpowiednie wadze - w tym komisja orzekajca o zwolnieniach warunkowych - gruntownie zbaday sytuacj. Mam nadziej, e moja ksika pomoe spoeczestwu i sdownictwu karnemu zorientowa si lepiej w naturze psychopatii, skali problemw wywoywanych przez to zaburzenie oraz rodkach, ktre naley

Wprowadzenie: istota problemu 21 przedsiwzi, aby ograniczy jego niszczycielski wpyw na nasze ycie.

Rozdziat 1

DOZNAWANIE" PSYCHOPATY

Widziaem ciemn krew, ktra sczya si z ust Halmei i spywaa po przecieradle ku partiom jej ciaa zakrywanym przez Huda. Nie poruszyem si ani nie mrugnem, ale Hud ju wstawa, umiechajc si do mnie; zapina rubinow klamr pasa. - No, czy nie sodka z niej dziewczynka? - spyta. Zagwizda i zacz wsuwa nogawki spodni do cholewek swoich czerwonych, zamszowych butw. Halmea, skulona, obrcia si ku cianie.
Larry McMurty, Horseman, Pass By

\
d lat przytrafia mi si nastpujca sytuacja: podczas proszonego obiadu, w odpowiedzi na uprzejme pytanie o moj prac, krtko przedstawiam typowe cechy psychopaty, a wtedy kto z siedzcych przy stole zamyla si na moment, po czym wykrzykuje: Mj Boe! w takim razie X musia by..." albo Wie pan, nigdy dotd sobie tego nie uwiadamiaem, ale wanie opisa pan mojego szwagra". Spotykam si z tymi rozwanymi, penymi niepokoju reakcjami nie tylko w sferze towarzyskiej. Wiele osb, usyszawszy o prowadzonych przeze mnie badaniach, dzwoni do mojego laboratorium, aby opowiedzie o mu, dziecku, pracodawcy lub znajomych, ktrych niewytumaczalne zachowanie od dawna budzi ich trosk lub przysparza im blu. Nie ma bardziej przekonujcego dowodu na potrzeb rzetelnego namysu nad psychopati ni te prawdziwe opowieci pene rozczarowania i rozpaczy. Trzy z nich, ktre tworz pierwszy rozdzia ksiki, umoliwiaj wstpny ogld tej dziwnej i fascynujcej kwestii,

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

23

budzc charakterystyczne poczucie, e co tu jest nie w porzdku, ale nie bardzo wiem co". Jedna z tych opowieci dotyczy rodowiska wiziennego, gdzie prowadzona jest wikszo bada nad psychopati (z oczywistej przyczyny: w wizieniach przebywa wielu psychopatw, zatem informacje potrzebne do ich diagnozy s tam atwo dostpne). Dwie pozostae historie zostay zaczerpnite z codziennego ycia, albowiem przypadki psychopatii mona obserwowa nie tylko w spoecznoci wiziennej. Rodzice, dzieci, maonkowie, kochankowie, wsppracownicy i nieszczsne ofiary na caym wiecie prbuj radzi sobie z powodowanym przez psychopatw zamtem, a take zrozumie, czym kieruj si ci ludzie. Przypuszczam, e wielu moich czytelnikw zauway niepokojce podobiestwo midzy opisywanymi tu osobami a tymi, ktrzy zamieniaj lub zamieniali ich ycie w pieko.

RAY
Po uzyskaniu tytuu magistra psychologii na pocztku lat szedziesitych rozgldaem si za prac, dziki ktrej mgbym utrzymywa on i creczk oraz sfinansowa nastpny etap mojej edukacji. I oto, chocia nigdy wczeniej nie przekroczyem bram wiziennych, zostaem zatrudniony jako psycholog w Zakadzie Penitencjarnym Kolumbii Brytyjskiej. Nie miaem dowiadczenia zawodowego ani nie interesowaem si szczeglnie psychologi kliniczn czy zagadnieniami kryminologii. w pooony w pobliu Vancouver zakad karny o zaostrzonym rygorze by budzc respekt instytucj, gdzie przebywali przestpcy, o jakich syszaem dotd wycznie w rodkach masowego przekazu. Delikatnie mwic, znalazem si na nieznanym mi terenie. Zaczem prac zupenie nieprzygotowany - bez adnego szkolenia czy mdrego mentora, ktry mgby mi podpowiedzie, jak ma postpowa psycholog wizienny. Pierwszego dnia spotkaem si z naczelnikiem wizienia i personelem administracyjnym. Wszyscy

nosili mundury, a niektrzy bro. Wizienie byo zarzdzane na sposb wojskowy, oczekiwano wic, e ja take wo mundur", ktry skada si z niebieskiej marynarki, szarych flanelowych spodni i czarnych butw. Przekonaem naczelnika, e takie przebranie nie jest mi potrzebne, nalega jednak, eby przynajmniej sporzdzono je dla mnie w wiziennej pracowni, i posa mnie tam do przymiarki. Owoc tych stara by sygnaem, e nasz zakad penitencjarny nie funkcjonuje tak idealnie, jak mona by przypuszcza: rkawy marynarki byy zdecydowanie za krtkie, nogawki spodni miay zabawnie nierwn dugo, a buty rniy si midzy sob o dwa numery. Zdumiaa mnie zwaszcza ta ostatnia pomyka, poniewa wizie, ktry mierzy mi stopy, z niezwyk starannoci obrysowa ich ksztat na arkuszu papieru. Trudno byo zrozumie, jak mg wyprodukowa tak le dobrane buty, i to po kilku moich zaaleniach. Doszedem do wniosku, e prbuje mi co uwiadomi. Pierwszy dzie pracy obfitowa w rozmaite wydarzenia. Skierowano mnie do mojego biura - ogromnego pomieszczenia na najwyszym pitrze, zupenie innego ni przytulny, budzcy zaufanie kcik, jakiego si spodziewaem. Pomieszczenie to byo odizoowa- ne od pozostaych czci zakadu, a po drodze musiaem przej przez szereg zamykanych na klucz bram. Na cianie nad biurkiem znajdowa si wyranie widoczny czerwony guzik. Stranik, ktry - podobnie jak ja - kompletnie nie wiedzia, czym psycholog miaby si zajmowa w wizieniu, wyjani, e jest to przycisk alarmowy, ale gdybym kiedykolwiek chcia z niego skorzysta, nie powinienem oczekiwa natychmiastowej pomocy. Psycholog zatrudniony tam przede mn pozostawi w biurze skromn bibliotek, ktra skadaa si gwnie z ksiek o testach psychologicznych, takich jak Test Plam Atramentowych Rorscha- cha i Test Apercepcji Tematycznej. Syszaem co o tych metodach, nigdy jednak ich nie stosowaem, wic ksiki mojego poprzednika - oraz te nieliczne przedmioty na terenie zakadu, ktre wyglday znajomo - dodatkowo wzmocniy moje poczucie, e nadeszy dla mnie trudne czasy. Nie spdziem nawet godziny w nowym biurze, kiedy pojawi si mj pierwszy klient". By to wysoki, szczupy, ciemnowosy

24

Psychopaci s wrd nas

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

25

mczyzna po trzydziestce. Wydawao si, e powietrze wok niego brzczy metalicznie, a kontakt wzrokowy, ktry ze mn nawiza, by tak bezporedni i intensywny, e zastanawiaem si, czy kiedykolwiek naprawd patrzyem komu prosto w oczy. Utkwiony we mnie wzrok byt nieustpliwy - adnego zerkania na boki, ktrym wikszoci z nas agodzi si swojego spojrzenia. Wizie - bd nazywa go Rayem - odezwa si bez adnych wstpw: Hej, doktorku, jak leci? Mam problem. Potrzebna mi paska pomoc. Chciabym z panem porozmawia". Przejty perspektyw pracy jako autentyczny psychoterapeuta, zachciem Raya, eby podzieli si ze mn swoim problemem. W odpowiedzi wycign n i pomacha mi nim przed nosem, nadal si umiechajc i uporczywie wpatrujc mi si w oczy. Pierwsze, o czym pomylaem, to wcisn czerwony guzik za moimi plecami, doskonale dla Raya widoczny, o niebudzcym wtpliwoci przeznaczeniu. Pohamowaem si jednak - moe przeczuwaem, e jestern wanie poddawany prbie, a moe zrozumiaem, e wcinicie guzika na nic si nie przyda, jeli Ray rzeczywicie zechce mnie zaatakowa. Stwierdziwszy, e nie biegn uruchomi alarmu, Ray wyjani mi, z czym przyszed: zamierza uy noa nie przeciw mnie, ale przeciw wspwiniowi, ktry zaleca si do jego protegowanego" - w terminologii wiziennej, bardziej pasywnego partnera w zwizku homoseksualnym. Przyczyna, dla ktrej mi o tym mwi, nie bya od razu oczywista, ale wkrtce nabraem podejrze, e Ray chce mnie sprawdzi, aby ustali moj pozycj w zakadzie. Gdybym w rozmowie z personelem wizienia nie wspomnia o incydencie z noem, byoby to naruszeniem surowej reguy, zgodnie z ktr pracownicy powinni informowa o wszelkiej broni w posiadaniu osadzonych. Gdybym natomiast donis na Raya, rozniosaby si pogoska, e nie jestem yczliwie usposobiony do winiw, i moje zadanie staoby si tym trudniejsze. Po naszej pierwszej sesji, podczas ktrej Ray jeszcze wielokrotnie opisywa swj problem", przemilczaem spraw noa. Ku mojej uldze, Ray nie zabi wspwinia, szybko jednak uwiadomiem sobie, e zapa mnie w puapk: okazaem si naiwniakiem, ktry przymyka oczy na jawne

pogwacenie wiziennych zasad, byle tylko nawiza profesjonalny" kontakt z osadzonymi. Od tamtego spotkania przez osiem miesicy mojej pracy w wizieniu Ray wytrwale uprzykrza mi ycie. Bez ustanku domaga si uwagi i usiowa mn manipulowa. Ktrego dnia przekona mnie, e byby dobrym kucharzem - dostrzega w sobie talent do gotowania, po wyjciu na wolno zamierza stara si o posad szefa kuchni, mia teraz znakomit okazj, eby wyprbowa swoje pomysy na poprawienie jakoci usug gastronomicznych w zakadzie poparem wic jego prob o przeniesienie z warsztatu mechanicznego (gdzie, jak przypuszczam, sporzdzi sobie w n). Nie pomylaem jednak, e kuchnia jest rdem cukru, ziemniakw, owocw i innych skadnikw, ktre mona przerobi na alkohol. Kilka miesicy pniej nastpi potny wybuch pod podog, dokadnie poniej miejsca, gdzie znajdowa si st naczelnika wizienia. Kiedy ucicho zamieszanie, odkrylimy pod deskami skomplikowane urzdzenie do destylacji alkoholu. Co poszo nie tak i jedno z naczy eksplodowao. Obecno destylatora w wizieniu 0 zaostrzonym rygorze nie bya niczym niezwykym, ale bezczelne zainstalowanie sprztu pod krzesem naczelnika zszokowao wielu funkcjonariuszy. Ustalono, e mzgiem bimbrowniczego procederu by Ray i mj klient" musia spdzi troch czasu w karcerze. Kiedy go stamtd wypuszczono, zjawi si w moim biurze jakby nigdy nic i poprosi o przeniesienie z kuchni do warsztatu samochodowego - by przekonany o swoich zdolnociach mechanika, twierdzi, e powinien przygotowa si do ycia poza murami 1 e gdyby tylko mia okazj nabra dowiadczenia, mgby kiedy otworzy wasny warsztat... Wci pamitaem o tym, e poparem jego poprzedni prob o przenosiny, ale w kocu ustpiem, zmczony jego naleganiem. Wkrtce potem postanowiem zrezygnowa z posady w wizieniu i zaj si doktoratem z psychologii. Na miesic przed moim odejciem Ray niemal namwi mnie, abym zaatwi mu deklaracj mojego ojca, e zatrudni go w swojej firmie dekarskiej, co pozwolioby Rayowi uzyska zwolnienie warunkowe. Kiedy wspomniaem o tym kilku pracownikom wizienia, ledwie powstrzymywali si od

26

Psychopaci s wrd nas

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

27

miechu. Dobrze znali Raya, wszyscy kiedy nabrali si na jego projekty i stopniowo zaczli traktowa go sceptycznie. Znuenie wykonywan prac? Tak wtedy mylaem. Ale moi koledzy oceniali Raya wnikliwiej ni ja - pomimo moich kwalifikacji. Ich zdolno osdu wyostrzya si pod wpywem dugoletnich kontaktw z ludmi podobnymi do tego winia. Ray posiad niewiarygodn umiejtno oszukiwania - nie tylko mnie, ale kadego. Potrafi mwi (i kama) ze swad i bezporednioci, ktre rozbrajay nawet najbardziej dowiadczonych i cynicznych pracownikw wiziennych. Kiedy go spotkaem, mia boat przeszo (i - jak si okazao - przyszo) kryminaln. Niemal poow dorosego ycia spdzi za kratami, a sporo jego przestpstw byo naprawd brutalnych. A przecie przekona mnie, i wielu innych, e jest gotowy do poprawy, e jego przestpcze skonnoci cakiem osaby pod wpywem pasji do - no, do gotowania, mechaniki i tak dalej. ga bez koca, nieprzerwanie, od niechcenia, i nie peszy si ani odrobin, kiedy cytowaem dokumenty, ktre podwaay jego sowa. Po prostu zmienia wtedy temat i znw zaczyna swoj histori. Uznawszy ostatecznie, e chyba nie byby idealnym kandydatem na dekarza w firmie mojego ojca, odmwiem mu poparcia. Sposb, w jaki zareagowa, bardzo mn wstrzsn. Przeprowadzajc si z wizienia na uniwersytet, nadal spacaem swojego forda, na ktrego w zasadzie nie bardzo mogem sobie pozwoli, jeden z funkcjonariuszy, ktry mia pniej zosta naczelnikiem wizienia, zaproponowa mi wymian: mj ford z 1958 roku za jego morrisa minora z 1950 roku i przejcie spaty rat. Zgodziem si, a poniewa morris nie by w najlepszym stanie, skorzystaem z przysugujcych mi przywilejw w wiziennym warsztacie samochodowym - gdzie dziki (on bynajmniej nie powiedziaby dziki") mnie nadal pracowa Ray. Morrisa piknie polakierowano, wyremontowano silnik i ukad kierowniczy. I oto wyruszyem z on do Ontario, z caym dobytkiem zapakowanym na dach samochodu i nasz crk w przenonym foteliku na tylnym siedzeniu. Pierwsze kopoty napotkalimy wkrtce po opuszczeniu Vancouver: silnik zacz pracowa troch nierwno. Potem, kiedy pokonywalimy kilka umiarkowanych wzniesie,

zagotowaa si woda w chodnicy. Mechanik z pobliskiego warsztatu odkry kulki z oyska w komorze pywaka w ganiku i wyrane lady manipulacji przy wu do chodnicy. atwo byo temu zaradzi, ale problem, ktry pojawi si przy zjedzie ze wzgrza, okaza si ju powaniejszy: peda hamulca zrobi si dziwnie gbczasty, po czym spad na podog - a byo to naprawd d u g i e

28

Psychopaci s wrd nas

y
wzgrze. Na szczcie, zdoalimy dotrze do stacji obsugi. Jak nam powiedziano, przewd hamulcowy zosta przecity tak, e powoli wycieka z niego pyn. By moe to zbieg okolicznoci, e Ray pracowa w wiziennym warsztacie, kiedy naprawiano tam mj samochd, ale miejscowy telegraf" bez wtpienia przekaza mu informacj o tym, kto jest nowym wacicielem morrisa. Na uniwersytecie przygotowywaem prac doktorsk o wpywie kar na uczenie si i dziaanie. Gromadzc materiay, po raz pierwszy natknem si na literatur powicon psychopatii. Nie jestem pewien, czy mylaem wtedy o Rayu, ale okolicznoci sprzysigy si, abym o nim nie zapomnia. Po uzyskaniu stopnia doktora zaczem pracowa na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej, niedaleko od wizienia, gdzie zdobyem swoj pierwsz posad. Na pocztku roku akademickiego, w tej przedkomputerowej epoce, siadywaem przez tydzie za stoem, aby wraz z kolegami zapisywa dugie szeregi studentw na zajcia w jesiennym semestrze. Ktrego dnia, notujc dane kolejnego studenta, usyszaem, e kto wymienia moje nazwisko: Tak, byem asystentem doktora Hare w zakadzie karnym, kiedy by tam zatrudniony - chyba okoo roku. Zaatwiaem dla niego papierkow robot, wprowadzaem go w ycie wizienne. Jasne, omawia ze mn wszystkie trudniejsze przypadki. wietnie nam si razem pracowao". Przy ssiednim stole sta Ray. Moim a s y s t e n t e m ! Przerwaem potok jego sw kliwym: Doprawdy?", spodziewajc si, e wprawi go w zakopotanie. Hej, doktorku, jak leci?" - zawoa, nawet nie mrugnwszy okiem, po czym wrci do rozmowy i rozpocz nowy temat. Pniej, gdy przegldaem jego dokumenty, odkryem, e podana przez niego lista

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

29

zaliczonych kursw uniwersyteckich jest sfaszowana. Trzeba jednak przyzna, e nie usiowa zapisa si na ktre z m o i c h zaj. Najbardziej chyba zafascynowao mnie to, e Ray nie straci pewnoci siebie nawet p o ujawnieniu jego oszustwa - oraz to, e mj kolega da si wyprowadzi w pole. Jakie elementy konstrukcji psychicznej pozwalay Rayowi tak ignorowa rzeczywisto, najwyraniej bez niepokoju i skrupuw? Jak si okazao, odpowiedzi na to pytanie miaem szuka przez nastpne wier wieku. Teraz, po tylu latach, historia Raya ma swoj zabawn stron. Mniej zabawne s historie setek innych psychopatw, ktrych badaem od tamtej pory.

pracowaem w zakadzie karnym ju od paru miesicy, kiedy przysano do mnie winia, abym przeprowadzi! testy, zanim komisja rozpatrzy jego wniosek o zwolnienie warunkowe. Mczyzna ten odbywa kar szeciu lat wizienia za nieumylne spowodowanie mierci. Kiedy zauwayem, e w moich aktach brakuje dokadnych informacji o jego przestpstwie, poprosiem, aby przedstawi mi szczegy. Wyjani, e kilkumiesiczna crka jego dziewczyny pakaa bez przerwy caymi godzinami, a poniewa byto od niej czu, niechtnie zabra si do zmieniania jej pieluchy. Obsraa mi rk i i straciem panowanie nad sob. Podniosem j za nogi i walnem ni o cian" - oznajmi z umiechem na ustach. Wstrznity tym nonszalanckim opisem potwornego czynu, mylc o wasnej creczce, wyrzuciem winia za drzwi - absolutnie wbrew etyce zawodowej - j zapowiedziaem, e nie chc go wicej widzie. Ciekawy dalszych losw tego czowieka, niedawno odszukaem jego wizienn kartotek. Przeczytaem, e kilkanacie miesicy po moim odejciu z zakadu zost.i zwolniony warunkowo, a potem zgin w trakcie policyjnego pocigu po sfuszerowanym napadzie na bank. Psychiatra wizienny zdiagnozowa go jako psychopat i odradza zwolnienie warunkowe. Trudno jednak wini komisj za zlekcewaenie tej profesjonalnej opinii. Procedury diagnozowania psychopatii byy wwczas nieprecyzyjne i zawodne, a przy tym nie wiedziano, jakie wnioski naley wycign z takiej diagnozy przy prognozowaniu zachowania winiw. Jak czytelnicy si przekonaj, sytuacja jest teraz zupenie inna, a kada instancja orzekajca o zwolnieniach warunkowych, ktra nie uwzgldnia aktualnego stanu wiedzy o psychopatii i recydywie, naraa si na popenienie bdu katastrofalnego w skutkach.

30

Psychopaci s wrd ELSA I DAN nas

Spotkaa go w samoobsugowej pralni, kiedy przebywaa w Londynie na rocznym urlopie, odpoczywajc po burzliwym i wyczerpujcym procesie rozwodowym. Widywaa go wczeniej w ssiedztwie i kiedy wreszcie nawizali rozmow, miaa wraenie, e dobrze si znaj. By bezporedni, yczliwy i natychmiast si zaprzyjanili. Uwaaa, e jest ujmujcy i zabawny. A ona bya osamotniona. Pada deszcz ze niegiem, obejrzaa ju wszystkie filmy i spektakle w miecie i nie znaa nikogo po wschodniej stronie Atlantyku. - Ach, samotno podrnego - wspczu Dan przy obiedzie. Najgorsze, co moe si trafi. Po deserze stwierdzi z zakopotaniem, e nie wzi ze sob portfela. Chtnie zapacia za obiad, chtnie zgodzia si obejrze dwa filmy, ktre widziaa ju przed kilkoma dniami. Wieczorem w pubie wyjani, e jest tumaczem zatrudnionym przez ONZ. Podrowa po wiecie. Czeka teraz na nowe zlecenie. W tamtym tygodniu spotkali si jeszcze czterokrotnie, w nastpnym - piciokrotnie. Dan mieszka gdzie w londyskiej dzielnicy Hampstead, ale wkrtce wprowadzi si do Elsy. Ku swojemu zdumieniu, powitaa to z zadowoleniem. Byo to wbrew jej naturze, nie wiedziaa nawet, jak do tego doszo, lecz po dugim okresie samotnoci czua si wymienicie. Byy wprawdzie drobne, niepokojce zdarzenia, ale usuwaa je ze swoich myli. Nigdy nie zaprosi jej do siebie; nie znaa nikogo spord jego przyjaci. Ktrego wieczoru przynis pudo pene magnetofonw w fabrycznych opakowaniach; po paru dniach znikno. Kiedy po powrocie zobaczya trzy telewizory ustawione w kcie. Trzymam je dla znajomego" - stwierdzi krtko. Dopytywaa si o szczegy, ale tylko wzruszy ramionami. Za pierwszym razem, kiedy nie zjawi si w umwionym miejscu, przerazia si, e wpad pod samochd - zawsze przebiega przez ulic tam, gdzie byo mu wygodnie. po trzech dniach zastaa go picego na tapczanie, kiedy przysza do domu przez poudniem. Niemal zemdlio j od woni perfum i

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

31

zwietrzaego piwa. Lk o Dana ustpi miejsca nowemu dla niej uczuciu: dzikiej, niepohamowanej zazdroci. _ Gdzie ty by? - zawoaa. - Tak si martwiam! Gdzie bye?
Obudzi si w zym humorze.

- Nigdy nie zadawaj mi takich pyta - warkn. - Nie bd tego tolerowa. - O czym ty...? - Dokd chodz, co robi, z kim jestem - to nie twoja sprawa. Nie pytaj. Zachowywa si jak zupenie inny czowiek. Po chwili zapanowa nad sob, otrzsn si ze snu i szuka pojednania. - To dla ciebie przykre, wiem - mwi jak dawniej, agodnie - ale sprbuj patrze na zazdro jak na gryp i poczekaj, a ci minie. Bo minie, skarbie. Na pewno. Jak kotka lica swoje mode uspokaja j i odzyskiwa jej sympati. Jednak jego uwagi o zazdroci wyday jej si dziwne. Pomylaa, e nigdy nie czu, jak boli zawiedzione zaufanie. Ktrego wieczoru zapytaa go niefrasobliwie, czy mgby przynie jej lody z pobliskiego sklepu. Nie odpowiedzia. Odwrcia si i spostrzega, e wpatruje si w ni wciekym wzrokiem. - Zawsze dostawaa to, czego chciaa, prawda? - odezwa si z niezwyk zjadliwoci. - Za kadym razem, kiedy Elsunia czego sobie zayczya, kto si zrywa i pdzi jej to kupi, co? - Zwariowae? Wcale taka nie jestem. O czym ty mwisz? Wsta z krzesa i wyszed. Nie zobaczya go ju nigdy wicej.

BLINIACZKI
W trzydzieste urodziny swoich crek Helen i Steve wspominali przeszo z mieszanymi uczuciami. Kady napyw dumy z osigni Ariel hamowaa myl o nieprzewidywalnym, na og destrukcyjnym i czsto obciajcym ich finansowo, zachowaniu Alice. Bliniaczki Ariel i Alice, podobne do siebie fizycznie, pod wzgldem osobowoci rniy si jak dzie i noc - a moe naleaoby powiedzie: jak niebo i pieko.

Kontrast pogbia si z upywem czasu. W poprzednim tygodniu Ariel zatelefonowaa, aby podzieli si wspaniaymi nowinami: starsi wsplnicy w firmie dali jej do zrozumienia, e jeli nadal bdzie spisywaa si tak jak dotychczas, za kilka lat z pewnoci zaprosz j do swojego grona. Telefoniczna wiadomo od Alice - a raczej od jej opiekunki w orodku resocjalizacji - nie bya tak przyjemna. Alice wraz z koleank wymkna si noc z orodka i nie widziano jej od dwch dni. Ostatnio, kiedy wydarzyo si co takiego, Alice odnalaza si na Alasce, godna i bez grosza. Rodzice nie potrafili ju zliczy, ile razy przesyali jej pienidze i organizowali powrt do domu. Dorastajc, Ariel sprawiaa pewne problemy. Nie byo to jednak nic nadzwyczajnego. Obraaa si i miewaa humory, kiedy nie zdoaa postawi na swoim, zwaszcza jako nastolatka. W szkole redniej prbowaa papierosw i marihuany; po niespena dwch latach rzucia studia, przestraszona, e brak sprecyzowanych celw oznacza brak umiejtnoci. Przepracowaa rok, wybraa prawo i odtd nic nie mogo jej powstrzyma w deniu do wybranego celu. Bya wytrwaa, zainteresowana tematyk studiw i ambitna. Redagowaa akademickie czasopismo prawnicze, ukoczya uczelni z wyrnieniem i zdobya pierwsz posad, o ktr si ubiegaa. Z Alice natomiast zawsze co byo troch nie w porzdku". Obie dziewczynki byy liczne, ale Helen obserwowaa z niepokojem, e ju w wieku trzech lub czterech lat Alice wiedziaa, jak wykorzystywa urod i dziecicy wdzik do wasnych celw. Helen odnosia nawet wraenie, e Alice flirtuje - w towarzystwie mczyzn wyranie si krygowaa - cho takie podejrzenia wobec maego dziecka budziy w niej poczucie winy. Jeszcze bardziej winna poczua si wtedy, gdy kociak podarowany dziewczynkom przez kuzyna zosta znaleziony martwy, uduszony, na podwrzu. Ariel bardzo to przeywaa, a zy Alice wydaway si nieco wymuszone. Helen nie moga pozby si myli, e Alice ma co wsplnego ze mierci kotka. Wszystkie siostry czsto ze sob walcz. Ale w sposobie, w jaki bliniaczki prowadziy swoje wojny, znowu byo co nie w porzdku". Ariel z a w s z e zajmowaa pozycj obronn, Alice z a w s z e bya agresorem, a szczegln przyjemno sprawiao jej niszczenie rzeczy siostry. Wszyscy odetchnli, kiedy siedemnastoletnia Alice wyniosa

32

Psychopaci s wrd nas

Rozdzia 1. Doznawanie" psychopaty

33

si z domu: przynajmniej Ariel moga odtd y w spokoju. Wkrtce jednak wyszo na jaw, e Alice, zdobywszy niezaleno, odkrya narkotyki. Bya teraz nie tylko nieobliczalna, impulsywna, skonna do napadw furii, ilekro chciaa wymc co na otoczeniu - staa si narkomank i wszelkimi metodami, take kradzie i prostytucj, zdobywaa pienidze na swj nag. Kaucje sdowe i opaty za terapie - choby dziesi tysicy dolarw za trzytygodniowy pobyt w klinice w New Hampshire - pochaniay znaczn cz rodzicielskiego budetu. Ciesz si, e k t o w naszej rodzinie bdzie wypacalny" powiedzia Steve, kiedy usysza o sukcesach Ariel. Zastanawia si od pewnego czasu, jak dugo jeszcze bdzie mg pozwoli sobie finansowo na usuwanie szkd spowodowanych przez Alice. Szczerze mwic, zaczyna powtpiewa w suszno chronienia jej przed pobytem za kratami. Bo czy nie ona wanie powinna ponosi konsekwencje swoich czynw? Helen powtarzaa niewzruszenie: adne z moich dzieci nie spdzi nocy w wizieniu (Alice spdzia tam ju niejedn, o czym Helen wolaa nie pamita), dopki jestem w stanie zapaci kaucj. Bya to kwestia odpowiedzialnoci: Helen uwaaa, e razem ze Steve'em popenili jaki bd w wychowywaniu Alice, chocia przez trzydzieci lat intensywnej introspekcji nie potrafia stwierdzi, na czym w bd polega. Ale moe tkwi w podwiadomoci - moe nie zareagowaa tak entuzjastycznie, jak powinna, kiedy usyszaa od lekarza, e najprawdopodobniej bdzie miaa blinita. Moe mimowolnie zaniedbywaa Alice, ktra sprawia jej wicej kopotu przy porodzie. Moe wsplnie ze Steve'em wywoali w rodzinie syndrom Jekylla i Hyde'a, nalegajc, eby dziewczynki ubieray si nieidentycznie, osobno uczszczay do szk taca i osobno jedziy na obozy wakacyjne. Moe..., ale Helen miaa wtpliwoci. Bo czy wszyscy rodzice nie popeniaj bdw? Czy wszyscy rodzice nie faworyzuj nieumylnie ktrego ze swoich dzieci, choby tymczasowo? Czy wszyscy rodzice nie czuj, jak ich rado z dziecka na przemian wzmaga si i sabnie pod wpywem yciowych zdarze? Owszem - ale nie wszystkim rodzicom trafia si kto pokroju Alice. Szukajc odpowiedzi na swoje pytania, Helen bacznie obserwowaa inne rodziny i widywaa bardzo

niefrasobliwych, bardzo niesprawiedliwych rodzicw obdarzonych zrwnowaonymi, spokojnymi dziemi. Wiedziaa, e kopotliwe, a nawet niezrwnowaone dzieci to na og dzieci brutalnych rodzicw, lecz przy wszystkich popenionych bdach ona i Steve z pewnoci nie zaliczali si do takiej kategorii. Tak wic trzydzieste urodziny bliniaczek napeniy Helen i Steve'a mieszanymi uczuciami: wdzicznoci za fizyczne zdrowie crek, radoci, e Ariel znalaza w pracy bezpieczestwo i moliwo samorealizacji, oraz znanym od lat niepokojem o los Alice. Ale chyba najsilniejsz emocj, kiedy wznosili toast za nieobecne crki, by niepokj z powodu cigego braku poprawy Alice. Koczy si przecie XX wiek, naleao wiedzie, jak radzi sobie z takimi trudnociami. Wymylono lekarstwa na depresj, stworzono terapie, ktre pozwalay opanowa rozmaite fobie, ale aden z niezliczonych lekarzy, psychiatrw, psychologw, terapeutw i pracownikw opieki spoecznej, ktrzy zetknli si z Alice, nie potrafi wyjani jej problemu ani zaproponowa antidotum. Nikt nawet nie by pewien, czy dziewczyna rzeczywicie cierpi na zaburzenia umysowe. Po trzydziestu latach Helen i Steve spogldali na siebie ponad stoem i pytali smutno: Czy Alice jest chora? Czy po prostu za?".

34

Psychopaci s wrd nas

Rozdziat 2

WYOSTRZANIE OBRAZU

Wybierze ci, rozbroi swoimi sowami i bdzie panowa nad tob swoj obecnoci. Bdzie zachwyca ci poczuciem humoru i rozmachem projektw. Pokae ci wspania zabaw, ale zawsze przyjd rachunki do zapaty. Bdzie si umiecha i oszukiwa, i bdzie przeraa ci swoim spojrzeniem. A kiedy z tob skoczy - a skoczy z tob - porzuci ci, zabierajc twoj niewinno i dum. Pozostawi ci smutek i niewiele wicej dowiadczenia i dugo bdziesz si zastanawia, co si stao, w czym tkwi twj bd. A jeli kto podobny do niego zastuka do twoich drzwi, czy znowu je otworzysz? Z tekstu podpisanego Psychopata w wizieniu"

adal stoimy przed problemem: Czy Alice jest chora czy za?". Pytanie to od dawna trapi nie tylko psychologw i psychiatrw, ale take filozofw i teologw. Formalnie rzecz ujmujc: czy psychopata jest czowiekiem chorym umysowo czy kim, kto w sposb cakowicie wiadomy amie powszechne zasady postpowania? Nie jest to jedynie kwestia semantyczna. Rozwaana z nieco innej perspektywy, ma ogromne znaczenie w codziennym yciu: czy leczenie i kontrolowanie psychopatw naley do instytucji, ktre zajmuj si zdrowiem psychicznym, czy do systemu penitencjarnego? Wszdzie na wiecie sdziowie, pracownicy opieki spoecznej, prawnicy, nauczyciele, lekarze, funkcjonariusze wizienni i, oglnie, spoeczestwo potrzebuj - wiedzc o tym lub nie - odpowiedzi na to pytanie.

36

Psychopaci s wrd nas ZAKRES PROBLEMU

Zamieszanie i niejasno wywouje czsto ju sam termin psyc h o p a t i a , dosownie: choroba umysowa" (psyche - umys", pathos - choroba"; znaczenie to nadal mona znale w niektrych sownikach). Co wicej, rodki przekazu uywaj sowa psyc h o p a t a jako odpowiednika okrele c z o w i e k n i e p o c z y t a l n y lub s z a l e n i e c : P o l i c j a przypuszcza, e w okolicy grasuje psychopata", Ten, kto j zabi, musi by psychopat". Wikszo klinicystw i badaczy posuguje si tymi terminami w inny sposb, wiedzc, e psychopatii nie powinno si ocenia w tradycyjnych kategoriach choroby umysowej. Psychopaci nie s ludmi zdezorientowanymi, niemajcymi kontaktu z rzeczywistoci, ani nie cierpi na urojenia, halucynacje i gboki, subiektywny dyskomfort, ktre na og towarzysz zaburzeniom psychicznym. W odrnieniu od osb psychotycznych, psychopaci s rozsdni, wiadomi swojego postpowania oraz jego motyww. Ich czyny s rezultatem w o l n e g o w y b o r u . Jeli zatem osoba ze zdiagnozowan schizofreni pod wpywem choroby amie normy spoeczne - na przykad zabijajc przypadkowego przechodnia, bo tak jej nakazali Marsjanie w statku kosmicznym" - uwaamy, e nie ponosi za to odpowiedzialnoci, ze wzgldu na niepoczytalno". Jeli natomiast te same normy amie osoba zdiagnozowana jako psychopata, uznajemy j za poczytaln i posyamy do wizienia.
Mimo to powszechn reakcj na doniesienia o brutalnych przestpstwach, zwaszcza o torturowaniu i seryjnych morderstwach, s
sowa:

Trzeba by umysowo chorym, eby zrobi co takiego". Moliwe - ale niekoniecznie w prawnym lub medycznym rozumieniu

tego terminu. Jak wczeniej wspomniaem, niektrzy seryjni mordercy rze22

czywicie s niepoczytalni - na przykad Edward Gein'", ktrego straszliwe i dziwaczne zbrodnie stay si tematem filmw i ksiek, w

tym Psychozy, Teksaskiej masakry pi acuchow i Milczenia owiec. Gein zabija, kaleczy i niekiedy zjada swoje ofiary, a ich zwoki

Rozdzia 2. 37 wykorzystywa do Wyostrzanie obrazumakabrycznych przedmiotw wyrobu abaurw, ubra, masek. W trakcie procesu psychiatrzy zatrudnieni przez prokuratur i obron stwierdzili zgodnie, e oskarony jest chory na psychoz. Postawiono diagnoz chronicznej schizofrenii i sd skaza Geina na zamknicie w strzeonym zakadzie dla umysowo chorych. Seryjni mordercy zwykle jednak nie przypominaj Geina. Torturuj, zabijaj i kalecz - dokonuj przeraajcych czynw, ktre skaniaj do namysu nad terminem z d r o w i e p s y c h i c z n e - ale na og nie znajdujemy dowodw na to, e s psychicznie chorzy. Wielu z nich, choby Ted Bundy, John Wayne Gacy i Henry Lee Lucas, zostao zdiagnozowanych jako psychopaci, co oznacza, e s poczytalni i psychicznie zdrowi wedug aktualnych kryteriw prawnych i psychiatrycznych. Trafili do wizienia, a niektrzy do celi mierci. Niemniej odrnienie zabjcw chorych umysowo od zdrowych psychicznie, ale psychopatycznych zbrodniarzy nie byo atwe do przeprowadzenia. Poprzedzia je parusetletnia debata, niekiedy dotyczca kwestii nieomal metafizycznych.
22 R.H. Gollmar, Edward Gein, New York 1981, Autor ksiki byi sdzi podczas Procesu Geina.

NIECO TERMINOLOGII
Wielu badaczy, lekarzy praktykw i pisarzy stosuje zamiennie termin y p s y c h o p a t a i s o c j o p a t a . Na przykad Thomas Harris w ksice Milczenie owiec nazywa Hannibala Lectera rasowym socjopat", podczas gdy autor scenariusza filmowego - rasowym psychopat". Niekiedy uywa si terminu s o c j o p a t i a dlatego, e rzadziej ni p s y c h o p a t i a bywa mylony z psychotyzmem. W ksice The Blooding Joseph Wambaugh tak pisze o Colinie Pitchforku, angielskim gwacicielu i mordercy: [...] szkoda, e psychiatra okreli go w raporcie jako psychopat, a nie socjopat, bo ten pierwszy termin wywouje nieporozumienia. Wszyscy zwizani ze spraw wyranie mylili sowo [psychopata] ze sowem p s y c h o t y k " .

Wybr terminu czsto odzwierciedla nasze pogldy na r d a i d e t e r m i n a n t y omawianego tu klinicznego syndromu lub zaburzenia. Niektrzy klinicyci i badacze - podobnie jak wikszo socjologw i kryminologw - uznajc w syndrom za rezultat warunkw spoecznych i przey z dziecistwa, wol termin s o c j o p a t i a , podczas gdy inni - rwnie autor tej ksiki - przekonani, e do rozwoju zaburzenia przyczyniaj si te czynniki psychiczne, biologiczne i genetyczne, posuguj si na og terminem p s y c h o p a t i a . Ta sama osoba moe wic zosta zdiagnozowana przez jednego specjalist jako socjopata, a przez drugiego - jako psychopata. Oto interesujca rozmowa, ktr mj doktorant (D) przeprowadzi z pewnym winiem (W): D: - Czy lekarz psychiatra, ktra oceniaa pana w wizieniu, przekazaa panu jakie informacje? W: - Powiedziaa mi, e jestem... nie socjopat... psychopat. Zabawnie byo. Mwia, ebym si nie przejmowa, bo psychopata moe zdarzy si nawet wrd lekarzy i prawnikw. Odpowiedziaem: Jasne, rozumiem. Gdyby si pani znalaza w porwanym samolocie, wolaaby pani siedzie obok mnie czy obok jakiego socjopaty albo neurotyka, ktry robi w gacie i doprowadza do oglnej katastrofy?". Mao brakowao, a spadaby z krzesa. Jeli kto chce mnie diagnozowa, wolabym by psychopat ni socjopat. D: - Czy to nie to samo? W: - Skd. Socjopata le si zachowuje, bo wychowano go niewaciwie. Moe ma pretensje do spoeczestwa. Ja nie mam adnych pretensji. Nie ywi wrogoci. Po prostu jestem, jaki jestem. Tak, myl, e psychopata to dla mnie dobre okrelenie. Terminem, ktry i n t e r p r e t o w a n o jako znaczeniowo bliski psychopatii i socj opatii, s antysocjalne zab u r z e n i a o s o b o w o c i , opisane w trzecim wydaniu opublikowanego przez American Psychiatrie Association (Amerykaskie Stowarzyszenie Psychiatryczne) podrcznika Diagnostic and Stati-

38

Psychopaci s wrd nas

stical ManuaRozdzia 2. Wyostrzanie obrazu (DSM-1II, 1980) i w 39 of Mental Disorders jego poprawionej wersji (DSM-III-R, 1987), powszechnie stosowanych przy
23

diagnozowaniu chorb psychicznych". Kryteria diagnostyczne dla antysocjalnych zaburze osobowoci skadaj si gwnie z dugiej listy antyspoecznych i przestpczych zachowa. Kiedy publikowano t list po raz pierwszy, uwaano, e przecitny klinicysta nie potrafi wiarygodnie oceni takich cech osobowociowych, jak empatia, egocentryzm, poczucie winy i tak dalej. Dlatego oparto diagnoz na czynnikach, ktre klinicysta przypuszczalnie m g oszacowa bez trudu, a mianowicie na obiektywnych, spoecznie dewiacyjnych zachowaniach. Doprowadzio to w minionym dziesicioleciu do nieporozumie, bo niektrzy klinicyci wycignli bdny wniosek, e a n 23
' American Psychiatrie Association, Diagnostic and Statistical Manua. Mental Disorders, Washington 1987. Czwarte wydanie (DSM-IY) opublikowano w 1994 roku.

tysocjalne zaburzenia osobowoci i psychopa24

t i a ~ to wyraenia synonimiczne. Wedug DSM-III i DSM-III-R, a take wydanego niedawno DSM-IV (1994), termin a n t y soc j a l n e z a b u r z e n i a o s o b o w o c i odnosi si przede wszystkim do zespou antyspoecznych i przestpczych zachowa. Wikszo przestpcw spenia kryteria tej diagnozy. P s y c h o p a t i a natomiast jest definiowana przez zesp spoecznie dewiacyjnych zachowa oraz cech osobowociowych. Wikszo przestpcw n i e j e s t psychopatami, psychopatami za j e s t wiele osb, ktre dziaaj nie cakiem zgodnie z prawem, a pozostaj na wolnoci. Warto o tym pamita, zasigajc porady co do psychopaty, ktrego napotkalimy na swojej drodze. Trzeba si upewni, czy nasz doradca zna rnic midzy antysocjalnymi zaburzeniami osobowoci i psychopati" .

40

Psychopaci s wrd nas PERSPEKTYWA HISTORYCZNA

Jednym z pierwszych klinicystw, ktrzy pisali o psychopatach, by Philippe Pinel, francuski psychiatra z przeomu XVIII i XIX wieku. Pinel uy sformuowania s z a l e s t w o b e z d e l i r i u m n a okrelenie wzorca zachowa, ktry charakteryzuje si cakowitym
Zwana te osobowoci dyssocjaln - por. Psychologia. Podrcznik akademicki, dz. cyt. " Problemu nie rozwizao opublikowanie czwartego wydania DSM w 1994 roku. American Psychiatrie AssociaLion przeprowadzio prb terenow, aby ponownie oszacowa kryteria diagnostyczne dla antysocjalnych zaburze osobowoci. Wan czci tej prby byo zastosowanie dziesicioelementowej wersji Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, opisywanej w nastpnych dwch rozdziaach. Chocia testy potwierdziy, e mona rzetelnie ocenia cechy osobowociowe, kryteria diagnostyczne dla antysocjalnych zaburze osobowoci w DSM-IV pozostaj waciwie niezmienione w stosunku do DSM-III-R. Prb terenow zwizan z DSM-1V opisuj R.D. Hare, S.D. Hart, T.J. Harpur [w:] Journal of Abnormal Psychology" 1991, nr 100, s. 391- 398. Bardziej szczegowe omwienia i recenzje tej prby mona znale [w:] DSM-IV Personality Disorders, red. W.J. Livesley, New York 1995.

Rozdzia 2. Wyostrzanie obrazu

41

Rozdzia Wyostrzanie obrazu 42 parszywa dwunastka 2.to gloryfikacja starego hollywoodzkiego mitu: wystarczy wy wrci

psychopat na drug stron, aby odkry bohatera. Film opowiada o wyborze, przed ktrym postawiono tuzin szczeglnie brutalnych i zatwardziaych przestpcw: zgocie si na ochotnika do samobjczej misji albo tkwijcie w wizieniu. Za danie polega na opanowaniu zamku, w ktrym ulokowao si elitarne dowdztwo wojsk niemieckich. Nie trzeba dodawa, e winiowie wykonuj t misj z powodzeniem. Nie trzeba te przypomina, e film portretuje ich jako herosw - ku satysfakcji kilku pokole widzw. Psychiatra James Weiss, autor Ali But Me and Thee (Oprcz mnie i ciebie), przedstawia zupenie inny obraz. Opisuje dochodzenie prowadzone podczas drugiej wojny wiatowej przez generaa brygady Elliota D. Cooka i jego asystenta pukownika Ralpha Binga. Cook i Bing rozpoczli ledztwo od koca - w karnym obozie Army East Coast Processing Center w Camp Edwards na przyldku Cod - i posuwali si wstecz, a do poziomu kompanii, aby ustali, jak ponad dwa tysice onierzy trafio do obozu. Bya to - jak komentuje Weiss - powtarzajca si ta sama smutna historia". Wiedzc, e kompania rusza do walki, onierz podejmowa si dostarczy zaopatrzenie i przepada bez wieci. Albo zaczyna od kradziey ywnoci, a koczy na kradziey samochodu i rozbiciu go w trakcie szaleczej przejadki. Osobnicy ci, kompletnie obojtni na los towarzyszy z oddziau i bardziej nastawieni na natychmiastowe zaspokajanie swoich potrzeb ni na zachowywanie zasad ostronoci, mieli znacznie wiksz szans na zwrcenie uwagi nieprzyjaciela Peterson [...] wystawi gow, kiedy wszyscy inni byli schyleni, i niemiecki snajper trafi go w rodek czoa" - ni na dokonanie aktu bohaterstwa, ktry wymaga planowania, przebiegoci i dziaa zgodnych z sumieniem. Parszywa dwunastka po hollywoodzkiej obrbce moe wydawa si nieskazitelnie czysta, ale w rzeczywistoci - jak podsumowuje Weiss - nawrcenie dziki walecz26

-1

nym czynom zdarza si rzadko albo nawet nie zdarza si nigdy"

J.

Weiss,

[w:]

Journal

of

Operational

Psychiatry"

1974,

nr

5,

s.

119.

26

brakiem zahamowa i skrupuw - wzorca odmiennego od zwy27

Rozdzia 2. Wyostrzanie obrazu

43

kiego za popenianego przez ludzi" . Pinel uwaa w stan za neutralny moralnie, inni autorzy jednak oceniali tego typu pacjentw jako moralnych zwyrodnialcw", ucielenienie za. Tak rozpocz si wielopokoleniowy spr pomidzy przedstawicielami dwch stanowisk o to, czy psychopata jest czowiekiem chorym czy czowiekiem zym, a nawet diabolicznym. Druga wojna wiatowa nadaa tej debacie nowy, praktyczny wymiar: potrzebne byo co wicej ni spekulacje naukowe. Po pierwsze, wraz z poborem do wojska pojawia si pilna konieczno rozpoznawania, diagnozowania i ewentualnego leczenia osb, ktre mogy zakci lub nawet zniweczy surow dyscyplin wojskow. Sprawa ta budzia ywy oddwik spoeczny. Jeszcze waniejszy wpyw wywaro ujawnienie nazistowskiego aparatu zniszczenia i bezwzgldnego programu masowej zagady. Jakie mechanizmy rzdziy takimi potwornociami? Jak i dlaczego poszczeglni ludzie a nawet jeden czowiek na czele narodu - mogli dziaa z cakowitym pominiciem zasad, ktre wikszo akceptowaa jako ograniczenie wasnych najgorszych odruchw i fantazji? Temat podjo wielu pisarzy, ale nikt nie wywar tak gbokiego wpywu na pniejsze badania jak Hervey Ceckey. W klasycznej ju ksice The Mask of Sanity, opublikowanej po raz pierwszy 28 w 1941 roku , Cleckley apelowa o zwrcenie bacznej uwagi na zjawisko, ktre postrzega jako dotkliwy, cho ignorowany, problem spoeczny. Pisa przejmujco o swoich pacjentach i da czytelnikom pierwsz szczegow charakterystyk psychopatii. Na przykad przedstawi dokumentacj dotyczc Gregory'ego - sta27

Rozwj pojcia psychopatii wielokrotnie ju drobiazgowo opisywano. Za szczeglnie przydatne uwaam nastpujce prace: H. Cleckley, The Mask of Sanity, St. Louis 1976; W. McCord, J. McCord, The Psychopath. An Essay on the Criminal Mind, Princeton, New York 1964; T. Milion, Disorders of Personality, New York 1981. Jeli nie zaznaczono inaczej, cytaty z pracy Cleckleya pochodz z najnowszego wydania: H. Cleckley, The Mask of Sanity, St. Louis 1976.

lego bywalca cel wiziennych, ktry nie zabi swojej matki tylko dlateg0' e bro okazaa si niesprawna.
Nie mona naleycie opisa losw tego modego czowieka, nie zapeniajc setek stron. Jego powtarzajce si antyspoeczne dziaania, banalno motyww, jakimi wyranie si kieruje, i niezdolno do wykorzystania poprzednich dowiadcze, tak aby przystosowa si lepiej i unikn atwo przewidywalnych problemw - to wszystko wiadczy moim zdaniem o tym, e Gregory jest klasycznym przykadem osobowoci psychopatycznej. Uwaam za bardzo prawdopodobne, e nadal bdzie zachowywa si tak jak w przeszoci, i nie znam adnej psychiatrycznej terapii, ktra mogaby znaczco wpyn na jego zachowanie lub pomc mu lepiej si przystosowa' .

44

Psychopaci s wrd nas

2Q

W zebranej przez Cleckleya dokumentacji powtarzaj si takie sformuowania, jak spryt i lotno umysu", zajmujcy rozmwca", niezwyky urok". Jak zauwaa Cleckley, psychopaci w wizieniu czsto wykorzystuj swoje obycie towarzyskie, aby przekona sd, e ich waciwym miejscem jest szpital dla umysowo chorych. Kiedy za znajd si w szpitalu, gdzie nikt ich nie chce - bo dziaaj destrukcyjnie na innych pacjentw - umiejtnie zabiegaj o zwolnienie. Cleckley przeplata barwne opisy kliniczne swoimi przemyleniami nad zachowaniem psychopatw.
[Psychopata] nie zna podstawowych faktw lub danych na temat wartoci osobistych i jest absolutnie niezdolny do rozumienia tego typu spraw. Nie potrafi w najmniejszym stopniu zainteresowa si tragediami, radoci czy deniami ludzkoci, jakie ukazuje wybitna literatura i sztuka. Jest te obojtny na te kwestie w codziennym yciu. Pikno i brzydota - chyba e w bardzo powierzchow- 29
Tame, s. 173-174.

45

Psychopaci s wrd nas

nym sensie - dobro, zo, mio, groza i humor nic dla niego nie znacz, nie s w stanie go poruszy. Co wicej, nie potrafi dostrzec, e inni s nimi poruszeni. To tak, jakby pomimo wysokiej inteligencji by lepy na te aspekty ludzkiego istnienia. Nie mona mu ich objani, bo w orbicie jego wiadomoci nie ma nic, co przybliyoby mu je za pomoc porwnania. Bdzie powtarza usyszane sowa i gadko zapewnia o swoim zrozumieniu, i adnym sposobem nie pojmie, e wcale nie rozumie ' .

Ksika Cleckleya wywara ogromny wpyw na uczonych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie i stworzya kliniczne podstawy wielu naukowym badaniom nad psychopati prowadzonym w minionym wierwieczu. Zgromadzilimy ju przydatny materia na temat tego, czym kieruj si psychopaci - zostanie on omwiony w nastpnych rozdziaach. Ale w miar jak pogbia si nasza wiedza o zniszczeniach powodowanych przez psychopatw grasujcych pord nas, nauka wytycza sobie jeszcze waniejszy cel: o p r a cowanie rzetelnych metod rozpoznawania takich ludzi, eby zminimalizowa zagroenie, jakie s t a n o w i d l a i n n y c h. Jest to zadanie o zasadniczym znaczeniu zarwno dla spoeczestwa, jak i dla poszczeglnych osb. Wczyem si w te wysiki w latach szedziesitych, na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej, gdzie moje rosnce zainteresowanie problemem psychopatii oraz dowiadczenia wyniesione z zakadu karnego zapocztkoway co, co miao odtd wypenia mi lata pracy. Swoje badania mogem kontynuowa w miejscu, w ktrym niegdy znalazem zatrudnienie.

Tame, s. 90.

30

ROZPOZNAWANIE PRAWDZIWYCH PSYCHOPATW"

Kopot z prowadzeniem bada w zakadzie karnym polega na tym, 2e winiowie s na og podejrzliwi i nieufni wobec ludzi z zewntrz

46

Psychopaci s wrd nas

zwaszcza naukowcw. Ja sam otrzymaem pomoc od winia, ktry znajdowa si na szczycie tamtejszej hierarchii: doszed mianowicie do wniosku, e moje testy nie wywouj negatywnych skutkw dla uczestnikw, a nawet mog okaza si przydatne w zrozumieniu przestpczych zachowa. Czowiek ten, na wolnoci trudnicy si napadami na banki, w wizieniu sta si moim rzecznikiem: popiera mnie w badaniach i rozpowiada, e bierze w nich dobrowolny udzia. W rezultacie zgosio si mnstwo chtnych. Ta klska urodzaju spowodowaa nowy problem: jak odrni prawdziwych" psychopatw od reszty badanych? W latach szedziesitych psychologowie i psychiatrzy nie byli bynajmniej zgodni co do tego, czym charakteryzuje si psychopata. Klasyfikacja sprawiaa powane trudnoci. Prbowalimy bowiem klasyfikowa ludzi, a nie jabka i pomaracze, za interesujce nas cechy dystynktywne byy zjawiskami psychicznymi, dobrze ukrytymi przed badawczym wzrokiem nauki. Do identyfikacji psychopatycznych winiw mogem uy standardowych testw psychologicznych, ale wikszo z nich polegaa na samodzielnej ocenie wasnej osobowoci - na przykad: Kami (1) swobodnie; (2) z pewnym trudem; (3) nigdy". Winiowie, wrd ktrych prowadziem badania, atwo odgadywali cel, w jakim psychiatrzy i psychologowie stosowali testy i wywiady. Zwykle nie widzieli adnego powodu, dla ktrego mieliby ujawnia dane istotne dla pracownikw wizienia, mieli natomiast ogromn motywacj, aby przedstawi siebie w jak najlepszym wietle - myleli o ewentualnym zwolnieniu warunkowym, zmianie przydzielonych im zada, dostpie do atrakcyjnych programw i tak dalej. Co wicej, psychopatyczni winiowie potrafili wypacza i modeMieszkanka Fforydy kupia mu nowy samochd. Mieszkanka Kalifornii kupita mu ptciarwk z czci mieszkaln. Kto wie, co jeszcze kupiono temu czowiekowi? Jak trafnie zauwaono w artykule prasowym, ktry opisywa podboje dokonywane przez Lesiiego Galla na terenie caego kraju, nazwisko Gall (Tupet") wyjania wszystko,

Rozdzia 2. Wyostrzanie obrazu 47 Sodki oszust", jak okrelia go jedna z ofiar, wyszukiwa wdowy i wyciga od nich to,

czego potrzebowa - i znacznie wicej. Otwieray przed nim serca i ksieczki czekowe. Z bezczelnoci, wdzikiem i walizk pen faszywych dowodw tosamoci wyudzi dziesitki tysicy dolarw od starszych kobiet, ktre poznawa na wieczorkach seniorw i w klubach towarzyskich. Zbierajc informacje, policjanci z Kalifornii odkryli jego bogat przeszo kryminaln, budowan na oszustwie, faszerstwie i kradziey. Kiedy Gall dowiedzia si, e kalifornijska policja jest na jego tropie, skoni swojego prawnika do napisania listu do policjantw z Florydy: zgasza! gotowo oddania si w ich rce, jeli zagwarantuj mu odbywanie kary w kanadyjskim wizieniu. Odkd ta historia przedostaa si do wiadomoci publicznej - pisa reporter Dale Brazao - kalifornijska policja nieustannie odbiera telefoniczne zgoszenia od osb, ktre przypuszczaj, e Gall mg take nawiza romans z ich matk lub ciotk. Ma twarz z rodzaju tych, ktre kademu wydaj si znajome. [,,. j Kto wie, ile jeszcze ofiar zechce si ujawni". Gall, odsiadujcy obecnie dziesicioletni wyrok w wizieniu na Florydzie, uwaa si za humanitarys. Jasne, bratem ich pienidze, ale bytem wart swojej ceny - mwi. Zaspokajaem ich potrzeby. Zapewniaem im zainteresowanie, sympati, towarzystwo, a niekiedy mio. [.. .1 Zdarzao si, e nawet nie wychodzilimy z ka

lowa prawd tak, aby odpowiadaa ich zamiarom. Wywieranie zaplanowanego wraenia byo niewtpliwie jednym z ich talentw. W rezultacie dokumentacja wizienna obfitowaa nieraz w starannie sporzdzone profile osobowoci, ktre absolutnie przeczyy
Na podstawie artykuw Dale'a Brazao, [w:] Toronto Star" 19 maja 1990 i 20 kwietnia 1992.

rszechnej wiedzy o badanych osobach. Przypominam sobie pewkartotek z ca bateri testw, ktre skoniy psychologa wiziennego do

wniosku, e bezlitosny zabjca jest w istocie czowie- jyeIT1 wraliwym i przyjaznym, potrzebujcym jedynie psychologicznego odpowiednika serdecznego ucisku! Ze wzgldu na ten brak krytycyzmu literatura przedmiotu bya (i jest) wypeniona pracami, ktre rzekomo dotycz psychopatii, ale w rzeczywistoci maj z ni niewiele wsplnego.

48

Pewien wizie stanowi doskona ilustracj powodw, dla ktrych

Psychopaci s wrd nas

nie chciaem polega na testach psychologicznych. Spraw testw

poruszylimy podczas wywiadu, ktry przeprowadziem z nim w ramach jednego z projektw badawczych. Wizie w stwierdzi, e wietnie zna si na testach, zwaszcza na MMPI - inwentarzu osobowoci najbardziej popularnym wrd psychologw wiziennych. Jak si okazao, mia w celi kompletny zestaw broszur z pytaniami, tabel wynikw, szablonw ocen i podrcznikw do interpretacji MMPI. Wykorzystywa te materiay i pync z nich wiedz, aby udziela konsultacji wspwiniom - oczywicie, za opat. Decydowa, jaki profil jest potrzebny jego klientom (przy uwzgldnieniu ich sytuacji i zamierze), a nastpnie przygotowywa ich do odpowiedzi na pytania testowe. - Dopiero co trafie za kraty? No, to powiniene by troch niespokojny, moe przygnbiony i lkliwy, ale nie na tyle niezrwnowaony, eby nie dao si ciebie leczy. Kiedy bdzie si zblia termin warunku, wpadnij do mnie znowu, zaatwimy wszystko tak, eby wykaza znaczn popraw". Nawet bez takiej fachowej" pomocy wielu przestpcw potrafi bez wikszego trudu faszowa wyniki testw psychologicznych. Pewien wizie, ktry niedawno uczestniczy w moim projekcie badawczym, mia w swoich aktach trzy zupenie rne profile MMPI ^zyskane w odstpach roku: pierwszy profil sugerowa, e mczyzna wykazuje skonnoci psychotyczne, drugi - e jest cakiem normalny, trzeci - e jest lekko niezrwnowaony. Podczas naszej rozmowy wizie owiadczy, e psychologowie i psychiatrzy to ciemniacy", ktrzy wierz we wszystko, co im si mwi. Wyjani, e przy pierwszym tecie symulowa chorob umysow, aby zaatwi sobie przeniesienie na oddzia psychiatryczny, gdzie spodziewa si atwego ycia". Kiedy stwierdzi, e oddzia nie bardzo mu odpowiada (za duo czubkw"), napisa kolejny test MMPI, tym razem okazujc si psychicznie zdrowy, i wrci! do gwnego wizienia. Wkrtce potem znw zmieni swoj testow osobowo: chcia wydawa si niespokojny i przygnbiony. Stworzy wic profil

Rozdzia 2. Wyostrzanie 49 MMPI sugerujcy niewielkie obrazu problemy i zacz otrzymywa valium, ktre nastpnie sprzedawa wspwiniom. Ironia sytuacji polegaa na tym, e psycholog wizienny traktowa kady z tych profilw jako solidny wskanik rodzaju i stopnia jego zaburze psychicznych. Postanowiem upora si z klasyfikacj, posugujc si te innymi metodami. Aby zgromadzi dane, powoaem zesp klinicystw, ktrzy doskonale znali prac Cleckleya. Ich zadaniem byo identyfikowanie psychopatw w rodowisku wiziennym za pomoc obszernych, szczegowych wywiadw i drobiazgowej analizy akt. Moi oceniacze" otrzymali wytyczne w postaci sporzdzonego przez Cleckleya spisu charakterystycznych cech psychopatii. Zesp na og okazywa si zgodny w opiniach, a nieliczne spory rozwizywano dziki dyskusji. Inni badacze i klinicyci mieli jednak wtpliwoci co do s p o s o b u , w jaki formuowalimy diagnozy. Dlatego wsplnie ze studentami spdziem ponad dziesi lat, poprawiajc i dopracowujc nasze procedury wyszukiwania psychopatw wrd spoecznoci wiziennej. W rezultacie powstao wiarygodne narzdzie diagnostyczne, ktrym mg posuy si kady klinicysta i badacz, uzyskujc szczegowy profil zaburzenia osobowoci okrelanego jako psychopatia. Narzdzie to nazwalimy Skal Obser- vacyjn Skonnoci Psychopatycznych". Po raz pierwszy udostpniono powszechnie akceptowaln, opart na naukowych podstawach metod oceny i diagnozowania tego zaburzenia. Skala Ob- serWacyjna Skonnoci Psychopatycznych jest obecnie uywana na caym wiecie i pomaga klinicystom i badaczom do pewnie odrnia prawdziwych psychopatw od ludzi, ktrzy tylko ami reguy-

32 50

Psychopaci s wrd nas

Projekty Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych po raz pierwszy udostpniono badaczom w latach 1980 i 1985. Najnowsz wersj opublikowano w 1991 rku (zob. przypis 33).

Rozdzia 3

PROFIL: UCZUCIA I RELACJE

Czy obchodz mnie inni ludzie? Cika sprawa. Ale owszem, myl, e jak najbardziej... tylko nie pozwalam, eby uczucia mnie krpoway... to znaczy, jestem yczliwy i przyjacielski jak wszyscy, ale - powiedzmy sobie szczerze - kady prbuje ci wyrolowa. [...] Trzeba uwaa, panowa nad uczuciami. Na przykad potrzebujesz czego albo kto ci wejdzie w drog... moe planuje jaki kant... zaatwiasz spraw... robisz, co naley. [...] Czy jest mi nieprzyjemnie, kiedy musz kogo skrzywdzi? No, czasami. Ale zwykle to tak, jakby... och... [miech]... a jakie to uczucie, rozgnie insekta?
Psychopata odsiadujcy wyrok za porwanie, gwat i wymuszenie

ziki Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych moemy mwi o psychopatach, nie ryzykujc, e opisujemy zwyk dewiacj spoeczn bd przestpczo albo e mylnie klasyfikujemy ludzi, ktrzy nie maj ze sob nic wsplnego poza amaniem Skala... zapewnia nam take szczegowy obraz zaburzoprawah osobowoci psychopatw yjcych pord nas. Obraz ten omaviam w tym i nastpnym rozdziale, kolejno przedstawiajc najbardziej V wyraziste cechy. Rozdzia trzeci porusza emocjonalne i interpersonalne aspekty tego skomplikowanego zaburzenia osobowoci, a rozdzia czwarty jest analiz niestabilnego, typowo aspoecznego trybu ycia psychopaty.

52

Psychopaci s wrd nas

PODSTAWOWE SYMPTOMY PSYCHOPATII Emocjonalne Odchylenia - interpersonalne spoeczne

atwo wysawiania si i powierzchowny urok egocentryzm i przesadne poczucie wasnej wartoci brak wyrzutw sumienia lub poczucia winy brak empatii skonno do oszukiwania i manipulacji pytko uczu

impulsywno

saba kontrola zachowania potrzeba stymulacji brak poczucia odpowiedzial noci niepokojce zachowanie w modym wieku antyspoeczne zachowanie w dorosym yciu

PRZESTROGA
Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych jest klinicznym
33

narzdziem przeznaczonym do specjalistycznego uycia '. Ponisze podrozdziay zawieraj oglne omwienie podstawowych cech
Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych, publikowana przez Multi- Health Systems, jest dostpna dla uytkownikw o odpowiednich kwalifikacjach. Symp- tomy wymienione na licie s oceniane na podstawie wywiadu poczonego z analiz historii ankietowanego oraz danych archiwalnych. Niektrzy badacze jednak uzyskali i

zachowa psychopaty. C z y t e l n i c y n i e p o w i n n i w y k o rzystywa tej charakterystyki symptomw do d i a g n o z o w a n i a s i e b i e l u b i n n y c h . Diagnoza bowie* wymaga profesjonalnego szkolenia i dostpu do zatwierdzonyc podrcznikw. Jeeli czytelnicy podejrzewaj, e kto z ich otocz1 nia odpowiada profilowi opisanemu w tym i nastpnym rozdziale, i jeeli szukaj fachowej porady, powinni zwrci si do wykwalifikowanego (dyplomowanego) psychologa lub psychiatry, ktrz* s biegymi sdowymi. Naley te pamita, e osoby n i e b d c e psychopatami mog wykazywa n i e k t r e przedstawione tu symptomy. Wielu ludzi jest impulsywnych, gadatliwych lub chodnych i nieczuych albo wrogich

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

53

wobec spoeczestwa, co jednak nie czyni z nich psychopatw. Psychopatia jest s y n d r o m e m - zespoem wzajemnie powizanych objaww.

ATWO WYSAWIANIA SI I POWIERZCHOWNY UROK


Psychopaci bywaj dowcipni i elokwentni. Czsto s zabawnymi i zajmujcymi rozmwcami, zdolnymi do byskawicznej, inteligentnej riposty, i umiej opowiada mao prawdopodobne, ale przekonujce historie, ktre ukazuj ich w korzystnym wietle. Potrafi dobrze si zaprezentowa, bywaj sympatyczni i peni uroku. Niektrym jednak wydaj si zbyt wygadani i ukadni, jakby nieszczerzy i powierzchowni. Bystry obserwator nieraz odnosi wraenie, e psychopaci udaj - e mechanicznie wygaszaj swoje kwestie". Jedna z moich wsppracownic tak opisaa wywiad, ktry przeprowadzia z pewnym winiem:
miarodajne wyniki, korzystajc wycznie z obszernych, dobrze prowadzonych akt i informacji z archiwum (np. G.T. Harris, M.E. Rice, C.A. Cormier, Psychopathy and vio- lent recidwism, Law and Huma Behavior" 1991, nr 15, s. 625-637).

Usiadam, wyjam notatnik, a go natychmiast mi powiedzia,

e mam pikne oczy. Zdoa wple do wywiadu mnstwo komplementw dotyczcych mojej urody - nie mg wyj z podziwu nad moimi wosami. Zanim skoczylimy, czuam si ju niezwykle... hm, adna. Jestem osob ostron, zwaszcza kiedy wykonuj swoj prac, i na og umiem rozpozna oszusta. Po wyjciu na zewntrz nie mogam uwierzy, e daam si nabra na tak sztuczk".
Psychopata potrafi ze swad opowiada historie sprzeczne z tym, co

powszechnie o nim wiadomo. Czsto prbuje wywoa wraenie, e zna si na socjologii, psychiatrii, medycynie, psychologii, filozofii, literaturze, sztuce lub prawie. Sygnaem takiego nastawienia bywa

54

Psychopaci s wrd nas

beztroski spokj wobec ujawnionego oszustwa. W naszych aktach jest dokumentacja psychopatycznego winia, ktry chwali si wysokim stopniem naukowym z psychologii i socjologii, chocia w rzeczywistoci nie ukoczy nawet szkoy redniej. Swoje faszywe twierdzenia podtrzymywa podczas wywiadu z jedn z moich studentek, ktra przygotowywaa doktorat z psychologii. Jak mwia, wizie posugiwa si specjalistycznym argonem z tak pewnoci siebie, e osoby niezorientowane mogyby atwo mu uwierzy. Wrd psychopatw nieraz zauwaa si rozmaite warianty takiej eksperckiej" postawy.
34

W ksice Echoes in the Darkness Joseph Wambaugh trafnie charakteryzuje Williama Bradfielda, psychopatycznego nauczyciela, ktry potrafi wszystkich omami swoj rzekom erudycj. To znaczy: prawie wszystkich. Osoby zorientowane w dziedzinach, w ktrych Bradfield przypisywa sobie rozleg wiedz, szybko dostrzegay jego powierzchown znajomo tematu. Kto skomentowa, e Bradfield zawsze mia dobr, dwuzdaniow kwesti na otwarcie, ale nic ponadto".
J. Wambaugh, Echoes in the Darkness, dz. cyt.

Dick! Zrczny. Sprytny. Tak, to trzeba mu przyzna. Rany boskie, to niewiarygodne, jak on potrafi! wykiwa faceta". Na przykad tego ekspedienta w magazynie ubra w Kansas City, w Missouri, pierwszym z miejsc, gdzie Dick postanowi! uderzy", [...] Dick powiedzia mu: Nie chc nic wicej, tylko eby przy mnie sta. Nie miej si i nie dziw niczemu, co bd mwit. Te rzeczy trzeba zagra bez puda". Do zamierzonego zadania Dick byt po prostu doskonay. Rano wmaszerowat do sklepu, rano przedstawi! ekspedientowi Perry'ego jako swojego przyjaciela, ktry wanie si eni", po czym owiadczy!: Jestem jego drub, Pomagam mu przy kompletowaniu tego, co mu potrzeba z ubrania". [...] Ekspedient potkn!" to i ju po chwili Perry, zrzuciwszy drelichowe spodnie, przymierza! ponury garnitur, ktry sprzedawca uwaa! za idealny na nieoficjaln ceremoni". [...] Po zaatwieniu tego wybrali z kolei kilka jaskrawych marynarek i spodni, nadajcych si wedug Dicka na planowany miesic miodowy na Florydzie.

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

55

- [...] Co pan na to? Taki paskudny ogryzek jak on, a poderwa sobie kiciuni, ktra jest nie tylko fajna, ale i nadziana. A tacy gocie jak pan czy ja, przystojni faceci... Sprzedawca wrczy! im rachunek. Dick sign do tylnej kieszeni, strzeli palcami i powiedzia: Psiakrew! Zapomniaem portfela!". Co jego wsplnikowi wydatosichwy-

tem tak sabym, e nikt nie mgby na si nabra. Jednake ekspedient nie byt widocznie tego zdania, bo przedoy czek in blanco, a kiedy Dick wypisa na nim sum przekraczajc

o osiemdziesit dolarw t, na ktr opiewa rachunek, natychmiast wypaci! mu rnic gotwk* '.

Oczywicie, nie zawsze atwo jest rozstrzygn, czy kto jest szczery czy tylko elokwentny, zwaszcza jeli niewiele o nim wiemy. Przypumy, na przykad, e jaka kobieta spotyka w barze atrakcyjnego mczyzn, ktry przy kieliszku wina oznajmia, co nastpuje: Zmarnowaem kawa ycia. Nie mona go odzyska. Prbowaem tego ju przedtem - prbowaem nadrobi czas wikT. Capote, Z zimn krwi, tum. B. Zieliski, Warszawa 1990, s. 161-162.

aktywnoci. Ale dni po prostu mijay szybciej, a nie lepiejTeraz zamierzam y w spokojniejszym tempie i da- wa ludziom to, czego sam nigdy nie miaem. Czyni ich ycie weselszym. Nie chodzi mi o emocjonujce doznania, a]e o co wartociowego w czyim yciu. Prawdopodobnie bdzie to ycie kobiety, cho niekoniecznie. Moe ycie dzieciakw jakiej kobiety albo kogo z domu spokojnej staroci. Myl-- nie, nie myl - wiem, e sprawioby mi to wielk rado, duo lepiej oceniabym wasne ycie".
sz

Czy mwi szczerze? Z przekonaniem? Sowa te wypowiedzia czterdziestopicioletni wizie o przeraajcej przeszoci kryminalnej, czowiek, ktry otrzyma najwyszy z moliwych wynik na Skali

56

Psychopaci s wrd nas

Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, a na wolnoci maltretowa


on i porzuci dzieci, W ksice Fatal Vision Joe McGinniss opisuje swoje relacje z Jeffreyem MacDonaldem, lekarzem psychopat skazanym za zabjstwo ony i dzieci: Przez sze miesicy po jego skazaniu, moe przez siedem lub osiem, stojc wobec najokropniejszej sytuacji znanej mi jako pisarzowi, nieustannie bagany przez tego uroczego i elokwentnego czowieka, abym w niego wierzy, zmagaem si nie tylko z kwesti jego winy, ale take z innym, pod pewnymi wzgldami bardziej niepokojcym, pytaniem: j e e l i b y zdolny to zrobi, jak
37

mogem go polubi ? Jeffrey MacDonald pozwa McGinnissa do sdu, zarzucajc mu midzy innymi rozmylne zadawanie emocjonalnych cierpie". Pisarz Joseph Wambaugh zeznawa podczas procesu i tak wypowiedzia si o MacDonaldzie, ktrego uwaa za psychopat:
J. McGinniss, Fata! Vtsion, New York 1989. Tame, s. 668.

Wedug mnie, jest czowiekiem niezwykle wymownym [...]. Chyba nigdy przedtem nie spotkaem kogo tak wygadanego i zdumia mnie sposb, w jaki przedstawia [swoj] histori. Mwi o wydarzeniach, ktre budz absolutn groz, ale opisywa morderstwa obrazowo i ze szczegami [...], z ogromnym dystansem, elokwencj i swobod [...]. Przeprowadzaem wywiady z dziesitkami osb dotknitych przez straszliw zbrodni, rozmawiajc z nimi tu po tej tragedii albo wiele lat pniej, w tym z rodzicami zamordowanych dzieci, ale nigdy dotd nie poznaem nikogo, kto by opisywa takie wydarzenie w w niemal nonszalancki sposb, ktry cechowa wypowied doktora MacDonalda'b.

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

57

EGOCENTRYZM I PRZESADNE POCZUCIE WASNEJ WARTOCI


Ja. Ja. Ja. [...] wiat nieprzerwanie krci si wok niej, penej blasku - nie tyle najjaniejszej gwiazdy, ile gwiazdy jedynej" - pisaa Ann Rule o Dian Downs, ktr w 1984 roku skazano za miertelne postrzelenie jednego z wasnych dzieci i trwae okaleczenie dwojga pozostaych .
3Q

Psychopaci charakteryzuj si narcystycznym, grubo przesadzonym poczuciem wasnej wartoci i znaczenia oraz zdumiewajcym egocentryzmem i roszczeniowoci. Postrzegaj siebie jako centrum wszechwiata, istoty wysze, ktrym wolno y zgodnie z wasnymi reguami. Nie chodzi o to, e nie przestrzegam prawa - oznajmia pewna badana przez nas osoba. - Przestrzegam wasnych praw. Nigdy nie naruszam swoich zasad". Pniej okrelia te zasady jako dbanie o wasny interes".
38

Tame, s. 678. A. Rule, Smali Sacrifices, dz. cyt., s. 468.

Kiedy zapytano innego psychopat (skazanego za rozmaite przestpstw3' w tym rabunek, gwat i oszustwo), czy ma jakie sabo- gcj odpowiedzia: Nie mam adnych, moe oprcz tej, e jestem zbyt przyjacielski". Na dziesiciopunktowej skali przyzna sobie mocn dziesitk", dodajc: dabym dwunastk, ale to ju byoby samochwalstwo. Gdybym zdoby lepsze wyksztacenie, bybym byskotliwy". Wygrowane mniemanie o sobie i zarozumiao niektrych psychopatw ujawniaj si nieraz dramatycznie na sali sdowej. Zdarza si, na przykad, e psychopaci krytykuj lub zwalniaj swoich adwokatw i sami wystpuj we wasnej obronie, zazwyczaj z katastrofalnym skutkiem. Mj partner dosta rok. Ja dostaem dwa,

58

Psychopaci s wrd nas

przez gwnianego prawnika" - owiadczy nam jeden z badanych. Pniej osobicie zoy apelacj - i podwyszono mu kar do trzech lat. Psychopaci czsto stwarzaj wraenie aroganckich, bezwstydnych fanfaronw - pewnych siebie, zadufanych, apodyktycznych i zuchwaych. Uwielbiaj poczucie wadzy i sprawowanie kontroli. Nie potrafi uwierzy, e inni maj zasadne pogldy odmienne od ich wasnych. Niektrym ludziom wydaj si charyzmatyczni lub elektryzujcy". Psychopaci rzadko odczuwaj zakopotanie z powodu swoich prawnych, finansowych lub osobistych problemw. Uwaaj je za tymczasowe komplikacje, wywoane brakiem szczcia, nielojalnoci przyjaci lub niesprawiedliwym i nieudolnym systemem. Chocia zapewniaj o precyzji swoich planw, niezbyt orientuj si w wymaganych kwalifikacjach - nie wiedz, jak osign wyznaczone cele, i (biorc pod uwag ich dotychczasowe osignicia i brak systematycznoci w nauce) nie maj wikszych szans na powodzenie. Psychopata w wizieniu, mylc o zwolnieniu warunkowym, moe snu mgliste projekty zawrotnej kariery na rynku nieruchomoci albo wiadczenia usug prawnych dla ubogich. Pewien wizie, niezbyt wyksztacony, zastrzeg sobie prawa autorskie do tytuu ksiki, ktr zamierza napisa na swj temat, i ju oblicza, jak fortun przyniesie mu w bestseller. Psychopata sdzi, e jego zdolnoci pozwol mu by, kimkolwiek zechce. W odpowiednich warunkach - jeli dopisze mu szczcie, trafi si sposobno, znajd si chtne ofiary - jego przesadne poczucie wasnej wartoci moe zaowocowa spektakularnym sukcesem. Na przykad psychopatyczny przedsibiorca tworzy wspaniae plany korzystajc zwykle z cudzych pienidzy. Jack, skazany za kradzie z wamaniem - jedno z wielu przestpstw popenianych od wczesnej modoci - zdoby najwyszy z moliwych wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych. Rozpocz rozmow w typowy sposb: od niezmiernego zainteresowania kamer wideo. Kiedy obejrzymy nagranie? Chc zobaczy, jak wygldam, jak

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

59

wypadem". Pniej przedstawi szczegowy, czterogodzinny raport ze swojej kryminalnej przeszoci, ktry stale przerywa, przypominajc samemu sobie: Ach, skoczyem ju z tym wszystkim". Bya to opowie o dugoletniej serii drobnych kradziey i oszustw: im czciej spotykasz ludzi, tym wicej moesz od ich wycign, a oni waciwie wcale na tym nie cierpi. Cholera, dziki ubezpieczeniu zawsze dostaj z powrotem wicej, ni stracili". Poza drobnymi kradzieami, ktre ostatecznie doprowadziy do wamania i napadu z broni w rku, Jack opisywa powtarzajce si bijatyki. Jasne, lej pedaw, odkd skoczyem czternacie lat, ale nie robi nic zego, adnego tam bicia kobiet czy dzieci. K o c h a m kobiety. Uwaam, e powinny siedzie w domu. Chciabym, eby wszyscy inni mczyni zeszli z tego wiata, a wtedy zostabym tylko ja". Teraz, po wyjciu na wolno, chc mie syna - owiadczy w rozmowie. - Kiedy skoczy pi lat, zaatwi, eby kobieta zupenie si wycofaa, i bd mg go wychowywa na swj sposb". Zapytany o pocztki swojej przestpczej kariery, odpowiedzia: Wizao si to z moj matk - najpikniejsz osob na wiecie. Bya silna, ciko pracowaa, eby utrzyma czworo dzieci. Pikna sta. Zaczem podprowadza jej biuteri, kiedy byem w pitej klasie. Tak naprawd nigdy nie poznaem tej dziwki - kade z nas poszo wasn drog". Jack podj anemiczn prb uzasadnienia swoich czynw: Owszem, czasami musiaem kra, eby wydosta si z miasta, ale n i e j e s t e m jakim pieprzonym kryminalist". Pniej jednak wspomina: Zaliczyem szesnacie kradziey z wamaniem w cigu dziesiciu dni. Niele byo, naprawd byo niele. Jakbym wpad w nag i dawa sobie w y". - Zdarzay si jakie kamstwa? - zapytaa psycholog. - artuje pani? Kami tak, jak oddycham - jedno nie mniej naturalne ni drugie". Osoba rozmawiajca z Jackiem - psycholog dowiadczona w stosowaniu Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych -

60

Psychopaci s wrd nas

stwierdzia, e by to nie tylko najduszy, ale te najzabawniejszy z przeprowadzonych przez ni wywiadw. Rozmowa z Jackiem okazaa si jedn z najbardziej widowiskowych, jakie przeprowadzia. Cho Jack nie wyraa adnej empatii wobec swoich ofiar, wyranie zachwyca si popenionymi przestpstwami i prbowa imponowa swoim zdumiewajcym brakiem odpowiedzialnoci. By okropnym gadu, z typow dla psychopaty skonnoci do przeczenia samemu sobie w kolejnych zdaniach. Duga lista wyrokw odzwierciedlaa nie tylko jego przestpcz wszechstronno, lecz take nieumiejtno wycigania wnioskw z poprzednich dowiadcze. Rwnie oszaamiajce byy jego nierealistyczne plany. Chocia straci form i rozty si po latach wiziennego wiktu i fast foodw na wolnoci, owiadczy z przekonaniem modego sportowca, e tym razem po opuszczeniu wizienia zamierza powici si karierze pywackiej. Planowa uczciwe ycie, utrzymywanie si z wygranych w zawodach oraz podre po przejciu na wczesn emerytur. Kiedy przeprowadzano z nim wywiad, mia trzydzieci osiem lat. Nie wiadomo, czy kiedykolwiek by pywakiem.

BRAK WYRZUTW SUMIENIA LUB POCZUCIA WINY


Psychopaci wykazuj szokujc obojtno wobec destrukcyjnego wpiywu, jaki ich dziaania wywieraj na innych. Mwi o tym nieraz zupenie otwarcie: nie poczuwaj si do winy, nie auj wywoanego przez siebie blu i zniszcze i nie widz powodu, dla ktrego mieliby si tym wszystkim przejmowa. Podczas napadu rabunkowego jeden z badanych przez nas winiw zaatakowa noem mczyzn, ktry pniej przez trzy miesice by poddawany leczeniu szpitalnemu. Zapytany, czy odczuwa al, wizie odpar: Bez przesady! Facet siedzi sobie par miesicy w szpitalu, a ja gnij w pudle. Troch go pociem, ale gdybym chcia go zabi, to bym podern mu gardo. Taki wanie jestem: daem mu szans". Na pytanie, czy auje k t r e g o k o l w i e k ze swoich przestpstw,

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

61

odburkn: Niczego nie auj. Co si stao, to si stao. Musiaa by jaka przyczyna, dla ktrej wtedy tak zrobiem, i dlatego do tego doszo". Seryjny morderca Ted Bundy przed swoj egzekucj udzieli wywiadw Stephenowi Micbaudowi i liughowi Aynesworthowi, wy40 i

powiadajc si bezporednio na temat poczucia winy : [Cokolwiek] zrobiem w przeszoci - [co wywouje] jakie wraenia zaniedba czy dokona - w c a l e mnie nie martwi. Sprbujcie dotkn przeszoci! Sprbujcie zmierzy si z przeszoci. Nie jest rzeczywista.
41

To tylko sen!" . Snem" wedug Bundy'ego byo zamordowanie okoo stu modych kobiet. Bundy nie tylko ignorowa wasn przeszo, ale take niszczy po kolei przyszo kadej ze swoich ofiar.
Poczucie winy? - mwi w wizieniu. - To mechanizm, ktrym si posugujemy, eby panowa nad ludmi. Zudzenie. Swoisty me40

S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy. Conuersations with a Killer, New York 1989. 41 Tame, s. 284.

chanizni spoecznej kontroli - i to bardzo niezdrowy. Ma okropny wpyw


nasze c'a'0'

na

I s znacznie lepsze sposoby nadzorowania naszych zachowa ni to

do osobliwe uycie poczucia winy4".

2 drugiej strony, psychopaci czasami wyraaj skruch, ale pniej przecz sobie sowem lub czynem. Przestpcy za kratami ucz si szybko, e w y r z u t y s u m i e n i a to wane okrelenie. Na pytanie, czy doznaje wyrzutw sumienia z powodu dokonanego morderstwa, mody wizie odpar: Jasne, mam wyrzuty sumienia". W dalszej rozmowie stwierdzi, e wewntrznie nie czuje si nie w porzdku". Oszoomia mnie kiedy logika pewnego winia, ktry owiadczy, e zamordowana przez niego osoba odniosa korzy z tej zbrodni, bo dostaa bolesn lekcj ycia". Facet powinien mie pretensje tylko do siebie - powiedzia inny wizie o mczynie, ktrego zabi podczas awantury o uregulowanie rachunku w barze. - Wyranie byo wida, e jestem w kiepskim

62

Psychopaci s wrd nas

nastroju. Po co mnie wkurza?" I dorzuci: Zreszt, wcale nie cierpia. Pchnicie noem w ttnic to najlejsza mier". Brak wyrzutw sumienia i poczucia winy czy si u psychopatw z niezwyk zdolnoci do usprawiedliwiania swoich postpkw oraz ignorowania odpowiedzialnoci za dziaania, ktre wywouj szok i rozczarowanie krewnych, przyjaci, wsppracownikw i innych osb przestrzegajcych zasad. Psychopaci zwykle roaj gotowe ich uzasadnienie, a niekiedy zaprzeczaj, e co zego w ogle si wydarzyo. W przesuchaniach psychopatw wci powraca motyw utraty pamici, amnezji, rozszczepienia osobowoci i chwilowej niepoczytalnoci. Na przykad szeroko naganiany fragment filmu ze specjalnego programu telewizji PBS ukazuje Kennetha Bianchie- jednego z osawionych dusicieli ze wzgrz" z Los Angeles,
Wizie Jack Abbott skupi na sobie uwag serwisw informacyjnych, kiedy Norman Mailer pomg mu opublikowa ksik In the Belly ofthe Beast. Letters from Prison. Znajomo ze stawnym pisarzem i dziaaczem politycznym przyniosa Abbottowi nie tylko rozgos, lecz rwnie wolno. Wkrtce po zwolnieniu warunkowym Abbott wda si w ktni z Richardem Adanem, kelnerem w nowojorskiej restauracji, ktry poprosi go o opuszczenie lokalu. Abbott odmwi i obaj mczyni wyszli na podwrze za restauracj, gdzie Abbott zaatakowa noem nieuzbrojonego kelnera, ranic go miertelnie, Podczas wywiadu w telewizyjnym magazynie A Current Affair zapytano Abbotta, czy czuje wyrzuty sumienia. Nie uwaam tego za waciwe okrelenie... Wyrzuty sumienia sugeruj, e zrobio si co zego [...]. J e e l i jestem osob, ktra go zrania, byt to wypadek". Abbotta skazano i postano z powrotem do wizienia. Kilka lat pniej pani Adan pozwaa go do sdu cywilnego za spowodowanie mierci jej ma. Abbott broni si sam. Ricci Adan tak opisaa jego postaw podczas procesu: Przeprasza, a potem ni std, ni zowd zaczyna) mnie obraa". Wszyscy na sali sdowej wiedzieli, e wylduj w pudle bez porzdnej rozprawy" - twierdzi Abbott w telewizyjnym wywiadzie. Jeeli chodzi o gbi jego wiadomych uczu zwizanych ze mierci Adana, musimy wycign wnioski z nastpujcych uwag: adnego blu, to byo czyste pchnicie", a pniej o samym Adanie: Nie mia przyszoci jako aktor - na pewno poszukaby sobie innego zajcia".

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

63

Wedtug The New York Times News Service" (z 16 czerwca 1990), Abbott oznajmi! pani Adan, e ycie jej ma nie jest warte grosza". Niemniej Ricci Adan otrzymaa rekompensat w wysokoci ponad siedmiu milionw dolarw.

kiedy w ewidentny, aosny sposb symuluje przypadek rozsz czepienia osobowoci . Chocia psychopata niekiedy przyznaje si do zarzucanych mu czynw, zwykle pomniejsza, a nawet cakowicie ignoruje ich od dziaywanie na innych. Pewien wizie z bardzo wysokim wyni'' The Mind of a Murderer, Frontline, PBS, 27 marca 1984. Zob. take D. 0'Brien, Two ofa Kind. The Hillside Stranglers, New York 1985, oraz J. Reid Meloy, The Psycho pathic Mind. Origins, Dynamics, and Treatments, Northvale 1988,

>m na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych owiad- e jego przestpstwa maj dla ofiar pozytywne skutki.
Nastpnego dnia bior gazet i czytam o numerze, ktry wyciem - o napadzie

albo gwacie. S wywiady z pokrzywdzonymi. Podaj ich nazwiska w prasie. Kobiety, na przykad, mwi o mnie mie rzeczy - e byem uprzejmy i taktowny, bardzo skrupulatny. Po prostu nie traktowaem ich brutalnie. Niektre z nich mi dzikoway.

Inny badany, odsiadujcy wyrok za dwudziest z kolei kradzie z wamaniem, powiedzia: Jasne, rbnem to wszystko. Ale co z tego? Gocie byli ubezpieczeni na cikie pienidze, nikomu nic si nie stao, nikt nie ucierpia. O co tyle zamieszania? W zasadzie wywiadczam im przysug - mog zgarn fors z polisy. Bd si domagali wicej, ni cay ten szajs by warty. Zawsze tak robi". Jak na ironi, psychopaci czsto postrzegaj s i e b i e jako prawdziwe ofiary.
Zrobiono ze mnie dupka i koza ofiarnego. [...] kiedy patrz w przeszo, widz, e bardziej bytem pokrzywdzonym ni sprawc" - twierdzi John Wayne Gacy, seryjny morderca psychopata, ktry po torturach zabi trzydziestu trzech chopcw i modych mczyzn

64

Psychopaci s wrd nas


44

i zakopa ich zwoki pod podog swojego domu .

Opisujc te morderstwa, Gacy wskazywa na siebie jako trzydziest czwart ofiar: Byem ofiar, podstpem pozbawiono mnie dziecistwa". Zastanawia si, czy znajdzie si kto, kto zrozumie, jakie to straszne cierpienie by Johnem Waynem Gacy". W ksice powiconej Kennethowi Taylorowi - dentycie, ktry pobi on podczas miesica miodowego, zdradza j, a potem zakatowa - Peter Maas cytuje Taylora: Kochaem j tak gorco.
Cytaty pochodz z: T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987.

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

65

Tak bardzo mi jej brak. Wydarzya si tragedia. Straciem najlepsz kochank, najlepsz przyjacik. [...] Czemu nikt nie mo
45

poj, przez co teraz przechodz?" .

BRAK EMPATII
Wiele cech, ktre wykazuj psychopaci - zwaszcza ich egocentryzm, brak wyrzutw sumienia, pytko uczuciowa i skonno do oszukiwania - cile czy si z absolutnym brakiem empatii (to znaczy zdolnoci do tworzenia mentalnego i emocjonalnego fak- symile" drugiej osoby). Psychopaci nie potrafi wej w skr kogo innego, chyba e w czysto intelektualnym sensie. Cudze uczucia zupenie ich nie interesuj. Pod pewnym wzgldem psychopaci przypominaj beznamitne androidy z fantastyki naukowej, niezdolne poj dozna prawdziwych ludzi. Badany przez nas gwaciciel, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, stwierdzi, e trudno jest mu wspodczuwa ze swoimi ofiarami: Boj si, tak? Ale nie bardzo to rozumiem. Sam miewaem stracha i nie byo to nieprzyjemne". Psychopaci postrzegaj innych niemal jak przedmioty, ktrymi mona posuy si dla wasnej satysfakcji. Ich ulubionym celem s ludzie sabi i bezradni, ktrych nie auj, lecz wymiewaj. We wszechwiecie psychopaty nie ma czego takiego jak zwyka sabo pisa psycholog Robert Rieber. - Jeli kto jest saby, jest take
46

frajerem - kim, kto sam si prosi, eby go wykorzysta" . Och, straszne, co za nieszczcie - burkn mody wizie na wiadomo o mierci chopaka, ktrego ugodzi noem
15 1

P. Maas, In a Child's Name, New York 1990. R. Rieber, Manufacturing Social Distress. The Psychopathy of Eueryday Life, New York

1997.

66

Psychopaci s wrd ras

odczas walki gangw. - Nie prbujcie mnie zmikcza takimi pierdoami. Gnojek dosta to, na co zasuy, i nie bd si przejmowa. Jak wida - wskaza na przesuchujcych go policjantw

- mam tu wasne problemy".


Aby przetrwa fizycznie i psychicznie, normalne osoby niekiedy wyksztacaj w sobie pewn niewraliwo na uczucia i los konkretnych zespow ludzi. Na przykad lekarze, okazujc pacjentom zbyt wiele empatii, wkrtce przestaliby radzi sobie z emocjami, a ich zawodowa

efektywno ulegaby zmniejszeniu. Niewraliwo ta ma ograniczony zakres, dotyczy okrelonej grupy. Mona te szkoli onierzy, terrorystw, czonkw gangw - bardzo skutecznie, jak historia wielokrotnie nam udowadniaa - aby postrzegali wroga jako istot nie w peni ludzk, byt pozbawiony ycia wewntrznego. Psychopaci natomiast objawiaj o g l n y brak empatii. S obojtni wobec praw i cierpie zarwno obcych ludzi, jak i rodziny. Jeli podtrzymuj wizi z maonkami lub dziemi, czyni tak dlatego, e traktuj ich jak swoj wasno, podobnie jak zestaw stereo lub samochd. Mona nawet odnie wraenie, e niektrzy psychopaci bardziej troszcz si o wntrze auta ni o wewntrzny wiat swoich bliskich". Pewna badana przez nas kobieta pozwolia swojemu partnerowi molestowa seksualnie jej picioletni crk i tumaczya: Kompletnie mnie wykoczy. Miaam ju dosy seksu na tamten wieczr". Nie potrafia te zrozumie, czemu oddano jej dziecko do orodka opiekuczego: Maa naley do mnie. Jej dobro to moja sprawa". Nie protestowaa jednak zbyt energicznie - z pewnoci nie tak energicznie jak wtedy, gdy zabrano jej samochd do depozytu sdowego ze wzgldu na niepacenie mandatw. Z powodu swojej niezdolnoci do pojmowania cudzych uczu psychopaci niekiedy popeniaj czyny, ktre normalnym ludziom Wydaj si nie tylko straszne, ale te absolutnie niezrozumiae. Na Przykad psychopata potrafi torturowa i kaleczy swoje ofiary z ta- m samym spokojem, z jakim kroimy indyka na witeczny obiad.

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

67

Jednak bardzo nieliczni psychopaci dokonuj tego rodzaju zbroc ni (chyba e w filmach albo ksikach). Psychopatyczny chd uczu ciowy objawia si zwykle w mniej dramatyczny, cho take de strukcyjny sposb: w pasoytniczym odbieraniu innym dobytku oszczdnoci i godnoci osobistej; w penym agresji postpowaniu wedug wasnej woli; w karygodnym zaniedbywaniu fizycznego i emocjonalnego dobra swojej rodziny; w niekoczcej si serii przypadkowych, pytkich zwizkw seksualnych i tak dalej.

Pitnastoletnia Connie waha si midzy dziecistwem i kobiecoci, niekiedy przeskakujc z jednego stanu w drugi w cigu kilku godzin. Jest dziewic, lecz nastrojon na swoj rozkwitajc seksualno jak kto, kto wsuchuje si w pie rozbrzmiewajc mu w gowie. Ale w pewien gorcy, duszny dzie, kiedy rodzina zostawia Connie sam, do jej domu przybywa nieznajomy - nieznajomy, ktry twierdzi, e od duszego czasu j obserwuje. -Jestem twoim kochankiem, skarbie - [mwi do niej], - Nie wiesz, co to oznacza, ale wkrtce si dowiesz. [...] wietnie ci znam. [...] Powiem ci, jak to wyglda: zawsze jestem mity na pocztku, za pierwszym razem. Bd trzyma ci mocno i nawet nie pomylisz,

eby prbowa si oswobodzi albo co udawa, bo bdziesz wiedziaa, e nie moesz. I wejd w ciebie, w to sekretne miejsce, i poddasz mi si, i bdziesz mnie kochaa. [...] -Zaraz

wezw policj. [...] [Z] ust wyrwao si mu krtkie przeklestwo, sowo nieprzeznaczone dla jej uszu. Ale nawet to Chryste!" zabrzmiao nienaturalnie. Pniej znowu si umiechn. Patrzya, jak pojawia si ten umiech, niezdarny, jakby wydobywa si zza maski. Caa jego twarz jest mask - mylaa chaotycznie - mask opalon a po szyj. - Oto nasza sytuacja, skarbie: wyjdziesz i pojedziemy razem, wybierzemy si na mi przejazdk. Ale jeli nie wyjdziesz, poczekamy, a twoi wrc do domu, i wtedy wszyscy oberw. [...] - Moja sodka, bkitnooka dziewczynko - powiedzia z ppiewnym westchnieniem, ktre nie miao nic wsplnego z jej piwnymi oczami '.
1

J.C. Oates, Where Are You Going, Where Have You Been?

68

Psychopaci s wrd ras

SKONNO DO OSZUKIWANIA I MANIPULACJI


Kamstwa,

oszukiwanie i manipulacja s dla psychopatw zdolnociami

wrodzonymi.
Uruchomiwszy wyobrani i skoncentrowawszy j na sobie, psychopata

jest zdumiewajco niewzruszony moliwoci - a nawet nieuchronnoci - ujawnienia jego oszustwa. Kiedy przyapie sj go na kamstwie lub przeciwstawi mu si nag prawd, rzadko okazuje niepokj czy zakopotanie - po prostu zmienia opowiadan przez siebie histori albo prbuje przeksztaci fakty w taki sposb, aby j potwierdzay. Prowadzi to do serii sprzecznych twierdze i kompletnej dezorientacji suchaczy. Kamstwa te czsto nie maj adnej motywacji poza r a d o c i r o b i e n i a w k o n i a , wedug okrelenia Paula Ekmana . Psychopaci wydaj si dumni ze swojej umiejtnoci gania. Pewna kobieta (z wysokim wynikiem na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych), zapytana, czy swobodnie kamie, odpara ze miechem: Jestem w tym najlepsza. Radz sobie wietnie, chyba dlatego e czasami przyznaj si do czego niekorzystnego dla siebie. Ludzie myl: skoro do tego si przyznaje, na pewno jest szczera co do reszty". Jak powiedziaa, niekiedy dosypuje" do swoich sw szczypt prawdy: Jeli ludzie uwaaj, e cz z tego, co mwimy, jest prawdziwa, na og wszystko bior za prawd". Wielu obserwatorw odnosi wraenie, e psychopaci czasami nie zdaj sobie sprawy ze swoich kamstw, zupenie jakby ich sowa yy wasnym yciem, niehamowane wiadomoci, e obserwator zna fakty. Obojtno psychopaty wobec przyapania na kamstwie jest wprost szokujca: sprawia, e suchacz zaczyna zastanawia si nad poczytalnoci mwicego. Na og jednak suchacze daj si nabra. 49
P. Ekman, Kamstwo i jego wykrywanie Draheim, M. Kowalczyk, Warszawa 1997.
uj

biznesie, polityce, maestwie, tum.

' E-

Jestem osob bardzo uczuciow. Nie mona nie pokocha tych dzieciakw" - powiedziaa Genene Jones, skazana za zamordowanie dwojga niemowlt, a podejrzewana

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

69

0 zabjstwo kilkanaciorga innych. Jones, pielgniarka z San Antonio, podawaa noworodkom z oddziau intensywnej terapii rodki zagraajce yciu, aby odegra rol bohaterki, ktra ratuje maluchy znad krawdzi mierci". Jej urzekajcy sposb bycia", ogromna pewno siebie i przekonujca postawa, a take szokujce prby zatuszowania skandalu ze strony sub medycznych pozwoliy jej uprawia ten proceder mimo powszechnych podejrze co do jej zwizku ze zgonami oraz krytycznym stanem wielu niemowlt. W rozmowie z pisarzem Peterem Elkindem Jones narzekaa, e czyni si j kozem ofiarnym, bo jest tak dokuczliwa". Wpakowaam si w to przez swoje gadanie - oznajmia z szerokim umiechem. -1 dziki gadaniu si z tego wydobd". Jak wszyscy psychopaci, wykazywaa niezwykt zdolno do manipulowania faktami 1 dostosowywania ich do wtasnych celw. Podczas naszej rozmowy - pisa Elkind - Genene przedstawia obraz swojego ycia, ktry zdumiewajco odbiega od tego, co usyszaem od kilkudziesiciu jej znajomych. By sprzeczny z rzeczywistoci nie tylko w kwestii jej winy [...], lecz take w niezliczonych szczegach, drobnych i nieistotnych, ale wanych dla wasnego wizerunku stworzonego przez Genene. Opowiadana przez ni historia nie zgadzaa si nie tylko ze wspomnieniami innych osb oraz obszern dokumentacj, ale te z informacjami, ktre Genene s a m a podaa mi cztery lata wczeniej. [...] Granica midzy prawd i fikcj, midzy dobrem i zem nie miaa dla niej znaczenia""4.

W trakcie prowadzonych przez nas warsztatw dla psychoterapeutw i biegych sdowych uczestnicy nieraz s zdumieni, kiedy poznaj kryminaln przeszo bohatera jednego z naszych wywiadw nagranych na tam wideo. Wizie ten jest przystojnym i wymownym dwudziestoczteroletnim mczyzn, ktry snuje setki planw zwizanych z wyjciem na wolno i ma najwyraniej mnstwo niewykorzystanych jeszcze talentw. W szybkim tempie i bardzo przekonujco opisuje swoje dotychczasowe osignicia: 0 vv wieku omiu lat opuci dom w wieku jedenastu lat zacz uczy si pilotau; licencj pilota otrzyma cztery lata pniej pracowa jako pilot handlowy, majcy dowiadczenie w pilotowaniu samolotw dwusilnikowych oraz znajomo obsugi przyrzdw mieszka w dziewiciu krajach na czterech kontynentach

70

Psychopaci s wrd ras

zarzdza apartamentowcem

mia wasn firm dekarsk przez rok prowadzi ranczo przez p roku pracowa w przeciwpoarowej ochronie lasw spdzi dwa lata w stray przybrzenej by kapitanem dwudziestopiciometrowej odzi czarterowej przez cztery miesice by nurkiem gbinowym.

Wanie odsiaduje kar za morderstwo. Chocia czterokrotnie odrzucono jego wniosek o zwolnienie warunkowe, nadal snuje miae projekty: podjcie dziaalnoci deweloperskiej, sprzeda udziaw w mieszkaniach w miejscowociach letniskowych, zdobycie licencji pilota handlowego i tak dalej. Chce rwnie zamieszka z rodzicami, ktrych nie widzia od siedemnastu lat. Wspominajc testy psychologiczne, w ktrych uczestniczy, powiada: Mam IQnie do pobicia, zaliczyem wszystko na medal. Rozpoznali u mnie wyjtkow inteligencj". Z oczywistych powodw nadalimy mu przydomek Nawijacz". Jego filozofia? Opowiadaj pierdoy wystarczajco dugo, a cz z nich przestanie by pierdoami". Metoda najwyraniej si sprawdza, bo niekiedy nawet dowiadczeni obserwatorzy s skonni wierzy w jego szczero. Na przykad notatki jednej z osb prowadzcych z nim rozmowy zawieray takie okrelenia, jak sprawia korzystne wraenie", szczery i bezporedni", dua umiejtno wspycia z ludmi", inteligentny i wygadany". Po przeczytaniu akt badacz przekona si jednak, e niemal adna z informacji udzielonych mu przez winia nie jest prawdziwa. Naturalnie, nasz Na wijacz" uzyska bardzo wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Sko noci Psychopatycznych. Biorc pod uwag ich swad i atwo mwienia nieprawdy, trudno si dziwi, e psychopaci skutecznie oszukuj, okradaj i manipuluj, nie odczuwajc przy tym najmniejszej skruchy. Nieraz otwarcie okrelaj siebie jako oszustw, nacigaczy i kanciarzy. Ich wypowiedzi odzwierciedlaj przekonanie, e wiat skad si z drapiecw i ich ofiar i gupot byoby nie zrobi uytku z cudzych saboci. Psychopaci

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

71

ponadto wykazuj du przenikliwo w rozpoznawaniu sabych stron ludzkiego charakteru i wykorzy stywaniu ich do wasnych celw. Lubi nabiera ludzi. Nabieram was w tej chwili" - oznajmi jeden z naszych badanych, czterdziestopicioletni mczyzna odsiadujcy swj pierwszy wyrok za oszustwo giedowe. Niektre z ich przedsiwzi s skomplikowane i starannie zaplanowane, inne za opieraj si na bardzo prostym pomyle, na przykad rwnoczesnym zwizku z kilkoma kobietami lub przekonywaniu czonkw rodziny i przyjaci, e pilnie potrzeba pienidzy na wykaraskanie si z kopotw". Bez wzgldu na rodzaj pomysu, plany zawsze s realizowane z chodn pewnoci siebie i tupetem. Ach, lata siedemdziesite - wspomina dziaacz spoeczny, z ktrym przeprowadziem wywiad na potrzeby tej ksiki. Kierowaem orodkiem resocjalizacji dla byych winiw i dzieliem czas midzy poradnictwo dla moich podopiecznych, szukanie dla nich pracy i gromadzenie funduszy na dziaalno orodka. Pewien facet zachowywa si jak mj najlepszy kumpel bardzo go lubiem, potrafi by przesympatyczny. A potem obrobi nas do szcztu, i to dwukrotnie: maszyny do pisania, meble, jedzenie, przybory biurowe - wyczyci nas ze wszystkiego. Po pierwszej kradziey jako mnie przekona, e wstydzi si i auje. Nie mog uwierzy, 2e daem si nabra na tak gadk. Po miesicu sfaszowa czek i podj wszystkie pienidze z naszego rachunku bankowego. Tym razem znikn na dobre, no i nasze przedsi- wzjcie upado. Wyldowaem w banku z garci zawiadomie o przekroczeniu konta i musiaem si gsto tumaczy. Nadal mnie to wkurza, bo na og nieatwo byo mnie nacign. Stale obracaem si wrd dosy niemiych typw i wydawao mi si, e wiem, jak z nimi postpowa. Nigdy bym nie przypuszcza, e kto mnie tak wykiwa - po paru tygodniach sam musiaem szuka dla siebie zajcia".

72

Psychopaci s wrd ras

Zdolno do oszukiwania zarwno wrogw, jak i przyjaci uatwia psychopatom popenianie oszustw i defraudacji, podszywanie si pod kogo innego, promowanie faszywych akcji giedowych i bezwartociowych inwestycji oraz dokonywanie wszelkiego rodzaju szwindli, duego i maego kalibru. Jeden z naszych badanych opowiada, jak pewnego dnia podczas spaceru po nabrzeu zauway par modych ludzi, ktrzy przygldali si sporej aglwce z tabliczk Na sprzeda". Podszed do nich, przedstawi si jako waciciel odzi (absolutne brednie") i zaprosi ich na pokad. Po godzinnych ogldzinach para zoya ofert kupna. Uzgodniono warunki, nasz badany wyznaczy spotkanie nazajutrz w banku i zaproponowa zadatek w kwocie tysica piciuset dolarw na przypiecztowanie transakcji. Poegnawszy si po przyjacielsku, spieniy zadatkowany czek i szybko si ulotni. Pienidze rosn na drzewach - oznajmia pewna kobieta z wieloma oszustwami i drobnymi kradzieami na koncie - wbrew temu, co si mwi. Nawet n i e c h c tego ludziom robi, takie to a t w e ! " Podobnie dziaaj psychopaci w wizieniach: czsto wykorzystuj kad szans, aby ksztatowa swj pozytywny wizerunek - z myl o komisji, ktra przyznaje zwolnienia warunkowe. Uczestnicz w rozmaitych programach i kursach dyplomowych, zgaszaj si na terapie dla uzalenionych od alkoholu i narkotykw, wstpuj do religijnych i quasi-religijnych wsplnot lub wczaj si we wszelkie pozytywne przedsiwzicia, ktre s akurat w modzie, a czyni to nie dla resocjalizacji", ale dla stworzenia jej po- zorw. Na przykad, jaki wprawny manipulator ogasza, e sta si nowym czowiekiem" (w chrzecijaskim rozumieniu tego terminu), nie tylko aby przekona komisj o swoim szczerym postanowieniu poprawy, lecz take aby od yczliwej grupy chrzecijan uzyska wsparcie... nie mwic ju o dobrach materialnych. Teraz, kiedy teorie cyklu przemocy" zdobyy powszechn akceptacj, wielu psychopatw skwapliwie tumaczy swoje wady i problemy strasznymi przeyciami z dziecistwa. Cho

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

73

takie twierdzenie niekiedy trudno jest zweryfikowa, nigdy nie brakuje dobrodusznych ludzi, ktrzy s gotowi w nie uwierzy.

Pytanie: jak nakoni innych do zrobienia tego, czego od nich chcemy? Dodatkowa trudno: jak ich nakoni, kiedy to, czego od nich chcemy, sprzeciwia si wszelkim ich skonnociom, ich wiedzy o potencjalnych zagroeniach i bdnych, nierozwanych decyzjach - takich jak przejadka z nieznajomym, zwaszcza jeli jest si mod, adn kobiet i przebywa si daleko od domu? Ted Bundy - najbardziej osawiony seryjny morderca, jaki kiedykolwiek dziaa! na terenie USA, stracony w 1989 roku za ostatnie w dugiej serii brutalnych zabjstw modych kobiet - z pewnoci gruntownie przemyla te pytania. Niewtpliwie wykorzysta swj talent obserwacyjny, z natury nieprzecitny, a rozwinity jeszcze dziki studiom psychologicznym na uniwersytecie. Bez wtpienia te wspomaga si swoj znajomoci ludzkich problemw i saboci, pogbion podczas praktyki w telefonie zaufania. Nigdy si nie dowiemy, co dziao si w gowie Bundy'ego, kiedy zacz zwabia swoje ofiary do samochodu i wywozi je na miejsce zbrodni. Moemy jednak przyj, e nasze przypuszczenia s suszne, bo oparte na stosowanych przez niego rozwizaniach - rnych wersjach metody, ktr wyprbowywa wielokrotnie, aby w kocu doprowadzi j do doskonaoci. Ted Bundy kupi sobie par kul, a nawet posun si do zaoenia na nog gipsowego
opatrunku.

Chwilowo niepenosprawny", odwoywa si do yczliwoci modych kobiet, ktre

zapewne przeszyby na drug stron ulicy, by unikn czyich niewczesnych zalotw ale

zatrzymyway si chtnie, aby wesprze mczyzn z rzekomo zaman nog. Bundy


zmienia! taktyk - niekiedy miat rk na temblaku, a wsptczujce ofiary znajdowa na ruchliwej ulicy, niekiedy za, z nog w gipsie, szukat modych kobiet w orodkach rekreacyjnych i prosi o pomoc w zaadowaniu odzi na samochd zaparkowany kawaeczek

dalej". Byo to genialne posunicie. Czasem nie skutkowao i zagadnita kobieta odmawiaa towarzyszenia nieznajomemu, ale - jak pisze Ann Rule w ksice The Stran- gerBeside Me (Obcy obok mnie)- na og sprawdzao si znakomicie. The Stranger Beside Me opowiada o wyjtkowej umiejtnoci, z jak Bundy wykorzystywa swj atrakcyjny wygld i urok osobisty, aby zdobywa kobiece zaufanie. Tak si niezwykle zoyo, e Rule i Bundy przez kilka lat pracowali razem w poradni

74

Psychopaci s wrd ras

psychologicznej, zanim poproszono Rule o pomoc w sporzdzeniu dokumentacji policyjnego ledztwa w sprawie niezidentyfikowanego mordercy modych kobiet. W miar wzrastania liczby ofiar pogbiay si podejrzenia Rule. Nie mogy jednak nabra konkretnych ksztatw, dopki nie przebity si przez wspomnienia o yczliwym i - jak ja sno wynika z tekstu - atrakcyjnym koledze zza biurka naprzeciwko. Kiedy Rule zrezygnowaa z pracy dla policji i zostaa autork kryminalnych bestsellerw, mogta posuy si tym szczeglnym zbiegiem okolicznoci, aby wykorzystujc wasne dowiadczenia, ukaza wpyw Bundy'ego na innych. Rezultat? Dziwna, niesamowita ksika o psychopacie, ktry zapytany w trakcie telewizyjnego wywiadu, czy uwaa, e zasuguje na mier, odpowiedzia: Dobre pytanie. Uwaam, e spoeczestwo zasuguje na ochron przede mn i ludmi podobnymi do mnie".

PYTKO UCZU
"Jestem najbardziej bezwzgldnym sukinsynem, z jakim si kiedykolwiek zetkniecie"'J - Ted Bundy oznajmi policjantom po swoim ostatnim aresztowaniu.
50

S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy..., dz. cyt., s. 3.

Psychopaci najwyraniej cierpi na swoiste ubstwo emocjonal ne, ktre ogranicza zakres i gbi ich dozna uczuciowych. Chof niekiedy wydaj si zimni i beznamitni, wykazuj skonno do dramatycznych, powierzchownych i krtkotrwaych demonstracj uczucia. Baczny obserwator odnosi wraenie, e odgrywaj kom di, tak naprawd sami niewiele czujc. Czasami przypisuj sobie silne emocje, ale nie potrafi zanalizowa rozmaitych stanw afek- tywnych. Na przykad utosamiaj mio z pobudzeniem seksualnym, smutek z frustracj, a gniew z poirytowaniem. Wierz w uczucia: nienawi, gniew, podanie i zachanno" - oznajmi Noc51

ny owca" Richard Ramirez . Wypowiedzi takie jak cytowane poniej sowa Dian Downs, ktra postrzelia troje wasnych dzieci, skaniaj do namysu nad absolutn niestosownoci opisanych reakcji oraz do powtpiewania w jako kryjcych si za nimi uczu. Chocia od wyroku miny lata, Downs

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

75

nadal utrzymuje, e dzieci, a take ona sama, pady ofiar nieznajomego o bujnych wosach". Kiedy podkrelano, e jednak przeya w atak (doznajc rany ramienia, wedug sdu zadanej wasnorcznie), Downs odpara: Wszyscy mi mwi: Ale masz szczcie!. Jako nie dostrzegam tego szczcia. Cholera, przez prawie dwa miesice nie mogam zasznurowa sobie butw! Bardzo boli, wci bardzo mnie boli, nosz w ramieniu stalow pytk - i bd j jeszcze nosia przez ptora roku. Blizna zostanie mi na zawsze. Nie zapomn tamtej nocy do koca ycia, chobym bardzo chciaa. Wcale nie uwaam, e miaam szczcie. Szczcie miay moje dzieciaki. Gdybym oberwaa tak jak one,
52

wszyscy bylibymy martwi" .

1,1

Cytat z telewizyjnego programuj Current Affair, 10 padziernika 1991. " Cytat z telewizyjnego programu The Oprah Winfrey Show, 26 wrzenia 1988.
zna

Ten wyrany brak afektu i gbi emocjonalnej doprowadzi psy-

sowa, ale nie zna melodii"^ . Na przykad w swojej rozwlekej ksice o nienawici, przemocy i racjonalizacjach wasnego postpowania Jack Abbot zamieci t wiele mwic uwag: S uczucia - cae ich spektrum ktre znam tylko z relacji, z lektury i z mojej niedojrzaej wyobrani. Potrafi sobie w y o b r a z i , e ich doznaj (a zatem wiem, czym s), ale tak n i e j e s t . Majc trzydzieci siedem lat, jestem zaledwie rozwinitym nad wiek dzieckiem. Moje uczucia to uczucia maego chopca" . Zdaniem wielu klinicystw, uczucia psychopatw s tak pytkie, e niemal nie wykraczaj poza e m o c j e p i e r w o t n e , t o znaczy prymitywne reakcje na najbardziej naglce potrzeby (najnowsze ustalenia w tej dziedzinie omwi w dalszych rozdziaach). Na przykad jeden z badanych przez nas psychopatw - dwudziestoomioletni onierz" pewnego lichwiarza - tak opisywa swoj

hologw J-H. Johnsa i H.C. Quaya do wniosku, e psychopata

76

Psychopaci s wrd ras

prac: Powiedzmy, e mam przywali komu, kto nie chce odda kasy. Najpierw wywouj w sobie zo". Zapytalimy, czy owa zo rni si od uczu doznawanych przez niego w chwili, kiedy kto go obraa lub prbuje wykorzysta. Odpar: Nie, To zupenie to samo. Jest zaprogramowane, wywiczone. Mgbym si rozzoci nawet teraz. Bez problemu wczam to i wyczam". Inny psychopata wyzna, e nie bardzo rozumie, co dla innych oznacza strach". Doda: Kiedy obrabiam bank, widz, e kasjerka si trzsie albo nie moe wykrztusi ani sowa. Jedna nawet pucia pawia na banknoty. Chyba kompletnie wymikla, ale nie wiem dlaczego. Gdyby kto mierzy we mnie z broni, pewnie bym S bal, ale bez rzygania". Poprosilimy, eby opisa, jak sam czuby si w takiej sytuacji. Nie wymieni adnych wrae emocjonalJ.H. Johns, H.C. Quay, The effect of social reward on uerbal conditioning in psychoPothic and neurotic military offenders, Journal of Consulting Psychology" 1962, nr 36, s- 217220.
51 ,

J. Abbott, In the Belly of the Beast. Letters from Prison, New York 1981, s. 13.

77

Psychopaci s wrd ras

nych. Mwi: Oddabym pienidze", Szukabym sposobu, eby was zaatwi", Prbowabym stamtd spieprza". Nasze wyj; nienie, e chodzi o to, jak by si c z u , a nie o to, co by myla lub robi, wyranie go zdezorientowao. Zapytany, czy kiedykolwiek dozna przypieszonego bicia serca lub skurczu odka, odpar: Jasne! Nie jestem robotem. Bywam niele podkrcony, kiedy si bzykam albo bior udzia w jakiej bjce". Eksperymenty z uyciem biomedycznych urzdze rejestrujcyc wykazay, e u psychopatw nie wystpuj fizjologiczne reakcje ko55

jarzone na og z doznawaniem strachu". Jest to wane dlatego, e dla wikszoci osb strach przed blem lub kar jest niemiym uczuciem i potnym czynnikiem warunkujcym zachowanie. Strach powstrzymuje nas przed pewnymi dziaaniami: Zrb to, a poaujesz", ale te skania nas do pewnych dziaa: Zrb to albo poaujesz". W obu sytuacjach dokonujemy wyboru, majc emocjonaln wiadomo konsekwencji. Psychopaci natomiast beztrosko podaj naprzd, by moe przewidujc, co ewentualnie nastpi, ale niezbyt o to dbajc. Dla wikszoci z nas strach i obawa wi si z nieprzyjemnymi doznaniami fizycznymi: poceniem si doni, przypieszonym biciem serca, suchoci w ustach, napreniem lub zwiotczeniem mini, dreniem i ciskaniem w doku". Zdarza si czsto, e opisujemy lk, odwoujc si wanie do towarzyszcych mu objaww: Byem tak przeraony, e serce podeszo mi do garda", Prbowaam si odezwa, ale nie mogam nawet poruszy ustami" i tak dalej.
Jedne z najwczeniejszych bada prowadzi D. Lykken, A study of awciety in the sociopathic personality, Journal of Abnormal Psychology and Social Psychology" 1957, nr 55, s. 6-10. Literatur przedmiotu omawia R.D. Hare, Electrodermal and cardiooa- scular correlates of psychopathy, [w:] Psychopathic Behauior. Approaches to Research, red. R.D. Hare, D. Schalling, Chichester 1978. Najnowsz pracjest J. Ogloff, S. Wong, Electrodermal and cardiouascular euidence of a coping response in psychopaths, Crimi- nal Justice and Behavior" 1990, nr 17, s. 231-245. W wikszoci tych eksperymentw rejestrowano potliwo doni i bicie serca, podczas gdy badany oczekiwa na bolesny wstrzs elektryczny lub gony dwik.

78 Psychopaci s wrd nas Mimo swojej pozycji spoecznej jest jednym z najgroniejszych socjopatw, jakich dotd

spotkaem"

stwierdzi sdzia sdu okrgowego po ogoszeniu wyroku w sprawie Normana Russella Sjonborga, szanowanego trzydziestosiedmioletniego adwokata z San Jose, ktry sprzeniewierzy pienidze swojej klientki, a pniej brutalnie pozbawi j ycia. Jego t^ecia ona Terry, ktra pocztkowo zapewniaa mu alibi na czas popenienia zbrodni, wspominaa, e kiedy si poznali wydawa si miym facetem o agodnym gosie i niezwykym uroku". Ale, jak dodaa, Russell zawsze mwi o swojej pustce emocjonalnej, o tym, e nie potrafi odczuwa tak jak inni. nie rozumie, kiedy powinien
paka, a kiedy si cieszy". Powiedziaa te, e prowadzi ycie uczuciowe jakby wedtug instrukcji"

i czyta poradniki psychologiczne, aby nauczy si waciwych reakcji emocjonalnych na codzienne wydarzenia". Kiedy ich zwizek zacz si rozpada, Russell usiowa wmwi onie, e ogarnia j obd. Przychodziam na spotkania [terapeutyczne] z kompletnie zszarpanymi nerwami- opowiadaa Terry. - Russell siedzia sobie spokojny, uprzejmy i rozsdny i zwraca si do terapeuty: Prosz spojrze - oto, co musz znosi, a ja miotatam si i krzyczaam.- To on jest psychicznie chory, nie jak Ale terapeuta dal si nabra i owiadczy, e nigdy nie powiedzie nam si jako maestwu, jeli ca win bd zrzuca na ma". Pniej Russell obmyli i zanotowa kilka sposobw rozwizania problemw z on: Nie robi nic"; Wytoczy spraw o ustalenie ojcostwa / postpowanie rozjemcze"; Zabra dziewczynki bez zabijania"; Zabra dziewczynki, zabijajc j"; Zabi dziewczynki iJustina". Jak komentowat jego kurator sdowy, zapiski te odsaniaj umys kogo, kto potrafi rozwaa zabjstwo swoich dzieci z takim spokojem, jakby zastanawia si nad wyborem polisy ubezpieczeniowej. To lista sporzdzona przez czowieka bez duszy". Mwic o morderstwie popenionym przez Russella na Phyllis Wilde, Terry stwierdzia-. Widziaam go zaledwie par godzin po tym, gdy zatuk [j] na mier. W jego zachowaniu nie byo nic niezwykego. [...] adnego strachu, wyrzutw sumienia, nic".

W owiadczeniu skierowanym do sdu bagaa: Prosz dostrzec tkwice w nim zwierz, a nie
spoecznie akceptowan osobowo, ktr tworzy sobie na zewntrz". Wyraaa obaw, e Russell w kocu j wytropi: Wiem, co si stanie. Bdzie wzorowym winiem, zaskarbi sobie sympati innych winiw i personelu. Po pewnym czasie Przenios go do zakadu o zagodzonym rygorze. I wtedy ucieknie"jb.
56 --------- -------------------

Na podstawie artykuu R. McDowella, [w:] Image" z 26 stycznia 1992 roku.

Doznawany przez psychopatw strach nie obejmuje fizyczny symptomw: podobnie jak wikszo ich uczu, jest niekompl ny,

Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje

79

pytki, gwnie o charakterze poznawczym, pozbawiony ty fizjologicznych skutkw ubocznych, ktre na og uznajemy zdecydowanie nieprzyjemne i ktrych wolimy unika.

Rozdzia 4 PROFIL: TRYB

YCIA

Oglny wzorzec osobowoci odrnia psychopat od normalnego przestpcy. Agresja psychopaty jest bardziej gwatowna, impulsywno bardziej wyrazista, reakcje emocjonalne s pyt- sze. Jednak decydujc cech jest brak wyrzutw sumienia. Normalny przestpca ma jaki przyswojony, cho wypaczony, system wartoci. Jeli naruszy owe zasady, czuje si winny.
W. McCord i J. McCord, The Psychopatii. An Essay on the Criminal Mind57

trzecim rozdziale omwiem typow dla psychopatw postaw wobec siebie i innych - emocjonalne / interpersonalne symptomy uwzgldnione na mojej Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych. Ale jest to tylko jeden z aspektw tego syndromu. Drugi aspekt, opisany w tym rozdziale i obejmujcy pozostae obW. McCord, J. McCord, The Psychopatii. An Essay on the Criminal Mind, Princeton

1954, s. 51.

jawy ze Skali..., to chronicznie niestabilny i bezcelowy tryb ycia, ktry charakteryzuje si przypadkowym i racym naruszaniem spoecznych norm i oczekiwa. Oba aspekty - jeden dotyczcy uczu i relacji, drugi za odchyle spoecznych - wsplnie tworz cao ciowy obraz psychopatycznej osobowoci.

80

Psychopaci s wrd ras

IMPULSYWNO
Psychopaci zwykle nie zastanawiaj si nad pozytywnymi i negatywnymi stronami jakiego dziaania lub jego ewentualnymi konsekwencjami. Zrobiem to, bo tak miaem ochot" - to najczstsze uzasadnienie. Gary Gilmore, morderca z Teksasu, wzbudzi zainteresowanie w caym kraju, kiedy na drodze prawnej domaga si wasnej egzekucji - z powodzeniem: w 1977 roku zosta stracony jako pierwsza osoba w USA po dziesicioletniej przerwie. Na pytanie: Gdyby pana nie schwytano tamtej nocy, czy doszoby do trzeciego i czwartego morderstwa?", Gilmore odpowiedzia: Dopki policja by mnie nie zapaa, nie zastrzelia albo co w tym rodzaju [...], n i e m y l a e m , n i e p l a n o w a e m , p o p r o s t u d z i a a e m . Ci dwaj gocie mieli cholernego pecha. [...] Morderstwo pozwala wyadowa wcieko. Wcieko to nie jest rozsdny powd. Tamte morderstwa byy bez powodu. Nie prbujcie zrozumie morderstwa, posugujc si rozsdkiem" [podkr. - R.D.H.f . Impulsywne dziaania wynikaj w mniejszym stopniu z utraty panowania nad sob, w wikszym natomiast z pobudek, ktrymi zwykle kieruj si psychopaci, czyli chci uzyskania natychmiastowej satysfakcji, ulgi lub przyjemnoci. Psychopata jest jak niemowl, zaabsorbowany wasnymi potrzebami, gwatownie domagajcy si zaspokojenia" - pisali psychologowie William i Joan jyjcCortT'Wikszo dzieci do wczenie zaczyna odkada dorwanie przyjemnoci na potem, godzc si z ograniczeniami narzucanymi przez rodowisko. Rodzice mog na og posuy si obietnic, aby choby chwilowo opni spenienie ycze dwulatka ale psychopaci najwyraniej nigdy nie przyswajaj tej lekcji - nie hamuj swoich pragnie, lekcewa potrzeby innych. I oto ich rodzina, przeoeni i wsppracownicy pytaj siebie bezradnie, co si stao: porzucone posady, zerwane kontakty, zmienione plany, spldrowane domy, zranione uczucia - a to wszystko nieraz z

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

81

bahego, wydawaoby si, powodu. Jak wspomina m badanej przeze mnie psychopatki: Wstaa i odesza od stou, i zobaczyem j znowu dopiero po dwch miesicach". Jeden z naszych badanych, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, opowiada, e w drodze na towarzyskie spotkanie postanowi kupi skrzynk piwa, ale - jak si zorientowa - portfel zostawi w domu odlegym o kilka przecznic. Poniewa nie chciao mu si wraca, chwyci jaki drg i obrabowa najblisz stacj benzynow, ciko ranic jej pracownika. Psychopaci na ogl yj z dnia na dzie i czsto zmieniaj plany. Rzadko zastanawiaj si powanie nad przyszoci, a jeszcze rzadziej si o ni niepokoj. Zazwyczaj te nie przejmuj si marnotrawieniem swojego ycia. Jestem wdrowcem, koczownikiem - nie znosz tkwi w miejscu" - to typowa wypowied. Pewien mczyzna posuy si analogi, aby wyjani nam, dlaczego yje chwil": Zawsze mwiono, e trzeba prowadzi samochd ostronie, na wszelki wypadek planowa drog awaryjn, sPoglda daleko przed siebie, poza pojazd, ktry nas bezpored- mo poprzedza. Ale przecie wanie samochd, ktry jest przed nami, stanowi prawdziwe zagroenie, i gdybymy zawsze patrzyli daleko przed siebie, wadowalibymy mu si w baganik. Jeli cig- 'e bd myla o jutrze, nie poyj sobie dzisiaj".
w. McCord, J. McCord, The Psychopath,.., dz. cyt., s. 9.

SABA KONTROLA ZACHOWANIA


Oprcz impulsywnoci - dziaania pod wpywem chwili - psyc paci wykazuj du reaktywno na domniemane lekcewaenie i zniewagi. Wikszo z nas skutecznie kontroluje swoje zachowanie: nawet kiedy mamy ochot zareagowa agresywnie, zwykle potrafim si pohamowa. U psychopatw taka samokontrola jest saba, a do jej przeamania wystarczy byle powd. Psychopaci s wic pory\ czy, a na porak, rozczarowanie, dyscyplin lub krytyk odpowi daj nagym uyciem przemocy, pogrkami i zorzeczeniem. atwr ich

82

Psychopaci s wrd ras

obrazi. Bahostki wywouj ich gniew i agresj, i to w sposb, ktry innym moe wydawa si cakiem nieuzasadniony. Wybuch te jednak, choby skrajne, na og szybko mijaj i wszystko wrac do normy, jakby nie wydarzyo si nic szczeglnego. Carl zadzwoni z wiziennego automatu do ony i dowiedzia si, e w najbliszy weekend nie bdzie moga go odwiedzi i przy nie mu upragnionych papierosw i ywnoci, bo nie znalaza nikogo, kto by przez ten czas zaopiekowa si dziemi. Ty gupia dziwko! wrzasn do telefonu. - Zatuk ci, kurwo jedna!". Swoj grob podkreli, omoczc gwatownie pici w cian. Ale tu po odoeniu suchawki przyczy si do rozbawionych kolegw i wyglda na szczerze zdziwionego, kiedy stranik wizienny, ktry usysza fragment tej rozmowy telefonicznej, zarzuci mu stosowanie pogrek i obelg sownych. Pewien wizie, ktry czeka w stowce na wydanie posiku, zosta przypadkowo potrcony przez innego winia. Pobi go wtedy do nieprzytomnoci i wrci do kolejki, jakby nic si nie stao. Chocia za naruszenie przepisw grozi mu pobyt w karcerze, na swoje wytumaczenie potrafi powiedzie tylko: Wkurzyem si- Wpad na mnie. Zrobiem to, co musiaem". Jeden z naszych badanych wda si w awantur z potnym bramkarzem w miejscowym pubie i ogarnity gniewem, wymierzy cios stojcemu obok mczynie. Zaatakowany upad, uderzajc a o krawd stou, i dwa dni pniej zmar. Byem wcieky, facet si ze mnie nabija" - oznajmi nasz psychopata. Jak twierdzi mczyzna sprowokowa go do wybuchu, a szpital dopuci si zaniedbania, ktre doprowadzio do mierci ofiary. Chocia psychopaci s porywczy i atwo wpadaj w gniew, ich zachowanie nie wymyka si wtedy spod kontroli. Przeciwnie: kiedy ich ponosi, dziaaj jak w napadzie zoci - doskonae wiedz, co robi. Okazywana przez nich agresja jest zimna, nie towarzyszy jej intensywne emocjonalne pobudzenie, ktrego wikszo z nas doznaje w chwilach gniewu. Pewien wizie (z wysokim wynikiem na Skali

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

83

Obserwacyjnej...), zapytany, czy kiedykolwiek straci panowanie nad sob w napadzie furii, odpar: Skd. Nie dopuszczam do tego. Na przykad decyduj, jak bardzo chc kogo skrzywdzi". Zdarza si, e psychopata wyrzdza innym powane szkody fizyczne lub emocjonalne, niekiedy czynic to wielokrotnie, a jednak nie dostrzega u siebie problemu z samokontrol. Najczciej uwaa te wybuchy agresji za naturaln odpowied na prowokacj.

POTRZEBA STYMULACJI
Psychopaci odczuwaj nieustann i nadmiern potrzeb silnych bodcw - pragn y intensywnie, na krawdzi", w centrum akcji. To ycie na krawdzi" czsto wie si z amaniem zasad. W ksice The Mask of Sanity Hervey Cleckley opisuje psychopatycznego psychiatr, ktry nigdy nie naruszy prawa w sposb racy, ale z trudem znosi powcigliwo wymagan w jego zawodzie i od czasu do czasu pozwala sobie na odskoczni. W trak- cie weekendw niszczy swj wizerunek opiekuczego lekarza, upokarzajc, zniewaajc, a nawet fizycznie atakujc kobiety, kt- re znalazy si w jego towarzystwie .
60 ---------------- ---------- ------

H. Cleckley, 77ie Mask of Sanity, dz. cyt., s. 208.

W poszukiwaniu podniecajcych dozna niektrzy psychopwykorzystuj narkotyki i czsto zmieniaj miejsca zamieszka i posady, aby przey co nowego. Pewien nastolatek, z ktr przeprowadzalimy wywiad, obmyli oryginalny sposb na do starczenie sobie mocnych wrae: w kady weekend przekonywaj kumpli do zabawy w kto pierwszy stchrzy" na wiadukcie kolejowym nad rzek. Caa grupa ustawiaa si przodem do nadjedaj cego pocigu towarowego, a chopak, ktry odskoczy pierws- musia wszystkim zafundowa piwo. Nasz badany - niezwykle elo- kwentny mody czowiek, wyrzucajcy z siebie sowa z szybko' karabinu - nie przegra ani razu.

84

Psychopaci s wrd ras

Psychopaci czsto przyznaj, e dokonuj przestpstw dla pr ycia dreszczyku emocji. Jedna z naszych badanych, spytana, czy kiedykolwiek zrobia dla zabawy co szalonego lub niebezpieczneg" odpara: Jasne, mnstwo razy. Ale najbardziej niesamowite jest przejcie z prochami przez lotnisko. Chryste! Kompletny odlot!". Pewien psychopata stwierdzi, e praca onierza" u dilera narkotykw sprawia mu du przyjemno ze wzgldu na przy pyw adrenaliny": Kiedy mam wolne, podchodz do kogo w knaj pie i dmucham mu dymem w twarz. Idziemy na zewntrz, bijemy si, zwykle go zaczyna mnie lubi i wracamy do rodka, i pijem razem albo co". Telewizyjny program dokumentalny Diabolical Minds prezentowa ciekawe informacje o G. Danielu Walkerze, przestpcy, ktr dopuci si wielu oszustw, rabunkw, gwatw i morderstw i z ochot wytacza procesy kademu, kto stan mu na drodze W wywiadzie udzielonym Robertowi Resslerowi, byemu agentov FBI, Walker oznajmi: To podniecajce, kiedy si ucieko ze znanego zakadu karnego i wiadomo, e za plecami byskaj czerwone wiata, e wyj syreny. Podniecajce i po prostu... lepsze ni seks. Och, naprawd mona si nabuzowa".
1 Diabolical Minds, NBC, 3 listopada 1991. Byl to specjalny program z cyklu Unsolved Mysteries".

Skutkiem tej potrzeby stymulacji jest niezdolno do tolerowania rutyny i monotonii. Psychopaci atwo popadaj w znudzenie. Nie zaangauj si w dziaania, ktre s nieciekawe, wymagaj powtrze lub duszego skupienia. Przypuszczam, e psychopata mgby sprawdzi si jako kontroler ruchu lotniczego, ale tylko w aktyw- nym, gorczkowym okresie. W spokojnych dniach prawdopodobnie by si obija albo przysypia - jeli w ogle przyszedby do pracy.

Czy psychopaci maj szczeglne zdolnoci do niebezpiecznych zada? David Cox, mj dawny student, a obecnie profesor psychologii na Uniwersytecie Simona Frasera, od-

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

85

powiada przeczco. Zajmowa si mianowicie brytyjskimi pirotechnikami w Irlandii Pnocnej, a badania rozpocz z zaoeniem, e skoro psychopaci zachowuj zimn krew w sytuacjach kryzysowych i potrzebuj silnej stymulacji, bd doskonale pracowa w tych wymagajcych

kowbojw" - nieodpowiedzialnych, impulsywnych osobnikw, ktrym brakuje profesjonalizmu i skrupulatnoci niezbdnych do przeycia w tym zawodzie. Wikszo psychopatw wykruszaa si w trakcie szkolenia, a ci, ktrzy przeliznli si przez sito testw, nie przetrwali dugo. Rwnie mao prawdopodobne jest to, e psychopaci oka si dobrymi szpiegami, terrorystami lub gangsterami. Ich impulsywno, beztroska oraz brak lojalnoci powoduj, e s nieprzewidywalni, nieostroni i zawodni - stanowic potencjalne rdo zagroenia dla innych.

I !

warunkach. Przekona si jednak, e onierze zatrudnieni przy skomplikowanej i niebezpiecznej misji rozbrajania i rozmontowywania bomb IRA uwaaj psychopatw za

BRAK POCZUCIA ODPOWIEDZIALNOCI


Zobowizania i przyrzeczenia nic dla psychopatw nie znacz. Dobre 'ntencje - Ju nigdy ci nie oszukam" - to sowa rzucane na wiatr. Straszne przykady, jak choby niespacone kredyty wynikajce z beztrosko zacignitego dugu, zlekcewaone poyczki, puste obietnicy finansowego wspierania rodziny. Creczka jest dla mnie wszystkim. [...] Zrobi co w mojej mocy, aby zapewni jej to, czeg0 sam nie miaem w dziecistwie". Pracownicy opieki spoecznej i by. e ony przyjmuj te wypowiedzi ze sceptycyzmem - zrozumiay^ skoro ich prby uzyskania od psychopaty choby wyznaczonych sdownie pienidzy na utrzymanie dziecka od pocztku nie przynosiy adnych rezultatw. Nieodpowiedzialno i niesolidno psychopaty dotycz wszystkich dziedzin jego ycia. Psychopaci wykonuj swoj prac nieregularnie, z wieloma nieusprawiedliwionymi nieobecnociami, niewaciwym korzystaniem z zasobw firmy, naruszaniem jej regu i oglnym

86

Psychopaci s wrd ras

brakiem wiarygodnoci. Nie honoruj formalnych i nieformalnych zobowiza wobec ludzi i organizacji, Ann Rule w ksice o Dian Downs opisuje charakterystyczny dla psychopatw wzorzec nieodpowiedzialnych zachowa rodzicielskich , Downs czsto zostawiaa dzieci same, kiedy nie moga znale dla nich opieki. Ssiedzi twierdzili, e te maluchy - w wieku od pitnastu miesicy do szeciu lat - chodziy godne, spragnione uczu i zaniedbane {widywano je bawice si na zimnie bez butw i paszczy). Downs twierdzia, e je kocha, ale przeczy temu brak troski o ich fizyczne i emocjonalne dobro. Obojtno wobec losu dzieci - zarwno wasnych, jak i dzieci aktualnego partnera lub partnerki - jest motywem, ktry wielokrotnie powtarza si w zebranej przez nas dokumentacji. Psychopaci postrzegaj dziecko jako niedogodno. Niektrzy, jak Dian Downs, zapewniaj o swojej dbaoci o potomstwo, ale czyny podwaaj ich sowa. Psychopaci czsto zostawiaj dzieci same przez duszy czas lub powierzaj je nieodpowiednim opiekunom. Jedna z naszych badanych wraz z mem oddaa miesiczne dziecko pod opiek znajomego alkoholika. Mczyzna spi si do nieprzytomnoci, a po przebudzeniu zapomnia o dziecku i wyszed. Kiedy
A. Rule, Smali Sacriflces, dz. cyt.

odzice wrcili prawie osiem godzin pniej, niemowl znajdowao si ju w orodku opiekuczym. Matka bya oburzona tym pogwacaniem jej praw rodzicielskich. Oskarya wadze o odbieranie dziecku matczynej mioci - i zarzutu nie cofna nawet wtedy, gdy j oinformowano, e niemowl jest powanie niedoywione, psychopaci nie wahaj si korzysta z majtku krewnych i przyjaci, aby pozby si kopotw. Badana przez nas kobieta, ktra przez lata przysparzaa zmartwie swojej rodzinie, nakonia rodzicw, eby - kiedy oskarono j o handel narkotykami - oddali dom pod zastaw jej kaucji. Zamaa warunki zwolnienia, rodzice za walcz teraz o odzyskanie domu.

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

87

Psychopatw nie powstrzymuje myl o ewentualnych problemach i zagroeniu, jakie ich dziaania mog przynie innym. Pewien dwudziestopicioletni wizie, uczestnik naszego projektu badawczego, otrzyma ponad dwadziecia wyrokw za niebezpieczn jazd, jazd w stanie niepenej poczytalnoci, ucieczk z miejsca wypadku, jazd bez wymaganych uprawnie i zaniedbanie bdce przyczyn mierci. Zapytany, czy po wyjciu z wizienia zamierza nadal prowadzi samochd, odpar: A dlaczego nie? Jed szybko, fakt, ale jestem w tym dobry. Do wypadku trzeba dwojga". Niedawno skontaktowa si ze mn pewien lekarz zainteresowany przydatnoci Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych w badaniu pacjentw, u ktrych wykryto wirusa HIV powodujcego AIDS. Jak opowiada, zetkn si z nosicielami wirusa, ktrzy nie rezygnowali z uprawiania seksu ze zdrowymi, niczego niepodejrzewajcymi partnerkami lub partnerami, nie stosujc adnych zabezpiecze. Chcia zweryfikowa opini, e wiele spord tych osb to psychopaci, ktrzy nie troszcz si o straszliwe konsekwencje swojej bezmylnoci. Zatrudniony w przemyle psycholog mwi mi, e elektrownie jdrowe starannie sprawdzaj swoich potencjalnych pracownikw - z oczywistych powodw. Przyzna jednak, e przyjte metody: rozmowy kwalifikacyjne, testy osobowoci, listy polecajce, nie zawsze pozwalaj wykry tych, ktrzy celuj w niesolidnoci i nieodpowiedzialnym zachowaniu, a mianowicie psychopatw. Psychopaci potrafi elokwentnie wywin si z kopotw: Do. staem nauczk"; Przyrzekam, e to si nie powtrzy"; Pros- mi zaufa"; To byo zwyke nieporozumienie". Z niemal rv skutecznoci przekonuj system sdownictwa karnego o swoic' dobrych zamiarach. Czsto udaje im si uzyska nadzr kurato; ski, wyrok w zawieszeniu lub przedterminowe zwolnienie z wizienia, ale potem lekcewa warunki naoone na nich przez sd: nawet kiedy znajduj si bezporednio pod jarzmem sdownictv karnego, nie wypeniaj swoich zobowiza.

88

Psychopaci s wrd ras

Psychopaci na og nie dogaduj si midzy sob. Wymagajcy, bezwzgldny egocentryk nie ma szczeglnej ochoty na towarzystwo kogo, kto jest do niego podobny. Dwie gwiazdy to o jedn za wiele. Ale zdarza si, e psychopaci staj si tymczasowymi partnerami w przestpstwie - ponura symbioza o niefortunnych konsekwencjach dla innych. Zwykle jeden z partnerw jest od mwienia": wykorzystuje swj urok osobisty, posuguje si oszustwem i manipulacj, drugi za, bardziej skonny do bezporednich

! dziaa - zastraszania i bicia - jest od roboty". Dopki s zgodni w swoich planach, tworz
straszliwy duet. Mam w swoich aktach opisy takich zespow. Na przykad dwch modych psychopatw poznao si na przyjciu. Jeden z nich, ten od mwienia", bezskutecznie prbowa nakoni drobnego handlarza narkotykw, aby odstpi mu troch kokainy na kredyt. Drugi, ten od roboty", usysza ich rozmow i - jak to opisa - zapa dilera za jaja i przekona go, zeby dostarczy mu i jego kumplowi darmow prbk. Tak rozpocza si roczna wsppraca w handlu narkotykami. Jeden z psychopatw nawizywa kontakty i organizowa transakcje, drugi ama opornym nogi. Kiedy mwca" trafi do aresztu, czym prdzej zawar ukad z prokuratur i wyda koleg. Inny przykad: moda kobieta - elokwentna, pasoytnicza psychopatka - alia si znajomym, e rodzice niedostatecznie wspieraj jej i tak ju rozrzutny styl ycia. Spotkany mczyzna - agresywny psychopata w rednim wieku - zaproponowa: A moe by co z tym zrobi?". Wsplnie obmylili plan-, kiedy kobieta wyjedzie z przyjacimi poza miasto, mczyzna wamie si do jej domu i zabije rodzicw. Zamiar si nie po- wj(j[)t bo kobieta przechwalaa si publicznie, e wkrtce bdzie bogata. Powiadomiona policja zalozyta podsuch na jej telefon i zgromadzia dostateczn ilo dowodw, aby oskary par o planowanie morderstwa. Oboje prbowali uzyska agodniejszy wyrok, zeznajc przeciwko sobie nawzajem.
Niekiedy psychopata czy si osobliwym, miertelnie niebezpiecznym partner- | stwem z

kim na krawdzi psychozy i wykorzystuje go jako narzdzie zbrodni. Znanym przykadem jest opisana przez Trumana Capote'a historia Richarda Hickocka i Per- ry'ego Smitha, straconych za zamordowanie czteroosobowej rodziny (Merw w 1959 roku [Zzimn krwi), Hickock wykazywa wszelkie objawy elokwentnego psychopaty, Smith natomiast zosta zdiagnozowany jako niemal [...] p a r a n o i d a l n y s c h i z o f r e n i k " . Jak relacjonuje Capote, Hickock uwaa Smitha za urodzonego morderc i byt przekonany, e t a k i t a l e n t m g b y - p o d j e g o n a d - i z o r e m - p r z y n i e w i e l e k o r z y c i " . Oczywicie,

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

89

Hickock zrzuci odpowiedzialno za zbrodni na swojego partnera-. To zrobi Perry. Nie mogem go poi. Pozabija ich wszystkich""

NIEPOKOJCE ZACHOWANIE W MODYM WIEKU


Wikszo psychopatw zachowuje si niepokojco ju w dziecistwie. Zachowania te mog obejmowa uporczywe kamstwa, oszustwa, kradziee, podpalenia, wagary, zakcanie toku lekcji, naduywanie rodkw odurzajcych, wandalizm, zncanie si nad rwienikami, ucieczki z domu i wczesne wspycie seksualne. Poniewa wiele dzieci, zwaszcza tych wychowywanych w niebezpiecznych dzielnicach lub w dysfunkcyjnych, penych przemocy
T. Capote, Z zimn kriviq, dz. cyt., s. 367. Pierwsze dwa cytaty w przekadzie ASkuciskiej.

90

Psychopaci s wrd nas

rodzinach, podejmuje w pewnym okresie niektre z tych dziaaj naley podkreli, e u psychopatw praktyki te s czstsze i maj bardziej powany charakter, nawet gdy porwna si je z postpowaniem rodzestwa i znajomych dorastajcych w podobnych warunkach. Przykadem modego psychopaty jest dziecko ze zrwnowaonej rodziny, ktre w wieku dziesiciu lub dwunastu lat zaczyna kra, bra narkotyki, wagarowa i uprawia seks. Drczenie zwierzt w dziecistwie sygnalizuje na og gbokie problemy emocjonalne lub wychowawcze. Jeffrey Dahmer, seryjny morderca z Milwaukee, szokowa kolegw i ssiadw, pozostawiajc szereg ponurych wskazwek co do swoich zainteresowa: psi eb nadziany na kij, koty i aby przybite do drzew, starannie przechowywana kolekcja zwierzcych szkieletw . Doroli psychopaci zwykle opisuj swoje dziecice okruciestwo wobec zwierzt jako normalne, a nawet przyjemne dowiadczenie. Mczyzna, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, mwi nam ze miechem, e w wieku dziesiciu lub jedenastu lat postrzeli rutem denerwujcego kundla": Trafiem go w zadek i skowycza, i peza dookoa, a zdech". Inny badany, odsiadujcy wyrok za oszustwo, opowiada, e w dziecistwie mia zwyczaj zakada ptl na szyj zapanego kota, przymocowywa drugi koniec sznura do wierzchoka erdzi i odbija zwierz rakiet tenisow. Mwi te, e jego siostra hodowaa szczeniaki i likwidowa te, ktrych nie chciaa zatrzyma. Przywizywaem je do barierki i wiczyem na ich bach uderzenia kijem bejsbolowym" - wspomina, umiechajc si. Okruciestwo wobec innych dzieci - take wobec rodzestwa wynika czsto z niezdolnoci modego psychopaty do tego rodzaju empatii, ktra powstrzymuje normalnych ludzi od zadawania blu, nawet kiedy s wciekli. Straszne rzeczy, ktre wyczynia z lalk swojej modszej siostry, byy jak ostrzeenie, ale wolelimy je ignoZob, D. Goleman, [w:] The New York Times" 7 sierpnia 1991.
64

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

91

- usyszaem od pewnej matki. - Ale kiedy prbowa udusi siostr w eczku i noyczkami przeci jej skr na szyi, zrozumielimy ze zgroz, e od pocztku powinnimy zaufa naszym najgorszym przeczuciom". Chocia nie kady dorosy psychopata wykazywa za modu takie okruciestwo, prawie wszyscy sprawiali nieustanne problemy: kamali, kradli, byli chuliganami, mieli liczne zwizki seksualne i tak dalej. jak jednak informuj rodki przekazu, znajomi i ssiedzi psychopatycznego przestpcy nieraz reaguj zdumieniem na wie o jego zbrodniach: Nie mog uwierzy, e by zdolny do czego takiego absolutnie nic na to nie wskazywao!". Tego rodzaju wypowiedzi nie tylko dowodz, e psychopaci potrafi skutecznie ksztatowa swj wizerunek, ale te odzwierciedlaj powszechn niewiedz co do wczesnego okresu ich ycia.
rowa

ANTYSPOECZNE ZACHOWANIE W DOROSYM YCIU


Psychopata uznaje zasady i oczekiwania spoeczestwa za kopotliwe i niedorzeczne - przeszkody w wyraaniu wasnych skonnoci i pragnie. Sam tworzy dla siebie reguy, zarwno w dziecistwie, jak i w dorosym yciu. Impulsywne, kamliwe dzieci pozbawione empatii, ktre postrzegaj wiat jako rdo korzyci, bd postpowa w podobny sposb jako osoby dojrzae. Niezmiennie wyrachowana, antyspoeczna postawa psychopatw jest doprawdy zdumiewajca. W duej mierze wanie ta niezmienno skania wielu badaczy do wniosku, e wczesne wystpienie zachowa antyspoecznych to wiarygodna zapowied problemw i przestpczoci u dorosych .
Zob. na przykad Deuelopment of Antisocial and Prosocial Behauior, red. D. 01- Weus. J. Bock, M. Radke-Yarrow, New York 1986.

92

Psychopaci s wrd ras

Antyspoeczne zachowania nieraz prowadz psychopatw do wizienia. Wyrniaj si oni nawet wrd osadzonych, gwnie dlatego e ich antyspoeczne i bezprawne dziaania s b a r d z i e j z r n i c o w a n e i c z s t s z e ni dziaania innych winiw. Psychopaci na og nie specjalizuj si" w jednym rodzaju przestpstw, lecz prbuj wszystkiego. T kryminaln wszechstronno dobrze ilustruje wspomniany ju program telewizyjny, w ktrym Robert Ressler przeprowadza wywiad z G. Danielem Walkerem ": - Jak duga jest lista paskich przestpstw? - Myl, e aktualna lista zajmuje jakie dwadziecia dziewi lub trzydzieci stron. - Dwadziecia dziewi lub trzydzieci! Lista Charlesa Mansona zajmuje tylko pi. - Ale Manson by tylko zabjc". Walker sugerowa, e sam jest nie tylko zabjc, ale niezwykle wszechstronnym kryminalist - i najwyraniej upatrywa w tym powd do dumy. Przechwala si otwarcie, e popeni ponad trzysta przestpstw, ktrych nie zdoano mu udowodni. Nie wszyscy psychopaci trafiaj do wizienia. Wiele ich dziaa umyka uwadze policji i prokuratury; czsto balansuj na granicy prawa. Ich antyspoeczna postawa moe polega na dokonywaniu faszywych inwestycji giedowych, prowadzeniu podejrzanych interesw, nieuczciwych praktykach, zncaniu si nad rodzin i tak dalej. Nieraz take dopuszczaj si czynw, ktre - cho nie stanowi naruszenia norm prawnych - s nieetyczne, niemoralne lub krzywdzce dla innych: przelotne romanse, zdrady maeskie, finansowe bd emocjonalne zaniedbywanie rodziny, nieodpowiedzialne korzystanie z majtku firmy i tym podobne. Trudno jest jednak dokumentowa i ocenia tego rodzaju zachowania bez aktywnej pomocy ze strony rodziny, przyjaci, znajomych i wsppracownikw.
" Diabolical Minds, NBC, 3 listopada 1991.

Rozdziat 4. Profil: tryb ycia

93

PENY OBRAZ
Oczywicie, psychopaci nie s jedynymi, ktrzy przyjmuj dewiacyjny spoecznie tryb ycia. Na przykad wielu przestpcw wykazuje niektre cechy omwione w tym rozdziale, ale ze wzgldu na swoj zdolno odczuwania wyrzutw sumienia, skruchy, empatii i silnych emocji nie uchodzi za psychopatw. Psychopati diagnozuje si w y c z n i e na podstawie solidnych dowodw na to, e charakterystka badanego odpowiada cakowicie profilowi, to znaczy badany objawia wikszo symptomw opisanych z a r w n o w tym, jak i w poprzednim rozdziale. W artykule opublikowanym niedawno przez The New York Times" Daniel Goleman pisa: Dane wskazuj, e ogem okoo 2-3% ludzi jest uznawanych za psychopatw, a liczba ta jest dwukrotnie wysza wrd osb, ktre wychowuj si w niepenej rodzinie z zaniedbanego rdmiecia" '. W twierdzeniu tym jednak - podobnie jak w innych wypowiedziach na temat pogbiania si psychopatii w naszym spoeczestwie - psychopatia jest mylona z przestpczoci i spoeczn dewiacj. Chocia przestpczo - oraz spoecznie dewiacyjne zachowania, ktre przyczyniaj si, ale nie wystarczaj do zdefiniowania psychopatii - jest ju wysoka w warstwach uboszych i wzrasta w caym spoeczestwie, nie wiemy, czy zwiksza si rwnie wzgldna liczba psychopatw yjcych pord nas. Socjobiolodzy wi rozwj zachowa z czynnikami genetycznymi, mog wic dowodzi, e liczba psychopatw m u s i rosn, skoro psychopa- C1 jako ludzie o rozwizym trybie ycia maj wiele dzieci, a niektre z nich mog dziedziczy skonnoci psychopatyczne. Argument ten i jego niepokojce konsekwencje omwi w rozdziaach powiconych rdom psychopatii. Najpierw jednak powinnimy przyjrze si z n a n y m aspektom tej zagadki. NastpZob. D. Goleman, [w:] The New York Times" 7 lipca 1987.

94

Psychopaci s wrd ras

Pewien byty wizie niedawno przedstawi! mi swoje pogldy na Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych: nie byt ni zachwycony. Obecnie jest w rednim wieku, wiele lat spdzi w wizieniu, gdzie zdiagnozowano go kiedy jako psychopat. Oto jego uwagi: - atwo wystawiania si i powierzchowny urok: A co jest zego w umiejtno ci wysawiania si?". -Egocentryzm i przesadne poczucie wasnej wartoci: Jak mona co osign, jeli nie mierzy si wysoko?". -Brak empatii: Empatia wobec wroga jest oznak saboci". -Skonno do oszukiwania i manipulacji: A dlaczego miabym mwi prawd wrogowi? Wszyscy w jakiej mierze jestemy skonni do manipulacji. Czy pozytywna manipulacja nie jest powszechnym zjawiskiem?". -Pytko uczu: Gniew moe sprawi, e zyska si etykietk psychopaty". - Impulsywno: Moe oznacza kreatywno, ycie teraniejszoci, spontaniczno i swobod". - Saba kontrola zachowania-. Gwatowne wybuchy agresji bywaj mechanizmem obronnym, tworzeniem fasady, sposobem na przetrwanie w dungli".

-Potrzeba stymulacjiOdwaga w odrzucaniu rutyny, monotonii lub przecitnoci. ycie na krawdzi, podejmowanie ryzykownych, niezwykych, wymagajcych dziaa, ycie peni, pozostawanie ywym, a nie nijakim, nudnym i niemal martwym". ' - Brak poczucia odpowiedzialnoci: Nie naley si skupia na ludzkich sabociach, ktre

s powszechne". - Niepokojce zachowanie w modym wieku i antyspoeczne zachowanie w dorosym yciu-. Kryminalna przeszo jest odzwierciedleniem niegodziwoci czy non- konformizmu?". Ciekawe jest to, e w ogle nie skomentowa Braku wyrzutw sumienia lub poczucia winy.

nym krokiem prowadzcym do sedna sprawy bdzie przeanalizo wanie roli, jak w regulacji zachowania odgrywa sumienie.

Rozdzia 5

WEWNTRZNY MECHANIZM KONTROLI: BRAKUJCY ELEMENT

Kiedy cauje ci ajdak, przelicz sobie zby. Przysowie hebrajskie

lyse poznaa Jeffreya latem 1984 roku. Nigdy nie miaa zapomnie tamtej chwili. Wypatrzya go na play, na ktr pojechaa z przyjacimi, i zachwycia si jego promiennym umiechem. Jeffrey podszed prosto do niej i poprosi j o numer telefonu, a jego zuchwao cakiem j rozbroia - podbi j swoj pogodn beztrosk i absolutnym brakiem skrpowania. Nastpnego dnia zatelefonowa, a pniej jakim trafem odnalaz j w pracy. Tak si to zaczlo... od umiechu. Pracowaa wtedy w orodku opieki dziennej. Jeffrey spotyka Si z ni w trakcie przerwy niadaniowej, potem w trakcie prze- ^ na lunch i powrotu autobusem do domu. Ilekro opuszczaa budynek, Jeffrey ju na ni czeka. Niewiele mwi o sobie - poddzia, e rysuje komiksy i szuka zatrudnienia w jakim czasopimie. Niekiedy nosii przy sobie sporo gotwki, niekiedy za przy. chodzi bez grosza i korzysta z jej pienidzy. Nie mia staego adresu; jego ubrania zawsze byy poyczone". By dowcipny - przezabawny, jak sdzia. Gdy wszystko si skoczyo, zrozumiaa, e jeg0 poczucie humoru pocigao j i zarazem dezorientowao. Przez cay czas, kiedy niszczy jej ycie, serdecznie miaa si z jego artw, i Mwi bez przerwy, opisujc swoje pomysy, plany i zamiary, ale adnego z nich nie wciela w ycie. Ilekro pytaa o ktry z jego

96

Psychopaci s wrd ras

projektw, wydawa si zirytowany: Ach, t a m t o ! Zajmuj si teraz czym wikszym, czym z n a c z n i e wikszym". Pewnego dnia, kiedy siedzieli przy lunchu, zjawia si policja. Nazajutrz Elyse posza odwiedzi Jeffreya w areszcie. Policjanci wyjanili, e niedawno spdzi noc u znajomego, a pniej po kryjomu sprzeda jego sprzt fotograficzny. Nie uwierzya w t histo-1 ri - w przeciwiestwie do sdziego. Jak si okazao, Jeffrey by poszukiwany w zwizku z wieloma zarzutami. Trafi za kraty. Pomimo uwizienia nie straci wpywu na Elyse. Przynajmniej raz dziennie, czasami nawet trzykrotnie w cigu dnia, sa do niej listy. Pisa o swoich zdolnociach, marzeniach, planach. Pisa o niej, o ich przyszym wsplnym yciu. Zalewa j potokiem sw - werbalnymi wymiocinami", jak okreli to pewien autor badajcy podobny przypadek. Gdyby tylko - czytaa - Jeffrey znalaz waciwe ujcie dla swojej energii, mgby zawojowa wiat, mgby zrobi w s z y s t k o . Wtedy zapewniby jej ycie, na jakie zasugiwaa, bo kocha j gorco. Bya tak oszoomiona, e nawet nie speszyy jej sowa przylij pienidze" w jednym z jego wiziennych listw. Wyszed na wolno po omiu miesicach i natychmiast zjawi si u Elyse. Olni j na nowo, ale wsplokatorki nie byy zachwycone, Jednej z nich uczyni! niestosown propozycj; do ka drugiej wlizgn si, kiedy spaa, i nie pozwala jej uciec, mocno przytrzymujc j za ramiona, wyranie zadowolony z lku malujcego si na jej twarzy. Nie trzeba dodawa, e przy nieustannej obecnoci Jeffreya koleeska wsplnota mieszkaniowa przestaa istnie. Wkrtce stao si oczywiste, e Jeffrey nie zamierza si wyprowadza an' szuka sobie zajcia. Elyse jednak rozgldaa si za prac dla niego. Pierwsza rozmowa kwalifikacyjna, ktr mu zaatwia, ^owocowaa propozycj zatrudnienia, ale Jeffrey rozpocz swoj karier? od obrabowania kasy sklepowej i zniknicia na pi dni. glyse dostaa telefoniczn wiadomo od znajomej, e Jeffrey handluje narkotykami. Kiedy znowu pokaza si w domu, beztroski i rozmowny, zadaa mu

Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element

97

kilka trudnych pyta. Zaprzeczy wszelkim oskareniom. Uwierzya mu. Na przemian ufaa, wtpia i ufaa znowu. Po pewnym czasie rodzice Elyse zaczli nalega, aby skonsultowaa si z psychiatr: martwili si jej relacjami z Jeffreyem. Byli odporni na jego umiechy i nieraz wspominali o jego dziwnym, pytkim spojrzeniu". Psychiatra jednak nie by rwnie czujny. Jeffrey wda mu si pogodny", peen optymizmu", oryginalny". Ale wanie ta atwowierno lekarza otworzya dziewczynie oczy. Elyse postanowia z miejsca zerwa z Jeffreyem. Kiedy wyszli z gabinetu, owiadczya, e wszystko midzy nimi skoczone. Zapa j za rami i przeszywajc j wzrokiem (nagle poja, co niepokoio rodzicw w jego spojrzeniu), oznajmi: Wiesz, e nigdy nie pozwol ci odej. Bd z tob zawsze, Elyse". Po kilku dniach przeprowadzia si do innego mieszkania - i Jeffrey zacz j przeladowa. Przesya jej wiadomoci, na przykad, e popeni samobjstwo, jeli Elyse si z nim nie spotka, e nie zrezygnuje, dopki jej nie zobaczy. Pniej tre si zmienia - zamierza zabi nie siebie, lecz Elyse. Wkrtce dowiedzia si, gdzie mieszka, wyway drzwi i chwyci j za wosy. Na szczcie, brat, ktry postanowi zajrze do Elyse po pracy, zjawi si w sam por. Na jego widok Jeffrey momentalnie .Ochon. Umiechn si, rzuci uprzejme Jak si masz" i wyszed. I to by koniec - burza mina. Jeffrey nigdy ju nie wrci. Jeszcze przez wiele lat dochodziy do Elyse informacje o jego aresztowaniach, gwnie za kradziee i oszustwa, a take za napa. irafi do wizienia; wypuszczono go i przez pewien czas pracowa
Od czasu publikacji, a nastpnie kinowej premiery adaptacji Milczenia owiec reporterzy i dziennikarze telewizyjni pytaj mnie, czy Hannibal Kanibal" Lecter, przeraajcy bohater ksiki i filmu - genialny psychiatra i zarazem morderca o kani balistycznych upodobaniach - to wierny obraz psychopaty. Ukazany w powieci i na ekranie Lecter ma niewtpliwie wiele cech charakterystycznych dla psychopatw. Jest egocentrykiem przeceniajcym wtasn warto, bezwzgldnym, skonnym do manipulacji i pozbawionym wyrzutw sumienia. Ale te sprawia wraenie wicej ni troch

98

Psychopaci s wrd ras

szalonego. Trudno si temu dziwi, jeli uwzgldnimy, e zarwno Lecter, jak i Buffalo Bill seryjny morderca z filmu, transwestyta, ktry pozbawia skry uprowadzone przez siebie kobiety - s w pewnej mierze podobni do autentycznej postaci: Edwarda Geina, psychotycznego seryjnego mordercy. Dyrektor psychiatrycznego szpitala dla przestpcw, gdzie przebywa Lecter, mwi w powieci: Och, to prawdziwy potwr. Rasowy psychopata. Tak rzadko udaje si wzi ktrego ywcem". Oczywicie, jest to bardzo niecise stwierdzenie, odzwierciedlajce powszechny pogld, e kady psychopata to okrutny seryjny morderca, ktry dla czystej frajdy znca si nad swoimi ofiarami. Jeeli Lecter j e s t psychopat, zdecydowanie odbiega od typowego przykadu. Gdyby rzeczywicie istnia - jest przecie postaci fikcyjn - byby czonkiem elitarnego klubu. Seryjni mordercy bowiem zdarzaj si n i e z w y - k I e rzadko; w Ameryce Pnocnej jest ich prawdopodobnie mniej ni stu - a by moe mieszkaj tu nawet dwa lub trzy miliony psychopatw. Oznaczaoby to, e nawet gdyby wszyscy seryjni mordercy byli psychopatami, na kadego seryjnego morderc psychopat przypada dwadziecia lub trzydzieci tysicy psychopatw, ktrzy nie popeniaj seryjnych morderstw. Innymi sowy, ukazywanie psychopatw jako perwersyjnych, sadystycznych zabjcw w rodzaju Lectera daje spoeczestwu bardzo znieksztacony obraz tego zaburzenia. Psychopaci ami prawo powodowani najczciej egocentryzmem, kaprysem i chci natychmiastowego zaspokojenia do pospolitych potrzeb, a nie maniakalnym, wypaczonym pragnieniem wadzy i seksualn dz.
na

kutrze rybackim. Kiedy ostatnio o nim syszaa, znowu wyldowa w

wizieniu, tym razem z dugoletnim wyrokiem. Zastanawia- ja si czsto, dlaczego od pocztku tak cakowicie mu zaufaa. Nie znalaza odpowiedzi, a wiadomo zagroenia, jakim by dla niej urok, a pniej gniew Jeffreya, sprawia, e Elyse jeszcze dugo miaa si na bacznoci przed poznawanymi mczyznami. Elyse, moja dawna studentka, wie teraz sporo o psychopatach dziki studiom oraz wasnemu dowiadczeniu. Nadal jednak trudno jej zrozumie, dlaczego ludzie pokroju Jeffreya tak atwo wlizguj si? w czyje ycie, a potem po prostu ruszaj dalej. Zdaniem Jeffreya - mwi zasady zapisuje si owkiem, a on ma wietn gumk do wycierania".

Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element

99

AMANIE ZASAD
W yciu spoecznym obowizuje wiele zasad, sformalizowanych jako przepisy prawne lub funkcjonujcych jako powszechnie akceptowane przekonania na temat waciwego i niewaciwego postpowania. Kada zasada chroni nas jako jednostki i wzmacnia tkank spoeczn. Obawa przed kar niewtpliwie trzyma nas w ryzach, lecz s i inne powody, dla ktrych przestrzegamy zasad: racjonalna ocena szans na uniknicie przyapania na gorcym uczynku filozoficzne lub teologiczne pojmowanie dobra i za rozumienie koniecznoci spoecznego wspdziaania i harmonii zdolno do uwzgldniania i szanowania uczu, praw i potrzeb otaczajcych nas ludzi. Uczenie postpowania zgodnie ze spoecznymi zasadami i przeP'sami, nazywane uspoecznieniem, jest skomplikowanym proce- SemNa poziomie praktycznym wskazuje dzieciom waciwe aowania. W rezultacie - poprzez rodzicielsk opiek, edukacj, kontakty spoeczne, ksztacenie religijne i tak dalej - tworzy syste przekona, postaw i osobistych kryteriw, ktre decyduj o naszy interakcjach z otaczajcym nas wiatem. Uspoecznienie przycz si te do rozwoju tego, co wikszo ludzi okrela jako swoje sumi- nie uprzykrzonego gosu, ktry sprawia, e opieramy si pokuso lub, ulegajc im, czujemy si winni. w natrtny gos oraz przyswojone normy spoeczne dziaaj jak wewntrzny policjant", regulujc nasze zachowanie nawet przy braku rozmaitych z e w n t r z n y c h mechanizmw kontroli: przepisw prawnych, oczekiwa otoczenia oraz prawdziwej policji. Nie bdzie przesad twierdz nie, e nasze wewntrzne mechanizmy kontroli umoliwiaj funkcjonowanie spoeczestwa. Zdumienie i fascynacja lekcewaenie- jakie psychopaci wykazuj wobec zasad, dowodzi wanie potnego oddziaywania naszych wewntrznych policjantw".

100

Psychopaci s wrd ras

Jednak psychopaci pokroju Jeffreya nie podlegaj spoecznemu wpywowi, ktry na og buduje sumienie. Nie maj wewntrzn" go gosu, ktry by ich prowadzi. Z n a j zasady, ale przestrzegaj tylko tych, ktre odpowiadaj im samym, bez wzgldu na konsekwencje dla innych. Nie stawiaj oporu pokusom, a wykroczeni nie wywouj w nich poczucia winy. Niehamowani przez sumienie, swobodnie zaspokajaj potrzeby i zachcianki, dopuszczajc si rozmaitych niegodziwych czynw, ktre - jak sdz - mog uj im na sucho. Wszelkie antyspoeczne dziaania, od drobnej kradzie" po brutalne morderstwo, s dla nich moliwe. Nie wiemy, dlaczego sumienie psychopaty jest tak wte {jeli w ogle istnieje). Moemy jednak wysun kilka przypuszcze: Psychopaci prawie w ogle nie wykazuj zdolnoci do reakcji emocjonalnych - lku i niepokoju - ktre s dla sumienia gwnymi siami napdowymi" .
ols i

R. Hare, Psychopathy. Theory and Research, New York 1970; G. Trasler, ReU tions between psychopathy and persistent criminality, [w:] Psychopathic Bchauior. Ap- proaches to Research, dz. cyt.
psychopaci

potrafi skupi cat uwag na tym, co ich aktualnie interesuje, ignorujc wszystko inne.

Klinicyci niekiedy porwnuj t cech do reflektora o wskim snopie wiata, ktry wydobywa z mroku pojedyncze przedmioty. Wskazuj te podobiestwo do zawzitoci, z jak drapieca tropi swoj ofiar.
Ta niezwyka zdolno do koncentracji moe by czym pozytywnym lub negatywnym, zalenie

od warunkw. Na przykad wielu wybitnych sportowcw przypisuje swoje sukcesy midzy innymi umiejtnoci skupiania uwagi. Podczas meczu bejsbolowe- go odbijajcy, ktry przestaje obserwowa pik, aby spojrze na przelatujcego ptaka, lub rozprasza si pod wptywem okrzykw z trybuny, ma znikome szanse na poprawienie celnoci swoich uderze. Z drugiej strony, wiele skomplikowanych sytuacji wymaga od nas zwracania uwagi na kilka spraw rwnoczenie. Jeli skoncentrujemy si tylko na tym, co nas najbardziej interesuje, moemy pomin inny istotny element, na przykad sygna niebezpieczestwa, Czsto zdarza si to psychopatom: tak bardzo d do uzyskania satysfakcji i przyjemnoci, e nie dostrzegaj oznak zagroenia.

Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element

101

Na przykad niektrzy psychopaci wsawili si podczas drugiej wojny wiatowej jako nieustraszeni piloci myliwcw: trzymali si nieprzyjacielskiej maszyny jak terier uczepiony czyjej nogawki. Nieraz jednak nie zwaali na takie szczegy", jak ilo paliwa, wysoko i pooenie swojego myliwca oraz pozycja innych samolotw. Niekiedy zostawali bohaterami, ale czciej ginli albo wyrabiali sobie opini oportuni- stw, samotnikw lub zarozumialcw, ktrzy nie speniaj oczekiwa - chyba e chodzi o ocalenie wasnej skry.

Kary wymierzane nam we wczesnym dziecistwie wytwarzaj w wikszoci z nas stae skojarzenie pomidzy spoecznym tabu i uczuciem lku. Lk wywoywany przez potencjaln kar za jakie dziaanie pomaga zaniecha owego dziaania, a nawet moe powstrzyma same m y l i o dziaaniu: Zastanawiaem si nad wziciem pienidzy, ale szybko wybiem to sobie z gowy". Dla psychopatw natomiast zwizek midzy zabronionymi dziaaniami i lkiem jest bardzo saby, zatem groba kary nie spenia swojej funkcji. Moe wanie dlatego lista aresztowa i wyrokr Jeffreya wyglda jak kartoteka przestpcy dotknitego amnezj adne sankcje nie zdoay odwie go od zaspokajania wasny kaprysw. Wewntrznej mowie" psychopatw brakuje wyrazistoci emo cjonalnej. Sumienie zaley nie tylko od zdolnoci wyobraania sobie konsekwencji, ale te od jakoci mylowego mwienia ze sob" Radziecki psycholog A.R. urja wykaza, e gos wewntrzn odgrywa niezwykle wan rol w regulacji zachowania69. Psychopaci natomiast, kiedy prowadz takie wewntrzne rozmowy, po prostu wygaszaj kwestie". Jeffrey, prbujc zgwaci wsplokatork Elyse, mg myle: Bd mia cholerne nieprzy jemnoci. Mog zapa AIDS, dziewczyna zajdzie w ci, Elyse mnie zabije". Ale jeli takie myli rzeczywicie przebiegy mu przez gow, pod wzgldem emocjonalnym oddziaay na niego mniej wicej tak,

102

Psychopaci s wrd ras

jakby powiedzia do siebie: Wieczorem chyba obejrz" mecz". Nigdy wic powanie nie zastanawia si nad skutkami, jakie jego samolubne zachowanie przyniesie innym osobom i jemu samemu. Psychopaci nie bardzo umiej przedstawi sobie w mylach konsekwencje swojego zachowania'0. Konkretne korzyci s przeciwstawiane mglistym konsekwencjom w przyszoci - i korzyci niewtpliwie maj wiksz wag- Szczeglnie nieostry jest mylowy obraz konsekwencji, jakie moe onie o f i a r a . Jeffrey widzia w Elyse nie tyle partnerk, ile ^dojcie" - dostarczycielk ubra, ywnoci, schronienia, pienidzy rozrywki i seksualnego zaspokojenia. Skutki, ktre z jego dzia- wynikay dla niej, zupenie nie docieray do jego wiadomoci. Kiedy stao si jasne, e wycisn ze zwizku z Elyse wszystko, co moliwe, po prostu znalaz sobie inne rdo.

WEDLE WOLI
Oczywicie, psychopaci nie s c a k o w i c i e niewraliwi na reguy i

zakazy funkcjonujce w spoeczestwie. Nie s przecie robotami, ktre reaguj lepo na chwilowe potrzeby, popdy i okazje. Chodzi po prostu o to, e ze znacznie wiksz swobod ni inni wybieraj zasady i ograniczenia, do ktrych zamierzaj si stosowa. Wikszo z nas powciga swoje zachowanie na sam m y l 0 krytyce. Jestemy mniej lub bardziej niepewni wasnej wartoci 1 dlatego cigle prbujemy udowodni sobie i wiatu, e porzdni z nas ludzie, wiarygodni i kompetentni. Psychopata natomiast ocenia sytuacj - szacuje potencjalne korzyci i koszty - bez niepokoju, wtpliwoci i lku przed upokorzeniem, sprawieniem blu, pokrzyowaniem planw na przyszo - krtko mwic, bez uwzgldniania rozmaitych ewentualnoci, nad ktrymi zastanawiaj si ludzie obdarzeni sumieniem, kiedy rozpatruj

Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element

103

podjcie jakiego dziaania. Dla osb, ktre pomylnie przeszy proces uspoecznienia, wyobraenie sobie wiata takim, jakim jawi si on psychopatom, jest prawie niemoliwe.
Rwnolegle do wau morskiego w zachodnim Vancouver, gdzie uprawiam jogging, biegn tory kolejowe, po ktrych pocig przejeda tylko kilka razy dziennie. Mniej wicej przed rokiem zainstalowano tam semafor i wkrtce pojawity si korki w ruchu samo- j chodowym. Wanie zakoczyem trening i odpoczywaem w pobliu. Szybko zauway- i em, e chocia wiata migaj, semafor dziaa nieprawidowo, a aden pocig n i e ' nadjeda. Jednak samochd na czele kolejki czeka cierpliwie, nawet gdy wikszo j innych zaczta go wymija. Kiedy odchodziem stamtd po jakich dziesiciu minu-1 tach, wiata sygnalizacyjne wci mrugay, a pierwsze auto stao bez ruchu. Mona twierdzi, e kierowca tego samochodu i psychopata zajmuj pozycje na i przeciwnych kracach powcigliwoci: pierwszy niewolniczo przestrzega zasad, dru-1 gi za po prostu je ignoruje; pierwszy poddaje si biernie wadzy gosu wewntrznego, ] ktry mwi mu nie", drugi odpowiada temu gosowi spadaj". w wewntrzny gos przysparza problemw ludziom, ktrych przekonania prowa-! dz do konfliktw ze spoeczestwem. Jak napisa autor graffiti z okresu francuskiej rewolty studenckiej w 1968 roku: W kadym z nas drzemie gliniarz. Trzeba go zabi".

PSYCHOKINOTEATR
Powszechna fascynacja elokwentnym oszustem i bezwzgldnym morderc, ktrych nie krpuj nakazy spoeczestwa i sumienia, nigdy dotd nie zaznaczaa si tak mocno. Chopcy z ferajny, Mis- ry, Pacific

Heights, Sypiajc z wrogiem, W biay dzie, Love, Lies, and Murder, Smali Sacfices, Przyldek strachu, In a Child's Name i szczere w swojej wymowie Milczenie owiec - to tylko niektre filmy cieszce si obecnie
olbrzymi popularnoci. Powicone przestpczoci programy w rodzaju Hard Copy, A Current Affair i America 's Most Wanted, oparte na prawdziwych i rekonstruowanych wydarzeniach, s podstawowym produktem stacji telewizyjnych.

Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element

104

W opublikowanym przez The New York Times" 10 lutego 1 9 9 1 roku artykule Przymilanie si do psychopaty, ktry czai si gboko wewntrz Bruce Weber przypomina, e literacka fascynacja perwersyjnie wynaturzonym umysem" to nic nowego: Od Jagona do Normana Batesa, od doktora Jekylla do Harry'ego Lime'a, od Humberta Humberta u Vladimira Nabokova do Lelanda Palmera/Boba u Davida Lyncha - logika nikczemnoci podlega nieustannemu badaniu w wiecie fikcji, na papierze, scenie i ekranie. Kiedy zajedzie potga wyobrani, pisarze i aktorzy czerpi inspiracj z ponurej rzeczywistoci: wspominaj Kub Rozpruwacza, Lizzie Bor- den, Dicka i Perry'ego' , Gary'ego Gilmore'a, Charlesa Mansona, nie mwic ju o Adolfie Hitlerze, Jzefie Stalinie i Ryszardzie III. Saddam Husajn z pewnoci take zdy ju wywoa bysk w oku ktrego z autorw". Pytanie brzmi: dlaczego? Czym tumaczy w straszliwy wpyw, jaki osobowo bez sumienia wywiera na nasz zbiorow wyobrani? Zo jest niewtpliwie pontne - pisze Weber - i to nie tylko dla ludzi, ktrzy zamierzaj je udramatyzowa. Pozostaa cz spoeczestwa wyranie szuka informacji o niegodziwych czynach -od agodnej krnbrnoci po brutaln przestpczo. Jest to jeden z moliwych powodw, dla ktrych psychopata - uosobienie pozbawionego skrupuw otrostwa - zajmuje w powszechnej wiadomoci tak ugruntowan pozycj". Weber przedyskutowa ten pogld z Ronaldem Markmanem, psychiatr sdowym, autorem (wraz z Dominickiem Bosco) ksiki Alone ivih the Deuil, ktra opowiada o jego pracy zawodowej wrd mordercw. Jak argumentowa Markman, jako widzowie utosamiamy si z psychopatami, urzeczywistniajc nasze fantazje na temat ycia wolnego od wewntrznej kontroli. [Psychopaci] maj w sobie co, co tkwi rwnie w nas, i interesujemy si nimi, Pragnc odkry, czym to co jest" - pisa. W wywiadzie udzielonym Weberowi poszed jeszcze dalej: W gbi wszyscy jestemy Psychopatami". Tl "

Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element

105

IJick i Perry - Richard Hickock i Perry Smith, mordercy opisani przez Trumana Capote'a w Z zimn krwi - przyp. tium.

Joann Intrator, psychiatra z Mount Sinai Medical Center w N0, wym Jorku, proponuje kurs zatytuowany Psychopata w rzeczywis ci i filmie, podczas ktrego wyjania, dlaczego film umoliwia tego rodzaju utosamienie, przeksztacajce wizyt w kinie z aktu zwyk ciekawoci w akt voyeuryzmu o ogromnym adunku emocjonalny Jak tumaczy Intrator, kino pozwala nam wlizn si bez trudu w doznawan zastpczo przyjemno podgldacza. Pogrona w mroku sala tumi w nas wiadomy wiat moralny i daje wgld w stan wewnt ny niezdominowany przez wymogi superego (sumienia). W ciemrr ciach zaywamy - z subteln wiadomoci - agresywnej i seksi
72 c

nej przyjemnoci, z pozoru nie ponoszc konsekwencji" . Owe kinematograficzne doznania mog wywiera korzystn wpyw na ludzi psychicznie zdrowych, przypominajc im o niebezpieczestwach i zniszczeniach wywoywanych przez psychopati. Mog jednak rwnie sta si potnym wzorcem dla osb, ktre maj sabo rozwinite standardy wewntrzne, powane problemy psychiczne lub poczucie wyobcowania w spoeczestwie.

BUNTOWNIK BEZ POWODU


W 1944 roku psychoanalityk Robert Lindner napisa klasyczne ju studium psychopatycznego przestpcy zatytuowane Rebel With73

out a Cause . Postrzega psychopati jako plag, straszliw si, ktrej


destrukcyjno jest zdecydowanie niedoceniana. Analizowa relacje psychopaty ze spoeczestwem:
Psychopata jest buntownikiem, zdeklarowanym wrogiem panujcych norm i standardw [...], buntownikiem bez powodu, agitatorem bez hasa, rewolucjonist bez programu; innymi sowy, jego buntowni76
J. Intrator, prywatna rozmowa, padziernik 1991. R. Lindner, Rebel Without a Causem [Buntownik bez powodu), New York 1944- W 1955 roku ksika dostarczya tematu znanemu

106

Psychopaci s wrd ras

filmowi pod tym samym tytuem, ale pogldy Lindnera na psychopati nigdy nie zostay przedstawione na ekranie.
czo

prowadzi do celw korzystnych dla niego samego; jest niezdolny do

wysiku na rzecz innych. Wszelkie jego starania - niezalenie od tego, pod

jakim s podejmowane pozorem - stanowi inwestycje


74

obliczone na zaspokojenie jego aktualnych ycze i pragnie .

Kultura moe si wprawdzie zmienia, ale psychopatyczny bun-

pozostaje taki sam. W polowie lat czterdziestych Lindner napisa, e psychopatw mona nieraz znale na obrzeach spoeczestwa, gdzie skrz si blaskiem wolnoci osobistej, gdzie spoeczne zakazy i wymogi s nieobecne i nie istniej granice ani w sensie fizycznym, ani psychicznym" . Dzisiaj wydaje si, e psychopaci s wszdzie pord nas, i musimy zada sobie kilka wanych pyta. Dlaczego nasze zainteresowanie psychopati wzrasta - w kinie, telewizji, sprzedawanych masowo ksikach i czasopismach? Dlaczego coraz czciej sprawcami brutalnych przestpstw s modzi ludzie? I co takiego dzieje si z naszym spoeczestwem, e skania to jednego z ekspertw do nastpujcego wniosku:
townik"

Miodzi przestpcy, ktrych spotyka si wspczenie, s bardziej obojtni wobec swoich ofiar, bardziej gotowi zadawa bl i zabija. Wykazywany przez modych przestpcw brak empatii w stosunku do ofiar jest tylko jednym z symptomw problemu, ktry doskwiera caemu spoeczestwu. Oglna postawa psychopaty jest dzisiaj bardziej rozpowszechniona; poczucie odpowiedzialnoci za dobro innych zanika

Czy mimowolnie pozwalamy na przemiany spoeczne, ktre tworz doskonae rodowisko (czy moe raczej teren polowa) dla Psychopatw? jak przekonuj poranne gazety, pytanie to z dnia na dzie nabiera wikszej wagi.
Tame, s. 2. Tame, s. 13. J- Sanchez. Cytat pochodzi z The New York Times" 7 lipca 1989.

75

T-

Rozdzia 6

PRZESTPSTWO: LOGICZNY WYBR

Jeli zbrodnia naley do zakresu obowizkw, psychopata jest idealnym kandydatem do tej pracy.

klasycznym filmie Fritza Langa M - jak morderca z 1931 roku Peter Lorre wciela si w posta mordercy dzieci, ktry uprowadza nieszczsne ofiary z ulicy, powodowany nagym impulsem. Policja nie potrafi znale winowajcy, do akcji wkraczaj wic inni przestpcy. Wytropiwszy morderc, tum odraajcych bandytw zaciga go do opuszczonego browaru i osdza przed wasnym podziemnym trybunaem. Film Langa jest jedn z najbardziej przekonujcych dramatyzacji pojcia z o d z i e j s k i e g o h o n o r u . Gzy zodziejski honor rzeczywicie istnieje? Wystarczy duej porozmawia z typowym winiem, aby odkry swoisty kodeks moralny - niekoniecznie przyjty w spoeczestwie, niemniej jednak autentyczny, z wasnymi reguami i zakazami. Taki przestpca, chocia wystpuje przeciw niektrym spoecznym zasadom i wartociom, przestrzega zasad swojej grupy - rodziny, gangu,
szkacw

swojej dzielnicy. Popenianie przestpstw nie ozna ec z n i an i e. z

z3

zatem

braku sumienia ani nawet sabej podatnoci na uspo Ludzie staj si przestpcami rozmaitych powodw, czst pod wpywem si zewntrznych :
0 Niektrzy przestpcy u c z s i popeniania przestpstw - wychowuj

si w rodzinie lub rodowisku spoecznym, gdzie przestpczo jest w pewnej mierze akceptowan norm. Ojcem jednego z naszych badanych by zawodowy" zodziej, matk - prostytutka. Czowiek

108

Psychopaci s wrd ras

ten od dziecistwa towarzyszy ojcu w pracy". Bardziej dramatycznych przykadw tej subkulturowej przestpczoci" dostarczaj rodziny mafijne i grupy Romw rozpowszechnione w niektrych rejonach Europy. Niektrych przestpcw mona postrzega jako wytwr tak zwanego cyklu przemocy. Mamy coraz wicej dowodw na to, e osoby poddawane w dziecistwie seksualnemu, fizycznemu lub emocjonalnemu molestowaniu nieraz jako doroli dokonuj podobnych czynw, jakich si kiedy wobec nich dopuszczano. Zdarza si na przykad, e osoby napastujce dzieci same doznay kiedy napaci seksualnej, a mczyni, ktrzy brutalnie traktuj swoje ony, byli w dziecistwie wiadkami przemocy w rodzinie. Inni ami prawo pod wpywem jakiej przemonej potrzeby. Przykadem s narkomani i ludzie bez zdolnoci i pienidzy, ktrzy tumi w sobie gos sumienia i dopuszczaj si kradziey z czystej desperacji. Wielu uczestnikw naszych bada rozpoczo przestpcz dziaalno jako uciekinierzy z rozbitych, ubogich lub skaonych przemoc rodzin. W narkotykach szukali pociechy i ulgi, dziki przestpstwom za mogli si oddawa naogom.
77

D ------------Rozwaania nad przyczynami przestpstw mona znale [w:] J. Wilson, R. Herbstem, Crime

and Huma Natur, New York 1985.

Jeszcze inni trafiaj na law oskaronych z powodu popeni zbrodni w afekcie. Jeden z naszych badanych, czterdziestole mczyzna bez kryminalnej przeszoci, ktremu nigdy wczeniej nie postawiono zarzutw uycia przemocy, znalaz w to- rebce ony kilka prezerwatyw, wszcz awantur, wpad w sza" i ciko pobi nieszczsn kobiet. Odsiaduje teraz wyrok dwuletniego wizienia, ale z pewnoci zostanie zwolniony przed terminem. Dla wielu spord tych ludzi negatywne czynniki spoeczne ubstwo, przemoc w rodzinie, molestowanie doznawane w dzie-

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

109

cistwie, niewaciwa opieka rodzicielska, problemy finansowe, alkoholizm, narkomania - byy przyczyn, moe nawet bezporedni, dziaa przestpczych. Mona twierdzi, e gdyby te czynniki n i e zaistniay, niektrzy z nich nigdy nie weszliby na drog przestpstwa. Bywaj jednak ludzie, ktrzy dopuszczaj si przestpstw, poniewa jest to opacalne, atwiejsze od pracy zawodowej lub dostarcza mocnych wrae' . Nie wszyscy z nich s psychopatami, lecz jeli nimi s, ich dziaalno wynika nie tyle z niesprzyjajcych warunkw spoecznych, ile z charakteru, z funkcjonowania z pominiciem zasad i ogranicze przyjtych w spoeczestwie. Pewna badana przez nas kobieta, zapytana, dlaczego popenia przestpstwa, odpowiedziaa w sposb typowy dla wielu psychopatw: Szczerze? Po prostu dla zabawy". W odrnieniu od wikszoci przestpcw, psychopaci nie wykazuj lojalnoci wobec grupy, kodeksu ani zasad, chyba e wobec zasady dbaj o wasny interes". Instytucje chronice porzdek publiczny korzystaj z tego, kiedy szukaj sprawcw zbrodni lub prbuj rozbi gang czy komrk terrorystyczn. W rozmowie z psyAnaliz powodw, dla ktrych przestpstwo moe pewnym ludziom atrakcyjne, przedstawia J. Kratz, Seductions of Crime, New York 1988.
wydawa

si

hopa^ sowa: Oka rozsdek, ratuj wasn skr; powiedz, kto eszcze by w to zamieszany, a pucimy ci wolno", czciej przynosz pozytywny skutek ni w rozmowie ze zwykym przestpc.

Badlands w reyserii Terence'a Malicka - swobodna adaptacja przestpczej kariery Charlesa Starkweathera i jego dziewczyny Caril Ann Fugate - to przeraajca fantazja i

fjimowa oparta na realistycznych podstawach. Elementem fikcyjnym jest posta Kita


Carruthersa, ktrego nieodparty urok i elokwencja s cakowicie zgodne z profilem

psychopaty, natomiast uczucie do modej Holly wydaje si nieprawdopodobnie gbokie. Mona by uzna Badlands za typowo hollywoodzki film przedstawiajcy psychopat o

110

Psychopaci s wrd ras

zotym sercu, warto jednak przypatrze mu si dokadniej. Obok Kita siedzi Holly, zasadniczo dotrzymujc mu towarzystwa. Dopiero przy powtrnym obejrzeniu wysuwa si na czoo prawdziwa historia: jeli Kit jest reyserskim wyobraeniem psychopaty, Holly to posta rzeczywista, autentyczny odmieniec", wspaniale odegrana przez Sissy Spacek jako mwica maska. Dwa aspekty tej postaci ilustruj i dramatyzuj wane cechy psychopatycznej osobowoci. Pierwszy to emocjonalne ubstwo i ewidentne markowanie gbokich uczu. Jednym z sygnaw jest niestosowno zachowania, czasami raca. Kiedy Kit na oczach pitnastoletniej Holly zabija jej ojca, ktry sprzeciwia si obecnoci chopaka w yciu crki, Holly wymierza Kitowi policzek. Potem rzuca si na krzeso i narzeka na bl gowy, a jeszcze pniej, kiedy ju ponie dom podpalony w celu ukrycia zwok, wyrusza z Kitem na mordercz - dosownie - wdrwk po kraju. Inny przykad: Kit (majc ju kilka morderstw na koncie) od niechcenia wyprowadza zastraszon par z samochodu na puste pole, mierzc do nich z broni. Holly idzie swobodnie obok zdenerwowanej kobiety. Cze" - mwi swoim bezbarwnym, dziecinnym gosikiem. Co z nami bdzie?" - pyta kobieta, prbujc zrozumie sytuacj. -Och odpowiada Holly - Kit mwi, e czuje si, jakby mia zaraz eksplodowa. Sama ^ czasami tak si czuj. A ty?" Ostatecznie Kit zamyka porwanych w piwniczce na rodku pola. Tu przed odejciem strzela w drzwi. Jak mylisz, zaatwiem ich?" - Pyta, jakby wanie pacn po ciemku par much. By moe najbardziej subtelnym dowodem psychopatii jest w filmie narracja Hol-

ly, wypowiadana monotonnym gosem i przyozdobiona zwrotami zapoyczonymi z ilustrowanych magazynw dyktujcych nastolatkom uczucia, jakich powinny doznawa.

Chocia Holly mwi o mioci czcej j z Kitem, dziki wspaniaej grze aktorki wida, e dziewczyna nigdy nie przeywaa opisywanych emocji. Stworzona przez Spacek posta, doskonay przykad na znajomo stw, ale nieznajomo melodii", pozwala widzom bezporednio dowiadczy tego dziwnego, przyprawiajcego o gsi skrk wraenia, tej niemoliwej do zdefiniowania nieufnoci, o ktrej wspomina wiele osb - laikw i profesjonalistw - zetknwszy si z psychopat.

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

111

PRZEPIS NA PRZESTPSTWO
W zasadzie trudno jest wyobrazi sobie, e k t r y k o l w i e k spord psychopatw (wziwszy pod uwag ich brak wewntrznego mechanizmu kontroli, niekonwencjonalny stosunek do etyki i moralnoci, bezwzgldny, pozbawiony skrupuw i egocentryczny wiatopogld i tak dalej) mgby unikn konfliktu ze spoeczestwem. Oczywicie, wielu psychopatw wchodzi w taki konflikt, a ich kryminalna dziaalno jest bardzo zrnicowana: od drobnych kradziey i defraudacji po wymuszenia i napady z broni w rku, od wandalizmu i zakcania spokoju po porwania, morderstwa i takie przestpstwa polityczne jak zdrada, szpiegostwo i terroryzm. Chocia nie wszyscy przestpcy s psychopatami i nie wszyscy psychopaci - przestpcami, psychopaci stanowi znaczny odsetek winiw, a popeniane przez nich przestpstwa s bardzo liczne Psychopaci stanowi przecitnie okoo 20% kobiet i mczyzn przebywajcych w wizieniu.
R.D. Hare, K. Strachan, A.E. Forth, Psychopathy andcrime. A reuiew, [w:] Clirtm Approaches to Mentally Disordered Offenders, red. K. Howells, C. Hollin, New York 1993-

psychopaci s odpowiedzialni za ponad 50% powanych przestpstw.

mwic, sama struktura osobowoci psychopaty zapowiada kopoty dla spoeczestwa. Podobnie jak aracz ludojad jest z natury maszyn do zabijania, psychopata naturalnie wchod w rol kryminalisty. Jego gotowo do wykorzystania kadej nadarzajcej si okazji, a take brak wewntrznego mechanizmu kontroli znanego nam jako sumienie stanowi doskonay przepis na przestpstwo. Dlatego kiedy promienny umiech usypia czujno dziewczyny na play, miody psychopata pokroju Jeffreya nie traci czasu: wczepia si w ofiar i szuka sposobu, aby zachannie czerpa od niej ciepo,
Szczerze

112

Psychopaci s wrd ras

zaspokojenie seksualne, schronienie, ywno i pienidze - a wszystko to w imi mioci". Kiedy mody czowiek z rodzaju tych, ktrzy pocigaj Johna Wayne'a Gacy'ego, ubiega si o posad w jego firmie, Gacy nie traci czasu - zmusza go do kontaktw seksualnych. I nie czuje si usatysfakcjonowany, dopki nie zabije ofiary i nie ukryje zwok pod podog swojego domu . Kiedy Gary Gilmore, zabjca z Utah, posprzecza si ze swoj dziewczyn, jedzi samochodem po okolicy (z inn kobiet), dopki potrzeba wyadowania wciekoci nie stanie si zbyt silna. Wtedy zatrzymuje si na stacji benzynowej, na chwil pozostawia swoj mod towarzyszk sam i strzela do pierwszej napotkanej osoby. Nastpny wieczr spdza podobnie. Pniej wyjania, e dwaj zabici przez niego mczyni po prostu znaleli si w niewaciwym miejscu o niewaciwej porze - na drodze jego szukajcego ujcia gniewuB1.

S1

T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987. N- Mailer, Pie kata, tum. B. Jankowiak, Warszawa 1992.

Badania przeprowadzone niedawno przez FBI ujawniy, e 44% przestpcw, ktrzy zabili funkcjonariusza organw ledczych na stubie, to psychopaci^.

YCIE CHWIL
Chocia zwolennikw filozofii New Age moe oburzy taka profanacja uwiconych zasad, psychopatyczne zachowanie i motywacja staj si bardziej zrozumiae, jeli pomylimy o psychopacie jak o czowieku yjcym wycznie teraniejszoci i niezdolnym oprze si sprzyjajcej okazji. Jak powiedzia pewien wizie, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych: A co miaem robi? Bya z niej nieza dupa. No, to si obsuyem". Dosta wyrok za gwat. Inny przestpca trafi do aresztu, kiedy wystpi w teleturnieju

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

113

organizowanym w rodzinnym miecie swoich ofiar. Pi minut sawy i dwa lata wizienia! Wywiad, ktrego Gary Gilmore udzieli Playboyowi" na krtko przed swoj egzekucj, nieco przyblia sposb funkcjonowania osoby tak mocno zakotwiczonej w teraniejszoci. Zapytany, dlaczego pomimo wysokiego ilorazu inteligencji czsto dawa si przyapa na przestpstwie, Gilmore odpowiedzia: Par spraw uszo mi na sucho. Nie jestem wielkim zodziejem. Dziaam impulsywnie. Nie planuj, nie myl. Nie trzeba by nieprzecitnie inteligentnym, eby si wykrci z tego gwna trzeba tylko myle. Ale ja nie myl. Jestem niecierpliwy. Nie do pazerny. Mogem bezkarnie zrobi sporo rzeczy, za ktre mnie jednak posadzono. W zasadzie nie bardzo to rozumiem. By moe ju dawno przestao mi zalee8J.
Killed in the Line ofDuty, The Uniform Crime Reports Section, Federalny Urzd ledczy, Departament Sprawiedliwoci USA, wrzesie 1992. Playboy" maj 1977, s. 76.

PSYCHOPATYCZNA PRZEMOC: NA ZIMNO, OD NIECHCENIA


cze bardziej ni zaangaowanie w dziaalno przestpcz nie- okoi to, e psychopaci (obu pci) znacznie czciej od przecitnych ludzi zachowuj si b r u t a 1 n i e i a g r e s y w n i e . O c z y wicie, w rodowiskach przestpczych brutalno nie jest niczym wyjtkowym, ale psychopaci i tak wyrniaj si na tym de. Popeniaj ponad dwukrotnie wiksz liczb aktw przemocy i agresji - zarwno w wizieniach, jak i na wolnoci - ni inni przestpcy. Budzi to niepokj, owszem, ale nie zaskakuje. Psychopaci - w przeciwiestwie do wikszoci z nas - nie maj silnych zahamowa, jeli chodzi o zadawanie fizycznych cierpie. Traktuj groby i agresj jako uyteczne narzdzie w chwilach gniewu, urazy lub frustracji i nie przejmuj si blem czy upokorzeniem swoich ofiar. Stosuj przemoc na zimno, instrumentalnie, dla zaspokojenia prostych potrzeb, choby

114

Psychopaci s wrd ras

seksualnego podania, lub dla zdobycia tego, czego pragn. Reaguj za obojtnoci albo poczuciem wadzy, satysfakcj i samozadowoleniem, a nie alem z powodu wyrzdzonych szkd. Porwnajmy reakcje psychopatw z reakcjami funkcjonariuszy organw ochrony porzdku publicznego, ktrzy podczas suby byli zmuszeni uy siy ze skutkiem miertelnym. W odrnieniu od filmowych bohaterw, ktrzy przed obiadem zabijaj tuzin bandytw, a potem spokojnie prosz o dokadk - przypomina si tu Brudny Harry" Callahan grany przez Clinta Make My Day" Eastwooda policjanci s zazwyczaj gboko poruszeni koniecznoci oddani strzau i nieraz doznaj emocjonalnych retrospekcji" lub cierpi ^ tak zwany zesp stresu pourazowego. Nastpstwa bywaj tak poj| wane, e zgodnie z nakazem wielu policyjnych regulaminw kady funkcjonariusz, ktry bra udzia w strzelaninie (ze skutkiem miertelnym lub bez), powinien skorzysta z pomocy psychologa. W stosunku do psychopaty ta psychologiczna pomoc byaby strat czasu. Nawet dowiadczeni, zahartowani policjanci nie potrafi spokojnie obserwowa, jak psychopata reaguje na potworne wydarzenia lub relacjonuje brutalne przestpstwo tak, jakby chodzio o obranie jabka lub wypatroszenie ryby. Gary Gilmore, wyjaniajc dziennikarzom, dlaczego wspwiniowie nadali mu przydomek Kowal", dobrze ilustruje typowy dla psychopatw brak zahamowa w stosowaniu przemocy Ot niejaki Leroy, pobity i okradziony w wizieniu, skontaktowa si z zaprzyjanionym z nim Gilmorem, proszc o pomoc w wyrwnaniu rachunkw ze sprawc zajcia, Billem. Wieczorem dorwaem Billa, kiedy siedzia sobie i oglda mecz futbolu wspomina Gilmore - wbiem mu motek w gow, odwrciem si i wyszedem [...]. Zaatwiem go na caego! [miech] [...] zadoowali mnie na cztery miesice, a Billa zabrali do Port- land na neurochirurgi. Ale on i tak by niele popierdolony. No wic wracajc do waszego pytania - facet nazwa mnie Kowalem w

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

115

zwizku z tamt spraw. Podarowa mi miniaturowy motek do noszenia na acuszku [...]". Podobno Gilmore twierdzi pniej, e zatuk Billa motkiem i popeni jeszcze inne brutalne morderstwo. Dziennikarze pytali: Po co byy te opowieci o zabjstwach? To przechwaki czy wyznanie?". Gilmore: [ze miechem] Chyba raczej przechwaki, szczerze mwic" pewien byty wizie, zdiagnozowany wczeniej przez wiziennego psychologa jako psychopata, spokojnie oznajmi policji, e zabi noem mczyzn w barze, poniewa tamten nie chcia odstpi mu miejsca przy stoliku, jak wyjani, ksztatowa wtedy wizerunek wasnej osoby jako twardziela, a zaatakowany mczyzna przeciwstawi mu si w obecnoci innych klientw baru.

r^Noiwy Rok 1990 dwudziestoszecioletnia Roxanne M u rray zastrzel ia zerutwkTJ czterdziestodwuletniego Douga Murraya, ktrego polubia pi lat wczeniej. Policjantom owiadczya, e kochaa ma, ale byta zmuszona go zabi. Sd przychyli si do jej stanowiska i oddali! zarzut morderstwa drugiego stopnia. Doug(Juicer) Murray byt pseudobikerem" spragnionym potnych motocykli, sabych, ulegych kobiet i psw oraz wadzy nad wszystkim, co posiada". Obwiniano go 0 szereg gwatw i napaci, ale aden z tych zarzutw nie zaprowadzi go na law oskaronych - z braku wiadkw. Doug byl kilkakrotnie onaty i zwykle terroryzowa 1maltretowa swoje partnerki. Okrutnym zrzdzeniem losu zarzdza kiedy schroniskiem dla seksualnie molestowanych nastolatek, Wykorzystywa je psychicznie i fizycznie, podobnie jak wikszo kobiet, i czsto robit im kompromitujce zdjcia". Kiedy Roxanne poskarya si na wysoko rachunkw za wyywienie ich czternastu psw, Doug zawlk j do przyczepy, uderzy! w gow naadowanym pistoletem i na jej oczach zastrzeli! jej ulubionego psa. Mogo to spotka ciebie" - powiedzia. Wydawa si niezdolny do seksu bez przemocy i cakowitej kontroli. Feilatio na danie naleao mu si w dowolnym miejscu i czasie, a odmow kara biciem. Zmusza swoje kobiety do realizowania scenariuszy brutalnego gwatu. Niekiedy narzuca im zabaw w rosyjsk ruletk z ostrym nabojem w kadej komorze". Bliska przyjacika Roxanne mwia: to tak, jakby Doug mia wiele twarzy.

116

Psychopaci s wrd ras

Niektre z nich byy fajne albo raczej i chcia je przedstawi jako fajne, ale inne byty tak okropne, jak to tylko moliwe". folgujc swoim brutalnym upodobaniom, Doug najwyraniej pomg miejscowej spoecznoci wytyczy granic, poza ktr maltretowane i terroryzowane ofiary maj prawo uy drastycznych rodkw dla wasnej obrony2.
Cytaty pochodz z artykuu K. McQueena, [w:] The VancouverSun" 1 marca 1991.

Pewien przestpca (z wysokim wynikiem na Skali Obserwa nej Skonnoci Psychopatycznych), ktry podczas wamania za bit starszego czowieka, tak opisywa to zdarzenie: Rozgld si za towarem, a tu dziadek schodzi na d i... no... zac: drze mord... wic dostaje w eb, ale wrzeszczy dalej. Wal g0 w krta i... jakby... zatacza si, i leci na ziemi. Gulgocze i w ogle wydaje dwiki jak zarzynane prosi [miech], i cholernie mnie wkurza, wic... no... sprzedaj mu par trepw w gow. Zamyka si w kocu... jestem ju niele skonany, wic bior browar z lodwki, wczam telewizor i pi. Budz mnie gliny [miech]". Tak prosta, beznamitna brutalno jest czym zupenie odmie nym od aktu przemocy wywoanego zaciek ktni, dotkliwym ciosem emocjonalnym, niepohamowanym gniewem, wciekoci czy strachem. Licznych przykadw dostarczaj rodki przekazu. Wikszo ludzi wie rwnie, czym jest utrata panowania nad emocjami, ktra nieraz powoduje powane konsekwencje i prowadzi do przeraenia wasnym postpkiem. Kiedy pisaem ten rozdzia, usyszaem o szedziesiciopicioletnim mczynie bez kryminalnej przeszoci sdzonym za usiowanie zabjstwa: zaatakowa scyzorykiem swoj by on i jej adwokata w trakcie niezwykle burzliwego procesu o przyznanie opieki nad dzieckiem. Miejscowy psychiatra zawiadczy, e oskarony, wyczerpany nerwowo, przesta nad sob panowa, zacz dziaa jak automat i nawet nie pamita tego, co zrobi. Mczyzn, wstrznitego swoim czynem, uniewinniono.
2

Playboy" maj 1977, s. 76.

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

117

Nawet gdyby go skazano, byby dobrym kandydatem do przedterminowego zwolnienia. Jak podkrelaj kryminolodzy, zabjstwa popenione pod wpywem silnych emocji, podczas domowych ktni lub sporw midzy znajomymi, s zwykle chwilowym porywem porzdnych, skonnych do skruchy ludzi, i niemal na pewno si nie powtrz. Przemoc stosowana przez psychopatw natomiast nie ma normalnego zabarwienia" emocjonalnego i zwykle jest prowokowa* na przez jakie codzienne zdarzenie. W niedawnych badaniach ana]izowalimy policyjne raporty o okolicznociach towarzyszcych brutalnym przestpstwom popenionym w ostatnim okresie przez grup skazanych mczyzn, z ktrych mniej wicej poow zdiag- nozowano jako psychopatw '. Zbrodnie, ktrych sprawcami byli psychopaci, od zbrodni popenianych przez innych przestpcw rniy si w kilku wanych aspektach: Zwykli przestpcy na og stosowali przemoc podczas domowej ktni lub w okresie gwatownych wstrzsw emocjonalnych.
Psychopaci czsto stosowali przemoc podczas dokonywania prze-

stpstwa lub podczas pijatyki albo powodowani chci zemsty lub wymierzenia kary.
Dwie trzecie ofiar zwykych przestpcw to kobiety z ich rodzin, przyjaciele lub znajomi. Dwie trzecie ofiar psychopatw to nieznani im mczyni. Ogem mona stwierdzi, e przemoc jest przez psychopatw stosowana z wyrachowaniem i na zimno, w sposb bezporedni, nieskomplikowany i rzeczowy, a nie pod wpywem gboko zakorzenionego blu lub wytrcajcych z rwnowagi czynnikw. Nie wyraa potnych emocji, ktre zwykle towarzysz aktom przemocy dokonywanym przez inne osoby.

118

Psychopaci s wrd ras

By moe najbardziej przeraajcym aspektem psychopatycznej brutalnoci jest jej przenikanie do naszych orodkw miejskich. Rozboje, handel narkotykami prowadzcy do bandyckich porachunkw, zastraszanie, napastliwa ebranina, dziaalno gangw i ataS. Williamson, R. Hare, S. Wong, Violence. Crtminal psychopaths and their vicCanadian Journal of Behavioral Science" 1987, nr 1, s. 454-462.
tlms'

ki na wybrane grupy, choby na homoseksualistw, polegaj zwykle na beznamitnej lub niczym niesprowokowanej agresji wobec przypadkowych ofiar i nieznajomych. Jednym z wzorw tej nowej fali przemocy jest psychopatyczny bandyta ukazywany w kinie i telewizji: To nic osobistego" - mwi, zajty brutalnym zaspokajaniem swoich pragnie. Jak powiedziaa pewna pitnastolatka: Widz co, czego strasznie chc, i po prostu to bior. Najgorzej byo, kiedy wycignam n na tak jedn, ale nigdy nie robi nikomu krzywdy. Ja tylko chc tego czy tamtego"3.

PRZEMOC SEKSUALNA
Gwat jest dobrym przykadem na wyrachowane, egoistyczne i instrumentalne stosowanie przemocy przez psychopatw. Oczywicie, nie wszyscy psychopaci s gwacicielami. Niektrzy gwaciciele to
F. Lee, [w:] New York Times News Service" 26 listopada 1991. Na podstawie The Province" 25 kwietnia 1990.

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

119

wyranie niezrwnowaeni osobnicy cierpicy na problemy natury psychiatrycznej i psychologicznej. Inni s produktem kulturowych i spoecznych postaw, ktre narzucaj kobiecie rol podrzdn. Przestpstwa tych ludzi, cho odraajce dla spoeczestwa i gboko traumatyczne dla ofiar, mog wydawa si bardziej zrozumiae ni gwaty dokonywane przez psychopatw. psychopaci stanowi bodaj poow gwacicieli recydywistw i seryjnych gwacicieli" . Ich postpowanie wynika z mieszanki potnych czynnikw: niepohamowanej chci zaspokojenia popdw i fantazji seksualnych, pragnienia wadzy i kontroli, a take postrzegania ofiar jako rda przyjemnoci. Potwierdzenie tych tez znajdujemy w zachowaniu Johna Oughtona, nazywanego przez pras \v Vancouver gwacicielem w papierowej torbie" (bo kiedy gwaci dzieci i kobiety, zakada na gow papierow torb). Sdowy psychiatra zdiagnozowa go jako psychopat - pozbawionego sumienia, skonnego do manipulacji, egocentrycznego, kamliwego i niezdolnego do mioci" oraz sadyst, ktry doznaje podniecenia
91

seksualnego, wywierajc psychologiczn presj na swoje ofiary" .

PSYCHOPATA JAKO DAMSKI BOKSER


Spoeczna wiadomo i nietolerowanie przemocy w rodzinie wzrosy wyranie w ostatnich latach, prowadzc do zdecydowanego cigania i obowizkowego leczenia winnych. Chocia przyczyny i mechanizmy zncania si nad kobietami s zoone i obejmuj rozmaite aspekty (finansowe, spoeczne i psychologiczne), mamy dowody na to, e psychopaci stanowi znaczny odsetek uporczywych drczycieli. W niedawnych badaniach zastosowalimy Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych wobec grupy mczyzn, ktrzy uczestniczyli - dobrowolnie lub z wyroku sdowego - w terapii dla maltretujcych ony '. Ustalilimy, e 25% mczyzn w grupie to psychopaci. Podobne proporcje obserwuje si w rodowiskach wi-

120

Psychopaci s wrd ras

R- Prentky, R. Knight, Identifying critica! dimensions for discriminating among 'apists, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1991, nr 59, s. 643-661. Rapist might murder", The Province" 28 stycznia 1987. T. Newlove, S. Hart, D. Dutton, Psychopathy and Family Violence, praca nieopanowana, Uniwersytet Kolumbii Brytyjskiej, Wydzia Psychologii, Vancouver, Kanada.

Sd uzna pana Leblanca winnym napaci na konkubin i nakaza mu poddanie si terapii dla brutalnych mw. Leblanc, czarujcy i sympatyczny mczyzna, okreli tamto zdarzenie jako bah - i, owszem, niefortunn - sprzeczk, podczas ktrej uderzy kobiet w porywie gniewu. Z policyjnego raportu wynikao jednak, e zama konkubinie nos i podbi jej oczy, a w atak byt tylko jednym z wielu podobnych zaj, w ktrych ucierpiay take inne kobiety. W wywiadzie poprzedzajcym pierwsz sesj terapeutyczn Leblanc oznajmi, e doskonale rozumie sytuacj i nie potrzebuje niczego poza nauczeniem si panowania nad gniewem. Potem zacz rozprawia o psychicznych mechanizmach i psychologicznych teoriach zwizanych z przemoc w rodzinie, na koniec za owiadczy, e prawdopodobnie niewiele skorzysta na terapii, ale jest gotowy w niej uczestniczy, aby pomc innym mczyznom w zrozumieniu ich problemw. W trakcie pierwszej sesji napomkn mimochodem, e suy jako spadochroniarz w Wietnamie, zdoby MBA na Uniwersytecie Columbia i prowadzi) rozmaite zyskowne przedsiwzicia; o szczegach wypowiada si do mglicie. Twierdzi, e napa na konkubin bya jego pierwszym wykroczeniem. Kiedy lider grupy przypomnia mu o wyrokach za kradzie, oszustwo i defraudacj, odpowiedzia z umiechem, e wszystko to wynikno z drobnych nieporozumie. Dominowa w grupowych dyskusjach, skupiajc si na powierzchownej, amatorskiej analizie pozostaych uczestnikw. Lider grupy uznat go za interesujc osobowo, ale wikszo obecnych reagowaa niechtnie na jego arogancj i agresywny styl bycia. Po kilku sesjach znikn - podobno wyjecha z miasta, co byoby jawnym przekroczeniem ogranicze naoonych na niego przez sd. Opowieci o studiach na Uniwersytecie Columbia i stubie w Wietnamie okazaty si nieprawd.

ziennych. Nie wiemy, jaki odsetek psychopatycznych damskich bokserw n i e podejmuje terapii, ale podejrzewam, e jest co najmniej rwnie wysoki.

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

121

Hipoteza, e wielu mczyzn, ktrzy ustawicznie zncaj si nad on, to psychopaci, ma powane konsekwencje dla proponowanych terapii: zachowanie psychopatw jest niezwykle oporne na zmiany (temat ten omwi pniej). rodki potrzebne do prowa- jzenia terapii dla brutalnych mw s zwykle ograniczone, a lista oczekujcych na przyjcie do grupy terapeutycznej nieraz bywa cilu^a. Bardzo prawdopodobne jest to, e psychopaci - czciej ni inni mczyni bd uczestniczyli w tych programach nie tyle po to aby si leczy, ile dla uspokojenia sdu, i poprzestan na zajmowaniu krzesa, z ktrego mgby z wikszym poytkiem skorzysta kto inny. Nie ulega te wtpliwoci, e psychopaci wywieraj na te programy destrukcyjny wpyw. Ale chyba najbardziej niepokojc konsekwencj skierowania psychopaty na terapi jest faszywe poczucie bezpieczestwa, jakie moe zrodzi si w maltretowanej onie. Leczy si, wic bdzie lepszy" - moe myle taka kobieta, tracc okazj do uwolnienia si od brutalnego ma.

NAJTRUDNIEJSZY SPRAWDZIAN: CZY MOEMY PRZEWIDZIE ICH ZACHOWANIE?


Psychiatra sdowy James Grigson, Doktor mier", w procesach 0 morderstwo, w ktrych oskaronym grozia kara mierci, gosi niezmiennie pogld, e psychopatyczny morderca na p e w n o za1 93

bije ponownie" . W rezultacie dzisiaj nie brakuje nam lokatorw celi mierci. Niewzruszon pewno Grigsona rwnoway opinia wyraana przez wielu klinicystw i decydentw, ktrzy twierdz, e przestpczego zachowania i brutalnoci n i e m o n a przewidzie dokadnie. Jak zwykle, prawda ley gdzie porodku. Nie trzeba wyjtkowej inteligencji, aby zrozumie, e ludzie majcy na koncie liczne Przestpstwa lub akty przemocy s bardziej niebezpieczni od innych. Prognoza ich przyszych dziaa opiera si zazwyczaj na ich

122

Psychopaci s wrd ras

poczynaniach w przeszoci - zasada ta stanowi podoe wielu decyzji podejmowanych w systemie sdownictwa karnego. Przynajmniej kilka prowadzonych ostatnio bada dowodzi niezbicie, e moemy znacznie poprawi dokadno naszych przewidywa co do przestpczoci i uycia przemocy, jeeli bdzien wiedzieli, czy dana osoba jest psychopat (zgodnie z kryteria
94 5

Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych) . Uczeni analizowali


statystyki recydywy (popeniania kolejnych przestps' po wyjciu na wolno), dotyczce oskaronych o przestpst federalne. Jak wykazuj te badania, przecitnie: Czstotliwo recydywy jest wrd psychopatw okoo d w u k r o t n i e wysza ni wrd innych przestpcw. Czstotliwo recydywy z u y c i e m p r z e m o c y jest wrd psychopatw okoo t r z y k r o t n i e wysza ni wrd innych przestpcw. Przedmiotem gbokiej troski spoecznej s zwolnienia warunkowe ludzi, ktrzy dopucili si przestpstw na tle seksualnym. Jak wspomniaem wczeniej, istotne jest odrnianie przestpcw bdcych psychopatami od przestpcw, ktrzy nimi nie s. Znaczenie tej rnicy dla komisji, ktre decyduj o zwolnieniu warunkowym, podkrelaj niedawne badania nad gwacicielami wypusz95 i

czonymi na wolno po intensywnej terapii '. Prawie jedna trzecia


' S.D. Hart, P.R. Kropp, R.D. Hare, Performance of mae psychopaths following conditional releasefrom prison, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1988, nr 56, s. 227-232; R.C. Serin, R.D. Peters, H.E. Barbaree, Predictors of psychopathy and release outcome in a criminal population, Psycho logi cal Assessment: A Journal o( Consulting and Clinical Psychology" 1990, nr 2, s. 419-422. M.E. Rice, G.T. Harris, V.L. Quinsey, A follow-up of rapists assessed in a max1' mum security psychiatrie facility, Journal of Interpersonal Violence" 1990, nr 4, s. 435-448.

^jjjjjonych mczyzn ponownie dopucia si gwatu. Gwaciciele recydywici uzyskiwali zwykle wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

123

Psychopatycznych, a przed wyjciem na wolno wykazywali objawy dewiacyjnego pobudzenia seksualnego w reakcji na brutalne sceny (co mierzono za pomoc elektronicznego urzdzenia umieszczonego w okolicy penisa). Przy obliczaniu prawdopodobiestwa, z jakim zwolnieni przestpcy znowu dokonaj gwatu, te dwie zmienne: psychopatia i dewiacyjne pobudzenie, sprawdzay si w trzech przypadkach na cztery. Ze wzgldu na tego rodzaju wyniki system sdownictwa karnego zainteresowa si ponownie zwizkami midzy psychopati, recydyw i przemoc. Zainteresowanie to nie dotyczy wycznie przestpcw, ktrzy maj wkrtce wyj na wolno. Na przykad szereg szpitali psychiatrycznych dla skazanych korzysta obecnie z Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, podejmujc decyzje co do tego, czy danego pacjenta umieci na oddziale zamknitym czy te na tym o agodniejszym rygorze' .

Skonnoci

CZY Z TEGO SI WYRASTA?


Pomylmy o krewnych i przyjacioach, jeszcze z czasw dziecistwa - o niemiaej, penej zahamowa koleance, otwartym i towarzyskim bracie, elokwentnym kuzynie, porywczej, agresywnej ssiadce. Jacy byli, kiedy mieli po dziesi lat? Cho ludzie si zmieniaj, i to niekiedy bardzo, wiele cech charakteru i wzorcw zachowa jest staych przez cale ycie. Chopic, ktry boi si wasnego cienia, wyronie raczej na czowieka niespokojnego i lkliwego ni na twardego, nieustraszonego wojownika. Nie oznacza to, e osobowo i styl bycia nabieraj trwa^ Pierwszym szpitalem, ktry przyj ten sposb dziaania, byl Atascadero State osP)tal w Atascadero w Kalifornii - por. D. Plat, ordynator Oddziau Psychologii, Pfywatna rozmowa, 27 istopada 1991.

124

Psychopaci s wrd ras

tego ksztatu ju w dziecistwie ani te e rozwj, dojrzewanie i (W1 wiadczenie nie wywieraj gbokiego wpywu na to, jacy bdzie- my w przyszoci. Mona jednak zauway pewn cigo w sp0. sobie, w jaki wspdziaamy ze swoim rodowiskiem. W badaniach nad przestpczoci wykazano midzy innymi, e dziecica boja- liwo, nerwowo i agresywno utrzymuj si niezwykle dug0 przynajmniej do wczesnego wieku dojrzaego4 . Trudno zatem si dziwi, e antyspoeczne i przestpcze dziaania psychopatw s kontynuacj zachowa, ktre ujawniy si ju w dziecistwie. Mona jednak zauway ciekaw zaleno98; Przestpcza aktywno psychopatw pozostaje na og wysoka do ukoczenia przez nich czterdziestego roku ycia, a pniej gwatownie spada. Spadek ten zaznacza si wyraniej w odniesieniu do przestpstw bez uycia przemocy ni w odniesieniu do przestpstw z jej uyciem. Czym tumaczy to zmniejszanie si czstotliwoci antyspoecznych zachowa typowe dla wielu psychopatw po czterdziestce? Proponowano rozmaite odpowiedzi: psychopaci si wypalaj", dojrzewaj, nu si przebywaniem w wizieniu lub konfliktami

J.E. Donovan, R. Jessor, F.M. Costa, Syndrome of problem behaior in adole- scence: A replication, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1988, nr 56, s. 762-765; R. Loeber, Natural histories of conduct problems, delinquency, and asso- ciated substance abuse: Euidence for deuelopmental progressions, [w:] Aduances in Clinical Child Psychology, red. B. Lahey, A.E. Kazdin, t. 11, New York 1988; Deve- lopment of Antisocial and Prosocial Behauior, red. D. Olweus, J. Bock, M. Radke- -Yarrow, New York 1986. H R.D. Hare, L.N. McPherson, A.E. Forth, Mae psychopaths and their criminal careers, Journal of Consulting and Clinical Psychology" 1988, nr 56, s. 710-714: G.T. Harris, M.E. Rice, C.A. Cormier, Psychopathy and uiolent recidiuism, Law and Huma Behavior" 1991, nr 15, s. 625-637; L.N. Robins, Deinant Children Grom Up, Baltimore 1966.

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

125

prawem, obmylaj nowe strategie pokonania systemu, znajduj


sobie kogo, kto ich rozumie, reorganizuj swj pogld na samych siebie

i wiat i tak dalej. Zanim jednak uznamy, e starzejcy si psychopata nie stanowi wikszego zagroenia dla spoeczestwa, powinnimy uwzgldni ponisze uwagi: # Nie wszyscy psychopaci w rednim wieku wybieraj prost drog. Wielu popenia przestpstwa, nawet kiedy s ju starszymi ludmi. Spadek liczby przestpczych dziaa nie musi oznacza, e nastpia zasadnicza zmiana osobowoci. S to wane informacje. Niektrzy psychopaci popeniaj przestpstwa, zwaszcza przestpstwa z uyciem przemocy, do koca ycia. Badania za wskazuj, e wielu spord tych, ktrych przestpcza aktywno rzeczywicie zmniejsza si z biegiem czasu, nadal ma zasadniczo te same podstawowe cechy osobowoci opisane w trzecim rozdziale: s egocentryczni, powierzchowni, skonni do manipulacji i bezwzgldni. Rnica polega na tym, e nauczyli si zaspokaja swoje potrzeby w mniej antyspoeczny sposb ni dawniej. Nie oznacza to jednak, e ich zachowanie jest ju teraz moralne. Kiedy wic nawrcony" psychopata wystrzega si problemw 2 prawem, nie zdradza ony tak czsto jak przedtem i deklaruje jej swoj mio, kobieta moe si zastanawia, czy naprawd cho troch si zmieni", zwaszcza gdy zwykle nie wiadomo, gdzie m sPdza czas ani czym si zajmuje. Jeeli jest psychopat, miabym spore wtpliwoci co do jego metamorfozy.

126

Psychopaci s wrd ras

Pewna trzydziestopicioletnia psychopatka z bogat kryminaln przeszoci posa- | nowia zmieni swoje ycie. Zapisaa si na rozmaite kursy oferowane w wizieniu } a po wyjciu na wolno (w wieku czterdziestu dwch lat) uzyskaa tytu magistra psychologii stosowanej. Zacza pracowa wrd dzieci z rozbitych rodzin i w ostatnich piciu latach nie postawiono jej adnego zarzutu. Niektrzy z jej rodowiska sdz, e : odniosa sukces. Niemniej stracia kilkakrotnie posad z powodu sprzeniewierzenia funduszy finansowych oraz grb pod adresem wsppracownikw i przeoonych. Poniewa wiele osb traktowao te groby powanie, a take obawiato si, e nagoni-1 nie jej dziaa moe okaza si kopotliwe dla nich samych i dla ich organizacji, nie podjto przeciwko niej krokw prawnych. Niektrzy spord jej znajomych uwaaj, e jest interesujc kobiet, a jej kryminalna przeszo wynikta z niekorzystnych warunkw spoecznych i braku szczcia. Inni widz w niej zasadniczo t sam osob, ktr byta dawniej: wyrachowan egoistk, aroganck i skonn do manipulacji - z t tylko rnic, e teraz skutecznie unika konfliktw z prawem.

WYNIK DOSKONAY
Chciabym zakoczy ten rozdzia krtk charakterystyk przestpcy, ktry zdaniem dwch niezalenych biegych powinien otrzyma maksymaln liczb punktw wedug kryteriw Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych - wynik uzyskiwany przez mniej ni jedn na dwiecie osb skazanych za powane przestpstwa. Earl by czterdziestoletnim winiem odsiadujcym trzyletni wyrok za napa. Obaj badacze ocenili rozmow z nim jako niezwykle ciekaw: promieniowa elektryzujc energi. Rwnoczenie jednak byli wstrznici jego sowami i obojtnym, rzeczowym tonem, jakim je wypowiada. Jeden z nich przyzna pniej: Facet naprawd mnie zafascynowa, ale by jak z innej planety. Baem si jak cholera!". ] Earl pochodzi ze stabilnej rodziny robotniczej, by trzecim z czworga dzieci. Jego konflikty ze spoeczestwem zaczy czenie: w przedszkolu ugodzi widelcem nauczycielk, kiedy zmuszaa go do siedzenia na miejscu. W wieku dziesiciu lat str-

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

127

j dziewczynki (w tym swoj dwunastoletni siostr) starszym kolegom j a w wieku trzynastu lat zosta skazany za okradanie rodzicw i podrabianie ich podpisu na czekach. Owszem, przez par miesicy kiblowaem w poprawczaku, ale wykrciem znacznie wicej numerw ni te, ktre mi udowodniono". Niewiele jest przestpstw, ktrych Earl nie dokona od tamtej pory. Jego kartoteka zawiera oskarenia o rabunek, naruszenie przepisw ruchu drogowego, napa, gwat, kradzie, oszustwo, bezprawne ograniczenie wolnoci, sutenerstwo i usiowanie zabjstwa. Spdzi jednak zaskakujco mao czasu za kratami. Zarzuty czsto oddalano, poniewa ofiary odmawiay zezna, brakowao dowodw lub Earl potrafi! przekonujco wyjani swoje czyny. Jeli nawet go skazywano, zwykle uzyskiwa przedterminowe zwolnienie, co nieatwo zrozumie, znajc jego zachowanie w wizieniu. Oto wiele mwice notatki psychologa: Najbardziej wyrazist cech Earla jest obsesja na punkcie absolutnej wiadzy. [...] Earl ocenia ludzi wycznie pod ktem ich podporzdkowania si jego woli lub podatnoci na naciski i manipulacj. Nieustannie mierzy swoje szanse na wykorzystanie ludzi i sytuacji". Akta wizienne opisuj te, jak Earl - dc do wadzy i kontroli - wietnie ukada sobie stosunki zarwno ze wspwiniami, jak i administracj wizienn, co budzi strach i podziw obydwu stron. Z wyjtkow zrcznoci posuguje si grobami, sil, przekupstwem i narkotykami, a take regularnie donosi na innych winiw, aby ratowa wasny tyek i zapewni sobie przywileje. Nieformalny kodeks wizienny nic dla niego nie znaczy, jeli nie przynosi mu osobistego poytku". Jego relacje z kobietami s rwnie powierzchowne i egoistyczne, Przyznaje si do kilkuset bliszych zwizkw, trwajcych kilka dni lub tygodni, oraz niezliczonych partnerek seksualnych, ktre Rajdowa! sobie przez te wszystkie lata. Zapytany, ile ma dzieci, odpowiada: Nie bardzo si orientuj. Chyba jest ich troch. Prbowano wrobi mnie w ojcostwo, ale ja na to: A skd, kurwa

128

Psychopaci s wrd nas

pewno, e dzieciak jest mj?'\ Notorycznie terroryzowa i mai. tretowa kobiety, seksualnie molestowa wasn crk i zgwaci) swoj dziewczyn. Jego skonnoci do brutalnych zachowa seksualnych ujawniay si take w wizieniu, gdzie syn z agresyw- nego homoseksualizmu". Jedn z najbardziej uderzajcych cech osobowoci Earla jest zarozumiao. Dokumentacja wizienna nawizuje nieraz do jego dramatycznego i egzaltowanego sposobu mwienia. Badacz z mojego zespou zanotowa: Gdybym si go nie obawia, rozemiabym mu si prosto w twarz, tak przesadne byo jego samouwielbienie". Sam Earl owiadczy: Cigle sysz, jaki jestem wspaniay, e nie ma nic, czego bym nie potrafi dokona - czasami myl, e ludzie robi sobie ze mnie jaja, ale trzeba w siebie wierzy, nie? Kiedy si sobie przygldam, jestem zadowolony z tego, co widz". Gdy kilka lat temu przeprowadzano z nim ten wywiad, Earl czeka na decyzj w sprawie swojego zwolnienia warunkowego. W podaniu napisa: Bardzo dojrzaem i nie widz dla siebie przyszoci w wizieniu. Mam wiele do zaofiarowania spoeczestwu i starannie przeanalizowaem swoje wady i zalety. Zamierzam by dobrym obywatelem, y skromnie i stworzy peen mioci zwizek z porzdn kobiet. Uwaam, e staem si bardziej uczciwy i godny zaufania. Moja reputacja jest dla mnie wita". Biegy, ktry rozmawia z Earlem, skomentowa: Nie mogem nie dostrzec ironii w tym, e Earl jest szeroko znany jako notoryczny picer o dziesitkach faszywych tosamoci". Ku naszemu zaskoczeniu, psycholog i psychiatra wizienny orzekli, e Earl rzeczywicie poprawi si w ostatnich latach spdzonych za kratami, i na podstawie swoich informacji okrelili go jak dobrego kandydata do zwolnienia warunkowego. Ale - jak napis3' jeden z moich biegych - Jeli choby poowa z tego, co Earl mi opowiada, jest prawd, nigdy nie powinno si wypuci go na wolno". Earl wiedzia, e nasza ocena ma cakowicie poufny cha'

Rozdzia 6. Przestpstwo.- logiczny wybr

129

i jest elementem projektu badawczego, ktry ze wzgldw i etycznych uniemoliwia nam przekazanie naszych usta le wadzom wiziennym, o ile wizie nie wyrazi zamiaru skrzywdzenia siebie lub innych. Wobec nas zachowywa si zatem bardziej szczerze ni w trakcie przygotowywania wniosku dla komisji. Jak si okazao, nie przyznano mu wczeniejszego zwolnienia, a wtedy Earl zacz obwinia mojego biegego o ujawnienie treci ich rozmw. Badacz, obawiajc si zemsty ze strony przyjaci Earla, wyjecha do Europy na dug wycieczk i obecnie pracuje w Anglii. Earl niedawno wyszed na wolno, a mj byy wsppracownik nie planuje powrotu do Kanady w najbliszej przyszoci.

Rozdzia 1

PSYCHOPACI W GARNITURACH

Wady wamywacza s zaletami finansisty.


George Bernard Shaw, wstp do Major Barbara

lipcu 1987 roku, w odpowiedzi na opublikowany przez The New York Times" artyku podsumowujcy moje badania nad 99 1 psychopati" , otrzymaem list od Briana Rosnera, zastpcy prokuratora okrgowego w Nowym Jorku. Rosner pisa, e niedawno zeznawa podczas kocowej rozprawy skazanego za midzynarodowe oszustwo bankowe, ktre spowodowao wielomilionowe straty: Paskie uwagi przedstawione w artykule dokadnie charakteryzuj tego oskaronego. [...] Nasz specjalnoci w Urzdzie ds. Przestpstw Gospodarczych jest - parafrazujc Paskie sowa - krtacki prawnik,

lekarz i biznesmen. Myl, e Paska praca pomoe nam wytumaczy sdom, dlaczego wyksztacony czowiek w trzyczciowym garniturze popenia przestpstwa, a take, jak naley go p*
" D. Goleman, [w:] The New York Times" 7 lipca 1987.

99

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

135

traktowa,

wydajc wyrok. Zaczam materiay z procesu. Jeli kiedykolwiek

potrzebowa Pan faktw na potwierdzenie teorii, znajdzie je Pan tutaj"5. Do listu doczony by pakiet materiaw na temat dokona trzydziestoszecioletniego Johna Gramblinga juniora, ktry ze swoim pomocnikiem nakoni nie jeden lub dwa, lecz wiele bankw, aby dobrowolnie i z ufnoci przekazay mu miliony dolarw, mimo e nie przedstawi adnego zabezpieczenia. Opublikowany w Wall Street Journal" tekst, ktry opisywa oszustwa Gramblinga, nosi nagwek: Milionowa poyczka bez zabezpieczenia wymaga pomysowoci, ale John Grambling wie, jak przekona banki i jak v 101 sfabrykowa aktywa" . Artyku zaczyna si tak: Przed paroma laty dwch biznesmenw na dorobku prbowao ukra 36,5 miliona dolarw z czterech bankw i kasy oszczdnociowo-poyczkowej. Bez wymachiwania pistoletem ulotnili si, zabierajc 23,5 miliona. Wynik by niezgorszy, ale zostali zapani. Przekrty opieray si niemal wycznie na stworzonych pozorach. Dziaajc razem, Grambling i jego pomocnik przekonali szereg instytucji udzielajcych kredytw, e s ludmi godnymi zaufania. Wypracowali nawet pokan zdolno kredytow: jedn poyczk spacali drug, i tak po kolei. Prbujc zrozumie mechanizm dziaania takich szwindli, dziennikarz Wall Street Journal" uzyska nastpujce odpowiedzi od bankierw: Banki rywalizuj o dobrych poyczkobiorcw". * Dziki wyrobieniu towarzyskiemu" Grambling wydawa si wiarygodny.

]oi List od Briana Rosnera, biuro prokuratora okrgu Nowy Jork, 15 lipca 1987. E. Cony, Wall Street Journal" 23 marca 1987, s. 1.

136

Psychopaci s wrd ras

Osoba, ktra zdecydowanie dy do popenienia oszustwa, pewno dopnie swego". Grambling powinien zosta zmuszony do noszenia dzwor na szyi". Jak dowodz protokoy procesowe i inne dokumenty prawn 102 ^^ z przesanego mi pakietu , Grambling zarabia na ycie, posus jc si urokiem osobistym, oszustwem i manipulacj, aby zdoby zaufanie swoich ofiar. By moe umie przekonujco tumaczy swoje czyny, ale z otrzymanych przeze mnie materiaw i z ksiki nap sanej niedawno przez Briana Rosnera wynika niezbicie, e postpowanie Johna Gramblinga jest zgodne z omawian przeze mnie koncepcj psychopatii. W kadym razie dziaania tego czowieka przywouj na myl przestpc z gatunku tych w biaych konierzykach", ktremu ujmujcy sposb bycia i szcztkowe sumienie otwieraj drog do okradania instytucji i osb prywatnych. Tacy ludzie maj czarujcy umiech i budzcy zaufanie ton gosu, nigdy jednak - gwarantuj - nie nosz na szyi ostrzegawczego dzwonka. Psychopaci obdarzeni duchem przedsibiorczoci mog uzna spraw Gramblinga - i inne podobne do niej - za wskazwk, jak wykorzystywa nabyt wiedz i koneksje towarzyskie, aby bez przemocy wyudza pienidze od osb i organizacji. Odmiennie ni zwykli" przestpcy w biaych konierzykach", psychopaci nie sigaj po kamstwo i manipulacj wycznie dla zdobycia pienidzy: oszukuj w kontaktach ze wszystkimi, take z rodzin, przyjacimi i wymiarem sprawiedliwoci. Czsto udaje im si unikn wizienia, a jeli nawet zostan ujci i skazani, na og uzyskuj a" Obywatele stanu Nowy Jork przeciwko Johnowi A. Gramblingowi, akt oskarenia nr 2800/85, Proceedings. Sd Najwyszy Stanu Nowy Jork, sesja sdu karnego stanu Nowy Jork, cz 48; Obywatele stanu Nowy Jork przeciwko Johnowi A. GramblingoW- akt oskarenia nr 2800/85, Senlencing Memorandum; list Johna A. Gramblinga do sdziego Hermana Cahna, Sd Najwyszy Nowego Jorku, 6 marca 1987. B. Rosner, Swindle, Homewood 1990.

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

137

odny wyrok i zwolnienie warunkowe - a potem kontynuuj przestpcz dziaalno. Ich postpowanie wywiera niszczycielski wpyw na spoeczestwo. Warto zapozna si z kilkoma uwagami na temat Gramblinga wygoszonymi przez Briana Rosnera podczas kocowej rozprawy: Dziaania Gramblinga s wyrachowanymi przestpstwami popenionymi z chciwoci oraz dzy sprawowania wadzy nad yciem i majtkiem innych. dz tak obserwuje si nieraz u najbardziej bezwzgldnych kryminalistw. [...] To dzieo czowieka o wyjtkowej nikczemnoci Pozostawi za sob w caym kraju zniszczone kariery i aspiracje. Mona oszacowa spowodowane przez niego straty pienine. Ludzkiego cierpienia i szkd psychicznych oszacowa nie
105

mona . Jego narzdzia s wyrafinowane, ale instynkty rwnie straszli106

we jak u najpospolitszego ajdaka Oprcz okradania instytucji finansowych Grambling posugiwa si papierem listowym pewnej renomowanej firmy rachunkowej, aby podrabia zawiadczenia, ktre umoliwiay mu zaciganie poyczek. Rwnoczenie omami starszego pracownika tej firmy - doradc do spraw dziaalnoci dobroczynnej - i jego koleg tak, e pomogli mu zaoy oszukacz organizacj charytatywn na rzecz ludzi w podeszym wieku. Jak powiedzia Rosner, zdaniem tych dwch urzdnikw, Grambling jest najzrczniejszym kanciarzem, jakiego kiedykolwiek spotkali""
Czarujcy ludzie wykorzystuj swj czar do ostatka, a postpuj tak haniebnie, jak wiat im pozwala

. MSt

Ofiarami jego przestpstw nie byy wycznie bezosobowe instytucje. Sfaszowa na przykad formularz podatkowy swojej szwa-

138

Psychopaci s wrd ras

gierki i podstpem nakoni j do podpisania wniosku o kredyt hipoteczny w wysokoci czterech i p miliona dolarw. Zatrzyma pienidze, a kobiet pozostawi z dugiem do spacenia. Kiedy aresztowano Gramblinga, jego szwagierka mwia o niewyobraalnej uldze, jak poczua na wiadomo o tym, e znalaz si za kratami. [...] Ci wszyscy nieszcznicy, ktrych skrzywdzi. [...] Boe,
109

teraz nikomu nie bdzie ju mg wyrzdzi krzywdy" . Jego te napisa, e Grambling wyraa skruch z powodu dawnych przewinie, wspomina o terapii, o swojej stuprocentowej rehabilitacji", o planach zadouczynienia za grzechy, a dziao si to dokadnie wtedy, g d y w y b i e r a s i o b r o b i k o l e j n y b a n k " . Wyszedszy na wolno po zapaceniu kaucji, Grambling dokonywa kolejnych oszustw, wywoujc fal przestpstw, ktra ogarna cay kraj" . Sowom skruchy zaprzeczyy czyny. A co o swoim postpowaniu mwi Grambling? Cakiem sporo, jak si okazuje. Niektre jego uwagi s bardzo wymowne i zasuguj na przytoczenie jako ilustracja cechy typowej dla psychopatw: swobodnego przeinaczania faktw, nawet kiedy w i a d o m o , e suchacze lub czytelnicy s tych faktw wiadomi. Ponisze komentarze zaczerpnem z listu, ktrym Grambling prbowa wyjedna sobie agodny wyrok, i z protokou kocowej rozprawy. Dziki wyksztaceniu ekonomicznemu staem si architektem finansowym. Jestem konstruktorem. Nie jestem zawodowym . . 112 kanciarzem ani nacigaczem Nigdy nie miaem problemw prawnych na adnym ze stanowisk, ktre zajmowaem przed 1983 rokiem, czy to zwiza113

nych z finansami, czy z jakkolwiek inn dziedzin . jestem czowiekiem uczuciowym"4. Twierdzenia te nie pokryway si z informacjami uzyskanymi przez sd, o czym Grambling doskonae wiedzia. B y nacigaczem, m i a problemy prawne przed 1983 rokiem i najwyraniej n i e by

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

139

czowiekiem uczuciowym" w normalnym znaczeniu tego terminu. Jego oszustwa i wczeniejsze kopoty z prawem s dobrze udokumentowane. Jako student uniwersytetu na pocztku lat siedemdziesitych zdefraudowa tysice dolarw z kasy swojej korporacji. Dla uniknicia skandalu korporacja przyja czek wystawiony przez Gramblinga seniora i nie wniosa oskarenia. Pierwszy pracodawca - powany bank inwestycyjny - uzna Gramblinga za osob niekompetentn i zachci" do odejcia z pracy . W innej instytucji finansowej Grambling kamliwie przedstawi zajmowan przez siebie pozycj i oszuka firm. Pozwolono mu zrezygnowa z posady, a wtedy rozpocz dziaalno faszerza i zodzieja116. Jeli chodzi o uczuciowo Gramblinga, najlepiej obrazuje j fragment relacji Rosnera mwicy o onie tego przestpcy: Baa si 0 synw. Grambling zawsze by marnym ojcem, chodnym i niedoJohn Grambling junior, list do sdziego Cahna, 6 marca 1987, s. 30. Proceedings, dz. cyt., s. 54. Tame, s. 51. Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 10. Tame, s. 11.

stpnym. Okamywa chopcw w sprawie popenianych przez sie- bie przestpstw, tak jak okamywa kadego, kto mu si nawin} Okamywa i on - w zbyt wielu sprawach, aby mona je by0 zliczy"
Waciwie nie znaa swojego ma: Zupenie jakbym zasna obok harcerza, a obudzia si obok Kuby Rozpruwacza". Daa si oszuka, podobnie jak inni. Mwia, e wolaaby po prostu zosta zgwacona. Wtedy szybko byoby po wszystkim. [...] Pewien znajomy, starajc si okaza wspczucie, powiedzia jej, e nie rozumie, dlaczego Grambling dosta tak wysoki wyrok za zwyke urzdnicze przestpstwo". O mao go nie rozszarpaa. To zwyke urzdnicze przestpstwo" jest ciarem, z ktrym musi zmaga si co dnia1".

Po przejrzeniu obszernego raportu z rodzinnego ycia Gramblinga Rosner i jego wsppracownicy doszli do wniosku, e nigdy jeszcze nie

140

Psychopaci s wrd ras

widzieli tak skrupulatnej analizy umysu przestpcy w garniturze: nieustpliwe denie do majtku, wykorzystywanie ludzi do osignicia tego celu, rezygnacja ze wszelkich uczu i przywiza poza dbaoci o siebie" . Skonno Gramblinga do usprawiedliwiania wasnych poczyna to typowe nastawienie psychopaty wobec krzywdzonych osb. Grambling - ktry chcia by oglnie lubiany", eufemistycznie okrela siebie jako architekta finansowego" i obawia si straci twarz" traktowa swoje przestpstwa jako logiczn odpowied na frustracj i stres lub jako spowodowane nie tyle przez siebie, ile przez jego ofiary. W opinii Gramblinga - twierdzi Rosner - kady, kto jest dostatecznie gupi, aby mu zaufa lub uwierzy, zasuguje na konsekwencje tego bdu"

WYUDZA ZE ZAUFANIA
Grambling umia posuy si swoim urokiem osobistym, wyrobieniem

towarzyskim i rodzinnymi koneksjami, aby pozyska zaufanie. Wykorzystywa te powszechny pogld, jakoby niektre grupy ludzi byy wiarygodne ze wzgldu na swoje spoeczne lub zawodowe kwalifikacje. Na przykad prawnicy, lekarze, nauczyciele i politycy nie musz mocno si trudzi, abymy im zaufali - gwarantuje im to zajmowana przez nich pozycja. Bardziej jestemy ostroni, kiedy mamy do czynienia ze sprzedawc uywanych samochodw lub telefoniczn poradni adwokack. Chtnie natomiast powierzamy nasze aktywa i zdrowie prawnikowi, lekarzowi lub doradcy do spraw inwestycji. Nasza postawa jest zwykle uzasadniona, lecz ju sama gotowo, z jak obdarzamy zaufaniem niektre osoby, czyni nas atwym upem dla oszustw. Najbardziej niebezpieczni s psychopaci - prawdziwi czempioni wrd wyudzaczy zaufania. Przekonawszy nas do siebie, manipuluj nami z szokujc bezwzgldnoci. Jeden z naszych badanych (bd nazywa go Bradem) - czterdziestoletni prawnik, ktry uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych - stanowi doskonay przykad

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

141

typowo psychopatycznego wykorzystania pozycji zawodowej do egoistycznego zaspokajania wasnych potrzeb. Brad pochodzi z szanowanej rodziny inteligenckiej (modsza siostra jest prawniczk), a obecnie odsiaduje czteroletni wyrok za oszustwo i naduycie zaufania, ktrych skutkiem byy paro milionowe szkody. Pobra mianowicie pienidze z rachunkw powierniczych kilkunastu klientw i sfaszowa czeki wystawione na siostr i rodzicw. Jak twierdzi, tylko poyczy te sumy, aby pokry straty wynike z niefortun- nych transakcji na giedzie, i zamierza zwrci wszystko co do centa, z odsetkami". Syn jednak z hulaszczego trybu ycia: by trzykrotnie onaty, kupi sobie porsche, zainwestowa w luksusowe mieszkanie, zaywa kokain i zacign ogromne dugi u miejPoznawszy cechy psychopatycznej osobowoci, trudno si dziwi, e psychopaci skutecznie podszywaj si pod ludzi, ktrymi nie s. Bez wahania podrabiaj i wykorzystuj pochlebne zawiadczenia i listy polecajce, aby z talentem kameleona wcieli si w rol zapewniajc im presti i wadz. Kiedy sytuacja zaczyna wymyka si spod kontroli - a zwykle wymyka si prdzej czy pniej - po prostu pakuj manatki i ruszaj dalej. Na ogt wybieraj zajcia, przy ktrych mog tatwo symulowa wymagane umiejtnoci, szybko opanowa argon i powoywa si na swoje kwalifikacje bez obawy, e oszustwo zostanie wykryte. Jeli w pracy liczy si zdolno do perswazji i manipulacji, tym lepiej. Psychopaci chtnie zatem udaj doradcw finansowych, duchownych, adwokatw i psychologw. Niektre z przyjmowanych rl sjednak znacznie trudniejsze do odegrania. Zdarza si, e psychopata podaje si za lekarza i stawia diagnozy, przepisuje leki, a nawet dokonuje operacji. Czsto naraa zdrowie lub ycie pacjentw, lecz nie obchodzi go to w najmniejszym stopniu. Dziesi lat temu pewien czowiek w Vancouver podawa si za chirurga ortoped. Przez niemal rok przeprowadza operacje - na ogt proste, ale nie zawsze yt na wysokiej stopie i dziaa w rozmaitych organizacjach spoecznych i charytatywnych. Kiedy zaczto mwi o jego zwizkach seksualnych z pacjentkami, metodach pracy i sfuszerowanych zabiegach, znikn nagle, zostawiajc za sob zakopotan spoeczno lekarsk oraz pacjentw, ktrym wyrzdzi fizyczne i emocjonalne szkody. Kilka lat pniej pojawi si w Anglii, gdzie aresztowano go i skazano za kamliwe podawanie si za psychiatr. Podczas procesu ujawniono, e wystpowa ju jako pracownik opieki spoecznej, policjant, agent sub celnych i psycholog specjalizujcy si w problemach maeskich. Kiedy pytano,

142

Psychopaci s wrd ras

jak zdoa wcieli si w tyle postaci, odpar: Duo czytam". Szybko wyszed na wolno. Moe teraz by wszdzie.

scowych bukmacherw. Z duym talentem zaciera za sob lady", ale ostatecznie posun si w malwersacjach za daleko Kopoty Brada nie byy niczym nowym. Kiedy mia kilkanacie lat, rodzice nieraz musieli paci za niego kaucj, gwnie w zwizku z drobnymi przestpstwami: bjkami i wandalizmem, ale tez z seksualnym napastowaniem dwunastoletniej kuzynki i zastawieniem w lombardzie matczynej biuterii, ktra przechodzia w rodzinie z pokolenia na pokolenie. Nie mia problemw na studiach: Byem na tyle inteligentny, e skoczyem prawo bez zakuwania. Na moim roku studiowao sporo ludzi i czasami nakaniaem ktrego z kolegw, eby zastpi mnie na egzaminie". Kiedy jeszcze by na uczelni, zaleziono przy nim narkotyki, ale unikn procesu, twierdzc, e nale do kogo innego. Odsiedziawszy ptora roku za ostatnie przestpstwo, Brad zosta zwolniony warunkowo. Dwa miesice pniej zatrzymano go przy prbie przekroczenia granicy samochodem matki (zabranym bez pozwolenia). Zwolnienie anulowano. W trakcie naszych rozmw Brad sprawia bardzo sympatyczne wraenie, a jego wypowiedzi brzmiay przekonujco. O swoich ofiarach mwi, e waciwie nikomu nie staa si krzywda: Izba adwokacka ma specjalny fundusz na pokrycie takich kosztw. Spaciem dug z procentem, trafiajc do wizienia". W rzeczywistoci jego dziaania przyniosy wsppracownikom i rodzinie dotkliwe straty finansowe.

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

143

PRZECIWKO NAJSABSZYM
Myl o tym, e psychopata moe na drzwiach swojego gabinetu zawiesi tabliczk z napisem Prawnik" lub Doradca finansowy", jest niepokojca. Ale jeszcze bardziej niepokoj naduycia, ktrych z wyrachowaniem dopuszczaj si niektrzy wyksztaceni ludzie lekarze, psychiatrzy, psycholodzy, nauczyciele, adwokaci, osoby zajmujce si dziemi - zobowizani zawodowo do pomagania najsabszym. W ksice The Mask of Sanity Hervey Cleckley barwnie charakteryzuje psychopatycznego psychiatr i medyka. Jak notu- Je> zasadnicza rnica midzy nimi a tymi psychopatami, ktrzy ^afiaj do wizienia lub szpitala psychiatrycznego, polega na tym, e psychopaci z uniwersyteckim dyplomem potrafi lepiej, bardziej konsekwentnie utrzymywa pozory normalnoci. Jednak ta budz, ca szacunek maska uwiera i jest zrzucana bez trudu, ku konsterna- cji nieszczsnych pacjentw. Najczciej spotyka si terapeutw ktrzy bezwzgldnie wykorzystuj swoj pozycj, aby seksualnie molestowa pacjentki, wywoujc w nich poczucie krzywdy i dezorientacj. A jeli ofiara si skary, mog czeka j kolejne traumatyczne przeycia. System jest bowiem zorganizowany tak, e sowa terapeuty maj w nim wyjtkow wag: Niestety, moja pacjentka jest niezrwnowaona, spragniona uczu i skonna do fantazji". Szczeglnie przeraa egoistyczne naduycie zaufania, ktre dotyka najsabszych, bezbronnych czonkw spoeczestwa. Liczba dzieci molestowanych seksualnie przez rodzicw, innych krewnych, opiekunw, duchownych i nauczycieli budzi prawdziw groz. Najbardziej niebezpieczni wrd tych drczycieli s psychopaci, niewzruszeni dotkliwymi szkodami fizycznymi i emocjonalnymi ktre wyrzdzaj dzieciom powierzonym ich pieczy. W przeciwiestwie do innych osb z tej grupy, nieraz take molestowanych w dziecistwie, niezrwnowaonych psychicznie i czsto cierpicych z powodu wasnych postpkw, psychopaci reaguj obojtnoci. Po prostu bior, co mam pod rk" - powiedzia jeden z naszych badanych, ktry

144

Psychopaci s wrd ras

odsiadywa wyrok za seksualne napastowanie omioletniej crki swojej dziewczyny. Kilka miesicy temu zatelefonowaa do mnie lekarz psychiatra z zachodu USA. Mwia, e sporo prywatnych agencji wynajtych przez pastwo do opieki nad niezrwnowaon i trudn modzie jest oskaranych o seksualne napastowanie powierzonych im nastolatkw. Kontaktujc si z tymi firmami, nabraa podejrze, e wrd obwinianego personelu znajduje si wielu psychopatw, ktrzy skwapliwie wykorzystuj swoj pozycj. Proponowaa, eby posugiwa si Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych przy sprawdzaniu personelu prywatnych agencji zabiegajcych o kontrakty na opiek nad modzie.

DZIAANIA, KTRE PRZYCHODZ IM NATURALNIE


Niewtpliwie nie brakuje psychopatw, ktrzy podstpem nakaniaj do

dziaania na ich korzy, zwyke dla zdobycia pienidzy, prestiu, wadzy lub - podczas odsiadywania wyroku - wolnoci. W zasadzie trudno sobie wyobrazi, e mogliby postpowa inaczej, skoro ze wzgldu na swoj osobowo s wprost stworzeni do takiego zachowania. A jeli doda do tego uniwersalne atuty: atrakcyjny wygld i elokwencj, otrzymuje si doskonay zestaw predestynujcy do posugiwania si w yciu oszustwem i krtactwem (doskonaym przykadem jest Brad). Psychopatyczni nacigacze maj znacznie uatwione zadanie dziki temu, e wiele osb wykazuje zdumiewajc naiwno i niewzruszon wiar w prawo czowieka. Artyku prasowy zatytuowany: Najnowszy fortel oszusta - wyjawienie prawdy" opisywa dokonania pewnego mczyzny, Czowieka Roku i prezesa Izby Handlowej (echa osigni Johna Way- ne'a Gacy'ego, ktremu w ubieganiu si o fotel prezesa Niszej Izby Handlowej przeszkodzi pierwszy wyrok za morderstwo) oraz czonka komitetu wykonawczego Partii Republikaskiej w niewielkim . , . 121

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

145

miecie " . Mczyzna ten, rzekomo doktor psychologii Uniwersytetu Berkeley, kandydowa do lokalnej rady szkolnej. Osiemnacie tysicy dolarw dochodu - wyjani pniej. - I planowany awans do komisji okrgowej, czyli trzydzieci tysicy dolarw. A potem moe reprezentowanie stanu". Miejscowy dziennikarz postanowi sprawdzi kwalifikacje kandydata, korzystajc z dostarczonych przez niego informacji. Oprcz daty i miejsca urodzenia wszystko okazao si kamstwem. (Zawsze warto domiesza troch prawdy" - mczyzna radzi dziennikarzowi, tym razem za darmo). Kandydat nie tylko by oszustem, >21 ~~---------B. Bearak, (w:] Los Angeles Times" 10 marca 1986, s. 1, 12.

ale mia te bogat przeszo: antyspoeczne zachowania, pr2e^ krty, podawanie si za kogo innego, a jego jedyny kontakt z uczel. ni polega na uczestniczeniu w kursach uniwersyteckich organizowanych w federalnym zakadzie karnym w Leavenworth. Zanim zosta dorosym oszustem, by oszustem nastoletnim dzieciakiem, ktry potrafi ukra mundur harcerski, eby atwiej zaapa si na autostop. Opowiada kierowcom, e podruje okazj, bo chce zdoby odznak sprawnoci. Pniej zacign si do wojska i zdezerterowa po trzech tygodniach. Jeszcze pniej podawa si za lotnika RAF-u. Wmwi ludziom, e jest bohaterem. [...] Przez dwadziecia lat kluczy po Ameryce, zawsze o krok wyprzedzajc tych, ktrych oszuka. Po drodze przytrafiy mu si trzy ony, trzy rozwody i czworo dzieci. Do dzisiaj nie zainteresowa si ich losem". Zdemaskowanie nie wytrcio oszusta z rwnowagi. By pewien, e w razie wpadki: ci ufni ludzie stan za mn murem. Dobry kamca zna si na ludziach". W tej wypowiedzi kryje si zapewne wicej prawdy ni we wszystkich jego sowach razem wzitych. Martwi si tylko tym, e rozpracowa go lokalny reporter. Dziennikarskie

146

Psychopaci s wrd ras

ledztwo podsumowa jednak niedbaym: Nie prbowaem porzdnie si zabezpieczy". Chyba najbardziej uderzajce (cho bynajmniej nie wyjtkowe) jest to, e lokalna spoeczno - tak bezlitonie oszukana przez jednego ze swoich - zamiast go potpi, popieszya mu na pomoc. I nie by to powierzchowny gest. Stawiam [jego] szczero, prawo i oddanie obowizkom na rwni z zaletami prezydenta Abrahama Lincolna" napisa przewodniczcy tamtejszego komitetu Partii Republikaskiej. Jak przypuszczam, silniej przemwiy do niego sowa oszusta ni jego czyny. A moe - podobnie jak reszta spoecznoci - nie umia pogodzi si z myl, e zostat wyprowadzony w pole? Jak zauway pewien komentator: Na cynicznej wokandzie amerykaskiej nie ma bardziej poniajcej zbrodni ni frajerstwo" . Naturalnie, naiwno ofiar ogromnie uatwia ycie wszelkim krtaczom i oszustom. Nasz niedoszy kandydat natychmiast dostrzeg nadarzajc si okazj i zacz snu plany politycznej kariery. Znane nazwisko jest dla polityka niezwykle cenne, a kojarzy mnie teraz wicej ludzi ni dawniej - stwierdzi. - Mgbym na tym jecha przez cae lata". Wikszo z nas czuaby si zdruzgotana i upokorzona, gdyby publicznie zdemaskowano nas jako kamcw i nacigaczy. Psychopata reaguje ze spokojem. Nadal spoglda ludziom prosto w oczy i skada arliwe obietnice, zobowizujc si sowem honoru".

Zaproszono mnie kiedy na konferencj na temat przestpczoci, organizowan fornii, proponujc, abym omwi swoje badania nad psychopatami. Obiecano rium w wysokoci piciuset dolarw oraz pokrycie kosztw. P roku po konferencji nadal nie otrzymaem wynagrodzenia, zasignem wic informacji i dowiedziaem si, e podczas spotkania rzdowego w Waszyngtonie aresztowano naszego organizatora i oskarono o faszerstwa, oszustwa i kradzieze. Jak si okazao, czowiek ten miat bogat przeszo kryminaln, kilku psychiatrw zdiagnozowao go jako klasycznego psychopat", a dokumenty i listy polecajce, dziki ktrym zaatwi sobie prac, zostay przez niego sfatszowane. Jak na ironi, wkrtce po moim wykadzie przesta mi kopi artykuu - razem z komentarzem redakcyjnym - o diagnozowaniu psychopatii. Oczywicie, nie bytem jedynym konferencyjnym mwc, ktry

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

147

musia obej si bez zapaty. Po aresztowaniu oszust wyszed na wolno za kaucj i przepad bez wieci. Spdziem z tym czowiekiem troch czasu w trakcie lunchu przed swoim wystpieniem, a pniej w barze i nie zauwayem niczego niezwykego ani podejrzanego: rcoje czujniki nie zadziaay w jego obecnoci. Czy bybym gotowy poyczy mu pienidze? Moliwe. Jak sobie przypominam, nalegaem, e sam ureguluj nasz rachunek w barze. Mj towarzysz niewtpliwie nie nosi na szyi dzwonka.

PSYCHOPACI PARAKRYMINALNI
Wielu psychopatw raz po raz trafia do wizienia. Typowy yciorys takiego psychopaty to przenoszenie si ze znalezionej ostatnio posady do zakadu karnego, pniej z powrotem poza mury, znowu do zakadu karnego lub psychiatrycznego, a stamtd szybko na wolno, kiedy personel zauway, e pojawi si pacjent, ktry z pewnoci bdzie sprawia kopoty i zakca szpitalny porzdek. Generalnie osoby te przypominaj pieczk pingpongow, ktra wymkna si spod kontroli. Wielu psychopatw jednak nigdy nie trafia do zakadw karnych i psychiatrycznych. Wydaje si, e funkcjonuj cakiem niele - jako prawnicy, lekarze, psychiatrzy, personel wojskowy, biznesmeni, pisarze, artyci - bez naruszania prawa, a przynajmniej bez zwracania na siebie uwagi policji i prokuratury. S rwnie egocentryczni, wyrachowani i skonni do manipulacji jak przecitny psychopatyczny kryminalista, ale dziki swojej inteligencji, pochodzeniu, obyciu towarzyskiemu i okolicznociom mog zbudowa fasad normalnoci i zdobywa to, czego pragn, prawie bezkarnie. Niekiedy okrela si ich jako psychopatw, ktrzy odnieli sukces". Pojawia si te argument, e tego rodzaju ludzie przynosz poytek spoeczestwu: inteligentni psychopaci lekcewa zasady spoeczne, ale rwnoczenie dziki tym samym cechom osobowoci s zdolni do przekraczania granic konwencjonalnego mylenia i mog mie twrczy potencja przydatny w rnych formach dziaalnoci artystycznej. Moim zdaniem, korzyci te, jakkolwiek znaczne, nikn w porwnaniu ze zamanymi sercami, zniszczonym yciem i do cna

148

Psychopaci s wrd ras

wykorzystanymi ludmi, ktrych psychopaci pozostawiaj za sob, bezlitonie dc do wyraenia wasnego ja". Zamiast nazywa ich psychopatami, ktrzy odnieli sukces (ich powodzenie czsto jest zudne, a zawsze osigane cudzym kosztem), wol okrelenie psychopaci p a r a k r y m i n a l n i " . I c h czyny, chocia z formalnego punktu widzenia nie s nielegalne, na 0g naruszaj konwencjonalne normy etyczne, balansujc na granicy prawa. W przeciwiestwie do ludzi, ktrzy w pracy dziaaj bezwzgldnie, interesownie i bez skrupuw, lecz poza ni wykazuj stosunkow uczciwo i empati, parakryminalni psychopaci zachowuj si zasadniczo tak samo we w s z y s t k i c h dziedzinach ycia. Jeli kami i oszukuj w pracy - i czyni to bezkarnie, a nawet budz podziw - na pewno kami i oszukuj w kadym innym miejscu.

Dwaj biznesmeni z aktwkami id razem ulic: Stracilimy tylko p r z y z w o i t o "


123

- mwi jeden. - Bogu dziki" - odpowiada drugi .

Jestem pewien, e gdyby rodziny i przyjaciele psychopatw mogli opowiedzie o swoich przeyciach, nie obawiajc si zemsty, odkrylibymy gbokie pokady emocjonalnego maltretowania, niewiernoci, hipokryzji - ogem, nikczemnego postpowania. Niekiedy owe pokady odsaniaj si przed naszymi oczami w sposb dramatyczny. Wystarczy wspomnie rozmaite gone skandale, kiedy to podpora spoecznoci" popenia jak zbrodni - na przykad zabjstwo albo gwat - a policyjne i dziennikarskie ledztwo ujawnio nieznane dotd oblicze sprawcy. Wiele takich przypadkw dostarcza materiau pisarzom i scenarzystom, a opinia publiczna pyta wwczas wstrznita (i podekscytowana): Dlaczego ten czowiek tak si zmieni?", Co si z nim stao?". Odpowied na og brzmi nastpujco: winowajca wcale si nie zmieni. Ludzie, ktrzy balansuj na granicy prawa, atwo mog Zelizn si w bezprawie. Przestpstwo jest wtedy naturaln kon-

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

149

sekwencj wypaczonej osobowoci, niezmiennej, ale - na skutek szczliwego splotu okolicznoci, obycia towarzyskiego, skuteczneSatyryczny rysunek Billa Lee [w:] Omni" marzec 1991, s. 84.

go tuszowania faktw, zastraszenia rodziny lub biernej postawy znajomych i wsppracownikw - nieobjawiajcej si dotd przestp. czym dziaaniem, ktre by zaalarmowao wymiar sprawiedliwoci Pomylmy choby o Johnie Gacym {.Bued Dreams), Jeffreyu MacDonaldzie (Fatal Vision), Tedzie Bundym (The Stranger Beside Me), Dian Downs (Smali Sacrifices), Kevinie Coe [Son), Angelo Buono i Kennethu Bianchi (Two of a Kind. The Hillside Stranglers) Davidzie Brownie (Love, Lies and Murder) i Kennethu Taylorze (In the Name ofthe Child) - eby wymieni tylko kilku spord najbardziej osawionych i opisywanych kryminalistw. Obecnie diagnozujemy wikszo tych ludzi jako psychopatw, najistotniejsze jednak jest to, e ich zaburzenie - i zwizane z nim postpowanie - nie pojawio si nagle w peni rozwinite. B y l i t a k i m i s a m y m i l u d m i z a r w n o p r z e d a r e s z t o w a ni e m, j a k i p o n i m. S psychopatami i byli nimi wczeniej. Jest to myl niepokojca, sugeruje bowiem, e przypadki znane opinii publicznej s zaledwie wierzchokiem potnej gry lodowej. Psychopaci s niemal wszdzie: w biznesie, yciu rodzinnym, wolnych zawodach, wojsku, sztuce, przemyle rozrywkowym, rodkach masowego przekazu, rodowisku uniwersyteckim i wiecie pracy fizycznej. Miliony mczyzn, kobiet i dzieci doznaj codziennie lku, przeraenia, blu i upokorze zadawanych przez psychopatw yjcych pord nich. Niestety, wielu pokrzywdzonych nie potrafi opisa innym swojej udrki. Psychopaci umiej wywrze korzystne wraenie, kiedy jest to dla nich dogodne, i czsto przedstawiaj swoje ofiary jako winowajcw. Pewna kobieta - trzecia ona czterdziestoletniego nauczyciela licealnego - powiedziaa mi niedawno: Przez pi lat zdradza mnie, utrzymywa w cigym strachu i faszowa czeki wystawiane na moje nazwisko. Ale wszyscy, nie wyczajc mojego lekarza, prawnika i

150

Psychopaci s wrd ras

przyjaci, uwaali, e wina ley po m o j e j stronie. Tak przekona ich o swojej wspaniaoci i moim nienormalnym zachowaniu, e sama zaczam mu wierzy. Nawet kiedy oprni mi konto ban- j.QVVe j uciek z siedemnastoletni uczennic, mnstwo udzi nie przyjmowao tego do wiadomoci, a niektrzy pytali, co mu zrobiam, e postpi w tak nieoczekiwany sposb".

PSYCHOPATA Z KORPORACJI
Ponisze informacje uzyskaem dziki uprzejmoci Paula Babiaka, psychologa organizacji i pracy z Nowego Jorku. Trzydziestokilkuletni Dave ma stopie licencjacki pastwowej uczelni, trzeci on i czworo dzieci. Babiak usysza o nim jako trudnym pracowniku", kiedy rozmawia z jego przeoonym w trakcie bada prowadzonych w pewnej korporacji w Kolorado. Dave wywar wietne wraenie podczas rozmw kwalifikacyjnych, dlatego szef by zdziwiony, kiedy zaczy si kopoty.

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

151

Przeoony spostrzeg mianowicie, e pierwszy powany raport sporzdzony przez Dave'a zawiera sporo cudzego materiau. Dave, poproszony o wyjanienie, zbagatelizowa spraw, twierdzc, e szkoda mu byo czasu i zdolnoci na powtrne wynajdywanie koa". Czsto zapomina" zaj si niezbyt ciekawymi projektami, a przynajmniej raz wysia przeoonemu notatk z informacj, e nie bdzie wykonywa dodatkowych zada. Babiak porozmawia! z innymi pracownikami dziau i zacz podejrzewa, e Dave jest rdem wikszoci konfliktw w firmie. Podawano liczne dowody jego destrukcyjnego nastawienia. Na przykad wkrtce po tym jak zosta zatrudniony, wszcz awantur z gwn sekretark, wtargn! do gabinetu szefa i domaga si, eby kobiet zwolniono, poniewa omielia si odmwi przyjcia do pracy w najblisz sobot. Sekretarka opisywaa to zdarzenie nieco inaczej: Dave potraktowa j arogancko i wpad we wcieko, kiedy nie chciaa rzuci wszystkiego na jego danie. Dave czsto przychodzi spniony i nieprzygotowany na spotkania personelu, a pojawiwszy si, nieodmiennie wygasza gwatowne tyrady. Kiedy przeoony poleci! mu, aby panowa na nerwami, Dave odpar!, e walka i agresja to czynniki nieodzowne dla yciowego rozwoju. Przeoony zauway, e Dave nigdy nie uwzgldnia cudzych opinii o sobie, nie potrafi przyzna si do b!du i zawsze sprawia wraenie zaskoczonego krytyk, zapewniajc, e dotd niczego mu nie zarzucano. Wsppracownicy Dave'a byli konsekwentni w ocenie: powtarzali, e Dave jest arogancki, egocentryczny, niedojrzay, niesolidny i nieodpowiedzialny. Prawie wszyscy przyznawali, e na pocztku go lubili, ale stopniowo przestali mu ufa. Zdawali sobie spraw, e historie, ktrymi pozyskiwa ich sympati, s zmylone. Godzili si jednak z sytuacj, nie chcieli bowiem wika si w demaskowanie jego kamstw. Niektrzy - przejrzawszy go", jak twierdzili - uwaali wszystkie wypowiedzi Dave'a za nieprawdziwe i ostrzegali, e nie mona wierzy w jego obietnice. Podczas spotkania z Babialdem Dave okreli siebie jako dobrego pracownika, przywdc z autorytetem i umiejtnoci budowania

152

Psychopaci s wrd ras

zgodnych zespow, uczciwego i inteligentnego - czowieka, ktry w zasadzie tworzy" ten dzia przedsibiorstwa. Sugerowa nawet, e jego obecny przeoony powinien odej z firmy, a wtedy on mgby z powodzeniem go zastpi. (Kierownik dziau mwi, e Dave kiedy bezporednio przedstawi mu t sugesti). Oznajmi rwnie, e jego p r a w d z i w y m przeoonym jest prezes korporacji. Wydawa si egocentryczny, ale niezbyt zainteresowany tym, co inni o nim sdz. Jego pogldy i dobr sownictwa dowodziy, e traktuje ludzi jak przedmioty. Przy sprawdzaniu dokumentw Dave'a wyszo na jaw kilka rozbienoci. Na przykad w swoim yciorysie, podaniu o prac i licie intencyjnym Dave wymieni trzy rne kierunki ukoczonych studiw. Babiak powiadomi o tym kierownika (ktry dotd niczego nie zauway), a ten napisa do Dave'a z prob o wyjanienie. Dave odesa mu notatk, w ktrej wykreli poprzednie nazwy kierunkw i przedstawi czwart wersj. Wezwany na rozmow, najpierw zachowywa si arogancko, a pniej zignorowa ca spraw, owiadczajc, e nie widzi nic niewaciwego w podawaniu rnych kierunkw studiw przy rnych okazjach, skoro zaliczy wszystkie przedmioty, o ktrych wspomina w dokumentach. Kierownik dziau, odkrywszy nieprawidowoci w funduszu reprezentacyjnym Dave'a, poszed na skarg do s w o j e g o szefa - i dowiedzia si, e Dave od pocztku skary si n a n i e g o. Po wysuchaniu drugiej strony szef zaproponowa sprawdzian uczciwoci Dave'a. Nastpnego ranka kierownik dziau przekaza Dave'owi pewne uzgodnione z szefem informacje, a Dave wkrtce poprosi wyszego stopniem przeoonego o rozmow i powtrzy" mu te dane w zupenie przekrconej formie. Przeoony nabra pewnoci, e Dave jest kamc i prbuje podway pozycj swojego bezpored- niego szefa. Wniosek o ukaranie Dave'a zosta jednak niespodziewanie zablokowany przez kilku przedstawicieli dyrekcji. Babiak by szczeglnie zaintrygowany tym, e chocia najblisze otoczenie wiedziao o machinacjach, nieuczciwoci i nieodpowiedzialnoci Dave'a, pracownicy wyszego szczebla byli przeko nani

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

153

(przez Dave'a - jak si okazao) o jego talencie organizacyi nym i wielkim potencjale. Mimo wyranych dowodw wiadcza cych przeciwko niemu, ludzie ci wci byli nim oczarowani. Jeg0 gwatowne zachowanie interpretowali jako przejaw twrczego, a nawet artystycznego ducha, za agresj i intryganctwo - jako ambicj. Tak odmienne oceny skoniy Babiaka do poszukiwania bardziej systematycznej analizy osobowoci Dave'a. Jak mona byo oczekiwa, Dave uzyska wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych. Jego osobowo i zachowanie odrniay go od typowego trudnego pracownika spotykanego w rozmaitych przedsibiorstwach. Jeli chodzi o karier zawodow, Dave osign spory sukces: w cigu dwch lat dwukrotnie awansowa, regularnie podwys; no mu pensj (pomimo negatywnej opinii szefa dziau) i wczon go do planu rozwojowego jako pracownika o duych moliwociach. Babiak sdzi, e Dave odnis sukces take z psychologiczneg punktu widzenia, skoro przez ponad dwa Jata potrafi manipulc wa wyszym kierownictwem, narzucajc mu swoj ocen sytua cji. Jest to tym bardziej godne uwagi, e wsppracownicy, podwadni i bezporedni przeoony obserwowali u Dave'a cechy i zachowania, ktre normalnie przypisuje si psychopatom.

BOGATE OWISKA
Psychopatom w garniturach nie brakuje sposobnoci do zyskownych przedsiwzi. Kada wiksza gazeta regularnie donosi o dochodzeniach w sprawie podejrzanych programw inwestycyjnych i transakcji obmylonych i przeprowadzonych przez nacigaczy Doniesienia te dotycz tylko niewielu spord tysicy okazji sprzyjajcych elokwentnemu psychopacie z gow do rachunkw i obyciem towarzyskim, ktre pozwala mu obraca si swobodnie w krgach finansowych. W opinii takiego czowieka moliwoci zarobku s tak ogromne, zasady tak elastyczne, a stranicy tak ospali, e wiat wydaje

154

Psychopaci s wrd ras

si prawdziwym rajem. Oto kilka najnowszych przykadw - jeden skromny, pozostae zdecydowanie mniej - ktre ilustruj bogactwo owisk" dostpnych dla sprytnych psychopatw i z pewnoci przez nich wykorzystywanych. Artyku w Forbes", zatytuowany wiatowa stolica szwindli", tak opisywa gied papierw wartociowych w Vancouver: zaludniona szemranymi inwestorami, synami szemranych inwestorw i synami przyjaci szemranych inwestorw". Lokalne gazety zamieszczaj litanie szwindli, przekrtw, lipnych inwestycji i nieuczciwej reklamy, ktra ma na celu wywindowanie cen akcji na giedzie. Kary dla winowajcw s nieraz miesznie niskie i niewtpliwie nie przyczyniaj si do osabienia drapienych zapdw manipulatorw. Gdybym nie mg bada psychopatw w wizieniu, mj wybr padby chyba na rodowisko w rodzaju giedy w Vancouver. Chocia wydaje si to nieprawdopodobne, nawet ta katastrofa blednie wobec niedawnych doniesie o wiatowej sieci korupcji. W historii nowoytnych afer finansowych nic nie moe si rwna ze skandalem banku Credit and Commerce International, ajdackim imperium o wartoci dwudziestu miliardw dolarw, zamknitym przez komisje nadzorcze w szedziesiciu dwch krajach [...] w ramach zaskakujcej operacji o globalnym zasigu. Nigdy dotd afera nie dotyczya tak ogromnych sum, tak licznych krajw i tak wielu wybitnych osobistoci. [,..] Szybko zaczyna brakowa okrele: jest to najwiksze w dziejach korporacyjne przedsiwzicie o kryminalnym charakterze, [...] najbardziej uniwersalna pralnia brudnych pienidzy i najpotniejszy supermarket finansowy, jaki dotychczas utworzono"6.

J. Beaty, S.C. Gwynne, The Dirtiest Bank of AU, Time" 29 lipca 1991, s. 28.

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

155

Niedawna tajemnicza mier potentata prasowego Roberta Maxwella otworzya istn puszk Pandory. Jego imperium runo wrd oskare o bezprawne wyprowadzenie setek milionw dolarw. Historia Maxwella jest wymownym przykadem na to, e starannie podtrzymywany wizerunek publiczny moe skrywa nikczemne czyny i kamienne serce. Cho wiedziano powszechnie, e Maxwell jest oszustem i szarlatanem zrcznie przerzucajcym fundusze z jednego przedsiwzicia do drugiego, wikszo poinformowanych. w tym dziennikarze, zachowywaa osobliwe milczenie. Maxwell mia potne wpywy i potrafif zastraszy swoich krytykw. Wykorzystywa te bezwzgldn natur chciwoci" oraz panujcy ukad, w ktrym przymyka si oczy na oszustw
125

pomnaajcych majtek bez wyroku sdowego" 7.

MAJ WSZYSTKO, CO POTRZEBNE


Nietrudno zrozumie, dlaczego wrd przestpcw w biaych konierzykach" jest tak wielu - i tak skutecznie dziaajcych - psychopatw.

Po pierwsze, s tu wspaniae moliwoci. Jeden z naszych badanych, z wyrokiem za sprzeda podrabianych obligacji przedsibiorstw, mwi: Nie siedziabym w wizieniu, gdyby wok nie byo tylu sojw z konfiturami, ktre a si prosz, eby po nie sign". Sojami konfitur byy dla niego fundusze emerytalne, lipne promocje giedowe, zbirki pienidzy na cele charytatywne oraz wspudziay w domkach 7 Pod koniec lat osiemdziesitych odsonito dziesicioletnie kbowisko nieuczciwych inwestycji, kamliwych obietnic, nielegalnych praktyk i potwornej chciwoci w amerykaskich kasach oszczdnociowo-poyczkowych, ktre prezydent Reagan na pocztku lat osiemdziesitych wyczy spod pastwowej kontroli. Uwolnieni od koniecznoci przestrzegania regu pod cisym nadzorem pastwa, niektrzy pracownicy kas zaczli swobodnie korzysta z funduszy swoich deponentw, co doprowadzio - w stopniowo narastajcej lawinie dugw - do finansowej katastrofy na bezprecedensow skal. Przewiduje si obecnie, e skandal z kasami oszczdnociowo-poyczkowymi bdzie kosztowa amerykaskich podatnikw okoo b i l i o n a dolarw - wicej ni wojna w Wietnamie.

156

Psychopaci s wrd ras

letniskowych - zaledwie kilka spord licznych wygodnych nisz, ktre pozwalaj ludziom jego pokroju dziaa bez zwracania na siebie uwagi. Po drugie, psychopaci maj wszystkie cechy potrzebne do oszukiwania i okradania innych: wygadanie, urok osobisty, pewno siebie, obycie towarzyskie, odporno na stres, beztrosk wobec moliwoci wpadki i absolutny brak skrupuw. Kiedy za ich oszustwo zostanie ujawnione, czsto zachowuj si tak, jakby nic nie zaszo, a ich oskaryciele, zdezorientowani, zaczynaj powtpiewa w zasadno wasnych zarzutw. Po trzecie, taka przestpcza dziaalno jest lukratywna, ryzyko wykrycia - minimalne, a kary s zwykle miesznie niskie. Wystarczy pomyle o inwestorach wykorzystujcych poufne informacje, handlarzach bezwartociowych obligacji i manipulantach z kas oszczdnociowo-poyczkowych, ktrych grabiee okazay si dla nich tak niebywale zyskowne - nawet wtedy kiedy ich schwytano. Zdarza si, e oszustwa na wielk skal s traktowane inaczej ni przestpstwa pospolite. Winni gigantycznych przekrtw tworz n'eraz sie powiza, aby wzajemnie chroni swoje interesy: wywodz si z tych samych warstw spoecznych i tych samych szk, Nale do podobnych klubw, a niekiedy walnie przyczyniaj si do wypracowania regu, ktre pniej bez wahania ami. Sprawca "apadu na bank dostaje wyrok dwudziestu lat pozbawienia wolnoci, podczas gdy adwokat, biznesmen lub polityk, ktry ukrad spoeczestwu miliony dolarw, moe zosta skazany na grzywn lub kar wizienia w zawieszeniu (na og po procesie penym odrocze i niejasnych manewrw prawnych). Potpiamy i unikamy zwykego zodzieja, ale malwersanta prosimy o pomoc w inwestycjach lub o zapisanie si do naszego klubu tenisowego.

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

157

Niestety, wielu ludzi uwaa dziaalno przestpcw w biaych konierzykach za mniej gron ni przestpstwa wymierzone bezporednio przeciw konkretnym osobom, na przykad rabunki lub gwaty. John Grambling, wspomniany na pocztku tego rozdziau, skierowa nastpujce sowa do sdziego, ktry wanie mia zadecydowa o jego wyroku: Siedzc w wizieniu od dwch miesicy, dzieliem ju cel z ubogim i niedouczonym nielegalnym imigrantem, z zawodowym kryminalist, z narkomanem przemytnikiem i z zabjc. Jeli chodzi o moje odczucia i szacunek dla siebie, stoczyem si
na samo dno, zmuszony przebywa z tym elementem spoecznym, a jednak jestem tutaj i wedug jakiej logiki powinienem uchodzi za czowieka podobnego do nich. Ot owiadczam bez wahania, e nie jestem do nich podobny. Nie wygldam jak oni, nie mwi jak oni, nie dziaam jak oni i nie doznaj takich uczu jak oni .

Sdzia skomentowa, e - chocia nie zgadza si z Gramblin- giem w praktyce istnieje rnica midzy przestpstwem przeciwko osobie a przestpstwem przeciwko mieniu. [...] midzy kim, kto dopuszcza si gwatu lub grozi gwatem, grozi zabjstwem lub grozi okaleczeniem, a kim, kto moe wyrzdzi podobne szkody,
127

uywajc wiecznego pira" " . Prokurator stwierdzi: Federalne wizienia dla bogatych i uprzywilejowanych proponuj smaczne wyywienie, bienie do uprawiania joggingu, dostp do najnowszych premier kinowych, biblioteki. [...] Federalne wizienia dla
128

zamonych i uprzywilejowanych przynosz temu krajowi hab" . Psychopata, ktry chce zasmakowa wiatowego ycia, potrafi wycign odpowiednie wnioski.

Rozdzia 8

SOWA Z KIESZENI PASZCZA

Sowo nie jest tym samym dla jednego pisarza co dla drugiego. Jeden wyrywa je sobie z wntrznoci. Drugi wyciga je z kieszeni paszcza.
Charles Peguy

W historiach opowiadanych przez ofiary psychopatw powtarza si jak refren pytanie; Jak mogam/mogem nabra si na tak niewiarygodny stek bzdur?". A jeli ofiara psychopaty nie stawia sobie tego pytania, z pewnoci postawi je kto inny: Dlaczego pozwolia/pozwolie si tak oszuka?". Typowa odpowied: atwo ci mwi, skoro ci tam nie byo. Wtedy brzmiao to rozsdnie, przekonujco", sugeruje wyranie i na og cakiem susznie - e g d y b y m y t a m " byli, prawdopodobnie te dalibymy si nabra.

Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach

159

Niektre osoby s po prostu zbyt ufne i atwowierne - stanowi zatem doskonay cel dla kadego elokwentnego oszusta. A inni? Niestety, wszyscy jestemy naraeni na niebezpieczestwo.

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

160

Niewielu z nas tak dobrze zna si na ludziach, aby wiedzie, jak si uodporni na intrygi zrcznego, zdeterminowanego psychopaty. Nawet badacze psychopatii nie s tutaj wyjtkiem: jak wspominaem w poprzednich rozdziaach, moi doktoranci i ja take dajemy si niekiedy zwie, nawet jeli podejrzewamy, e mamy do czynienia z psychopat. Oczywicie, patologiczna skonno do kamstwa i manipulacji charakteryzuje nie tylko psychopatw. Wyrniaj si oni natomiast niezwyk swobod w mwieniu nieprawdy oraz uporczywoci i bezwzgldnoci w oszukiwaniu. Wypowiedzi psychopatw maj te pewien zagadkowy aspekt: czsto zawieraj sprzeczne i logicznie niespjne twierdzenia, ktre zwykle przechodz niezauwaone. Niedawne badania nad jzykiem psychopatw przyniosy cenne wskazwki pomagajce wyjani t zagadk oraz niesamowit zrczno, z jak psychopaci ongluj sowami - i ludmi. Najpierw jednak spjrzmy na kilka przykadw. Pierwsze trzy zostay zaczerpnite z rozmw ze skazanymi, ktrzy uzyskali wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci

Psychopatycznych:
Pewien wizie z wyrokiem za kradzie zapytany, czy kiedykolwiek popeni brutalne przestpstwo, odpowiedzia: Nie, ale raz musiaem kogo zabi". Kobieta, ktra dopucia si niewiarygodnej liczby oszustw i faszerstw, tak zakoczya swoje podanie o zwolnienie warunkowe: Zawiodam wiele osb. [...] Najwaniejsze dla czowieka s reputacja i dobre imi. Moje sowo jest szczere jak zoto". Producenci popularnego programu telewizyjnego zaprosili przed kamery oszusta, ktry bezwstydnie wyudza pienidze od ko. 129 ^jf biet w starszym wieku "". Dziennikarz: Gdzie wyznacza pan granic midzy dobrem a zem?". Oszust: Mam swoje zasady moralne, czy kto w to wierzy, czy nie, mam swoje zasady" Dziennikarz: I gdzie wyznacza pan t granic?". Oszust: Dobre pytanie. Nie wymiguj

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

161

si od odpowiedzi, ale to dobre pytanie". Dziennikarz: Czy to prawda, e wszdzie nosi pan ze sob w teczce niepodpisane penomocnictwa?". Oszust: Nie, nie nosiem ich wszdzie, ale miaem je w teczce, owszem". Kiedy zapytano Teda Bundy'ego, jak dziaa na niego kokaina, odpar: Kokaina? Nigdy jej nie braem. [...] Nigdy nie prbowaem kokainy. Zdaje si, e sprbowaem raz i nic z tego nie wyszo. Troch powcigaem i tyle. Po prostu trzymam si od niej z daleka. Jest za droga. Przypuszczam, e gdybym zajmowa si rozprowadzaniem i mia jej pod dostatkiem, mgbym si przyzwyczai. Ale zasadniczo interesuje mnie marihuana. Po prostu... u w i e l b i a m skrty. I valium. No i alkohol, natu. . 130 ralnie . Warto przez chwil si nad tym zatrzyma: mamy tu nie tylko kamstwa, ale take sprzeczne twierdzenia wypowiedziane jednym tchem. Zadziwiajce. Zupenie jakby psychopaci nie panowali nad wasn mow i dawali si porwa gwatownemu potokowi niepowizanych myli i sw. Psychopaci niekiedy te dobieraj wyraenia w przedziwny sposb, Oto fragment rozmowy dziennikarza z Cliffordem Olsonem, psychopatycznym seryjnym morderc. Olson: I wtedy miaem z m stosunek b a n a l n y " . Dziennikarz: Nieciekawy?". Olson: NieBanalny- Od tyu". Dziennikarz: Och. Ale przecie bya martwa!". Olson: Nie, skd. Bya tylko n i e p o t o m n a " . Olson tak mwi 0 swoim bogatym yciorysie: Znam tyle a n a k o n d, e mona by zapeni pi lub sze ksiek - ca t r y l o g i " . Nie chcia by kozem od f a r m y " , bez wzgldu n a o k o l i c e agodzce" Oczywicie, sowa nie wydobywaj si z naszych ust samowolnie. S produktem bardzo zoonej aktywnoci umysowej. NiewyIduczone zatem, e procesy mentalne s u psychopatw sabo wyregulowane i nie podlegaj konwencjonalnym zasadom. Zagadnienie to

131

162

Psychopaci s wrd ras

omawiam poniej, przedstawiajc dowody na to, e psychopaci maj inaczej zorganizowany mzg i inaczej dziaajce poczenia midzy emocjami i sowami. W nastpnym rozdziale natomiast staram si odpowiedzie na pytanie, dlaczego suchacze czsto nie zauwaaj tych jzykowych dziwactw.

Seryjny morderca Elmer Wayne Henley, ktry ubiega si o zwolnienie warunkowe, twierdzi, ze pad ofiar starszego seryjnego mordercy, swojego wsplnika, a gdyby nie znalaz si pod jego wpywem, nie wyrzdziby nikomu krzywdy. Dziaajc razem, zabili przynajmniej dwudziestu siedmiu chopcw i modych mczyzn. Jestem bierny - powiada Henley. - Nie chc by jakim tam psychopat. Nie chc by jakim tam seryjnym morderc. Chc by porzdnym gociem". A oto ciekawa rozmowa Henleya z dziennikarzem. Dziennikarz: Mwi pan, e jest ofiar seryjnego mordercy, ale jeli przyjrze si paskiej przeszoci, jest pan seryjnym morderc". Henley: Nie jestem". Nie jest pan seryjnym morderc?" - pyta dziennikarz z niedowierzaniem w gosie. Henley: Nie jestem seryjnym morderc". Dziennikarz: Powiada pan teraz, e nie jest seryjnym morderc, ale mordowa pan seryjnie". Henley (z lekk irytacj i protekcjonalnoci): No tak, to wanie jest semantyka"8'.

Cytaty z artykuu P. Worthingtona [w:] Saturday Night" lipiec-sierpie 1993. Cytaty pochodz z programu 48 Hours, 8 maja 1991.

163

Psychopaci s wrd nas

KTO TU DOWODZI?
U wikszoci osb kada z pkul mzgowych ma odmienne, cile okrelone zadania. Lewa pkula specjalizuje si w analitycznym i sekwencyjnym przetwarzaniu informacji oraz odgrywa gwn rol w rozumieniu i uywaniu jzyka. Prawa pkula przetwarza otrzymane informacje caociowo, rwnoczenie, i peni wan funkcj w postrzeganiu relacji przestrzennych, obrazowaniu, doznaniach emocjonalnych i przyswajaniu muzyki. Natura prawdopodobnie tak rozdzielia obowizki" midzy pkule mzgowe, aby zapewni im maksymaln skuteczno133. Na przykad zoone procesy nieodzowne w posugiwaniu si mow przynosz niewtpliwie lepsze rezultaty, jeli zachodz w jednej pkuli, a nie w dwch. Gdyby obie pkule byy zaangaowane, informacje kryyby z jednej czci mzgu do drugiej, co spowalniaoby tempo przetwarzania i zwikszao ryzyko bdu. Co wicej, k t r a cz mzgu musi sprawowa nadrzdn kontrol nad zadaniem: gdyby pkule wspzawodniczyy o przywdztwo, ich konflikt zmniejszyby skuteczno dziaa. Wanie std mog pochodzi, na przykad, niektre formy jkania si i dys- leksji: orodki odpowiedzialne za mow s obustronne - umiejscowione w obu pkulach. Ich rywalizacja powoduje rozmaite trudnoci z rozumieniem i produkcj mowy. Najnowsze wyniki dowiadcze wskazuj, e dwustronne proce134 *

sy jzykowe s rwnie charakterystyczne dla psychopatw . Wnioskuj na tej podstawie, e psychopatyczna skonno do goszenia sprzecznych twierdze wie si po czci z niewydajn organizacj zarzdzania": kada z pkul prbuje przej dowodzenie, a w rezultacie wypowiedzi s sabo zintegrowane i monitorowane. Oczywicie, wielu ludzi z obustronnymi procesami jzykowymi jkajcy si, dyslektycy, leworczni - nie kamie i nie przeczy samym sobie jak psychopaci. Wyranie chodzi tu te o co innego.
-277-

164

Psychopaci s wrd ras

PUSTE SOWA
Wikszo osb, ktre czsto miay do czynienia z psychopatami,

wyczuwa intuicyjnie, na czym polega ta rnica. Cigle mi powtarza, jak bardzo mnie kocha, i z pocztku mu wierzyam, nawet kiedy nakryam go na amorach z moj siostr - opowiadaa eks- ona jednego z badanych przez nas psychopatw. - Dugo trwao, zanim zrozumiaam, e w ogle mu na mnie nie zaley. Po kadym biciu mwi: Przepraszam, maleka. Wiesz, e ci kocham. jakby si naoglda kiepskich filmw!". Takie zachowanie nie zaskoczyoby lekarzy praktykw, od dawna wiadomych, e psychopaci znaj sownikowe znaczenie sw, nie potrafi jednak dostrzec ani poj ich wartoci e m o c j o n a l n e j . Oto gar cytatw z klinicznej literatury na temat psychopatii: Zna sowa, ale nie zna melodii'35. Idee wzajemnoci w dzieleniu si i rozumieniu wykraczaj poza jego zdolno pojmowania w sensie emocjonalnym. Zna tylko ksikowe znaczenie sw . Wykazuje atwo posugiwania si sowami, ktre niewiele dla niego znacz - formy bez treci. [...] Jego pozorna umiejtno oceny sytuacji i wyczucie spoeczne nie sigaj gbiej ni sowa9 Uwagi te trafiaj w sedno problemu jzyka psychopatw, ktry jest dwuwymiarowy, pozbawiony emocjonalnej gbi. Warto posuy si tutaj prost analogi. Psychopata przypomina czowieka cierpicego na achromatopsj, ktry postrzega wiat wycznie w odcieniach szaroci, ale przystosowa si do ycia w rodowisku penym barw. Wie, e wiato oznaczajce stj" znajduje si w grnej czci sygnalizatora. Kiedy wic mwi, e zatrzyma si na
W. Johnson, People in Quandaes. The Semantics of Personal Adjustment, NeW York 1946. H. Cleckley, The Mask of Sanity, dz. cyt., s. 230.

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

165

c z e r w o n y m wietle, ma na myli g r n e wiato. Trudno mu rozmawia o kolorach przedmiotw, ale nie jest wykluczone, e potrafi rekompensowa t nieumiejtno. Moe nawet jego dobrzy znajomi nie podejrzewaj, e nie rozpoznaje barw. Podobnie jak choremu na achromatopsj, psychopacie brakuje wanego elementu dowiadczenia - w tym wypadku dowiadczenia emocjonalnego. Moliwe jednak, e opanowa cudze sowa i opisuje nimi lub imituje doznania, ktrych tak naprawd nie potrafi zrozumie. Cleckley pisa: Moe nauczy si zwykych sw [...], nauczy si te odpowiednio odtwarza ca pantomim uczucia [...], ale samo uczucie si nie pojawia"1 . Najnowsze badania laboratoryjne potwierdzaj te kliniczne spostrzeenia. Podstaw bada jest obserwacja, e normalnym osobom sowa neutralne przekazuj na og mniej informacji ni sowa obdarzone adunkiem emocjonalnym: sowo papier" ma znaczenie denotacyjne, podczas gdy sowo mier" ma znaczenie denotacyjne o r a z znaczenie emocjonalne i nieprzyjemne konotacje. W emocjonalnych sowach tkwi wicej mocy". Wyobramy sobie, e siedzimy przed ekranem komputera, na ktrym przez uamek sekundy migaj grupy liter. Do gowy mamy przyczepione elektrody podczone do elektroencefalografu, ktry rejestruje na wykresie elektryczn aktywno naszego mzgu. Niektre litery wywietlane na ekranie tworz znane nam sowa, inne ukadaj si w bezsensowne zbitki. Na przykad, okno" jest wyrazem, w przeciwiestwie do noko". Nasze zadanie polega na jak najszybszym naciniciu guzika, ilekro stwierdzimy, e na ekranie zabyso prawdziwe sowo. Komputer mierzy czas potrzebny do podjcia decyzji i analizuje zachodzce w mzgu reakcje. Prawdopodobnie bdziemy ywiej reagowa na sowa emocjonalne n i na neutralne. Na przykad szybciej naciniemy guzik przy sowie mier" ni przy sowie papier". Emocjonalny adunek sowa najwyraniej daje swojego rodzaju turbodoadowanie" procesowi podejmowania decyzji. Rwnoczenie za sowa emocjonalne wywouj w i k s z reakcj w mzgu ni sowa neutralne. co jest

166

Psychopaci s wrd ras

odzwierciedleniem stosunkowo duej iloci informacji zawartej w tych pierwszych.


Pewien psychopatyczny zabjca, poproszony przez dziennikark o wyjanienie motyww swoich zbrodni, zamiast odpowiedzie, zacz obrazowo opisywa kilka szcze- golnie brutalnych morderstw, za ktre go skazano. Mwi z oywieniem, ale beznamitnie, jak gdyby relacjonowa mecz bejsbolu. Z pocztku dziennikarka staraa si zachowa obiektywn postaw i wykazywa czysto zawodowe zainteresowanie. Kiedy jednak wyraz twarzy ostatecznie zdradzi jej oburzenie, wizie przerwa w p sowa i stwierdzi): Tak, to byo bardzo ze. Czuj si naprawd podle. Musiaem wtedy by chwilowo niepoczytalny". Jak wikszo ludzi, psychopaci niekiedy mwi i postpuj tak, aby wywrze wra- zenie lub wywofa szok. Jednak z powodu swoich wtych dozna emocjonalnych nie potrafi intuicyjnie rozpozna, jak ich sowa oddziauj na innych. Wykorzystuj wic reakcje suchaczy jako telepromptery", ktre podpowiadaj, jak p o w i n n i czu si w konkretnej sytuacji.

Kiedy przeprowadzilimy ten eksperyment wrd winiw osoby niebdce psychopatami wykazyway normalne reakcje - szybsze decyzje i wicej aktywnoci mzgowej przy sowach emocjonalnych ni przy neutralnych - natomiast psychopaci zachowywali si nietypowo: na s o w a e m o c j o n a l n e r e a g o w a l i
13910

t a k , j a k b y b y y n e u t r a l n e . T o niezwykle istotne odkrycie potwierdza tez, e sowa nie maj dla psychopatw tego samego zabarwienia emocjonalnego co dla innych. Nasze nowsze badania przynosz dodatkowe argumenty, dowodzc, e z jakiej przyczyny psychopatom brakuje niektrych czuciowych" skadnikw jzyka . Owa uomno ma fascynujce konsekwencje, zwaszcza gdy rozpatrujemy j w kontekcie spoecznych interakcji psychopaty oszustw i manipulacji niehamowanych empati czy wyrzutami sumienia. Sowa potrafi budzi w wikszoci z nas potne emocje. Na przykad, nowotwr" przywouje nie tylko kliniczny opis choroby i jej symptomw, lecz take strach, a moe i niepokojce wyobraenie nas

10 -T.

Tame, s. 36-37.

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

167

samych jako chorych na raka. Dla psychopatw jednak sowo jest tylko sowem. Dian Downs w ksice, w ktrej przedstawia wasny punkt widzenia na tragiczny los swoich dzieci, okrela swoje zwizki z mczyznami jako pozbawione mioci, motywowane tylko seksem141. W listach adresowanych do Roberta Bertaluccini (Berta"), listonosza zatrudnionego przez ten sam co ona urzd pocztowy, Downs pisze o swoich obietnicach wiecznej mioci, wiecznego oddania i przysigach: nikt inny na wiecie nigdy mnie nie dotknie. Bya to gra, ktr prowadziam z mczyznami. A najlepiej wychodzia
Techniki obrazowania mzgu daj nam nadziej na nowe ustalenia dotyczce emocjonalnego

ycia psychopatw. W ramach wsplnego programu badawczego orodkw iyit, Sinai Medical Center i Bronx VA Medical Center w Nowym Jorku, prowadzonego pod kierownictwem psychiatry Joann Intrator, zaczlimy ostatnio otrzymywa obrazy mzgu osb normalnych i psychopatw podczas wykonywania rozmaitych zada, Wstpne wnioski z pilotaowego projektu (przedstawione na dorocznym posiedzeniu Society for Biological Psychiatry i American Psychiatrie Association w San Francisco w maju 1993) wskazuj, e w trakcie przetwarzania wyrazw o adunku emocjonalnym psychopaci prawdopodobnie nie uywaj tych samych obszarw mzgu co osoby normalne. Jeli nasze wyniki si powtrz, take w odniesieniu do innych emocjonalnych informacji, zyskamy podstawy do przypuszcze, e psychopaci albo posuguj si odmiennymi ni normalne strategiami przetwarzania materiau o emocjonalnym charakterze, albo maj odmiennie zorganizowane procesy mzgowe. W obu wypadkach bdziemy znacznie blisi zrozumienia sekretu psychopatii ni obecnie.

,142

mi z Bertem" **". Ju po ataku na dzieci Downs nawizaa romans z Jasonem Reddingiem. Komentowaa: Bert by w przeszoci, a Ja- son w teraniejszoci. Owszem, saam listy do Berta, opowiadajc mu, jak bardzo go kocham, e jest dla mnie jedynym mczyzn na wiecie. [...] Gdy przesta przyjmowa listy, przechowywaam je w notatniku, co wieczr dodajc now wiadomo, zwykle o dugoci akapitu lub dwch, czasem jednej strony. Wiadomoci byy te same, tyle e inaczej ujte: Kocham ci, Bert, dlaczego ci tu nie ma, jeste mi

168

Psychopaci s wrd ras

potrzebny, mj jedyny. [...] Robiam sobie drinka 1 pisaam do Berta puste sowa mioci, zanurzajc si w gorcej kpieli w pianie. [...] Mylaam o Bercie. [...] Kilka minut pniej Jason puka do drzwi, a kiedy zbiegaam do niego, myli o Bercie ulatyway mi z gowy"1 13. Puste sowa mioci" byy dla Dian rdem dumy, jak gdyby zaplanowaa je i wykorzystywaa w konkretnym celu. Ale podobnie jak sowa innych psychopatw, je j s o w a m i o c i m u s i a y b y p u s t e , poniewa Dian nie potrafia wypeni ich prawdziwym uczuciem. Pisaem wczeniej o roli rozmowy ze sob" w rozwoju i dziaaniu sumienia. To wanie myli, obrazy i wewntrzny dialog obdarzone a d u n k i e m e m o c j o n a l n y m czyni sumienie skutecznym, tumacz jego potny wpyw na nasze zachowanie oraz wywouj poczucie winy i skruch. Psychopaci nie potrafi tego zrozumie. Sumienie jest dla nich intelektualn wiadomoci regu wymylonych przez innych - wiadomoci pustych sw. Brak tu emocji niezbdnych do nadania reguom mocy. Pytanie brzmi: dlaczego?

>

Sfst&spe&l

C9&& 2-

Najbardziej osawionym i potpianym przestpc kanadyjskim jest Clifford Olson, seryjny morderca skazany w styczniu 1982 roku na doywotnie wizienie za torturowanie i zabicie jedenastu dziewczt i chopcw, Byy to ostatnie, najnikczemniejsze zbrodniej w szeregu antyspoecznych i przestpczych aktw, ktrych Olson zacz si dopuszcza j ju we wczesnym dziecistwie. Chocia niektrzy psychopaci nie zachowuj si brutalnie, a niewielu wykazuje a tak brutalno, Olson jest prototypowym psychopat. Spjrzmy na urywki artykuu prasowego z okresu rozprawy Olsona: Byt fanfaro-1 nem i arogantem, kamc i zodziejem. Byt czowiekiem brutalnym i wyjtkowo poryw- j czym. Ale potrafi te by czarujcy i elokwentny, kiedy stara si wywrze korzystne j wraenie [..,]. Olson by naogowym gadut [...]. Mwi przekonujco, ze swad [...]. Zawsze zmyla [...]. Byt skoczonym kamc [...]. Cigle sprawdza granice ludzkiej; wytrzymaoci. Chcia zobaczy, jak daleko moe si posun, zanim napotka opr ? [...]. Byt manipulatorem [...]. Olson to papla [...]. Z czasem nauczylimy si nie wierzy ani jednemu jego sowu, bo opowiada tyle kamstw".

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

169

Dziennikarz, ktry rozmawia z Olsonem, wspomina: Mwi szybko, staccato [...] Przeskakiwa z tematu n a ; temat. Wydawa si sprytny, wygadany, jak oszust prbujcy udowodni, e jesttwar-; dzieem i kim wanym".

170

Psychopaci s wrd ras

; relacje znajomych s dla nas cenne, pozwalaj bowiem zrozumie, jak Olsono- alo si nakoni swoje mode, ufne ofiary do pozostania z nim sam na sam. Mog te rzuci nieco wiata na decyzj rzdu, eby zapaci Olsonowi sto tysicy dolarw
za

wskazanie

miejsca, w ktrym ukry ciaa siedmiu spord jedenastu zabitych przez siebie osb. Opinia publiczna przyja informacj o tym ukadzie z ogromnym oburz niem. W gazetach pojawity si tytuy: Zabjca opacony za wskazanie zwok", Nie smak wobec wynagrodzenia dla mordercy dzieci".

Jeszcze przez lata po procesie Olson zadawa bl rodzinom swoich ofiar, piszc do nich listy na temat morderstw, ktre popeni na ich dzieciach. Nigdy nie okaza poczucia winy ani alu; przeciwnie - wci narzeka na sposb, w jaki jest traktowany przez pras, system wiziennictwa i spoteczestwo. Na sali sdowej przybiera pozy, ilekro dostrzeg w pobliu kamer, jakby uwaa siebie nie za zbrodniarza, lecz za wan osobisto. 15 stycznia 1983 roku Vancouver Sun" donosi: Seryjny morderca Clif- ford Olson skontaktowa si z nami, informujc, e nie jest zadowolony ze swojego zdjcia, ktre wykorzystujemy na naszych tamach [...] i wkrtce przele nam nowsze, bardziej atrakcyjne fotografie"1"1. Olson napisa take do kilku wydziaw kryminologii w Kanadzie, proponujc pomoc w zorganizowaniu kursw powiconych jego osobie.

PONIEJ MINIMUM EMOCJONALNEGO


Jeli mowa psychopatw jest kontrolowana przez obie pkule mzgowe, to moliwe, e take inne procesy nadzorowane zazwyczaj przez jedn pkul znajduj si pod obustronn kontrol. Jak wskazuj najnowsze badania laboratoryjne, chocia u wikszoci osb doznania emocjonalne s monitorowane gwnie przez praw pkul, u psychopatw a d n a z pkul nie panuje tak naprawd uad procesami emocji . Przyczyny nadal pozostaj tajemnic. MoH1
Cytaty pochodz z artykuw R. Oustona, Vancouver Sun" 15 stycznia 1982, raz M, Farrow, Vancouver Sun" 14 stycznia 1982. R. Day i S. Wong, Psychopaths process emotion in the left hemisphere, rkopis oony do druku.

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

171

emy jednak sformuowa interesujc tez, e procesy mzgowe ktre warunkuj emocje u psychopatw, s podzielone i niewyrane, czego rezultat stanowi pytkie i bezbarwne ycie uczuciowe. Ted Bundy by oburzony, kiedy okrelono go jako robota bez gbi emocjonalnej. Kompletny nonsens! - stwierdzi. - Jeli uwaaj, e w moim yciu nie ma emocji, to si myl. Myl si cako3 46 wicie. Moje emocje s jak najbardziej bogate i rzeczywiste" . Jednak inne jego wypowiedzi oraz powierzchowne motywy, jakimi tumaczy swoje zbrodnicze zachowanie, wiadcz, e okrelenie byo suszne. Jak kady psychopata, Bundy tylko mglicie pojmowa zakres swojego uczuciowego ubstwa. Sporo osb interesuje si popularnym prdem w psychologii, ktry podkrela potrzeb samopoznania - nawi kontakt ze swoimi uczuciami". Jeli chodzi o psychopatw, wiczenie to - podobnie jak poszukiwanie witego Graala - jest skazane na porak. Psychopata definiuje siebie bardziej przez majtek i inne widoczne oznaki sukcesu i wadzy ni przez mio, zrozumienie dla drugiego czowieka i wspczucie, ktre s pojciami abstrakcyjnymi i niewiele dla niego znacz.

UWAGA NA GESTYKULACJ
Warto obserwowa sposb, w jaki nasz rozmwca porusza rkami czyni to rzadko czy nieprzerwanie i gwatownie? Czy gestykulacja uatwia nam zrozumienie wypowiedzi? Niektre gesty s pomocne, poniewa uwydatniaj wypowiadane sowa - na przykad szerokie rozoenie rk towarzyszce zdaniu To bya naprawd d u a ryba" lub krelenie w powietrzu zarysu opisywanej osoby Gestykulacja jednak zwykle nie przekazuje suchaczowi informacji ani dodatkowych sensw. Gesty ekspresyjne to szybkie, drob- ne ruchy rk wykonywane tylko przy mwieniu lub w przerwach midzy sowami,

172

Psychopaci s wrd ras

ale nienalece do fabuy. Podobnie jak inne gesty i poruszenia, ekspresyjna gestykulacja jest niejednokrotnie elementem przedstawienia" odgrywanego przez mwc (szerzej przedstawi te kwestie w nastpnym rozdziale) lub odbiciem kulturowego stylu rozmowy. Ekspresyjne gesty wykonujemy te z innych przyczyn. Na przykad wiele osb gestykuluje, rozmawiajc przez telefon. Skoro mwicy jest dla suchacza niewidoczny, dlaczego porusza rkami? Ot orodki w mzgu, ktre kontroluj mow, prawdopodobnie kontroluj rwnie gesty wykonywane podczas mwienia. W jaki nieznany sposb - moe przez zwikszenie oglnej aktywnoci tych orodkw - ekspresyjne gesty najwyraniej uatwiaj porozumiewanie si: pomagaj uj tre w sowa. Jeli wydaje nam si to dziwne, wystarczy spojrze na gwatowne ruchy, ktre towarzysz poszukiwaniu waciwego wyraenia. Warto take sprbowa n i e uywa rk w trakcie rozmowy - czy nie zwiksza si wtedy liczba zawaha, pauz i zajkni? Na og wicej te gestykulujemy, posugujc si wyuczonym jzykiem obcym ni naszym ojczystym jzykiem. W niektrych wypadkach czstotliwo gestw odzwierciedla problemy z wysowieniem myli i uczu. Ekspresyjne gesty mog nas informowa o rozmiarach jednostek mylowych", ktre s podstaw mowy. Jednostki mylowe bywaj mae, odosobnione i nieskomplikowane: pojedyncze idee, sowa, zwroty i zdania, ale te pokane i do zoone: zespoy 'dei i zda, cae fabuy. Idee, sowa, zwroty i zdania, ktre skadaj si na due jednostki mylowe, s na og dobrze zintegrowane, Poczone w jaki znaczcy, spjny lub logiczny sposb tak, aby
nr 91, s. 332-350; B. Rime, L. Schiaratura, Gesture and speech, [w:] Funda- '"entals of Nonuerbal Behauior, red. R. Feldman, B. Rime, New York 1988.
l985,

utworzy skrypt. Ekspresyjne gesty zapewne wytyczaj" jednost- ki mylowe: im wiksza liczba gestw, tym mniejsze jednostki. Najnowsze badania wskazuj, e psychopaci czciej uywaj ekspresyjnych gestw ni normalne osoby, zwaszcza kiedy mwi o sprawach oglnie uznawanych za e m o c j o n a l n e - na przy. klad

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

173

opisuj swoje uczucia wobec czonkw rodziny lub innych bliskich" . Moemy z tego wysnu nastpujce wnioski: Podobnie jak turysta, ktry szkoln francuszczyzn pyta w Paryu o drog, psychopata ma problemy z wyraeniem emocjonalnych idei, poniewa rozumie je mglicie i sabo. Pod tym wzgldem emocje s dla psychopaty obcym, wyuczonym jzykiem. Psychopata organizuje swoje myli i idee w niedue jednostki mylowe i z atwoci nimi manewruje. Jest to bardzo przydatne w mwieniu nieprawdy. Jak komentuje psycholog Paul Ek- man, zrczni kamcy potrafi rozoy idee, pojcia i mow na czynniki pierwsze, a potem rozmaicie je czy, niemal jak przy
149

grze w scrabble . Ale postpujc tak, naraaj na szwank cay skrypt, ktry moe utraci swoj struktur lub sta si mniej spjny i zintegrowany ni przy zastosowaniu wikszych jednostek mylowych. Dlatego biegy kamca czsto posuguje si wt prawdziw fabu", aby zachowa orientacj i ukada swoj wypowied w sposb przekonujcy dla suchacza. Najbardziej szczwani kamcy to ci, ktrzy zawsze lizgaj si na skraju prawdy" J.
B. Gillstrom, R.D. Hare, Language-related hand gestures in psychopaths, Jour nal of Persoriality Disorders" 1988, nr 2, s. 21-27; zob. take B. Rime, H. Bouvy, B. Leborgne i F. Rouillon, Psychopathy and nonuerbal behauior in an interpersonal sitiia- tion, Journal of Abnormal Psychology" 1978, nr 87, s. 636-643. P. Ekman, Kamstwo i jego wykrywanie..., dz. cyt. l5 J.C. Hare, A.W. Hare, Guesses at Truth, cytat nr 329.21, [w:] R.T. Tripp, y* International Thesaurus..., dz. cyt.

NIEKOMPLETNA FABUA
Chocia psychopaci czsto kami, nie s tak wytrawnymi kamcami, za jakich zwykle ich uwaamy. Jak wspomniaem wczeniej, ich wypowiedzi obfituj w niekonsekwentne i sprzeczne twierdzenia. By moe psychopata grywa w intelektualne scrabble, ale niekiedy czyni to

174

Psychopaci s wrd ras

kiepsko, poniewa nie umie czy elementw w spjn cao; tworzona przez niego fabua jest niekompletna i urywana. Przypomnijmy sobie cytowanego w tym rozdziale winia, ktry mwi, e nigdy nie postpi brutalnie, ale raz musia kogo zabi. Interpretujemy to jako wypowied wewntrznie sprzeczn, poniewa traktujemy j jako pojedyncz jednostk mylow. Wizie natomiast mg w niej zawrze dwie niezalene jednostki: Nigdy nie popeniem brutalnego przestpstwa" i Raz kogo zabiem". Wikszo z nas potrafi czy idee tak, e s zgodne z jakim podstawowym tematem, ale psychopaci najwyraniej maj z tym problemy. Pomaga to zrozumie przedziwne niekonsekwencje i sprzecznoci, ktre czsto pojawiaj si w ich wypowiedziach, i moe rwnie tumaczy ich neologizmy (zestawianie sylab w sposb, ktry wydaje im si logiczny, ale dla innych jest absolutnie bdny). Sytuacja taka przypomina film, w ktrym jedna scena odbywa si przy duym zachmurzeniu, a druga - rzekomo nastpujca kilka minut pniej - w penym socu. Niewtpliwie sceny nie byy krcone w ten sam dzie, a reyser nie zauway rnicy przy montau. Niektrzy widzowie - podobnie jak niektre ofiary psychopatw - nie dostrzeg tu adnej sprzecznoci, zwaszcza jeli bd zaabsorbowani akcj filmu. Jeszcze inna obserwacja dotyczca sposobu mwienia psychopatw: ich jednostki mylowe s nie tylko niedue, lecz take dwuwymiarowe, pozbawione emocjonalnych sensw. Wikszo z nas dobiera sowa, kierujc si zarwno ich znaczeniem sownikowym, jak i konotacjami uczuciowymi. Psychopata natomiast n'e musi przeprowadza tak starannej selekcji, bo jego sowa nie s obcione adunkiem emocjonalnym i mog by wykorzys wane w zdumiewajcy dla nas sposb. Na przykad psychopata nie widzi niczego niewaciwego w mwieniu kobiecie kocham ci" tu po tym, kiedy j pobi, lub w tumaczeniu komu: Musiaem jej przyoy, eby nauczya si dyscypliny, ale wie, e j kocham". Dla wikszoci z nas te dwa wyda-

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

175

rzenia (wyznanie mioci i pobicie) byyby logicznym i afektywnyabsurdem. A oto zadziwiajca wypowied czowieka (z wysokim wynikiem na Skali Obserwacyjnej...), ktry odsiadywa trzyletni wyrok za kradzie i oszustwo - podstpem nakoni owdowia matk do zacignicia kredytu hipotecznego w wysokoci dwadziestu piciu tysicy dolarw, ukrad pienidze i uciek, pozostawiajc j z dugiem, ktry kobieta musi spaca ze skromnej pensji urzdniczej: Moja matka to wspaniaa osoba, ale martwi si o ni. Zbyt ciko pracuje. Naprawd mi na niej zaley i chc pomaga jej w yciu". Zapytany o ukradzione pienidze, przyzna: Mam ich jeszcze troch schowanych i kiedy std wyjd, zamierzam poszale". Zapewnienia o przywizaniu do matki byy niezgodne nie tylko z udokumentowanym postpowaniem wobec niej, ale take z wyjawionymi planami wykorzystania skradzionych pienidzy. Kiedy zwrcono mu uwag na t sprzeczno, odpar: No tak, kocham matk, ale jest ju dosy stara, a jeli sam si o siebie nie zatroszcz, kto to zrobi?".

O CZYM TO JA...
Najnowsze badania dowodz, e wypowiedzi psychopatw s czasami nieco dziwaczne, jako przejaw oglnej tendencji do zbaczania ze szlaku" . Psychopata mianowicie czsto zmienia temat,
' ' S. Williamson, Cohesion i Coherence in the Speech of Psychopaths, nieopubliko- wana praca doktorska, Uniwersytet Kolumbii Brytyjskiej, Vancouver, Kanada.
podejmuje nieoczekiwane wtki i nie umie prosto czy zwrotw i zda. Fabua, chocia do chaotyczna, przypadkowemu suchaczowi moe wydawa si do przyjcia. Jeden z badanych przez nas psychopatw tak odpowiedzia na prob rozmwczyni o opis jakiego silnego doznania emocjonalnego:

176

Psychopaci s wrd ras

Och, to trudna sprawa. Mnstwo przykadw. Pamitam, e kiedy... no... przeszedem na czerwonym wietle i nie byo adnych samochodw, nie? Wic z czego robi afer? Gliniarz napad na mnie bez powodu i naprawd mnie wnerwi. Waciwie nie przeszedem na czerwonym wietie. Prawdopodobnie byo jeszcze te.., wic po co si czepia? Problem z glinami polega na tym, e... no... zwykle prbuj udowodni swoj wadz. Udaj twardzieli, nie? Mnie tam specjalnie na tym nie zaley. Ja jestem bardziej typem romantyka. Jak pani myli? Znaczy si, gdybym nie by w wizieniu... powiedzmy, e spotkalibymy si na imprezie... eee... i chciabym si z pani umwi, na pewno by si pani zgodzia, co?" Sowom tym towarzyszyy zamaszyste ruchy rk i przesadna mimika - dramatyczny popis, ktry nie pozwoli rozmwczyni dostrzec, co si dzieje. Nagranie wideo dowiodo jednak wszystkim - w tym naszej zakopotanej badaczce - e wizie nie tylko mwi nie na temat, ale prbowa flirtu. Psychopaci czsto nie odpowiadaj na postawione im pytania lub odpowiadaj wymijajco. Na przykad pewien psychopata z naszego projektu badawczego spytany, czy miewa wahania nastrojw, odpar: Wahania? - znaczy - niektrzy mwi, e zawsze s zdenerwowani, ale czasem wydaj si cakiem spokojni. Wic chyba maj wahania nastrojw. Pamitam, e kiedy... no... byem troch zdoowany i... przyszed kumpel, i ogldalimy mecz w telewizji, i... no... zaoylimy si o wynik, no i kumpel wygra..., 1 czuem si cholernie kiepsko". Ponadto psychopaci niekiedy wyraaj si w sposb trudny d0 zrozumienia: Spotkaem takich dwch facetw w barze. Jeden by| dilerem, a drugi alfonsem. Przyczepili si do mnie i daem mu p0 ryju" mwi pewien badany przez nas psychopata. Ale kto wtedy oberwa: diler czy alfons? Oczywicie, drobne zakcenia zdarzaj si take w rozmowach ludzi normalnych - na og wynikaj po prostu z niedbaoci i chwilowego rozproszenia uwagi. W wypowiedziach psychopatw

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

177

natomiast zakcenia s czstsze, powaniejsze i mog wskazywa na jak uomno w organizacji procesw mentalnych - ale nie w ich zawartoci. Wanie s p o s b czenia sw i zda, a nie ich t r e , wiadcz o nienormalnych cechach. Warto wspomnie, e w wypowiedziach schizofrenikw dziwaczna jest zarwno forma, jak i tre. Na przykad jeden z naszych badanych, ktremu pniej postawiono diagnoz schizofrenii, tak zareagowa na pytanie: Czy miewa pan wahania nastrojw?": Jestem po prostu takim... zwolennikiem teorii... eee..., e ycie jest bardzo krtkie i e jestemy tu przez krtki czas, wic... wic i tak wszyscy umrzemy w ktrym momencie, no i... eee... przejdziemy do zupenie nowego wymiaru i problemy tego wiata rozwi si dla nas, i bdziemy mieli nowy zestaw problemw i nowy zestaw radoci..., ktry z nich... eee... nie twierdz, e dobrze orientuj si w tych sprawach". Osobliwa i niezbyt zrozumiaa jest tu zarwno forma, jak i tre. Przytoczona wyej odpowied psychopaty na to samo pytanie, chocia odbiega od tematu i brzmi nieco dziwnie, moe by interpretowana jako wymijajca lub przebiega. atwiej dostrzeemy w niej jaki sens ni w sowach schizofrenika. Wiadomo, e psychopaci umiej przekonujco symulowa chorob umysow, jeli jest to dla nich korzystne. Na przykad opisywany w drugim rozdziale wizie potrafi zaatwi sobie miejsce na oddziale psychiatrycznym - a pniej wydosta si stamtd - zrcznie odpowiadajc na pytania testu psychologicznego.

= Kilka lat temu twrcy hollywoodzkiego filmu penometraowego o psychopatycznym seryjnym mordercy poprosili mnie o konsultacj. Bardzo zaleao im na wiernym oddaniu charakteru psychopaty i starannie badali to zagadnienie. Pewnego dnia jednak zadzwoni do mnie zdesperowany scenarzysta. Co mam zrobi, eby bohater byt i n- t e r e s u j c y ? zapyta. - Prbuj wnikn w jego sposb mylenia, ukaza jego motywy, denia i

178

Psychopaci s wrd ras

problemy tak, eby byty przekonujce dla widzw, ale nic z tego nie wychodzi. Ci faceci [dwaj psychopaci w filmie] s zbyt do siebie podobni i w gruncie rzeczy nie kryj w sobie nic ciekawego".
W pewnym sensie scenarzysta trafi w sedno: psychopaci w filmie i literaturze s na ogt

dwuwymiarowi, bez gbi emocjonalnej, bez pogmatwanych pragnie, konfliktw i psychicznego zamtu, ktre sprawiaj, e nawet zwyczajni ludzie s interesujcy i zrnicowani. Psychopaci to nieodmiennie postaci papierowe, a cho wiele wysiku wkada si w obrazowe, krwawe i w zasadzie niepotrzebne przedstawianie ich z a c h o w a Hannibal Lecter w Milczeniu owiec imponuje pompatyczn erudycj i przy kadej okazji folguje swoim kanibalistycznym skonnociom - rzadko dowiadujemy si czego wicej o ich motywacji. Niewykluczone, e filmowe i literackie ujcia odzwierciedlaj do pewnego stopnia rzeczywisto. Badania nad wewntrznym wiatem psychopatw ukazuj nam bezbarwny krajobraz. yciowa filozofia tych ludzi jest zwykle banalna, niedojrzaa i pozbawiona szczegw, ktre wzbogacaj ycie normalnych osb dorosych.

Szczeglnie wymownego przykadu zrcznoci, z jak psychopa-

C1

manipuluj dowiadczonymi psychiatrami i psychologami, dostar- Cza napisana przez Terry'ego Ganeya ksika o Charlesie Hatcherze, ktry zabi przynajmniej szesnacie osb, bo szuka emocjonujcych Wrae . Oskarony o zamordowanie szecioletniego chopca, kur----------Materia i cytaty pochodz z: T. Ganey, St. Joseph's Children. A True Story of error and fustice, New York 1989.

sowa pomidzy salami rozpraw i sdowym szpitalem psychiatry^ nym. Psychiatrzy wyznaczeni przez sd uznali go za niezdolnego do uczestniczenia w procesie, psychiatrzy szpitalni stwierdzili natomiast e moe w nim uczestniczy. Po dugiej serii sprzecznych orzecze medycznych Hatcher znuy si ca zabaw i zacz wykorzystywa swoje talenty do przechytrzenia prawnikw i sdu. Dowody przedstawione w tym rozdziale sugeruj jednak, e nie tylko wykazywana przez psychopat umiejtno manipulacji utrudnia klinicystom ocen jego poczytalnoci. Rozmowa, w ktrej psychopata wygasza sprzeczne, odbiegajce od tematu i sabo

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

179

powizane twierdzenia, niewtpliwie wpywa na profesjonalny osd. Na przykad, podczas procesu Johna Wayne'a Gacy'ego przedsibiorcy z Chicago i seryjnego mordercy, ktry zabawia chore dzieci przebrany za klauna Pogo - psychiatrzy wielokrotnie skadali sprzeczne
153 ^^k

owiadczenia Eksperci zatrudnieni przez prokuratur uznali, e Gacy jest psychopat i czowiekiem poczytalnym, za eksperci obrony uwaali go za psychotyka i czowieka niepoczytalnego. Psycholog orzek, e Gacy to psychopatyczna lub antyspoeczna osobowo z dewiacj seksualn, a jego wypowiedzi s pene sprzecznoci, wykrtw, racjonalizacji i usprawiedliwie. Psychiatra stwierdzi, e Gacy po prostu lubi mwi. Zapytany, czy potok wymowy Ga- cy'ego nie obejmuje lunych skojarze, typowych dla schizofrenii: Jeli pan Gacy przyznaje z jednej strony [...], e kogo zabi, a z drugiej - oznajmia, e tego nie zrobi, czy jest to lune skojarzenie?". w psychiatra odpar: Moim zdaniem, jest to kamstwo. Moim zdaniem, [Gacy] nie pamita, co mwi poprzedniego dnia, ponie154

wa kamie" . awa przysigych odrzucia argument o niepoczytalnoci Gacy'ego i opowiedziaa si za kar mierci. Lune skojarzenia" Gacy'ego oraz jego sprzeczne twierdzenia i kamstwa mog po prostu wynika z niedbaoci i braku troski o przej153 154

Materia! i cytaty pochodz z: T. Cahill, Buried Dreams, New York 1987. Tame, s.

338.

Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza

180

j^ysto wypowiedzi lub by elementem strategii, ktra ma na celu zrnylenie suchacza. W wietle materiau przedstawionego w tym rozdzia moemy jednak przypuszcza, e zachowania te s rwnie spowodowane wadliwymi, a moe nawet zaburzonymi relacjami midzy zdarzeniami zachodzcymi w umyle a monitorowaniem wasnej mowy - gr w umysowe scrabble bez caociowego skryptu. Pojawia si tu wane pytanie: skoro ich wypowiedzi nieraz bywaj osobliwe, dlaczego psychopaci s tak przekonujcy, tak atwo nami manipuluj i popeniaj oszustwa? Dlaczego nie dostrzegamy sprzecznoci w ich sowach? Odpowiem krtko: poniewa trudno jest przenikn ich mask normalnoci. Ich jzykowe dziwactwa s niekiedy zbyt subtelne, aby rozpozna je przypadkowy suchacz, a psychopaci potrafi urzdzi wspaniale przedstawienie. Zwodzi nas nie tre, lecz ich sposb mwienia oraz gra na naszych emocjach, ktr uprawiaj za pomoc sw.

Kiedy niedawno wygaszaem prelekcj na uniwersytecie w Kalifornii, siedzcy na sali jzykoznawca sformuowa tez, e pod pewnymi wzgldami psychopaci przypominaj wprawnych gawdziarzy, Obie grupy posuguj si przejaskrawion mow ciata i przernymi zwrotami akcji, ktre podtrzymuj zainteresowanie suchaczy. Dla niejednego suchacza sposb opowiadania historii jest przynajmniej rwnie wany jak sama historia. Jzykoznawca argumentowa, e w tym rozumieniu psychopaci s dobrymi gawdziarzami. Trzeba jednak zauway, e przy opowiadaniu historii skrypt jest na ogt bardziej konsekwentny i spjny logicznie ni skrypt wykorzystywany przez psychopat. Ponadto celem opowiadania historii jest midzy innymi dostarczenie rozrywki i nauki, psychopata natomiast dy przede wszystkim do wadzy i samozadowolenia.

A ZATEM S PSYCHICZNIE CHORZY?


Sprzeczne, niespjne wypowiedzi! Ubstwo emocjonalne! Jestem Pewien, e czytelnicy zmagaj si teraz z dokuczliwym pytaniem: czy

ci ludzie s psychicznie zdrowi? Czybymy wracali do starej debaty: albo chorzy, albo li? Po wykadzie na temat psychopatii i mowy, ktry wygosiem podczas psychiatrycznej konferencji na Florydzie, podszed do mnie psychiatra sdowy i stwierdzi: Paskie badania sugeruj, e pSy. chopaci cierpi na zaburzenia umysowe i by moe nie s tak odpowiedzialni za swoje postpowanie, jak przypuszczalimy. Do tej pory diagnoza psychopatii bya dla wielu mordercw wyrokiem mierci. Czy teraz to si zmieni?". Interesujce pytanie. Jak wspominaem, psychopaci speniaj kryteria zdrowia psychicznego obowizujce wspczenie w systemie prawnym i psychiatrii. Rozumiej zasady spoeczne oraz konwencjonalne znaczenie dobra i za. Potrafi kontrolowa swoje zachowanie i s wiadomi potencjalnych konsekwencji wasnych czynw. Ale wiedza ta niekoniecznie odstrasza ich od dziaa antyspoecznych. Niektrzy obserwatorzy argumentuj, e psychopata wykazuje brak umysowych i emocjonalnych mechanizmw potrzebnych do przeksztacenia znajomoci zasad w zachowanie akceptowane przez spoeczestwo. Jeeli - twierdz - nie potrafi rozwin w sobie sumienia, nie jest zdolny do poczucia winy i skruchy oraz ma problemy z monitorowaniem swojego postpowania i jego wpywu na innych, to niewtpliwie znajduje si w bardzo niekorzystnej sytuacji w porwnaniu z wikszoci z nas. Pojmuje intelektualne reguy gry, lecz reguy emocjonalne s dla niego niedostpne. Ta wspczesna wersja dawnej idei niepoczytalnoci moralnej moe by cakiem sensowna z punktu widzenia teorii, nie ma jednak znaczenia dla praktycznych decyzji dotyczcych odpowiedzialnoci za dokonane przestpstwo. Jestem przekonany, e psychopaci s wystarczajco wiadomi tego, co robi, aby odpowiada za swoje czyny.

182

Psychopaci s wrd ras

Rozdzia 9

MUCHY W PAJCZEJ SIECI

olicjant odsuwa si nieco, kiedy kobieta wysiada z samochodu. Jechaa wiejsk drog z prdkoci ponad osiemdziesiciu mil na godzin. Zgodnie z zasadami, kierowca zatrzymany za amanie przepisw drogowych nie powinien opuszcza pojazdu - stojcy przy samochodzie policjant zyskuje dziki temu fizyczn przewag i wzmacnia swj autorytet. Ale prowadzca samochd kobieta wysiada z tak pewnoci siebie, umiechaa si tak sympatycznie. Nie jest szczeglnie atrakcyjna, lecz jej bezporednie spojrzenie ma nieodparty urok. Policjant prosi o prawo jazdy i nie odpowiada na prby nawizania rozmowy - przez chwil. Ostatecznie jednak ulega wesoym zaczepkom i wypisuje tylko ostrzeenie. Miesic temu mwi - na tym odcinku drogi miertelnie potrcono chopca". Patrzy, jak kobieta wraca do samochodu i odjeda. Powstrzymuje si z trudem, eby nie pomacha jej na poegnanie. Wikszo z nas akceptuje warunki i zasady relacji midzyludzkich. Zawsze jednak trafiaj si tacy, ktrzy wykorzystuj swoj Powierzchowno i wdzik - naturalny lub zaaranowany - aby nakloni innych do postpowania wedug ich woli. I za kadym razem potrzeby i saboci ofiary" wspokrelaj wynik spotka, nia. Na og jest on stosunkowo nieszkodliwy - ot, element szych codziennych kontaktw. Ale tam gdzie pojawia si psychopata, spotkanie czy si z powanym zagroeniem. Psychopaci postrzegaj interakcje spoeczne jako zyskown okazj, wspzawodnictwo, prb si, z ktrej tylko jedna osoba moe wyj zwycisko. Ich celem jest manipulowanie i rabowanie - bez litoci i skruchy.

ZACZYNA SI PRZEDSTAWIENIE
Jak pisaem wczeniej, psychopaci wiele mwi, niekoniecznie jednak s artystami sowa. Budz zainteresowanie i zwodz nas nie tyle kunsztem jzykowym, ile odgrywanym przez siebie przestawi: niem. Atrakcyjny wygld, nieco charyzmy, potok sw, umiejtno rozpraszania uwagi, intuicyjne rozpoznawanie czuych punktw rozmwcy - wszystko to pomaga ukry czysto widowiskowy charakter psychopatycznych wypowiedzi. Przystojny, elokwentny psychopal oraz ofiara, ktra ma swoje saboci, to przeraajca kombinacja. Jeli samo przedstawienie nie wystarcza, spraw zwykle zaatwiaj zrcznie wykorzystane rekwizyty: sfaszowane referencje, imponujcy samochd, drogie ubranie, budzca sympati poza. Oczywicie, nie tylko psychopaci s zdolni do teatralnych wystpie. Wszyscy znamy ludzi, ktrzy chtnie si popisuj - ekstrawaganccy, przesadni w sowach i gestach, skonni do efekciarstwa. W relacjach z innymi bywaj powierzchowni i nieszczerzy, starajc si wywrze korzystne wraenie, poprawi swj wizerunek lub osign jakie zawodowe lub polityczne cele. Jednak w odrnieniu od psychopatw, nie pasoytuj na napotkanych osobach, wy* sysajc z nich yciow energi lub pozbawiajc majtku. Spoeczestwo bazuje na zaufaniu. Zwykle bardziej zwaamy na sowa rozmwcy ni na towarzyszce im niewerbalne sygnay: gestykulacj, mimik, umiech, kontakt wzrokowy. Kiedy jednak nasz rozmwca jest atrakcyjny i odgrywa sugestywne przedstawienie, hierarchia wanoci moe si odwrci: patrzymy na widowi- gko i nie koncentrujemy si na treci ".

Rekwizyty stosowane przez niektrych oszustw wydaj si czsto dziwaczne, nawet gupie, nie brakuje jednak ludzi atwowiernych. Pidziesicioszecioletni Ed Lopes przez sze lat podawa si za baptystycznego pastora, ktry odnalaz Boga w celi mierci. Twierdzi, e przez pitnacie lat pracowa jako patny zabjca dla mafijnej organizacji Murder Inc. i wykona dwadziecia osiem egzekucji. Ale - jak mwi swoim parafianom i innym wsplnotom religijnym

184

Psychopaci s wrd ras

w stanie Waszyngton - otrzyma porad duchow od Billy'ego Grahama, a petycje trzystu pidziesiciu funkcjonariuszy wiziennych skoniy komisj orzekajc o zwolnieniach warunkowych do wypuszczenia go na wolno. Po niedawnym zdemaskowaniu Lopes przyzna, e zama reguy warunkowego zwolnienia z zakadu karnego w Illinois, gdzie odsiadywa wyrok za zamordowanie drugiej ony, miertelne pobicie innej kobiety oraz ugodzenie noem i zaduszenie swojej dziewczyny. Jak zareagowali jego parafianie? Niektrzy byli wstrznici, ale inni zebrali pienidze na kaucj - zdumiewajco mat sum piciu tysicy dolarw - i popieszyli mu na pomoc. Sd szybko zmieni zdanie w sprawie kaucji i nakaza Lopesowi powrt do wizienia, gdzie rzekomy pastor mia oczekiwa na przeniesienie do Illinois11.

Psychopaci potrafi wprawnie posugiwa si mow ciaa i czasami trudno jest nie ledzi ich porusze. Zwykle te wkraczaj w nasz przestrze osobist - na przykad za pomoc intensywnego kontaktu wzrokowego, pochylania si do przodu, podchodzenia zbyt blisko do nas i tak dalej. Z reguy ich wystpy bywaj tak dramatyczne i denerwujce, e pomagaj im dekoncentrowa lub zastrasza, wywiera silne wraenie i przejmowa kontrol nad rozmwc, odwracajc jego uwag od wypowiadanych sw. Nie sy. chaam wszystkiego, co mwi, ale mwi przepiknie. Ma taki cudowny umiech" - zwierzaa si pewna kobieta, ofiara badanego przez nas psychopatycznego oszusta. Jeden z moich dawnych wsppracownikw, uwikany w sie namitnoci i kamstw utkan przez jego on, ktr uwaa za psychopatk, mwi: Zamienia moje ycie w pieko, ale bez niej jestem samotny. Zawsze robia co niesamowitego, wrcz szokujcego. Znikaa na par miesicy i nigdy nie tumaczya, gdzie si podziewaa. Przepucilimy mnstwo pienidzy - moje oszczdnoci, kredyt hipoteczny na dom. Ale dziki niej czuem, e naprawd yj. Kiedy bya w pobliu, miaem kompletny mtlik w gowie. Nie potrafiem

B, Rime, L. Schiaratura, Gesture and Speech, dz. cyt. Na podstawie Associated Press, 8 i 10 stycznia 1992,

Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci

185

myle o niczym oprcz niej". Maestwo rozpado si nagle, kiedy ona zamieszkaa z innym mczyzn, Nawet nie zostawia mi wiadomoci" - powiedzia ze smutkiem mj kolega.

TRAFI W CZUE MIEJSCE


Jeli napotkana osoba ma w swojej psychice jakie sabe punkty, psychopata z pewnoci odnajdzie je i wykorzysta. Ponisze przykady ilustruj niezwyk zdolno, z jak psychopaci wykrywaj nasze czue miejsca. Jeden z badanych przez nas psychopatw, oszust, wyzna w rozmow: W pracy najpierw oceniam klienta. Szukam punktu zaczepienia, jakiej szczeliny, ustalam, czego klient potrzebuje, i wtedy mu to daj. A pniej przychodzi pora spaty, z odsetkami. Przykrcam rub". William Bradfield, psychopatyczny nauczyciel, o ktrym wspominaem wczeniej, nigdy nie wybiera atrakcyjnych kobietr 1 Potrafi wyczu brak pewnoci siebie i samotno tak, jak 157 winia wyczuwa trufle" YV mrocej krew w yach scenie filmu Przyldek strachu psychopatyczny bohater grany przez Roberta De Niro hipnotyzuje swoim zachowaniem i w zasadzie uwodzi pitnastoletni dziewczyn, odwoujc si do jej ledwie rozbudzonej seksualnoci. Charakterystyczne dla psychopatw jest bezwzgldne wykorzystywanie osb samotnych. Pewien badany przez nas wizie wyszukiwa w barach przygnbione kobiety. Kiedy zamieszka z jedn z nich, przekona j, e bdzie potrzebowaa samochodu, sprzeda jej s w j za cztery tysice dolarw, a nastpnie, zanim formalnie zaatwiono transakcj, ulotni si szybko - samochodem, oczywicie. Kobieta bya zbyt zaenowana, eby wnie spraw do sdu.

157

186

Psychopaci s wrd ras

Niektrzy psychopaci, zwaszcza ci przebywajcy w wizieniach, nawizuj kontakt ze swoimi ofiarami poprzez gazetowe kciki samotnych serc. Listy czsto prowadz do odwiedzin i - w sposb nieunikniony - do rozczarowania i cierpienia ofiar. Kilka lat temu moja dawna studentka, mioniczka kotw syjamskich, zamiecia ogoszenie w takiej wanie rubryce. Dostaa sporo odpowiedzi od winiw, w tym od psychopaty, z ktrym wczeniej rozmawiaa w ramach naszego projektu badawczego. Jego list obfitowa w kwieciste wyraenia i sentymentalne opisy zachodw soca, spacerw w deszczu, wiernych uczu, pikna i tajemniczoci syjamskich kotw - a wszystko to raco kontrastowao z udokumentowan przeszoci tego czowieka, obfitujc w przypadki przemocy wobec mczyzn i kobiet. * Psychopaci bezlitonie wykorzystuj ludzk potrzeb znalezienia celu w yciu i eruj na sabych, zagubionych i bezradnych.
J. Wambaugh, Echoes in the Darkness, dz. cyt., s. 22-23.

Jeden z naszych badanych czytywa gazetowe nekrologi, szukajc osb w podeszym wieku, ktre wanie straciy ma lub on i zostay same. Kiedy, podajc si za konsultanta w sprawach aoby", przekona siedemdziesicioletni wdow, aby upowania go do zarzdzania jej majtkiem. Plan nie wypali bo czujny pastor z pobliskiego kocioa nabra podejrze, sprawdzi referencje konsultanta" i odkry, e jest to oszust na zwolnieniu warunkowym. Kobieta bya samotna i prbowaem wnie nieco radoci w jej ycie" - owiadczy nasz badany. Psychopaci umiej dostrzec i wykorzysta nasze kompleksy i brak wiary w siebie. W Milczeniu owiec Thomas Harris przedstawia wymown scen, w ktrej doktor Hannibal Lecter - rasowy socjopata" - szybko wykrywa i wyzyskuje saby punkt agentki Starling: jej lk przed okazaniem si pospolit".

Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci

187

Agentka Starling bya nowicjuszk w kontaktach z psychopatami, ale nawet ludzie oswojeni z tym zaburzeniem miewaj saboci, ktre mona wykorzysta. Prawie kady psychiatra, pracownik opieki spoecznej, pielgniarka i psycholog zatrudnieni przez jaki czas w szpitalu psychiatrycznym lub zakadzie karnym znaj przynajmniej jedn osob spord personelu, ktra znalaza si w kryzysie spowodowanym przez psychopatycznego pacjenta lub winia. Pewna pani psycholog o doskonaej reputacji (i niemal nieistniejcym yciu towarzyskim) ucieka z psychopat powierzonym swojej pieczy. Porzucona dwa tygodnie pniej - z oprnionym kontem bankowym i maksymalnym obcieniem kart kredytowych, zaman karier i zniszczonymi marzeniami o penym mioci zwizku - wyjania dziennikarzowi, e czua pustk w yciu i po prostu ulega pochlebstwom i obietnicom swojego pacjenta. Psychopaci wykazuj nieprzecitn zdolno do rozpoznawania i wyzyskiwania ciepych" kobiet - takich, ktre czuj gbok potrzeb pomagania i matkowania innym. Wiele z nich pracuje w instytucjach wiadczcych usugi publiczne: w szpitalach, opiece spoecznej, poradnictwie, i zwykle szuka w ludziach dobra, a pomija lub pomniejsza ich ze cechy: Miai takie straszne dziecistwo, potrzebuje kogo, kto go zrozumie", Sprawia kopoty, ale mog mu pomc". Kobiety te nieraz godz si z brutalnym traktowaniem, wierzc w swj zbawienny wpyw. W oczach psychopaty jednak same prosz si o emocjonalne, fizyczne i finansowe wykorzystanie. jedna z moich ulubionych anegdot dotyczy psychopatycznego winia, ktry nieustannie przyjmowa kobiece wizyty. Mia kryminaln, pen brutalnych czynw przeszo, nie by szczeglnie przystojny ani interesujcy w rozmowie. Cechowa si natomiast pewn cherubinkowatoci, ktra najwyraniej pocigaa wiele kobiet, w tym pracownice wizienia. Ktra z nich skomentowaa: Trzeba mu matkowa"; inna stwierdzia: Zawsze miaam ochot go przytuli".

157

188

Psychopaci s wrd ras

ZABJCZA ATRAKCYJNO
Zawsze zdumiewao mnie zainteresowanie wzbudzane przez przestpcw. Przypuszczam, e wielu z nas widzi ziszczenie swoich fantazji w postpowaniu tych, ktrzy nie wahaj si przekroczy prawa. Owe wyzwolone" dusze nieraz staj si bohaterami ludowymi lub wzorami dla osb, ktre s zbyt bojaliwe, aby urzeczywistni swoje rojenia o niegodziwoci". Naturalnie, wikszo ludzi starannie dobiera sobie bohaterw. Pedofile, drobni zodzieje i szalecy mniej nadaj si do tej roli ni buntownicy i uciekinierzy, choby tacy, jakich ukazuj filmy Bonnie i Clyde czy Thelma i Luiza. Chyba najdziwniejszego przykadu zabjczej atrakcyjnoci dostarczaj procesy synnych mordercw: szybko pojawia si zastp oddanych wielbicielek, wiernych korespondentek i gorliwych zwolennikw. Szczeglnie fascynujcy okazuj si psychopatyczni seryjni mordercy, ktrzy dokonali brutalnych zbrodni o podou seksualnym. Ted Bundy, Kenneth Bianchi, John Wayne Gacy i Richard Ramirez, na przykad, wywoywali prawdziwy entuzjazm w niektrych rzdach na sali rozpraw. Rozgos mylony jest ze saw i nawet najbardziej bezlitosny przestpca jawi si w takich okolicznociach jako znamienita osobowo. Seryjnych mordercw czyni si teraz bohaterami komiksw i gier planszowych, a ich podobizny umieszcza si na kartach kolekcjonerskich, ktre dawniej rezerwowano dla wybitnych sportowcw. W ksice o Richardzie Ramirezie, czczcym szatana Nocnym owcy", autor opisuje mod studentk, ktra pilnie przysuchiwaa si rozprawom wstpnym i przesyaa Ramirezowi listy miosne i swoje fotografie. Wspczuj mu gboko. Kiedy patrz na niego, widz przystojnego gocia, ktry zmarnowa sobie ycie, bo nie znalaz nikogo, kto by go poprowadzi" - wyjania' 8. Daniel Gingras, psychopatyczny zabjca odsiadujcy w Kanadzie trzy wyroki doywotnego wizienia za morderstwo i napa na tle seksualnym, przekona personel wizienny do przyznania mu jednodniowej przepustki, po czym zbieg i zabi dwie osoby, zanim po-

189

Psychopaci s wrd ras

nownie go schwytano. Pewna mieszkanka Kalifornii przeczytaa o tej sprawie, nawizaa korespondencj z Gingrasem i oznajmia, e chce wyj za niego za m. Po prostu zobaczyam jego zdjcie - powiedziaa - i ogarno mnie wspczucie". Wikszo z nas nie bardzo potrafi zrozumie, jak mona ignorowa potworne zbrodnie dokonane przez tych ludzi. Niewtpliwie jednak wrd ich zwolenniczek i zwolennikw znajduje si sporo osb, ktre pady ofiar wasnych psychicznych kompleksw. Niektre osoby kieruj si romantyczn potrzeb nieodwzajemnionej mioci, inne przyciga szum medialny lub atmosfera sensacji i za158

C.

Linedecker,

Night

Stalker,

New

York

1991,

s.

202-203.

Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci


groenia,

190

a jeszcze inne dostrzegaj godn walki spraw - obalenie kar}' mierci, nawrcenie grzesznika - lub wierz gboko, e popenione zbrodnie byy nieuniknion konsekwencj strasznych przeby w dziecistwie. Nie tylko mczyni winni brutalnych przestpstw budz ogromne zainteresowanie - jak dowodzi historia Lawrencii Bambenek. Bambenek (przez rodki przekazu nazwana Bambi") to dawny krliczek Playboya" i bya policjantka skazana za zamordowanie w Milwaukee poprzedniej ony swojego ma. Kiedy odsiadywaa wyrok, setki osb witoway jej urodziny na przyjciach w Grand Hotelu, a po jej ucieczce z wizienia trzysta osb uczestniczyo w zorganizowanym z tej okazji wiecu, machajc transparentami z napisem: Uciekaj, Bambi". Bambenek zbiega do Kanady, gdzie wkrtce j zapano. Wystosowana przez USA proba o ekstradycj wywoaa niekoczce si rozprawy, odroczenia i haaliwe poparcie dla Bambenek, ktra zapewniaa, e jest niewinn ofiar sytemu zdominowanego przez mczyzn. Jej twierdzenie, jakoby bya uchodczyni, ktra szuka schronienia przed amerykask niesprawiedliwoci, zostao negatywnie rozpatrzone przez kanadyjskie wadze i Bambenek deportowano do USA. Chocia zyskaa znaczny rozgos i bya tematem wielu artykuw prasowych, programw telewizyjnych i kilku przychylnych jej ksi*i~ 159
%

zek (sama napisaa jedn z nich) , wadze Milwaukee uznay j za bezlitosn zabjczyni, przebieg femrrie fatale. rodki masowego przekazu przedstawiay jej histori jako wymowny przykad strategii wykorzystaj swoje atuty", a take bezmylnego spoecznego zafascynowania urod i efektownoci. Niedawno uniewaniono jej Poprzedni wyrok i nakazano wszczcie nowego procesu. Bambenek nie zaprzeczya zarzutowi mniej powanego przestpstwa; na poczet
R M. Lee, Bambi. The face of a killer, The Sun" 3 listopada 1990; K. Radish, Bambi, Run. The Beautiful Ex-Cop Conoicted of Murder Who Escaped to Freedom ar>d Won America'$ Heart, New York 1992; L. Bambenek, Woman on Trial. Toronto 1992.

wyroku zaliczono jej lata spdzone w wizieniu i wypuszczono j wolno. Bya czstym gociem telewizyjnych talk-show.

ng

Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci

191

Dochodzenie Bambenek do sawy byo bardzo powolne w po. rwnaniu z karier Amy Fisher, Lolity z Long Island", skazanej za postrzelenie ony swojego rzekomego kochanka. Sprawa Fisher szybko staa si medialnym wydarzeniem. Powicono jej trzy filmy telewizyjne, w tym dwa prezentowane tego samego wieczoru. Zdegustowany zawodowy" przestpca, ktry bra udzia w jednym z naszych projektw badawczych, skomentowa: Byia nikim. Pniej chciaa odstrzeli gow onie swojego faceta i s p a r t a c z y a robot. A teraz wielka z niej gwiazda". W wikszoci wypadkw to przypochlebianie si osawionym mordercom jest stosunkowo niegrone: przestpca rzadko odnosi korzy, a gorliwcy nie znajduj si w prawdziwym niebezpieczestwie, przynajmniej dopki obiekt ich podziwu pozostaje w wizieniu. S nie tyle ofiarami manipulacji psychopaty, ile dobrowolnymi uczestnikami makabrycznego taca mierci.

ZNIEKSZTACANIE RZECZYWISTOCI
Pomijajc ju to porednie - i na og bezpieczne - obcowanie z ciemnymi stronami ludzkiej natury, trzeba stwierdzi ze smutkiem, e psychopaci czsto bez wikszego trudu zaspokajaj swoj potrzeb samozadowolenia, znajduj bowiem osoby skonne odgrywa rol ofiary. Niekiedy takie osoby po prostu nie chc przyj do wiadomoci, e s wykorzystywane. Na przykad, m jednej z badanych psychopatek gwatownie podwaa wiarygodno doniesie swoich znajomych, ktrzy ostrzegali, e ona go zdradza. By przekonany o jej szlachetnym charakterze nawet wtedy, gdy ucieka z innym mczyzn. Zaprzeczenie to wany mechanizm psychiczny, ktry pomaga nam eliminowa przykre informacje z naszej wiadomoci, ale moe te zamkn nam oczy na fakty oczywiste dla otoczeniaNiektrzy ludzie s odporni na prawd, poniewa potrafi znieksztaca rzeczywisto tak, eby odpowiadaa ich wyobraeniom

160

192

Psychopaci s wrd ras

0 p o d a n y m stanie rzeczy. Bya partnerka jednego z naszych psychopatw postrzegaa jego przestpcze dziaania jako wiadectwo mskoci. Patrzya na niego i widziaa urojonego, niemal idealnego mczyzn, niezwykle wraliwego [...] czowieka czynu [...] 1 bez lku", jak mwia. Naturalnie, jej projekcje pasoway doskonale do jego wizerunku wasnej osoby. Kobieta, ktra rygorystycznie przestrzega tradycyjnej kobiecej roli w relacjach z mczyzn, naraa si na prawdziw udrk, jeli wie si z psychopat. Natomiast psychopata bdcy mem kobiety, ktra postanowia by dobr on", wiedzie na og wygodne ycie. Dom jest dla niego niezawodnym wsparciem, bezpieczn baz, z ktrej realizuje swoje plany i wyrusza na poszukiwanie krtkotrwaych romansw. Znkana ona zwykle wie, co si dzieje, lecz uwaa, e powinna podtrzymywa swoje maestwo, zwaszcza jeli ma dzieci. By moe wierzy, e jeli bardziej si postara albo bdzie czeka cierpliwie, m si zmieni. Rwnoczenie za, tkwic w przyjtej przez siebie roli, obarcza si ca win za domowe niepowodzenia. Ignorowana przez ma, traktowana brutalnie lub zdradzana, powtarza sobie: Doo wicej stara, zadbam o niego tak, jak nie potrafi adna inna. A wtedy si przekona, ile dla niego znacz. Bdzie traktowa mnie po krlewsku". Psycholog sdowy J. Reid Meloy opowiedzia mi o nastpujcym przypadku : psychopata (z wyszym wyksztaceniem) powanie poturbowa swoj on. Kobieta napisaa pniej w dzienniku (ktry udostpnia Meloyowi): Potrzeba mu troskliwej opieki. Nie byam tak on, jak powinnam. Ale bd ni, bd, 1 przemieni ten gniew w co dobrego i mocnego". Przywizanie do ma i do ideau lojalnej, porzdnej" ony znieksztacio rzeczywisto w jej oczach i odebrao jej ca pewno siebie. W (niePrywatna

rozmowa, kwiecie 1991.

W artykule Nowa ofiara oszusta", napisanym dla czasopisma New Woman" ^p^l

Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci

193

dziernika 1991 roku, Kiki Olson rozwaaa niespodziewany skutek uboczny rosncej liczby niezamnych kobiet, ktre podejmuj prac wymagajc kwalifikacji. Samotna kobieta na dobrym stanowisku, ktra ma - lub moe p o y c z y - o d dwch do dwudziestu

tysicy dolarw i szuka mioci i pienidzy, jest naturalnym celem oszusta". Zdaniem Josepha D. Caseya, dyrektora wydziau do spraw przestpstw gospodarczych w biurze prokuratora okrgowego w Filadelfii - pisaa Olson - oszust, ktry eruje na aktywnej zawodowo, niezamnej kobiecie z pokanym dochodem, bdzie tropi swoj ofiar w uczszczanych przez ni miejscach - barach dla singli, klubach fitness, klubach towarzyskich - gdzie gromadz si samotne kobiety, szukajc czego wicej ni drinka, treningu czy taca. [...] Oszust j rozpozna. Dojrzy jej podatno na atak. Na tym polega jego zawd". Chocia oszust potrafi w kadym tumie wypatrzy kobiet, ktra bdzie dla niego rdem pienidzy, ubra, mieszkania i wyywienia, samochodw i poyczek bankowych, sam nie chce si odrnia od przecitnego zalotnika. Mimo wszystko, twierdzi Casey, moemy zaoy, e kto taki jest czowiekiem przystojnym, ujmujcym, elokwentnym. pewnym siebie, skonnym do manipulacji i bez wtpienia chwytajcym za serce".

znieksztaconej) rzeczywistoci, niestety, jest skazana na ycie pene rozczarowa i brutalnego traktowania. W zasadzie to samo mona powiedzie o kadej kobiecie i kadym mczynie, ktrzy maj nisk samoocen, silnie uzaleniaj si od innych i s niepewni wasnej tosamoci, a zawieraj blisz znajomo z psychopat lub psychopatk. Psychopaci wietnie potrafi wykorzystywa ludzi, ktrzy dostrzegaj w sobie jakie fizyczne lub psychiczne niedocignicia albo czuj si w obowizku podtrzymywa osobiste relacje bez wzgldu na to, jak bardzo s dla nich bolesne .
' Historie kobiet zafascynowanych skazanymi zabjcami przedstawia S. Isenbergi Women Who Love Men Who Kill, New York 1991. Psychiczne mechanizmy kieruj** tymi, ktrzy wi si z brutalnymi ludmi, omawia J.R. Meloy, Violent AttachmentSr Norhtvale 1992.

160

JAKIE MAMY SZANSE?


Wielu czytelnikw zapewne nabrao ju przewiadczenia, e w zasadzie nic nie mona uczyni, aby uchroni si przed napotkanymi w yciu psychopatami. Ale chocia psychopaci niewtpliwie znajduj si w korzystniejszej sytuacji, istniej sposoby na zminimalizowanie powodowanych przez nich cierpie i strat (rozmaite metody przetrwania omawiam w ostatnim rozdziale).

Rozdzia 10 RDA

PROBLEMU

- Zrozumiaam, wic nie ma sensu duej kama - powiedziaa pani Penmark do swojej crki Rhody. - Uderzya go butem. Std mia te lady w ksztacie pksiyca na czole i ramionach. Rhoda odsuna si powoli, z wyrazem cierpliwej konsternacji w oczach; pniej, rzuciwszy si na kanap, ukryia twarz w poduszce i rozszlochaa si aonie, zerkajc na matk poprzez splecione palce. Przedstawienie jednak nie byo przekonujce i Christine obserwowaa swoje dziecko z nowym dla niej, obiektywnym zainteresowaniem, mylc: Jest jeszcze amatork, ale z dnia na dzie nabiera wprawy. Doskonali technik. Za kilka lat jej wystpy nie bd wydaway si kabotyskie. Bdzie absolutnie przekonujca, jestem pewna".
William March, The Bad Seed

owyszy cytat pochodzi z bestselleru opartego na szokujcy10 i potwornym" pomyle: postaci dziecka zego od urodzenia Ksika opowiada o maej Rhodzie Penmark, ktrej prawdziwa natura odsania si, gdy dziewczynka morduje szkolnego kol eg?

Rozdzia 10. rda problemu

195

W tej maej byo zawsze co osobliwego, ale [rodzice] ignorowali jej dziwactwa, liczc, e z wiekiem upodobni si do innych dzieci, cho nigdy to

nie nastpio; pniej, kiedy miaa sze lat i mieszkali w Baltimore, zapisali
j do nowoczesnej szkoy o doskonaej reputacji, lecz po roku dyrektorka poprosia ich o zabranie dziecka. Pani Penmark przysza po wyjanienie i dyrektorka, z oczami utkwionymi w zoto-srebrnym koniku morskim wpitym w klapi jasnoszarego paszcza pani Penmark, oznajmia szorstko - jakby ju dawno wyczerpay jej si cierpliwo i uprzejmo - e Rhoda

jest samowystarczalnym, trudnym i nieczuym dzieckiem, ktre kieruje si wasnymi zasadami, a nie zasadami otoczenia. Jest wprawn i przekonujc kamczuch, co szybko odkryli. Pod pewnymi wzgldami wydaje
si znacznie dojrzalsza ni przecitne dziecko, pod innymi za prawie si nie rozwina. [...] Wszystko to jednak miao niky wpyw na decyzj szkoy: prawdziwym powodem usunicia Rhody jest to, e okazaa si zwykym, cho wcale zrcznym, zodziejaszkiem. [...] nie przejawia skruchy i lku typowych dla dziecistwa; nie jest te, oczywicie, zdolna do cieplejszych uczu, bo troszczy si wycznie o siebie102.

Historia opowiadana przez Marcha dotyczy gwnie matki Rhody, Christine Penmark, i jest histori poczucia winy. Christine, zmusiwszy si do ujrzenia prawdziwej, psychopatycznej natury swojej crki, stawia sobie dramatyczne pytanie: dlaczego w stosunkowo spokojnej, uporzdkowanej, penej mioci i obiecujcej atmosferze rodzinnego domu, jaki stworzya ze swoim troskliwym mem, Wyrosa maa morderczyni? Jakkolwiek wstrzsajca, powie Marcha wiernie oddaje rzeczywisto. Rodzice psychopatw mog w zasadzie tylko bezradnie patrze, jak ich dziecko poda drog egocentrycznego zaspokajania wasnych pragnie, przekonane o swojej wszechwadzy
W. March, The Bad Seed, Hopewell 1997, s. 40-41.
162 "

pierwszorzdnym znaczeniu. Rozpaczliwie szukaj pomocy u roz maitych psychologw i terapeutw, ale nic nie przynosi poprawy
i

196

Psychopaci s wrd ras

Zdumienie i bl stopniowo zastpuj oczekiwan rado z dziecka i wci powraca dokuczliwe pytanie: W czym popenilimy bd?"

MODZI PSYCHOPACI
Idea psychopatii w dziecistwie wydaje si wielu osobom nie do przyjcia. Przekonalimy si jednak, e pierwsze oznaki tego zaburzenia osobowoci pojawiaj si ju u maych dzieci. Pewna matka, ktra przeczytaa w prasie o moich badaniach, napisaa do mnie w wyranej desperacji: Syn zawsze by krnbrny i zamknity w sobie. W wieku piciu lat ustali rnic midzy dobrem i zem: dobre jest to, na czym go nie przyapano, ze jest to, za co nie unikn odpowiedzialnoci. Odtd zawsze kierowa si t zasad. Kary, rodzinne awantury, proby i groby, wizyty w poradni, nawet prba posania go na obz psychologiczny nie odniosy najmniejszego skutku. Syn ma teraz pitnacie lat i by siedmiokrotnie aresztowany". Inna matka pisaa, e s z mem zakadnikami chopca, ktrego adoptowali przed kilkoma laty. Odkd nabra samodzielnoci i dostrzeg swj talent do manipulacji i zastraszania, sta si gwnym aktorem w chaotycznym i rozdzierajcym rodzinnym dramacie. Kobieta wanie urodzia dziecko i oboje z mem bali si o jego bezpieczestwo w obecnoci adoptowanego syna . Wielu ludzi wzbrania si przed stosowaniem terminu p s y c h o p a t a wobec dziecka. Wspominaj o etycznych i praktycznych problemach zwizanych z okrelaniem dzieci pejoratywn nazw. Kliniczne dowiadczenie i empiryczne badania dowodz jednak, e
Historie o adoptowanych dzieciach, ktre wprowadzaj zamt do swoich nCr wych rodzin, nie s czym niezwykym. Wikszo wzmianek o wczesnych objawach psychopatii pochodzi jednak od biologicznych rodzicw.

podwaliny tego zaburzenia mona znale ju u bardzo modych osb. Psychopatia nie powstaje nagle, bez ostrzeenia, u dorosych. 7vviastuny profilu opisanego w poprzednich rozdziaach pojawiaj

Rozdzia 10. rda problemu


, . . . 164

197

si we wczesnym okresie ycia . Jak wskazuj ustalenia kliniczne i zasyszane wiadectwa, rodzice, ktrych dzieci zdiagnozowano jako psychopatw, w wikszoci uwiadamiali sobie, e dzieje si co niedobrego, jeszcze zanim dziecko poszo do szkoy. Chocia wszystkie dzieci zaczynaj swj rozwj nieskrpowane zasadami przyjtymi w spoeczestwie, niektre na zawsze pozostaj odporne na proces uspoeczniania. S w niewytumaczalny sposb inne" - bardziej samowolne, krnbrne, agresywne i skonne do kamstwa, niechtne bliszym kontaktom, mniej podatne na wpywy i nauk, gotowe wystawia tolerancj otoczenia na cik prb. Wymienione poniej cechy wiadcz o odstpstwie od normalnego rozwoju w pierwszych latach edukacji: uporczywe, niewymuszone i z pozoru bezmylne kamstwa wyrana obojtno wobec cudzych uczu, oczekiwa i cierpie lub niezdolno do ich rozumienia buntownicza postawa wobec rodzicw, nauczycieli i wszelkich regu nieustanne powodowanie problemw i niewraliwo na nagany czy grob kary drobne kradziee w szkole i domu ciga agresja, terroryzowanie sabszych, bjki uporczywe wagarowanie, pne chodzenie spa, znikanie z domu skonno do maltretowania lub zabijania zwierzt wczesne eksperymenty z seksem wandalizm i podpalenia. ifij
Obserwacyjne badania nad rozwojem psychopatii i aspoecznych zachowa od dziecistwa do dorosoci przedstawiaj midzy innymi L.N. Robins Deuiant Children Grow Up, Baltimore 1966; D. Farrington, Antisocialpersonality from childhood to adult- hod, The Psychologist" 1991, nr 4, s. 389-394.

Rodzice takich dzieci nieustannie zadaj sobie pytanie: Co jesz. cze?". Pewna matka, absolwentka socjologii, opowiadaa mi, e jej crka - ktr bd nazywa Susan:

198

Psychopaci s wrd ras

prbowaa utopi swojego kotka w muszli klozetowej. Zjawiam si, kiedy zamierzaa znw spuci wod, i wydawaa si cakiem niewzruszona, moe troch zagniewana tym, e j przyapaam. Wspomniaam o tym mowi, a kiedy zapyta o to [Susan], ze spokojem owiadczya, e nic takiego si nie zdarzyo. [...] Nie bylimy w stanie si do niej zbliy, nawet kiedy bya zupenie maa. Zawsze chciaa narzuci nam swoj wol i jeli nie moga osign tego przymilnoci, urzdzaa dzikie awantury. Kamaa, nawet wiedzc, e znamy prawd. [...] Kiedy miaa siedem lat, urodzi nam si syn i [Susan] bez przerwy dokuczaa mu w okrutny sposb. Na przykad zabieraa mu butelk, dotykaa mu warg czubkiem smoczka i odsuwaa si natychmiast, kiedy usiowa ssa. [...] Skoczya ju trzynacie lat i cho czasem przybiera sodk, skruszon poz, zwykle przysparza nam mnstwa cierpie. Wagaruje, jest aktywna seksualnie i prbuje kra mi pienidze z torebki".

ZABURZENIA ZACHOWANIA I PSYCHOPATIA U NASTOLATKW


DSM-IV, diagnostyczna biblia" Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, nie notuje kategorii, ktra w peni uwzgldniaaby psychopatyczn osobowo u dzieci i modziey. Opisuje natomiast klas destrukcyjnych zaburze zachowania - destrukcyjnych spoecznie i czsto bardziej niepokojcych otoczenie ni osob z zaburzeniami. Podane s tam trzy nakadajce si na siebie podklasy: 0 z e s p n a d p o b u d l i w o c i p s y c h o r u c h o w e j , ktry charakteryzuje si nieodpowiednim rozwojowo stopniem nieuwagi, impulsywnoci i nadpobudliwoci

Rozdzia 10. rda problemu

199

z a b u r z e n i e z a c h o w a n i a - wzorzec uporczywych zachowa, ktre naruszaj podstawowe prawa innych osb i waniejsze spoeczne normy lub zasady odpowiednie dla tego przedziau wiekowego z a b u r z e n i a b u n t o w n i c z o-n i e p o s u s z n e - wzorzec negatywnych, nieprzyjaznych i aroganckich zachowa bez powanego naruszania podstawowych praw innych osb, ktre charakteryzuje zaburzenie zachowania. adna z tych kategorii diagnostycznych nie jest cakowicie trafna w odniesieniu do modych psychopatw. Najblisza wydaje si kategoria zaburzenia zachowania, nie ujmuje jednak emocjonalnych, poznawczych i interpersonalnych cech osobowociowych - egocentryzmu, braku empatii, poczucia winy i skruchy i tak dalej - istotnych dla diagnozowania psychopatii. Wikszo dorosych psychopatw zapewne speniaa w modoci kryteria zaburzenia zachowania, ale wikszo dzieci z zaburzeniem zachowania n i e bdzie psychopatami w dorosym yciu. Istnieje natomiast podklasa zaburzenia zachowania sabe wizi spoeczne, niski poziom lku, wysoki poziom agresji i inne cechy psychopatyczne" - ktra jest tosama z zaburzeniem definiowanym i diagnozowanym za pomoc Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych u dorosych' . Bardziej wymownych dowodw na psychopati u dzieci dostarczaj badania przeprowadzone niedawno w dwch orodkach poPrzegld literatury przedmiotu przedstawiaj B. Lahey, K. McBurnett, R. Loe- ker, E. Hart, Psychobiology of Conduct Disorder, [w:] Conduct Disorders in Children and Adolescents. Assessments and Interoentions, red. G.P. Sholevar, Washington 1995.

radnictwa psychologicznego w Alabamie i Kalifornii " . Dzieci, gwnie chopcy w wieku od szeciu do trzynastu lat, trafiy do poradni z powodu rnych problemw emocjonalnych, edukacyjnych i wychowawczych. Uczeni - pod kierownictwem Paula Fricka z uniwer-

200

Psychopaci s wrd ras

sytetu w Alabamie - oparli badania na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, oceniajc kade z dzieci pod wzgldem cech osobowociowych i zachowa, ktre opisaem w rozdziaach trzecim i czwartym. Zidentyfikowano grup dzieci, ktre wykazyway cechy emocjonalno-interpersonalne i spoecznie dewiacyjne zachowania bardzo zblione do wzorca charakterystycznego dla dorosych psychopatw. Dla badaczy zaangaowanych w ten projekt - oraz dla niezliczonych rodzicw, zdezorientowanych i zrozpaczonych dziecica psychopatia staa si ponur rzeczywistoci.

TRUDNE WYZWANIE: JAK REAGOWA?


Wikszo dzieci, ktre wykazuj psychopatyczne skonnoci, wczenie zwraca na siebie uwag nauczycieli i psychologw. Jest niezwykle wane, aby pracownicy szk i poradni rozumieli natur problemu, z ktrym si mierz. Jeli ich interwencja ma przynie jakikolwiek pozytywny skutek, powinna nastpi we wczesnym dziecistwie. Kiedy przyszy psychopata wkracza w wiek dojrzewania, szanse na zmian wzorca zachowa s ju nike. Niestety, wielu nauczycieli i psychologw, ktrzy maj do czynienia z takimi dziemi, nie stawia czoa wyzwaniu - z rozmaitych przyczyn. Niektrzy, decydujc si na podejcie czysto behawiory- styczne, wol leczy konkretne zachowania: agresj, nieuczciwo i tak dalej, a nie zaburzenie osobowoci z typowym dla niego splotem cech i symptomw. Inni obawiaj si dugoterminowych konUl Badania te opisano szczegowo [w:] P.j. Frick, B.S. 0'Brien, J.A. Wooton, K. McBurnett, Psychopathy and conduct prohlems in children, Journal of Abiiormal Psychology" 1994, nr 103, s. 700-707. sekwencji

grocych dzieciom lub nastolatkom, u ktrych zdiagno- zowano zaburzenie uwaane powszechnie za nieuleczalne. Jeszcze innym trudno jest uwierzy, e cechy i postawy, ktre widz u swoich modych podopiecznych, nie s jedynie przejaskrawionymi formami

Rozdzia 10. rda problemu

201

normalnego zachowania, skutkiem niewaciwej opieki rodzicielskiej lub niepodanego warunkowania spoecznego, a zatem nie poddaj si terapii. Wszystkie dzieci s w pewnej mierze egocentryczne, skonne do manipulacji i kamstwa, co po prostu wynika z ich niedojrzaoci argumentuj psychologowie, wywoujc niema konsternacj wrd rodzicw zmagajcych si z problemem, ktry nie zanika, a nawet si pogbia. Zgadzam si, e nadawanie psychologicznych etykietek dzieciom - i dorosym - nie powinno by traktowane jako bahostka. By moe najwikszym zagroeniem jest tu samospeniajca si przepowiednia": dziecko uznane za trudne" dopasowuje si z czasem do szablonu, otoczenie za - nauczyciele, rodzice, znajomi - przyczyniaj si do tego, niewiadomie komunikujc swoje negatywne oczekiwania. Nawet jeli uyte metody speniaj przyjte standardy naukowe, przy adnej diagnozie nie mona wykluczy bdu i niewaciwego jej zastosowania przez niedbaych lub niekompetentnych klinicystw. Czytaem o dziewczynie, u ktrej psychiatra rozpozna schizofreni. Jak si pniej okazao, dziewczyna bya godzona przez rodzicw, a kiedy zapewniono jej odpowiedni opiek, jej stan radykalnie si poprawi. W setkach innych znanych przypadkw - i zapewne w niezliczonych przypadkach nieujawnionych - bdna diagnoza psychiatryczna wywara olbrzymi wpyw na losy pacjenta. atwo te jest sobie wyobrazi, e konsekwencje te znacznie si pogbiaj, jeli z powodu zej diagnozy nie zauwaono innych, uleczalnych problemw. Z drugiej strony, n i e r o z p o z n a n i e , e dziecko wykazuje wiele lub wikszo cech osobowociowych, ktre definiuj psychopat, moe skaza rodzicw na niekoczce si wizyty u nauczycieli, psychiatrw i psychologw w daremnym poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, co zego dzieje si z ich dzieckiem i z n i m i sam y m i . Moe te prowadzi do serii niewaciwych terapii i interwencji, a wszystko to przy dotkliwych kosztach finansowych i emocjonalnych. Jeli trudno nam jest stosowa oficjalny termin diagnostyczny w odniesieniu do dzieci, nie rbmy tego. Nie zapominajmy jednak o

202

Psychopaci s wrd ras

rzeczywistym problemie: syndromie cech osobowociowych i zachowa, ktry zapowiada dugotrwae kopoty - bez wzgldu na to, jak go nazwiemy.

JASON
Niedawno posuylimy si wersj Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych w trakcie badania grupy modych przestpcw, chopcw w wieku od trzynastu do osiemnastu lat. Ich przecitny wynik by w y s z y ni wynik uzyskiwany przez dorosych kryminalistw, a ponad 25% mona byo okreli mianem psychopatw, zgodnie z przyjtymi kryteriami. Szczeglnie zaniepokoio nas odkrycie, e w czowce grupy znalaz si chopiec zaledwie trzynastoletni. Jason zacz popenia powane przestpstwa - wamania, kradziee, napady na modsze dzieci - p r z e d u k o c z e n i e m s z e c i u l a t . Pod wzgldem ldinicznych symptomw i zachowania nie rni si od znanych nam brutalnych dorosych psychopatw - z jednym ciekawym wyjtkiem: opowiadajc o swoich pogldach i postawie, by bardziej otwarty i bezporedni, mniej powcigliwy i nieszczery. Jego sowa budziy groz. Zapytany, dlaczego dokonuje przestpstw, w chopiec ze stabilnej, inteligenckiej rodziny opar: Bo lubi. Starzy szalej, kiedy wpadam w kopoty, ale mam to gdzie, dopki dobrze si bawi- Zawsze byem oryginalny". O innych ludziach, take swoich ofiarach, mwi: Chcecie zna prawd? Zrobiliby mnie w jajo, gdyby rnogi, tylko e jestem szybszy". Chtnie atakowa bezdomnych, a zwaszcza cioty", lumpiary" i dzieciaki na gigancie", bo s do tego przyzwyczajone. Nie lec skary si glinom. [...] Jeden gociu, z ktrym si pobiem, wycign kos i wziem mu j, i wsadziem mu w oko. Gania naokoo i wrzeszcza. Co za palant!". Jeszcze zanim rozpocz nauk w szkole, regularnie okrada rodzicw i pobliskie sklepy oraz terroryzowa inne dzieci, aby zdoby ich

Rozdzia 10. rda problemu

203

sodycze i zabawki. Czsto unika kopotw, kamic: Patrzyem prosto w oczy i wciskaem ludziom kit. wietna sprawa. Nadal to robi. Stara dawaa si nabra przez dugi czas". Nie ulega wtpliwoci, e spoeczestwo bdzie miao powane problemy z Jasonem. Nie jest to nastolatek, ktrego motywy i zachowanie mona atwo wytumaczy - nie jest niezrwnowaony emocjonalnie, nie wykazuje urazw neurologicznych, nie pochodzi ze spoecznie lub fizycznie niesprzyjajcego rodowiska. Niestety, kady pracownik orodkw poradnictwa dla dzieci i modziey, opieki nad modzie, organizacji spoecznych, domw poprawczych i systemu sdownictwa karnego zna kogo, kto bardzo przypomina Jasona. Od stuleci pytania pozostaj te same: Jak zrozumie takie dzieci? Jak spoeczestwo powinno reagowa i chroni siebie, rwnoczenie chronic prawa obywatelskie tych modych osb? Teraz, kiedy pogbiaj si symptomy rozpadu spoeczestwa, nie moemy duej pozwoli sobie na ignorowanie psychopatii wystpujcej u niektrych dzieci. P wieku temu Hervey Cleckley 1 Robert Lindner alarmowali, e niedostrzeganie psychopatw yjcych pord nas ju wywoao kryzys spoeczny. Dzisiaj nasze instytucje publiczne - szkoy, sdy, szpitale psychiatryczne - codziennie na setki sposobw zmagaj si z tym kryzysem, ale realno psychopatii wci pozostaje niezauwaona. Nasz jedyn nadziej jest jak najszybsze wykorzystanie wiedzy o tym zaburzeniu W przeciwnym razie nadal bdziemy stosowa plaster jako antidotum na chorob zagraajc yciu, a kryzys spoeczny bdzie si pogarsza! (wicej na ten temat w ostatnim rozdziale).

204

Psychopaci s wrd ras

PRZESTPCZO I PRZEMOC
W ostatniej dekadzie bylimy wiadkami nieubaganej i przeraajcej tendencji: dramatycznego wzrostu przestpczoci wrd nieletnich, grocego obezwadnieniem naszych instytucji spoecznych. Szczeglnie niepokoi rozwj narkomanii i zwikszajca si liczba brutalnych przestpstw - zabjstw, gwatw, rabunkw - i coraz modszy wiek ich sprawcw. Nieustannie szokuj nas i przygnbiaj ale ju nie dziwi - doniesienia o dzieciach poniej dziesitego roku ycia zdolnych do tego rodzaju bezmylnej przemocy, ktry dawniej by zarezerwowany dla zatwardziaych kryminalistw. Psycholog Rolf Loeber przypomina, e lekarze praktycy nigdy nie osigali znacznych sukcesw w rehabilitacji modych ludzi, ktrych antyspoeczne zachowanie byo ju zakorzenione, za terapie powodoway na og tylko krtkotrwa popraw. Loeber podkrela kwesti, ktr czsto przesaniaj nam doniesienia o aktach przestpczych w naszym spoeczestwie: Wzrost poziomu upoledzenia w dziaalnoci modocianych w latach szedziesitych i siedemdziesitych powinien rodzi obaw o zdolno czci tej generacji do wychowania nowego pokolenia. Upoledzone metody wychowywania dzieci to jeden z czynnikw decydujcych o tym, jak antyspoeczne bdzie nastpne pokolenie"loB. Innymi sowy: trzymajmy si mocno - najgorsze jeszcze przed nami.
R.Loeber, Deoelopment and Risk Factors of fuuenile Antisocial Behauior and Deli' nquency, Clinical Psychology Review" 1990, nr 10, s. 1-41; D. Farrington, AntisocW personality from childhood to adulthood. The Psychologist" 1991, nr 4, s. 389-394. R. Loeber, Deuelopment and Risk Factors..., dz. cyt., s. 3.

Rozdzia 10. rda problemu

205

Loeber pisze, e do przestpczoci prowadz rozmaite znane drogi i nielogicznoci, a wrcz gupot, z naszej strony byoby nie czyni wszystkiego, co moliwe, aby zablokowa je jak najwczeniej. To samo rozumowanie odnosi si - z jeszcze wiksz moc - do psychopatii. Ken Magid i Carole McKelvey odwouj si do bada nad psychopati, aby wytumaczy - przynajmniej czciowo - rosnc liczb przestpstw wrd nieletnich ". Dla zilustrowania swoich tez przedstawiaj niedawne nagwki gazet z caego kraju: Nastolatek z Kolorado czeka cierpliwie, podczas gdy matka dogorywa pocita i zatuczona przez dwch jego kolegw. Policja na Florydzie prbuje ustali, czy piciolatek zdawa sobie spraw z konsekwencji, kiedy zrzuca trzylatka z czwartego pitra klatki schodowej. Policjanci z Kansas City s zszokowani czynem zazdrosnego dwunastolatka, ktry zabi matk i modsz siostr podczas ktni o planowane przyjcie urodzinowe. Jedenastolatka z zamonej dzielnicy St. Louis nakazuje dziesicioletniemu koledze wynie si z jej podwrka, a kiedy chopiec nie odchodzi, strzela do niego z broni rodzicw. Chopiec umiera w szpitalu. Czteroletnia dziewczynka zabija swoich braci, trzymiesiczne blinita, rzucajc ich na podog po tym, kiedy jeden z nich przypadkowo zadrapa j podczas zabawy. Mgbym zacytowa dziesitki podobnych historii. Na przykad wadze miasteczka w jednym z zachodnich stanw rozpaczliwie
K. Magid, C.A. McKelvey, HighRisk. Children Without Conscience, New York 1989.

169

szukaj sposobu na dziewiciolatka, ktry - wedug zebranych wiadectw - gwaci i molestuje inne dzieci, groc im noem. Jest zbyt

206

Psychopaci s wrd ras

mody, eby stan przed sdem, a nie mona umieci g0 w orodku opiekuczo-wychowawczym, poniewa - jak wyjani przedstawiciel odpowiedniej instytucji - takie kroki podejmuje si tylko wwczas, gdy w niebezpieczestwie jest dziecko, a nie r. 1?0 jego onary Te straszne wydarzenia nie s skutkiem przypadku ani zwykym przejaskrawieniem normalnych zachowa, ktre ustpi z biegiem czasu. Staj si bardziej zrozumiae, kiedy przyjmujemy do wiadomoci, e osobowociowe cechy psychopatii wystpuj ju w modym wieku. wiadomo ta, jakkolwiek niepokojca, otwiera drog do bada nad psychopati w caym okresie ycia, a jest to niezwykle wane, jeli mamy wypracowa skuteczne metody interwencji i odkry, co sprawia, e jedno dziecko z tym zaburzeniem wyrasta na oszusta, drugie - na brutalnego przestpc, trzecie - na nieuczciwego biznesmena, polityka lub adwokata, a czwarte - by moe wykazujce mniej gron mieszank cech opisanych w rozdziaach trzecim i czwartym - na do produktywnego czonka spoeczestwa.

RDA
Kiedy mylimy o psychopatii u dzieci, szybko dochodzimy do zasadniczego pytania: dlaczego? Jak wspominaem wczeniej, wielu modych ludzi ulega wykolejeniu ze wzgldu na niesprzyjajce rodowisko spoeczne - brutalnych rodzicw, ubstwo, brak perspektyw zawodowych, niewaciwe towarzystwo - ale psychopaci wydaj si wykolejeni od samego pocztku. I znowu pada pytanie: dlaczego?
1,0

Offitials stymied by alleged rapist, Seattle Times" 21 lipca ] 992.

Niestety, mechanizmy wsptworzce osobowo psychopatyczn wci pozostaj zagadkowe. Warto jednak rozway kilka roboczych teorii na temat przyczyn psychopatii. Z jednej strony istnieje teza,

Rozdzia 10. rda problemu

207

zgodnie z ktr zaburzenie to jest gwnie rezultatem czynnikw genetycznych i biologicznych (natury), z drugiej - pogld, e psychopatia ksztatuje si wycznie pod wpywem niekorzystnego rodowiska spoecznego we wczesnym okresie ycia (wychowanie). Jak zwykle bywa w takich sporach, prawda ley gdzie porodku: psychopatyczne postawy i zachowania wynikaj zapewn e z p o c z e n i a czynnikw biologicznych i rodowiskowych.

NATURA
Dowody na genetyczne i biologiczne podoe temperamentu, zdolno pewnych typw uszkodzenia mzgu do wywoywania symptomw, ktre przypominaj psychopati, i wystpowanie psychopatycznych zachowa u dzieci dostarczaj podstaw do kilku biologicznych teorii dotyczcych rde psychopatii. Zgodnie z tezami socjobiologii, stosunkowo modej dyscypliny naukowej, psychopatia jest nie tyle zaburzeniem psychicznym, ile wyrazem pewnej uwarunkowanej genetycznie strategii roz171

rodczej . Socjobiologowie twierdz mianowicie, e jedn z naszych najwaniejszych rl yciowych jest rozmnaanie si - przekazywanie swoich genw nastpnemu pokoleniu. Wypeniamy to zadanie na rozmaite sposoby. Na przykad moemy mie nieliczne potomstwo i opiekowa si nim bardzo troskliwie, dajc mu due szanse na przetrwanie. Moemy te mie tak wiele dzieci, e niektre z nich na pewno przetrwaj, nawet jeli zaniedbamy je lub porzucimy. Psychopaci - wedug socjobiologw - wybieraj kracow wersj tej drugiej strategii: rozmnaaj si najczciej i nie troszcz si o los potomstwa, rozprzestrzeniajc swoje geny niemal bez osobistego zaangaowania. Dla psychopatycznych mczyzn najbardziej skuteczn metod jest tu wspycie z wieloma partnerkami

208

Psychopaci s wrd ras

seksualnymi - i szybkie ich porzucanie. Psychopata, ktry nie jest tak atrakcyjny, eby kobiety same o niego zabiegay, najatwiej osignie ten cel za pomoc kamstwa, manipulacji, oszustwa i faszywego przedstawiania wasnej pozycji. Jeden z badanych przez nas psychopatw, trzydziestoletni faszerz, stale znajdywa sobie konkubiny, poczynajc od szesnastego roku ycia. Majc luny kontakt z kilkoma gwiazdami rocka, podawa si za ich agenta i powiernika. Nietrudno byo mu przekona niedowiadczone piosenkarki, e moe pomc im w karierze. O ile mi wiadomo, zamieszka przynajmniej z omioma takimi kobietami i opuci je natychmiast, kiedy zaszy w ci. Zapytany o swoje potomstwo, odpar: O czym tu gada? Dzieciaki, i ju". Socjobiologowie nie twierdz, e prowadzc ycie seksualne, w i a d o m i e dymy do przekazania naszej puli genw. Sdz tylko, e natura daa nam rozmaite strategie osigania tego celu, a jedn z nich jest wanie strategia oszustwa wykorzystywana przez psychopatw. Kiedy zapytalimy pewnego psychopat, czy nawizuje liczne kontakty seksualne, poniewa chce mie dzieci i w ten sposb uzyska swoist niemiertelno genetyczn", rozemia si i powiedzia: Lubi si pieprzy, i tyle". Postpowanie psychopatycznych kobiet rwnie odzwierciedla strategi oszustwa: wspycie seksualne z wieloma mczyznami i brak troski o los potomstwa. Zawsze mog mie nastpn" - powiedziaa mi chodno pewna psychopatka, kiedy wspomniaem o jej dwuletniej crce zakatowanej przez jednego z jej licznych koDwudziestojednoletni Terry pochodzi z zamonej i szanowanej rodziny. Starszy brat jest lekarzem, modszy - stypendyst na drugim roku studiw. Terry odsiaduje dwuletni wyrok za swoje pierwsze przestpstwo: seri napadw sprzed roku. Jest psychopat. Mia - jak syszymy - stabilne ycie rodzinne, kochajcych i troskliwych rodzicw, wspaniae perspektywy. Bracia byli uczciwi i pracowici Jerry natomiast dryfowa przez ycie, biorc, co mu si nawino". Nadzieje i oczekiwania rodzicw znaczyy dla niego mniej ni dobra zabawa. Mimo wszystko rodzina wspieraa go emocjonalnie i finansowo przez cay okres dojrzewania,

Rozdzia 10. rda problemu

209

peen szalestw i zatargw z prawem - brawurowych przejadek samochodem, pijastwa - ale bez formalnych wyrokw. Przed ukoczeniem dwudziestu lat Terry zosta ojcem dwojga dzieci i gboko zaangaowa si w hazard i handel narkotykami, Kiedy nie mg ju wycign pienidzy od rodzicw, zacz napada na banki. Szybko trafi do wizienia. Nie siedziabym tutaj, gdyby starzy zachowali si, jak naley, kiedy ich potrzebowaem - mwi. - Co to za rodzice, ktrzy pozwalaj synowi gni w takim miejscu?" Zapytany o wasne dzieci, odburkn: Nigdy ich nie widziaem. Zdaje si, e oddano je do adopcji. Skd, u diaba, mam wiedzie!".

chankw (dwoje starszych dzieci ju wczeniej trafio do orodka opiekuczego). Kiedy zapytaem, dlaczego chciaaby urodzi kolejne dziecko, skoro wyranie nie zaleao jej na trzech poprzednich, odpara: Kocham dzieci". Podobnie jak wikszo badanych przez nas psychopatek, czynami cakowicie przeczya sowom. Psycho- patki z reguy zaniedbuj swoje potomstwo pod wzgldem fizycznym i emocjonalnym lub po prostu je porzucaj, przenoszc si od jednego partnera seksualnego do drugiego. Dramatycznym przykadem jest zachowanie Dian Downs, ktra maltretowaa, zaniedbywaa i w kocu prbowaa zabi swoje dzieci, nawizujc rwnoczenie szereg romansw. Staa si take zawodow" matk
. 1 7 2

zastpcz, gotow zaj w ci dla pienidzy


A. Rule, Smali Sacrifices, dz. cyt. Istotna jest take ksika napisana przez sam Downs, Best Kept Secrets, dz. cyt.

Oczywicie, osoby, ktre regularnie kami i oszukuj, na og} zostaj schwytane. Znacznie zmniejsza si wtedy ich skuteczno wkrtce wic szukaj nastpnych partnerw, spoecznoci i miejsca zamieszkania. Ich ruchliwy, koczowniczy tryb ycia i atwo z jak dostosowuj si do nowych warunkw spoecznych, mona uzna za przejaw nieustannej potrzeby wieych terenw rozrodu Jeszcze jedna uwaga. Niewykluczone, e zdolno do oszukiwania ma warto adaptacyjn w niektrych sektorach spoeczestwa tak skonnego do rywalizacji jak nasze. Specyficzne cechy osobowociowe mog wic

210

Psychopaci s wrd ras

niekiedy uatwia psychopatom wspinanie si po szczeblach kariery, a nie skazywa ich na wegetacj u dou drabiny spoecznej. Teoria socjobiologiczna uchodzi wprawdzie nieraz za intuicyjnie przekonujc, ale trudno jest zweryfikowa j naukowo: wikszo dowodw ma charakter poszlakowy i poredni. Znana ju od lat teoria biologiczna gosi, e - z niejasnych przyczyn niektre struktury w mzgu psychopaty rozwijaj si
173

w anormalnie wolnym tempie ". Teza ta ma dwojakiego rodzaju podstawy: podobiestwa midzy elektroencefalogramem dorosych psychopatw i normalnych nastolatkw oraz podobiestwa midzy niektrymi charakterystycznymi cechami psychopaty egocentryzmem, impulsywnoci, chci natychmiastowego zaspokojenia pragnie - i cechami dziecka. Zdaniem niektrych uczonych, oznacza to, e psychopatia po prostu odzwierciedla opnienie rozwojowe. Na przykad psycholog Robert Kegan z Uniwersytetu Harvarda uwaa, e za opisywan przez Cleckleya mask zdrowia psychicznego" kryje si nie osobnik niepoczyta174

ny, lecz dziewicio- lub dziesicioletnie dziecko .


1,3 Zob. R.D. Hare, Psychopathy. Theory and Research, dz. cyt. 1" R. Kegan, The child behind the mask: Sociopathy as dewelopmental delay, [w:l W.H. Reid, D. Dorr, J.I. Walker, J.W. Bonner III, Unmasking the Psychopath. NeW York 1986.

S to interesujce przypuszczenia, trzeba jednak zaznaczy, e wspomniane waciwoci fal mzgowych wi si take z sennoci i znudzeniem wystpujcym u normalnych osb dorosych i mog wynika nie tyle z opnionego rozwoju mzgu, ile z braku zainteresowania stosowanymi metodami pomiaru. Wtpi ponadto, czy egocentryzm i impulsywno u dzieci i psychopatw s rzeczywicie takie same. Sdz, e mao kto miaby problemy z rozpoznaniem motywacji, osobowoci i zachowa typowych dla normalnego dziesiciolatka i typowych dla dorosego psychopaty, nawet przy uwzgldnieniu rnicy wieku. Co waniejsze, niewielu

Rozdzia 10. rda problemu

211

rodzicw psychopatycznego dziesiciolatka mogoby pomyli go z jego zwyczajnym rwienikiem. Wedug interesujcej teorii biologicznej, psychopatia jest wynikiem wczesnego uszkodzenia lub zaburzenia czynnoci mzgu, zwaszcza jego przedniej czci, wanej dla funkcji wyszego rzdu. Hipoteza ta opiera si na pewnych podobiestwach w zachowaniu psychopatw oraz pacjentw z uszkodzeniem patw czoowych: midzy innymi sabej zdolnoci do dugoterminowego planowania, niskiej odpornoci na frustracj, pytkich uczuciach, draliwoci i agresywnoci, spoecznie niestosownym zachowaniu i impulsywnoci. Najnowsze badania jednak nie przynosz dowodw na uszko175

dzenie patw czoowych u psychopatw ". Ponadto podobiestwa midzy psychopatami i pacjentami z uszkodzeniem piatw czoowych mog by tylko powierzchowne, a w kadym
R.D. Hare, Performance of psychopaths on cognitiue tasks related to frontal lobe fiwction, Journal of Abnormal Psychology" 1984, nr 93, s. 133-140; S.D. Hart, A.E. Forth, R.D. Hare, Performance of mae psychopaths on selected neuropsychologi- cal'ests, Journal of Abnormal Psychology" 1990, nr 99, s. 374-379; J.J. Hoffman, R-W, Hall, T.W. Bartsch, On the relatioe importance of "Psychopathic" personality and ilcoholism on neuropsychologica! measures of frontal lobe dysfunction, Journal of Abnormal Psychology" 1987, nr 96, s. 158-160.

razie nie waniejsze ni rnice. Mimo to niektrzy badacze przekonuj, e jaka forma zaburzenia czynnoci pata czoowe go niekoniecznie polegajca na jego uszkodzeniu - moe tumaczy psychopatyczn impulsywno i czst niezdolno do pohamowania niewaciwych zachowa . Jak wiadomo, p}aty czoowe peni zasadnicz funkcj w regulacji zachowania, i cakiem sensowna wydaje si hipoteza, e z jakiej przyczyny - ze wzgldu na wadliwe cza", wczesny uraz - s niezbyt skuteczne w regulowaniu zachowania psychopatw.

212

Psychopaci s wrd ras

WYCHOWANIE
Moja ulubiona seria historyjek obrazkowych to Cahin & Iiobbes, W pewnej historyjce poirytowany Calvin krzyczy: Dlaczego musz ju i spa? Nigdy nie wolno mi robi tego, na co mam ochot! Jeszcze poaujecie, jeli z tego powodu wyrosn na jakiego psychopat!". Nikt nie wyrs na psychopat dlatego, e musia chodzi spa o rozsdnej porze" - odpowiada ojciec. Tak - mwi Calvin - ale nie pozwalacie mi take u tytoniu! Nigdy nie wiadomo, co moe doprowadzi mnie do ostatecznoci!"
" Zob. E.E. Gorenstein, J.P. Newman, Disinhibitory psychopathology: A new per- spectiue and model for research, Psychological Review" 1980, nr 87, s. 301-315; J.P. Newman, Reaction to punishment in extroverts and psychopaths. Implications for the impulsiue bchauior of disinhibited indiuiduals, Journal of Research in Personality" 1987, nr 21, s. 464-480; A.R. Damasio, D. Tranel, H. Damasio, Indiuiduals with sociopathic behauior caused by frontal damage fail to respond autonomically to social stimuli, Behavioral Brain Research" 1990, nr 41, s. 81-94. Uszkodzenie przedniej czci mzgu moe prowadzi do zachowa, ktre przypominaj zachowania psychopaty, midzy innymi: sabej zdolnoci do oceny i planowania, impulsywnoci, niepodatnoci na kary i niewaciwego zachowania w towarzystwie. Ale ta nabyta psychopatia" - wedug okrelenia niektrych badaczy - wyranie odbiega od zestawu cech osobowociowych i zachowa definiujcych psychopati. Niemniej badania nad pacjentami z uszkodzeniem mzgu mog dostarczy wskazwek co do natury psychopatii.

Calvin wyraa tu bodaj najpopularniejsze uoglnienie na temat


psychopatii: psychopatia jest skutkiem dowiadczonego w dziecistwie

urazu psychicznego lub niesprzyjajcych okolicznoci - ubstwa, emocjonalnej i fizycznej deprywacji lub molestowania, odrzucenia przez rodzicw, niekonsekwentnych metod wychowawczych i tak dalej. Niestety, wnioski z praktyki klinicznej i bada naukowych nie s tak rozstrzygajce. Oglnie rzecz biorc, nie znajduj jednak przekonujcych dowodw na to, e psychopatia wynika bezporednio z wczesnego oddziaywania czynnikw spoecznych lub rodowiskowych. {Zdaj sobie spraw, e moje stanowisko bdzie nie do przyjcia dla osb, ktre wyprowadzaj wszelkie antyspoeczne

Rozdzia 10. rda problemu

213

dziaania dorosych - od drobnych kradziey do masowych mordw - z maltretowania lub deprywacji w dziecistwie). Zaniedbywanie i brutalne traktowanie m o g wyrzdzi dziec177

ku ogromne szkody psychiczne . Wiele dzieci z takim urazem ma niszy iloraz inteligencji, jest bardziej skonnych do depresji, prb samobjczych, niekontrolowanego zachowania i narkomanii, a take przemocy i dziaa niezgodnych z prawem. W wieku przedszkolnym zaniedbywane i maltretowane dzieci czciej ni inne wpadaj w gniew, odmawiaj wykonania polece i wykazuj brak entuzjazmu. Rozpoczynajc nauk w szkole, s zwykle nadpobudliwe, atwo si rozpraszaj, nie potrafi panowa nad sob i nie ciesz si sympati rwienikw. Nie czyni to z nich jednak psychopatw. Nie ma wtpliwoci, e rozwizanie tych problemw dziecistwa doprowadzioby ostatecznie do radykalnego spadku przestpJ77
Wczesne czynniki ryzyka prowadzce do problemw w dorosym yciu, w tym przestpczoci i przemocy, omawiao wielu badaczy. Zob. na przykad: C,S. Widom, rhe Cycle ofViolence, Science" 1989, nr 244, s. 160-66; Deuelopment of Antisocial and Prosocial Behauior, red. D. Olweus, J. Bock, M. Radke-Yarrow, New York 1986; R- Loeber, Deuelopment and Risk Factors, dz. cyt.; J. McCord, Parental behavior in the cycle of aggression, Psychiatry" 1988, nr 51, s. 14-23; A. Raine, Antisocial Behavior nd Social Psychophysiology, [w:] Social Psychophysiology and Emotion. Theory and Clinical Applications, red. H.L. Wagner, New York 1988.

czoci i innych zaburze spoecznych. Ale jest mao prawdopodobne, e porwnywalnie zmniejszyaby si liczba psychopatw i drastyczno ich antyspoecznego zachowania.

SODKA, STRASZNA TESS


Pewien film telewizyjny ukazuje psychologa Kena Magida podczas pracy z szecioipletni Tess - istnym aniokiem o niewinnych, bkitnych oczach i zabawnie szczerbatej buzi. Film skada si gwnie z nagra sesji terapeutycznych. Opowieci o cierpieniach, jakie Tess zadawaa w nocy swojemu modszemu bratu Benjaminowi - dopki

214

Psychopaci s wrd ras

rodzice nie postanowili zamyka jej w pokoju, aby udrczony chopczyk mg spa bezpiecznie - nie tylko wywouj groz, ale te raco kontrastuj z naszym wyobraeniem dziecicego zachowania (imiona dzieci zostay zmienione). Brutalno Tess wobec Benjamina doprowadzaa nas do rozpaczy mwi dziennikarzowi przybrany ojciec dzieci. - Mylelimy z pocztku, e Benjamin ma problemy odkowe. Okazao si, e Tess bije go w nocy po brzuchu. Musielimy blokowa jej drzwi". Tess wykrada noe - due i ostre", jak przyznaa. Dlaczego je wzia, Tess?" - pyta Magid, eby zabi mamusi i Benjamina..." wyjania dziewczynka spokojnie. Narrator filmu opowiada, jak podczas jednego z czstych napadw wciekoci Tess chwycia Benjamina za gow i uderzaa ni o cementow posadzk. Matka si odrywaa jej rce od brata. - Tukam go i tukam - mwi Tess. - Nie przestawaam. - A mylaa wtedy...? - podpowiada terapeuta. - Mylaam, e trzeba go zabi. Magid prosi Tess, eby opisaa, jak traktuje zwierztka. - Wsadzam w nie szpilki. Mnstwo razy - mwi dziewczynka. Zabijam je. Przybrani rodzice Tess i Benjamina byli przeraeni zachowaniem crki- Szukajc wyjanienia, zbadali jej histori i odkryli, e dzieci, a zwaszcza Tess, doznaway w swojej biologicznej rodzinie okrutnego molestowania seksualnego, a take psychicznego i fizycznego zaniedbywania. Magid przedstawi Tess jako wymowny - owszem, poraajcy - przykad tego, co moe przydarzy si dziecku, ktre we wczesnym okresie ycia nie miao silnej wizi z rodzicami lub opiekunami. W ksice High Risk, opublikowanej po raz pierwszy w 1987 roku, argumentowa, e nieobecno takiej psychologicznej wizi na odpowiednim etapie rozwojowym - od narodzin do ukoczenia dwch lat - jest wan przyczyn problemw psychicznych i wychowawczych, w tym psychopatii

Rozdzia 10. rda problemu

215

Teorie przywizania nadal ciesz si popularnoci, w duej mierze dlatego e wydaj si wyjanieniem" wszystkiego - od lku i depresji przez rozszczepienie osobowoci i schizofreni do zaburze odywiania, alkoholizmu i konfliktw z prawem. Wikszo danych empirycznych pochodzi jednak z retrospektywnych opisw przey z wczesnego dziecistwa, a z pewnoci nie jest to bardzo 179 wiarygodne rdo naukowe . Nie znajdujemy te mocnych dowodw na to, e wczesne trudnoci z przywizaniem si do opiekunw maj cokolwiek wsplnego z rozwojem psychopatii. Wikszo czynnikw zewntrznych kojarzonych z brakiem wizi odrzucenie, deprywacja, zaniedbywanie, maltretowanie i tak dalej Magid obecnie uwaa, e psychopati warunkuj czynniki biologiczne i spoeczne (prywata rozmowa, 22 lipca 1993). We wpywowej pracy The Psychopatii. An Essay on the Criminal Mind, opublikowanej w 1964 roku, William i Joan McCord przekonywali, e wan przyczyn psychopatii s czynniki spoeczne. Ostatnio Joan McCord tak wypowiadaa si na ten temat: Zarwno odrzucenie przez rodzicw, jak i niekonsekwentne stosowanie kar s 'czone z etiologi psychopatii. [...] [Ale] dane miay charakter retrospektywny i zachowanie psychopaty mogo by nie tyle skutkiem rodzicielskiego odrzucenia, ile jego powodem" - Family Sources of Crime, referat wygoszony na posiedzeniu International Society for Research on Aggression, Turku, lipiec 1984 ; zob. take J. McCord, Parental behauior in the cycle of aggression, Psychiatry" 1988, nr 51, s. 14-23.

rzeczywicie miewa straszliwe skutki, a n i e k t r e z tych skutkw mog przypomina cechy i zachowania definiujce psychopati. Mala Tess z filmu telewizyjnego jest niewtpliwie wymownym przykadem. Nic jednak nie wskazuje na to, e niezdolno przy. wizywania si do opiekunw prowadzi do penej, lub niemal penej, gamy symptomw czonych z psychopati - w tym do charakterystycznej biegoci w manipulacji i d o wyranego b r a k u powanych objaww psychicznych obserwowanych u osb, ktre doznay urazw emocjonalnych ze strony swojego spoecznego i fizycznego otoczenia.

216

Psychopaci s wrd ras

Niektrzy badacze twierdz zatem, e psychopatia jest w y n i k i e m trudnoci z przywizaniem si do opiekunw we wczesnym dziecistwie, moim zdaniem natomiast trudnoci te s niekied y s y m p t o m e m psychopatii. Uwaam za prawdopodobne, e takie dzieci nie potrafi atwo si przywizywa, a w brak wizi jest zasadniczo skutkiem, nie przyczyn, zaburzenia. Moliwoci tej jako nie dostrzegaj osoby, ktre uwaaj niekorzystne rodowisko lub niewaciw opiek rodzicielsk za rdo wszelkiego za. Rodzice, ktrzy rozpaczliwie i daremnie podejmuj starania, aby zrozumie i dobrze wychowa swojego psychopatycznego syna lub crk, bd musieli zmaga si z podwjnie cikim brzemieniem, jeli spoeczestwo niesusznie uzna ich za winnych problemu. Ich dramatyczne poszukiwania odpowiedzi na pytanie, w czym popenili bd, raczej nie oka si owocne.

MODEL INTERAKTYWNY: NATURA I WYCHOWANIE


Jestem zwolennikiem pogldu, e psychopatia wynika ze skomplikowanej - i sabo rozumianej - wspzalenoci midzy czynnikami biologicznymi i rodowiskowymi. Pogld ten opiera si na dowodach, ktre wskazuj, e czynniki genetyczne warunkuj w peW' nej mierze biologiczne podstawy funkcjonowania mzgu i zasadnicz struktur osobowoci, co z kolei wpywa na to, jak reagujemy na yciowe dowiadczenia i rodowisko spoeczne i jak z nimi wspdziaamy . Elementy potrzebne do rozwoju psychopatii - w tym gboka niezdolno do empatii i penej gamy uczu, midzy innymi strachu czciowo wywodz si zatem z natury i by moe z jakich nieznanych nam biologicznych oddziaywa na rozwijajcy si pd i noworodka. W rezultacie szanse na uksztatowanie sumienia i wewntrznego mechanizmu kontroli, a take budow emocjonalnych pocze" z innymi ulegaj znacznej redukcji.

Rozdzia 10. rda problemu

217

Nie oznacza to, e psychopaci s skazani na niezmienn drog rozwojow - na odgrywanie spoecznie dewiacyjnej roli. Oznacza to natomiast, e ich biologiczne wyposaenie - surowiec, z ktrego rodowiskowe, spoeczne i edukacyjne doznania tworz niepowtarzaln jednostk - daje wte podstawy do procesu uspoeczniania i rozwoju sumienia. Posumy si prost analogi: garncarz ma zasadniczy wpyw na ksztat wyrabianego naczynia (wychowanie), ale waciwoci wyrobu zale take od rodzaju wykorzystywanej gliny (natura) .
Wrd najnowszych prac na temat dowodw, ktre wskazuj, e rnice w inteligencji, uzdolnieniach i osobowoci wi si ze zrnicowaniem genetycznym, naley wymieni: T.J. Bouchard, D.T. Lykken, M. McGue, N.L. Segal, A. Tellegen, Sources of human psychological differences. The Minnesota study oftwins reared apart, Science" 1990, nr 250, s. 223-228; T.J. Bouchard, M. McGue, Genetic and rearing enuiron- mental influences on adult personality. An analysis of adopted twins reared apart. Spe- cial Issue. Bioogical foundations of personality: Euolution, behauioral genetics, and psy- chophysiology, Journal of Personality" 1990, nr 58, s. 263-292; Temperament in Childhood, red. J.E. Bates, M.K. Rothbart, New York 1989; J. Kagan, J.S. Res- nick, N. Snidman, Bioogical bases of childhood shyness, Science" 1988, nr 240, s. 167- 171; J. Kagan, N. Snidman, Infant predictors of inhibited and uninhibited profiles, Psychological Science" 1991, nr 2, s. 40-44. Zwizek lku z psychopati w okresie dojrzewania omawiaj B. Lahey, K. McBurnett, R. Loeber, E. Hart, Psychobiology of Conduct Disorder, [w:] Conduct Disorders in Children and Adolescents. Assessments and toterventions, red. G.R Sholevar, Washington 1995. Wnioski z bada nad rodzin, bliniactwem i adopcj wskazuj, e przestpczo 1 brutalno oglnie, a psychopatia w szczeglnoci, pozostaj pod wpywem genetycz-

Chocia psychopatia nie wynika gwnie z niewaciwej opieki rodzicielskiej i niekorzystnych przey w dziecistwie, warunki te peni wan funkcj w ksztatowaniu materiau dostarczonego przez natur. Czynniki spoeczne i postawa rodzicw wpywaj na rozwj i sposb wyraania psychopatii. I tak, czowiek o cechach osobowoci psychopatycznej, ktry dorasta w stabilnej rodzinie i ma dostp do pozytywnych zasobw spoecznych i edukacyjnych, moe sta si oszustem, nieuczciwym urzdnikiem, nieetycznym przedsibiorc, politykiem, adwokatem. Kto inny, o podobnych cechach osobowociowych, ale pochodzcy z ubogiego lub

218

Psychopaci s wrd ras

niezrwnowaonego rodowiska, moe by wczg bez pracy, najemnikiem, brutalnym przestpc. W obu wypadkach czynniki spoeczne i metody wychowawcze pomagaj ksztatowa sposb w y r a a n i a psychopatii w dziaaniu, ale w mniejszym stopniu wpywaj na niezdolno do empatii i rozwoju sumienia. Warunkowanie spoeczne, choby intensywne, s a m o nie wystarcza, eby wytworzy umiejtno troszczenia si o innych lub gbokie wyczucie dobra i za. Korzystajc z wczeniejszej analogii, moemy powiedzie, e psychopatyczna glina jest znacznie mniej podatna na formowanie ni glina, z ktr zwykle maj do czynienia spoeczni garncarze.
nych i biologicznych skadnikw temperamentu i s ksztatowane przez czynniki spoeczne i rodowiskowe. Zob. na przykad: The Causes of Crime: New Biological Appro- aches, red. S.A. Mednick, T.E. Moffitt, S.A. Stack, Cambridge 1987; R. Plomin, J.C. De- Fries, D.W. Fulker, Natur and Nurture During Infancy and Early Childhood, Cambridge 1988; F. Sch ul singer, Psychopathy, heredity, and environrnent, [w:] Genetics, Enuiron- ment, and Psychopathology, red. S.A. Mednick, F. Schulsinger, J. Higgins i B. Bell, Amsterdam 1974, s. 177-195. Szczeglnie cenne s niedawne badania nad bliniac- twem, ktre przyniosy dowody na znaczenie czynnikw genetycznych dla zespou cech osobowociowych (opisanych w rozdziale trzecim) definiujcych psychopati (W.J- Li- vesley, K.L. Jang, D.N. Jackson, P.A. Vernon, Genetic and Enuironmental Contributions to Dimensions of Personality Disorder, referat wygoszony na posiedzeniu American Psychiatrie Association, Waszyngton, 2-7 maja 1992; A. Raine, Antisocial Behavior and Social Psychophysiology, [w:] Social Psychophysiology and Emotion. Theory ond Clinical Applications, red. H.L. Wagner, New York 1988.

Wynika std wane dla systemu sdownictwa karnego spostrzeenie, e jako ycia rodzinnego zdecydowanie sabiej oddziauje na antyspoeczne zachowania psychopatw ni na zachowania wikszoci ludzi. W kilku prowadzonych niedawno badaniach ocenialimy wczesny wpyw rodziny na pniejsz przestpczo osb o ce1B2 chach psychopatycznych i osb niemajcych takich cech . Nie znalelimy dowodw na to, e pochodzenie rodzinne psychopatw rni si od pochodzenia innych przestpcw. Jak mona

Rozdzia 10. rda problemu

219

byo oczekiwa, wikszo przestpcw wywodzi si z rodzin, ktre borykay si z problemami. Wrd przestpcw b e z cech psychopatycznych jako ycia rodzinnego wizaa si cile z wiekiem, w ktrym badany zaczyna popenia przestpstwa, oraz z charakterem tych przestpstw. Osoby z rodzin zmagajcych si z trudnociami odpowiaday po raz pierwszy przed sdem, majc okoo pitnastu lat, podczas gdy osoby ze stosunkowo stabilnych rodzin trafiay na aw oskaronych znacznie pniej, w wieku okoo dwudziestu czterech lat. Jako ycia rodzinnego nie miaa natomiast najmniejszego wpywu na pocztek dziaalnoci przestpczej psychopatw. Niezalenie od tego, czy rodzina bya stabilna czy niestabilna, psychopaci odpowiadali po raz pierwszy przed sdem przecitnie jako osoby czternastoletnie. Wnioski dotyczce przestpcw, ktrzy nie byli psychopatami, s zgodne z literatur na temat przestpczoci: niekorzystny
E. De Vi ta, A.E. Forth, R.D. Hare, Psychopathy, family background, and early referat wygoszony na posiedzeniu Canadian Psychological Association, Ottawa, czerwiec 1990.

criminality,

wpyw rodziny przyczynia si do wczesnych konfliktw z pra_ wem. Ale nawet udane ycie rodzinne, ktre wspiera zdrowe zachowanie u rodzestwa, nie zniechca psychopatw do bezwzgldnego zaspokajania wasnych pragnie. Trzeba wspomnie o wanym wyjtku od przedstawionych tu oglnych prawidowoci: nasze badania wskazuj, e psychopaci z niestabilnych rodzin popeniaj znacznie wicej b r u t a l n y c h przestpstw ni psychopaci z rodzin stabilnych, pochodzenie nie ma natomiast wyranego wpywu na brutalno innych przestpcw.

220

Psychopaci s wrd ras

Jest to zgodne z moj wczeniejsz tez, mianowicie e doznania spoeczne oddziauj na sposb wyraania psychopatii w praktyce. Psychopaci, ktrzy pod wzgldem emocjonalnym nie odrniaj brutalnoci od innych form zachowania, chtnie czerpi inspiracj ze swojego ubogiego, skonfliktowanego i penego przemocy rodowiska. Oczywicie, inni ludzie te ucz si brutalnych zachowa, ale nie korzystaj z tej wiedzy tak atwo jak psychopaci, majc wiksz zdolno do empatii i panowania nad swoimi odruchami.

PONOWNE SPOJRZENIE NA SPOECZESTWO KAMUFLAU


Wobec coraz powszechniejszych problemw spoecznych kwestia rde psychopatii zyskuje ogromne znaczenie. Niedawna historia z mojego miasta uwiadamia nie tylko dramatyczny wzrost przestpczoci wrd nieletnich, ale take rzeczywisto, ktra kryje si za statystyk. Trzynastoletni zabjca otrzyma najwyszy wyrok przewidywany w kanadyjskiej ustawie o nieletnich przestpcach - trzy lata wizienia - za miertelne pobicie dwunastolatka. Motyw zbrodni? Ofiara nie dostarczya zakupionej przez morderc marihuany wartej dwiecie pidziesit dolarw. Przestpstwo o zdecydowanie nie modzieczym charakterze . Sprawc, ktrego nazwiska nie ujawniono, opisywano jako skonnego do manipulacji, cwanego i kopotliwego od zawsze". Niezwykle wymowne s informacje o mordercy. Na przykad koledzy z ssiedztwa okrelali go jako anormalnego gocia, ktry wagarowa, pali marihuan i lubi gry wideo. [...] Zapytani o jego zainteresowania, powiedzieli: kradziee sklepowe. [...] Adwokat [...] mwi podczas rozprawy

Rozdzia 10. rda problemu

221

dotyczcej zwolnienia za kaucj, e zabjca zacz wamywa si do mieszka w wieku omiu lat. Dokonywa podpale ju jako dziewiciolatek, a w ostatnich trzech latach dziesiciokrotnie ucieka z domu. [...] Otrzyma wyroki za wamania, kradzie i posiadanie narkotykw. By wielokrotnie zawieszany w prawach ucznia za zakcanie spokoju i wagary. W sidmej klasie zosta usunity za szkoy, poniewa okrada program zaopatrywania dzieci w mleko. W wieku jedenastu lat codziennie pali marihuan, pniej regularnie zaywa haszysz, niekiedy kokain. [,..] Ogaszajc wyrok, [sdzia] przytoczy opinie lekarzy, ktrzy twierdzili, e sprawca wykazuje klasyczn postaw antyspoeczn. Nie doznaje poczucia winy tak jak inni i ma problemy z empati [...], oglnie rzecz biorc, nie zmienia si z upywem czasu". Brzmi znajomo? Moliwe, cho trudno formuowa diagnoz na odlego, opierajc si na niezbyt precyzyjnie przedstawionych informacjach. Chodzi tu zreszt nie o zdiagnozowanie modego przestpcy, lecz raczej o ten komentarz do okolicznoci zbrodni: Wedug pogosek krcych po [jego dzielnicy], a dwudziestu nastolatkw wiedziao, e oskarony dokona morderstwa ale nie powiedziao ani sowa".

Gangi zawsze stwarzay wspaniae moliwoci dla modego psychopaty. Jego impulsywne, egoistyczne, wyrachowane i agresywne skonnoci harmonizujz wieloma dziaaniami gangu, a nawet mog nadawa im ton. Chyba niewiele innych zaj dostarcza brutalnemu psychopacie tyle satysfakcji - i to tak bezkarnej. Gangi modzieowe s zamieszane w handel narkotykami, kradziee, zastraszanie i wymuszenia. Czsto rekrutuj

nowych czonkw w szkoach, a ich obecno na tym terenie nieustannie przypomina uczniom i nauczycielom o ich wpywie i potdze. Chocia aktywno gangw coraz bardziej niepokoi spoeczestwo, kary dla modych

gangsterw bywaj miesznie niskie. Niedawno dwch pitnastolatkw i szesnastolatek zostao

222

Psychopaci s wrd ras

oskaronych o rozmaite przestpstwa zwizane z przynalenoci do gangu, w tym napa, kradzie samochodu, posiadanie niebezpiecznego narzdzia i spowodowanie uszkodzenia ciaa. Wikszo zarzutw oddalono, poniewa rodzice nastoletnich wiadkw, obawiajc si zemsty, nie pozwolili swoim dzieciom zeznawa w sdzie. Jak powiedzia rzecznik policji, zatrwaajce jest to, e przestpca moe grobami zmusi ofiary do wycofania oskarenia", a do bezprawnego wywierania wpfywu na wiadkw dochodzi przy kadym procesie dotyczcym gangw. Gangi maj zbiorowe poczucie wadzy i bezkarnoci - bardzo podobne do postawy niektrych dziaajcych w nich psychopatw.

Jeli - jak uwaam - stopniowo zmierzamy ku akceptacji, wzmacnianiu, a niekiedy nawet pochwalaniu niektrych cech wymienionych na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych - im- pulsywnoci, nieodpowiedzialnoci, braku poczucia winy i tak dalej - to niewykluczone, e nasze szkoy wanie przeksztacaj si w mikrokosmos spoeczestwa kamuflau", gdzie autentyczny psychopata znajduje bezpieczn kryjwk, folgujc swoim destruktywnym, egoistycznym skonnociom i naraajc na szwank ca zbiorowo uczniw. Doprawdy niepokojce jest milczenie tych dwudziestu modych Kanadyjczykw, ktrzy syszeli o morderstwie, znali tosamo zabjcy, ale z jakich powodw nie powiedzieli nikomu ani sowa. wiadczyoby to, e nasze spoeczestwo nie tylko jest zafascynowane psychopatyczn osobowoci, ale wykazuje wobec niej coraz wiksz tolerancj. Jeszcze bardziej przeraa myl, e psychopaci mog sta si wzorami dla dzieci z dysfunkcyjnych rodzin lub rozbitych spoecznoci, gdzie uczciwo, przestrzeganie zasad i troska o dobro innych nie s w wysokiej cenie.

W CZYM ZAWINILIMY?"
Trudno wyobrazi sobie rodzicw psychopatycznego dziecka, ktrzy nie pytaliby samych siebie - niemal na pewno z rozpacz - W czym

Rozdzia 10. rda problemu

223

zawinilimy, skoro nasz syn / nasza crka zachowuje si w ten sposb?". Odpowied brzmi: prawdopodobnie w niczym. Podsumowujc nasze skpe informacje: nie wiemy, dlaczego niektre osoby staj si psychopatami, ale najnowsze dowody przecz powszechnej opinii, e wina spoczywa wycznie lub choby przede wszystkim na rodzicach. Nie oznacza to, e rodzice i najblisze otoczenie nie maj powodw do niepokoju. Rodzicielska postawa zapewne nie decyduje o zasadniczych elementach psychopatii, moe jednak oddziaywa na rozwj i sposb objawiania si tego syndromu. Nie ulega wtpliwoci, e niewaciwa opieka rodzicielska i niekorzystne rodowisko fizyczne i spoeczne mog zaostrza potencjalne problemy i gboko wpywaj na wzorce zachowa u dzieci. Zoona wspzaleno tych czynnikw pomaga ustali, dlaczego tylko nieliczni psychopaci popeniaj seryjne morderstwa, podczas gdy przewaajca wikszo wybiera karier zwykego" przestpcy, skonnego do szwindli biznesmena lub nieuczciwego prawnika. Chocia rda psychopatii pozostaj niejasne, dziki coraz bardziej precyzyjnym diagnozom i pogbiajcym si badaniom moemy zacz opracowywa lepsze metody postpowania z psychopatami w naszych spoecznociach. To wanie jest tematem kocowych rozdziaw tej ksiki.

W 1981 roku w kalifornijskim Milpitas trzynacioro nastolatkw przez trzy dni zachowywao milczenie w sprawie morderstwa dokonanego przez koleg na czternastoletniej dziewczynie z ich klasy. W tym okresie caa trzynastka urzdzaa sobie wycieczki na wzgrza, eby obejrze zwoki. Oparty na tamtych wydarzeniach film W zakolu rzeki z 1987 roku ukazuje te dzieci jako przedstawicieli pustego pokolenia". Kady, kto orientuje si w sposobie bycia niektrych wspczesnych nastolatkw, uzna filmowych bohaterw za niepokojco znajomych. w zrcznie zrobiony film daje nam wyjtkowy

wgld w techniki kamuflau zanarchizowanej subkultury modzieowej.

224

Psychopaci s wrd ras

wiat tych nastolatkw to dzielnica zamieszkana przez bia klas robotnicz rodowisko rzadko portretowane realistycznie przez filmowcw. Dzieci zafascynowane ukazywan w telewizji przemoc tworz tu sekretne podziemie, podczas gdy doroli z trudem wi koniec z kocem, a ycie rodzinne ulega kompletnemu rozkadowi. Udrczeni codziennymi problemami rodzice s w stanie jedynie woa do swojego dziecka Jo ty?", kiedy mijaj si w drzwiach domu i id kade wasn drog. W jednej z najbardziej przejmujcych scen nauczyciel, ktremu wci jeszcze zaley, prbuje przebi si przez luzack", ironiczn poz przybran przez te dzieciaki. Prosi, a potem niemal baga uczniw, eby opisali, jak oddziaaa na nich utrata koleanki. Tylko klasowy kujon" przyznaje si do jakiejkolwiek reakcji; reszta wydaje si zupenie zdezorientowana pytaniem nauczyciela. Rozpaczliwie szukajc dowodu, e mimo wszystko potrafi do nich dotrze, nauczyciel zwraca si do Clarissy - jednej z osb, ktre ostatecznie ujawniy fakt morderstwa: Powiedz, ile Jamie dla ciebie z n aczyta...". Ale nawet ona odpowiada pustym, obojtnym spojrzeniem. Film nie rozstrzyga, czy Clarissa rzeczywicie niczego nie odczuwa, czy te nie chce odsania emocji przed reprezentantem wtadzy.

Ten brak empatii, alu, a nawet wiadomoci straty doprowadza nauczyciela do furii; Wszyscy macie gdzie, e [Jamie] nie yje. [...] Dziki temu moemy poczu si

moralnie lepsi, ale wszyscy macie w dupie, e zgina. Bo w przeciwnym razie nie

siedzielibymy tutaj, tylko ganialibymy po ulicach, pprzytomni z niewyspania, tropic faceta, ktry j zabi". Odpowied na wybuch nauczyciela? Milczenie. To tylko film, wiem. Ale ukazany w nim obraz spoeczestwa, ktre traktuje ubstwo emocjonalne, impulsywno, nieodpowiedzialno, autokreacj i egoizm jako norm, wydaje si przeraajco bliski rzeczywistoci. Dawniej - jak pisa w 1944 roku Robert Lindner - pocigay psychopat obrzea i margines, obiecujc wolno osobist"; dzisiaj nasze ulice, szkoy, nawet domy mog dawa psychopacie szans wtopienia si w rodowisko - niepostrzeenie, bez diagnozy, przy aktywnej zachcie. Mam nadziej, e moja ksika uprzytomni czytelnikom t straszn moliwo, otwarcie przedstawiajc kwesti psychopatii u dzieci.

Rozdziat 11 ETYKA

DIAGNOZOWANIA

W smej klasie wyrzucono mnie ze szkoy za pobicie nauczyciela. Pracownik opieki spoecznej powiedzia: Chopak jest pokrzywdzony przez los. Trzeba posa go na obz letni". Kiedy miaem siedemnacie lat, oskarono mnie o gwat. Psychiatra powiedzia: Chopak jest psychopat. Trzeba posa go do wizienia". Zniszczyo mi to ycie. Uznali mnie za wykolejeca, wic udowodniem, e si nie mylili.
Seryjny gwaciciel, ktry pierwsze brutalne przestpstwo na tle seksualnym popeni w wieku jedenastu lat

d samego pocztku argumentowaem w tej ksice, e precyzyjna ocena psychopatii jest niezwykle istotna, jeli chcemy pogbi nasz wiedz o tym spoecznie destrukcyjnym zaburzeniu. Mamy jednak jeszcze waniejszy powd do skrupulatnoci w diagnozie: zanim bdziemy mogli opracowa skuteczne metody kontrolowania i leczenia psychopatw, musimy ich poprawnie identyfikowa.
Podczas ktrej z konferencji pewien psycholog wizienny powiedzia mi, e zakady karne z jego stanu regularnie posuguj si Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych, aby uchroni si przed oskareniem o bdn decyzj w sprawie zwolnienia warunkowego. Skala pomaga nam formuowa opinie dla komisji - mwi. - Powiadamiamy komisj, czy przestpca jest psychopat, i wyjaniamy konsekwencje tej diagnozy. Pniej ju sama komisja musi rozstrzygn, jak wykorzysta te informacje. Jeli wizie jest psychopat i wychodzi na zwolnienie warunkowe, a potem kogo zabija, mamy czyste konto, za komisja musi si tumaczy przed opini publiczn i rodzin ofiary. Jeli natomiast wizie nie jest

226

Psychopaci s wrd ras

psychopat i zabija kogo na wolnoci, chocia wszelkie dowody wskazyway, e mona spokojnie go wypuci, te jestemy kryci - podobnie zreszt jak komisja. Wszyscy zrobilimy co w naszej mocy, ale zwolnienie warunkowe zawsze wie si z ryzykiem". Psycholog powiedzia te, e jest tylko kwesti czasu, kiedy rodziny zabitych przez winiw na zwolnieniu warunkowym zaczn skary wadze za wypuszczenie na wolno psychopatycznego mordercy, ktry nie zosta waciwie zdiagnozowany". Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych - mwi - jest przydatnym zabezpieczeniem przed takim zarzutem.

Z uwagi na gwatowny wzrost przestpczoci i liczby osadzonych w zakadach kamych, przeludnienie szpitali psychiatrycznych, bezprecedensow brutalno przestpstw i coraz czstsze przypadki narkomanii, niechcianej ciy oraz samobjstw wrd modziey sdz, e pracownicy instytucji psychiatrycznych i opieki spoecznej powinni przy podejmowaniu decyzji wykorzystywa informacje o psychopatii. Poprawnie postawiona diagnoza moe dopomc w odpowiedzi na pytanie, dlaczego nasze spoeczestwo przeywa tak wiele trudnoci. Trzeba jednak pamita, e bdne uycie terminu p s y c h o p a t i a ma dla diagnozowanej osoby potencjalnie destrukcyjne skutki. Wanie dlatego Skaa Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych jest tak przydatnym narzdziem. Nie tylko zapewnia klinicystom i decydentom solidn, wiarygodn metod diagnostyczn, ale rwnie daje wielu ludziom - w tym pracownikom systemu sdownictwa karnego - dokadny opis przesanek rozpoznawania psychopatii. Zamiast stwierdzenia klinicysty: Zgodnie z moj wiedz, ten czowiek jest psychopat", znajdujemy tu jasno omwione przyczyny takiej diagnozy.

Rozdzia 11. Etyka diagnozowania

227

I TYLKO KOMISJA BYA ZASKOCZONA


Opinia publiczna jest nieraz zszokowana, kiedy przestpca z bogat przeszoci kryminaln szybko - i najwyraniej bez wikszych trudnoci - odzyskuje wolno. Dzieje si tak z rozmaitych powodw, zwykle jednak komisja orzekajca w sprawie zwolnienia warunkowego uznaje, e wizie nie stanowi ju powanego zagroenia dla spoeczestwa. Decyzje te s na og suszne, ale zdarzaj si niewytumaczalne i tragiczne bdy. Na przykad niejaki Carl Wayne Buntion, bohater programu telewizyjnego A Current Af- fair" z 7 maja 1991, zosta warunkowo zwolniony z teksaskiego zakadu karnego w 1990 roku, pitnacie miesicy po otrzymaniu wyroku pitnastu lat wizienia za napa na tle seksualnym. Sze tygodni pniej zastrzeli policjanta podczas rutynowej kontroli drogowej. Dlaczego czowiek skazany za brutaln napa tak szybko znalaz si na wolnoci? Nie by zreszt nowicjuszem wrd przestpcw. Na aw oskaronych trafi po raz pierwszy w 1961 roku, a potem konsekwentnie narusza warunki kolejnych zwolnie (przyznawanych mu najwidoczniej bez wikszych oporw). W 1984 roku skazano go za dwa rne przestpstwa z prawem jednoczesnego odbywania dziesicioletniej kary, lecz ju w 1986 roku cieszy si swoim sidmym zwolnieniem warunkowym. Kiedy zapytano: Jak mona twierdzi, e czowiek z tak przeszoci nie jest zagroeniem dla spoeczestwa? Przecie to niewtpliwy recydywista", przewodniczcy komisji do spraw zwolnien odpar: To kwestia oceny". Owiadczy te, e komisja nie ponosi winy za mier policjanta, Nie bardziej ni matka [Buntiona] krytykowana za urodzenie takiego syna". Dziewczyna Buntiona opisywaa go nastpujco: Jest inteligentny, ma wspaniae poczucie humoru, jest wietnym, beztroskim kompanem, jest dentelmenem". Ani ofiara napaci, ani rodzina zamordowanego policjanta prawdopodobnie nie zgodziyby si z t osobliw charakterystyk. Dziennikarz telewizyjny David Lee Miller

228

Psychopaci s wrd ras

mwi: Mio moe by lepa, ale jak usprawiedliwi teksask komisj orzekajc o zwolnieniach warunkowych, ktra nie potrafia dostrzec prawdy o Carlu Wayne'ie Buntionie?". Czy Buntion jest psychopat? Zapewne. Gdyby wadze wizienne nalegay na przeprowadzenie stosownych testw w ramach jego wniosku o zwolnienie warunkowe i gdyby komisja bya na tyle przenikliwa, eby powiza diagnoz z jego kryminaln przeszoci, Buntion przypuszczalnie nie wyszedby na wolno. Nie trzeba byo przecie wybitnej inteligencji, aby przewidzie, e Carl Wayne Buntion nie stanie si nagle wzorowym obywatelem. Niestety, do komisji orzekajcych o zwolnieniach warunkowych zwykle trafiaj osoby z mianowania politycznego, niemal bez kwalifikacji, a nie takie, ktre orientuj si w zachowaniach przestpcw i doceniaj znaczenie psychopatii w przewidywaniu recydywy i przemocy. Ponadto czonkowie komisji czsto maj zbyt mao czasu na gruntowne rozpatrzenie wnioskw. Nieraz te s zniechceni - lub zdezorientowani - raportami dostarczanymi im przez psychiatrw i psychologw. Przejrzawszy stosy takich dokumentw, rozumiem, dlaczego komisje nie uznaj ich za przydatne w podejmowaniu trudnych decyzji co do przedterminowego zwalniania winiw. Wiele raportw klinicznych jest niejasnych i penych technicznego argonu, niektre za przedstawiaj diagnozy bez empirycznych dowodw na swoj prognostyczn skuteczno.

POTGA DIAGNOZOWANIA
Staranna diagnoza, ktra ma take warto prognostyczn, moe by niezwykle uyteczna dla sdownictwa karnego. wiadcz o tym sukcesy Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych w prognozowaniu recydywy i przemocy. Naley jednak pamita o niebezpieczestwie, ktre wie si z nieprecyzyjn diagnoz i mylnym szufladkowaniem. W systemie penitencjarnym, na przykad, jeden zapis w aktach moe naznaczy winia pitnem psychopatii na cae ycie. Przypumy, e mody czowiek skazany za seri wama

Rozdzia 11. Etyka diagnozowania

229

ubiega si o zwolnienie warunkowe. Zapracowany i kiepsko opacany psycholog wizienny przeprowadza z nim krtk rozmow, pobienie przeglda akta i zauwaa, e kilka lat wczeniej psychiatra uzna winia za osobowo antyspoeczn". W raporcie stwierdza, e w jego ocenie wizie jest p s y c h o p a t , a zatem zwolnienie warunkowe byoby w jego sytuacji bardzo ryzykowne. Komisja, przekonana terminem uytym przez psychologa i zaniepokojona wzrostem przestpczoci, odrzuca wniosek o zwolnienie. Wizie wpada w depresj i popenia samobjstwo. W trakcie dochodzenia nieszczsny psycholog przyznaje, e sformuowa diagnoz na podstawie wiziennej kartoteki i pitnastominutowego wywiadu. Z drugiej strony, s k r u p u l a t n a ocena moe by bardzo przydatna w klasyfikacji przestpcw, wyznaczaniu im zaj, podejmowaniu decyzji co do waciwej terapii i interwencji, planowaniu zwolnie warunkowych oraz przygotowywaniu personelu do codziennych kontaktw z winiami. Waciwa diagnoza moe te zapobiega przenoszeniu psychopatw z wizienia do zakadu psychiatrycznego dla przestpcw z zaburzeniami umysowymi, gdzie bd wywiera destrukcyjny wpyw na innych pacjentw. Albo skoro ju znajd si w takim szpitalu - moe uatwia wybr odpowiednio zabezpieczonego oddziau, na ktrym naley ich umieci. Syszaem niedawno, e pacjent najwikszego szpitala dla psychicznie chorych przestpcw w Ameryce Pnocnej zabi jednego z tamtejszych pracownikw1"Kierownictwo i personel uzgodnili nowe reguy: pacjenci, ktrzy uzyskali wysoki wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, a wczeniej dopuszczali si aktw przemocy, musz podda si specjalnym testom, zanim zostan skierowani na oddzia o zagodzonym rygorze. Testy te pomagaj w trudnym poszukiwaniu rwnowagi midzy potrzeb ograniczania przemocy i prawem pacjenta do opieki medycznej.

230

Psychopaci s wrd ras

Wikszo sdw na caym wiecie traktuje psychopatw jako psychicznie zdrowych wedtug kryteriw prawa i psychiatrii. Wadze w Australii stwierdziy jednak niedawno, e jedynym sposobem uniemoliwienia Garry'emu Davidowi, agresywnemu psychopacie", wyjcia na wolno jest ustawowe uznanie go i jemu podobnych za niepoczytalnych. Po zapoznaniu si z danymi o licznych przestpstwach i aktach przemocy dokonanych przez Davida sdzia Sdu Najwyszego, ktry przewodniczy rozprawie, mia powiedzie: Kto z tak przeszoci niewtpliwie cierpi na chorob psychiczn, a jeli psychiatrzy nie potrafi tego zrozumie, chyba sami s szaleni". Mimo gonych protestw ze strony rodowiska psychiatrw David zosta sdownie uznany za
185

umysowo chorego i umieszczony w szpitalu psychiatrycznym o zaostrzonym rygorze" .

DIAGNOZOWANIE NA ODLEGO
Na skutek sympatycznego zbiegu okolicznoci zgosia si kiedy do mnie telewizja CBS, proszc o ocen potencjalnego zwizku pomidzy psychopati i osobowoci Saddama Husajna, prezydenta Iraku. Konflikt w Zatoce Perskiej wkroczy wanie w decydujc faz i nieprzerwanie zalewano nas zdjciami i komentarzami na temat
Atascadero State HospilaJ w Atascadero w Kalifornii. Szczegy przekaza mi David Plat, ordynator Oddziau Psychologii (prywatna rozmowa, sierpie 1991). J Na podstawie: N. Parker, The Garry David case, Australian and New Zealand Journal of Psychiatry" 1991, nr 25, s. 371-374.

wszelkich moliwych aspektw dziaa wojennych oraz kryjcej si za nimi polityki. Przewidywanie nastpnych posuni Husajna stao si globaln obsesj, a dziennikarze z CBS najwyraniej postanowili ostudzi ten zapa za pomoc opinii eksperta". Odmwiem ich probie. Podobnie jak orzeczenia wygaszane niefrasobliwie przez Doktora mier" (o ktrym bdzie mowa w nastpnym podrozdziale), formuowane na odlego diagnozy znanych osobistoci, nawet te pochodzce od dowiadczonych diagnostykw, atwo zamieniaj si w parodi rzetelnych metod. Re-

Rozdzia 11. Etyka diagnozowania

231

zultatem moe by zwyczajna plotka, uwiarygodniona nie tyle faktami, ile uzyskanym przez eksperta tytuem naukowym. W tamtej sytuacji niebezpieczestwo byo szczeglnie wyrane, poniewa - jak wielokrotnie syszelimy w pocztkowym okresie konfliktu - pierwsz ofiar wojny jest prawda". Ilo biograficznych materiaw na temat Husajna bya skpa, a ogromnie istotne czynniki kulturowo-religijne i inne elementy tworzce system przekona tak odmienny od naszego wymagay wnikliwej analizy i gbokiego namysu przed podjciem jakichkolwiek prb psychologicznej diagnozy. W tym samym okresie Daniel Goleman donosi o wypowiedziach Jerrolda Posta, profesora psychiatrii i nauk politycznych na Uniwersytecie George'a Waszyngtona'"\ W zeznaniu zoonym przed amerykaskim Senatem profesor Post stwierdzi, e prezydent Iraku cierpi na narcyzm zoliwy, powane zaburzenie osobowoci, ktre wywouje u niego przerost ambicji, paranoj i bezwzgldno". Nawet laicy poddali si temu trendowi. Kongresman Robert Doman, wystpujc w telewizji CNN 13 lutego 1 9 9 1 roku, nazwa Husajna socjopsychopat", W artykule z The New York Times" Goleman wykazywa, e psychologiczne profile znanych osobistoci maj swoje rdo w teo D. Goleman, Experts Differ on Dissecting Leaders' Psyches from Afar, The NeW York Times" 19 stycznia 1991, s. Cl i nast.

riach Freuda i s cenione przez rzd amerykaski, eksperci natomiast rni si w pogldach na ich warto. Zwaszcza w odniesieniu do Husajna krytycy podkrelaj, e inne interpretacje s rwnie prawdopodobne, a diagnoza [Posta] opiera si na sabych dowodach". Post jednak korzysta ze swojej diagnozy, nie tylko analizujc psychik Husajna, ale take prognozujc jego przysze dziaania: przed 15 stycznia - ostatecznym terminem, jaki prezydent Bush wyznaczy Husajnowi na wycofanie irackich wojsk z Kuwejtu -

232

Psychopaci s wrd ras

oznajmi, e pan Husajn w ostatniej chwili prawdopodobnie zrezygnuje z konfrontacji". Wydarzenia potoczyy si inaczej: Husajn ani myla ustpi. Post przyzna, e prognostyczna skuteczno diagnoz klinicznych ma swoje ograniczenia: Chodzi tu o tendencje i prawidowoci. Mona mwi, jak kto reagowa w minionych sytuacjach kryzysowych, ale nie mona formuowa stanowczych prognoz opartych wycznie na osobowoci". Jak na ironi, Irakijczyk, ktry wypowiada si w informacyjnym programie Canadian Broadcasting Corporation 7 lutego 1991 roku, owiadczy: Bush chce pozabija wszystkich Arabw. To psychopata".

Pewna kobieta, ktra przeczytaa artyku o moich badaniach, powiedziaa mi przez telefon:

Z tekstu wynika, e mj syn jest psychopat". Poprosia, abym przetestowa Skal


Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych na jej synu, ktry odsiadywa wtedy wyrok trzech lat wizienia za kradzie. Wyjaniem, e nie bd mg tego zrobi, a przy tym diagnoza psychopatii prawdopodobnie utrudniaby synowi uzyskanie przedterminowego zwolnienia. Ale wanie o to chodzi! - zawoaa matka. - Wcale nie chc, eby je uzyska! Mielimy z nim same kopoty. W wieku siedmiu lat molestowa swoj siostr, Zanim skoczy dziewi lat, policjanci spdzali w naszym domu tyle czasu, e powinnam byta pobiera od nich czynsz. Teraz siedzi w wizieniu, bo okrada firm ojca".

WKRACZA DOKTOR MIER"


Potencjalna destruktywno diagnoz sporzdzanych na uytek sdu znajduje swoje urzeczywistnienie w dziaalnoci doktora Jamesa Grigsona, teksaskiego psychiatry znanego w popularnej i naukowej literaturze jako Doktor mier". Dla winnych najciszej kategorii morderstw przewidziano w Teksasie dwie kary: doywotnie wizienie albo mier. Wyboru ktrej z tych moliwoci dokonuje si podczas odrbnego postpowania sdowego, ju po wyroku

Rozdzia 11. Etyka diagnozowania

233

skazujcym. Aby wyznaczy kar mierci, sdziowie przysigli musz by cakowicie zgodni w trzech kwestiach specjalnych": 1. Morderca z r o z m y s e m zada ofierze mier. 2. Istnieje p r a w d o p o d o b i e s t w o , e o s k a r o n y popeni czyny przestpcze z uyciem przemocy w przyszoci. 3. Morderstwo nie zostao w przekonujcy sposb s p r o w o kowane. Najwicej problemw sprawia na og kwestia specjalna numer 2: stopie zagroenia. W powiconym Grigsonowi artykule Ron Rosenbaum pisze:
I tu wkracza Doktor. Zajmuje miejsce dla wiadkw, sucha recytowanych informacji o zabjstwie i zabjcy, a potem - na og nie przebadawszy oskaronego, nie zetknwszy si z nim ani razu do dnia rozprawy-mwi przysigym, e k o r z y s t a j c z w i e d z y med y c z n e j , moe ich zapewni o cigym zagroeniu, jakie oskarony bdzie stanowi dla spoeczestwa, zgodnie ze sformuowaniami Kwestii specjalnej numer 2. Niczego wicej nie potrzeba18 .

Rosenbaum relacjonuje swoje podre z Grigsonem, ktry w cigu dwch dni zeznawa na trzech rozprawach dotyczcych najciz' R. Rosenbaum, Trauels with Dr. Death, Yanity Fair" maj 1990, s. 143.

szych morderstw - trzykrotnie skaniajc aw przysigych do opowiedzenia si za kar mierci. Opis zachowania doktora na miejscu dla wiadkw niewtpliwie zaniepokoi kadego sumiennego badacza i klinicyst. Mamy tu do czynienia z praktyk, ktra zastpuje drobiazgowe badanie oskaronych, w jzyku prawniczym nazywan przypadkiem hipotetycznym. Oskaryciel przedstawia szczegowy obraz hipotetycznego przestpcy oparty na dokumentacji podsdnego. Nastpnie - na podstawie tego opisu - pyta doktora: Czy moe pan stwierdzi ze znacznym prawdopodobiestwem

234

Psychopaci s wrd ras

medycznym, e oskarony [...] popeni czyny przestpcze zuyciem przemocy, ktre bd staym zagroeniem dla spoeczestwa?". Omawiajc spraw Aarona Lee Fullera, skazanego za miertelne pobicie starszej kobiety i seksualne wykorzystanie jej zwok w trakcie rabowania domu, Rosenbaum cytuje odpowied Grigsona na pytanie, czy hipotetyczny zabjca przypominajcy Fullera, to znaczy oskaronego, zabije ponownie:
- Jakie jest paskie zdanie, doktorze? - Nie mam adnych wtpliwoci, absolutnie adnych, e opisany przez pana czowiek, zamieszany wielokrotnie w dziaania o wzrastajcym stopniu brutalnoci, bdzie nadal dopuszcza si aktw przemocy i stanowi bardzo powane zagroenie dla kadego rodowiska, w ktrym si znajduje. - Czy chce pan przez to powiedzie, e bdzie zagroeniem w kadym rodowisku, nawet w rodowisku wiziennym? - Tak, oczywicie. Bdzie tam postpowa tak samo, jak postpowa na wolnoci" .

I to wystarczyo, pisze Rosenbaum. Byo to cae medyczne", naukowe" wiadectwo, ktrego potrzebowali sdziowie przysigli w kadym razie cae wiadectwo, jakie u z y s k a l i - aby uzasadni opini, e Aaron Lee Fuller jest zbyt niebezpieczny, by pozosta przy yciu, nie rokuje nadziei na popraw i powinien ponie mier. Grigson, odpowiadajc twierdzco na pytanie prokuratora o hipotetycznego przestpc, scharakteryzowa pewnego oskaronego jako ostry przypadek socjopatii". Nie ulega jednak wtpliwoci, ze termin s o c j o p a t i a jest tu synonimem p s y c h o p a t i i definiowanej w tej ksice. W artykule powiconym etyce orzekania o stopniu zagroenia12Charles Ewing informuje, e Grigson zeznawa w ten sposb na ponad siedemdziesiciu rozprawach, ktre dotyczyy
C.P. Ewing, Dr Death" and the case for an ethical ban..., dz. cyt., s. 407-428.

Rozdzia 11. Etyka diagnozowania

235

wyboru kary za najcisze morderstwo, i szedziesit dziewi z tych rozpraw zakoczyo si wyrokiem mierci. Podkrela te, e Grigson nie jest wyjtkiem" - sdziowie przysigli w caym kraju opieraj swoje decyzje na tego rodzaju zeznaniach ekspertw. Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych dopuszcza zeznania biegych skadane przez takich psychiatrw jak Grigson, jeli sposb sformuowania prognozy wskazuje, e biegy tylko wyraa w a s n o p i n i . Charakter rozpraw pozwala na zakwestionowanie tej opinii przez innych biegych. Ale niektrzy eksperci s wyjtkowo przekonujcy. Rosenbaum komentuje, e Grigson, jako jeden z bardziej ekstrawaganckich biegych sdowych, ma do charyzmy, aby rozwia wszelkie wtpliwoci co do swojej racji. Podejcie Grigsona do dokonywania ekspertyz sdowych jest, agodnie mwic, niezwyke. Waciwa procedura diagnostyczna, zgodna z normami stowarzysze psychologw i psychiatrw, wymaga starannego przesuchania wskazanej osoby i poddania jej testom psychologicznym, a take przestrzegania powszechnie uznanych, solidnych kryteriw diagnozy. Moim zdaniem, metody diagnostyczne i pochopne sdy Grigsona nie tylko budz zastrzeenia ze wzgldw naukowych i klinicz-

236

Psychopaci s wrd ras

nych, ale rwnie odzwierciedlaj osobliw wiar we wasn nieomylno. Nawet w najbardziej sprzyjajcych warunkach, przy dostpie do najlepszych informacji i zastosowaniu najsurowszych kryteriw, psychiatryczne diagnozy i przewidywania nie s wolne od bdu. Kiedy za diagnoza decyduje nie tylko o rodzaju terapii, lecz take o yciu diagnozowanego, naley dooy wszelkich stara, eby bya w akceptowalnych granicach trafna. Trzeba te pamita, e nawet gdybymy potrafili diagnozowa z absolutn dokadnoci (a nie potrafimy), skuteczno naszych prognoz co do recydywy i przemocy i tak byaby ograniczona, poniewa zmienne skadajce si na diagnoz s drobnym procentem indywidualnych, spoecznych i rodowiskowych czynnikw, ktre warunkuj antyspoeczne zachowania. Niemniej znajdujemy sporo dowodw na to, e skrupulatna diagnoza, oparta na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych, powanie zmniejsza ryzyko decyzji podejmowanych w systemie sdownictwa karnego. Poprawnie stawiana, moe pomc w odrnieniu przestpcw, ktrzy nie stanowi wielkiego zagroenia dla spoeczestwa, od prawdopodobnych brutalnych recydywistw.

O PRZYDATNOCI NARZDZIA DECYDUJE UYTKOWNIK


Skala Obserwacyjna Skonnoci Psychopatycznych peni wan funkcj
jako narzdzie deskrypcyjne i prognostyczne, a klinicyci szybko zaczli wykorzystywa j do rozmaitych celw. Ale posiadanie narzdzia i waciwe posugiwanie si narzdziem to dwie rne sprawy. Przedstawiona niej historia wymownie ilustruje niebezpieczestwa, ktre wynikaj z nieodpowiednich metod stosowania tej diagnostycznej pomocy. Doktor J., psychiatra sdowy znany jako biegy prokuratury, zezna podczas pewnej rozprawy, e jego zdaniem oskarony, wielokrotnie ju karany za brutalne przestpstwa, stanowi zagroenie spoeczne. Opini t opiera na kryminalnej przeszoci oskaronego

Rozdzia 11. Etyka diagnozowania

237

oraz na swoim stwierdzeniu, e oskarony jest psychopat (wedug kryteriw Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych), a zatem nie rokuje nadziei na popraw. Raport i zeznania doktora J. byy wanym elementem strategii prokuratora, ktry stara si, eby podsdnego uznano za niebezpiecznego przestpc i skazano na kar pozbawienia wolnoci na czas nieokrelony. Podsdnego reprezentowa na rozprawie przedstawiciel renomowanej kancelarii adwokackiej - misja nie do pozazdroszczenia, uwzgldniajc znakomit reputacj doktora j. Tak si zoyo, e w adwokat zna mojego dawnego studenta, ktry opowiedzia mi o procesie i pokaza mi kopi raportu sdowego sporzdzonego przez doktora J. Nasuno mi si nieco wtpliwoci i adwokat zapyta, czy mgby uzyska niezalen opini o oskaronym. Dwoje moich wsppracownikw, obeznanych z Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych, ocenio przestpc wedug jej kryteriw. Oboje doszli do wniosku, e nie maj do czynienia z psychopat. Wyjaniem adwokatowi, a nastpnie sdowi, metody stosowania Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych i obliczania wynikw na jej podstawie. Adwokat zapyta doktora ]. o j e g o sposb uycia Skali... Jak si wkrtce okazao, psychiatra bynajmniej nie przestrzega szczegowych instrukcji z podrcznika, lecz wykorzysta Skal jako ogln podpowiedz przy formuowaniu wasnej oceny i zapoznawaniu si z obszern literatur naukow, ktra bya wwczas dostpna. (Nie jest to rzadkie zjawisko wrd lekarzy praktykw: nieraz uywaj kryteriw diagnostycznych jako wskazwek, tworzc wasn opini opart na dowiadczeniu klinicznym). Sdzia odrzuci diagnoz psychopatii postawion przez doktora J. i udaremni starania prokuratury o skazanie oskaronego na czasowo nieokrelon kar pozbawienia wolnoci. Etyczne problemy omwione w tym rozdziale maj dwojakie rdo: brak metod o solidnych podstawach naukowych oraz budzce wtpliwoci podejcie do wykonywanego zawodu. Diagnoza nadaje trudne do usunicia etykietki, a bdne przewidywania oparte

238

Psychopaci s wrd ras

na niepoprawnej diagnozie mog prowadzi do zamtu i prawdziwych nieszcz. Antidotum, rodek zabezpieczajcy przed katastrof, kryje si w starannym stosowaniu procedur, ktre wywodz si z rzetelnych bada naukowych. Nie wolno tu si godzi na adne ustpstwa.

Rozdzia 12

CZY MOEMY COKOLWIEK ZROBI?

Droga Ann Landers, pisz w imieniu siostry, ktrej pasierbem jest dwudziestodwuletni byy student. Bd nazywaa go Dennym. Jego ojciec rozwid si z pierwsz on, kiedy Denny by maym dzieckiem i oeni si z moj siostr przed siedmiu laty. Siostra wydaa na pasierba tysice dolarw, w tym dziesi tysicy na wojskow szko z internatem, z ktrej usunito go za oszustwa, kamstwa i kradziee. Zatrudniaa dla niego korepetytorw, posaa go do trzech psychologw (usyszaa, e chopak jest przepeniony wrogoci) i zaprowadzia go do trzech lekarzy, ktrzy po badaniach wykluczyli problemy o podou fizycznym. Denny mieszka ju u mojej siostry i jej ma, u babci i u swojej matki. Niedawno wprowadzi si do jednej z ciotek. Nie pracuje, nie paci czynszu i beztrosko yje na koszt innych. Moja siostra i szwagier wyszukiwali mu posady, ktrych wyranie nie potrafi utrzyma. Wspierali z umiarem jego sportowe zainteresowania, ale teraz zabrako im pomysw. Denny ma kilka zalet. Nie pije i stroni od narkotykw. Jednak traktowa okrutnie psy i konie mojej siostry. Widziano, jak kopa je i bi. Jak mona zmotywowa tego chopca? Obawiamy si, e jeli czego nie zrobimy, wybierze drog przestpstwa. Zmagajca si z problemem Virginia

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

239

Virginio,
po co dwudziestodwuletni chopak ma pracowa, skoro moe nie paci za mieszkanie i y utrzymywany przez rodzin? To oczywiste, e Denny jest straszliwie rozpuszczony. Jest zbuntowanym, niezrwnowaonym modym czowiekiem, ktrego czekaj w przyszoci same kopoty, jeli nie zechce podda si terapii i doj do porozumienia z samym sob. Bdzie to wymagao sporo wysiku, ale naprawd warto. A zaraz potem powinien postara si o dyplom ukoczenia studiw. Prosz, poka mu t rubryk i powiedz, e jeli chciaby do mnie napisa, z radoci powitam jego list13.

Nie wiem, czy siostra osoby, ktra podpisaa si jako zmagajca si z problemem Virginia", ma pasierba psychopat. Jeli tak, trudno o bardziej charakterystyczn reakcj laikw w naszym spoeczestwie: koniec z pobaliwoci, posa go na terapi. Warto nawet zachci go do kontaktu z Ann Landers, Jest to podejcie pene najlepszych intencji - takie, do ktrego skania si wikszo ludzi posiadajcych odpowiednie rodki finansowe. Jeli jednak mamy do czynienia z psychopat, jest skazane na porak, chyba e okolicznoci i terapeuta - oraz pacjent - s naprawd nietypowi. Ponad dwadziecia lat temu tak pisaem w ksice przeznaczonej dla psychologw i psychiatrw:

JQO

A. Landers, Press Democrat" 8 stycznia 1991.

240

Psychopaci s wrd nas

[Z] nielicznymi wyjtkami tradycyjne formy psychoterapii, w tym psychoanaliza, terapia grupowa, terapia skoncentrowana na kliencie i

psychodrama, okazuj si nieskuteczne w leczeniu psychopatii. Nie lepiej wypadaj terapie biologiczne, w tym psychochirur- gia, terapia elektrowstrzsowa i stosowanie rozmaitych lekw'91. Obecnie sytuacja pozostaje zasadniczo bez zmian. Wielu badaczy powiada nawet, e najkrtszym rozdziaem w ksikach na ten-Tr- -i-rr-iTnr-|irrTrrrririipifn ------------------------ r n yirnHTrrnnrrir nrrrr -------------------- rrrii r -<- f "uli ' i nrr-rrfi n i ------- n vii t r f "i' i 11 nr,-fr " -------------------- wumMMpJ^^B Klinicyci opisuj psychopatw jako osoby, ktrych psychiczne mechanizmy obronne tumi skutecznie lk i strach. Badania laboratoryjne potwierdzaj ten wniosek i wskazuj, e psychopatyczna odporno na stres moe mie podoe biologiczne. Czy zatem powinnimy zazdroci psychopatom? Trzeba pamita, jak nieostra jest granica midzy odwag i brawur. Psychopaci stale popadaj w kopoty, w duej mierze dlatego e nie motywuj si lkiem ani nie zwaaj na sygnay ostrzegawcze. Podobnie jak czowiek, ktry nosi przeciwsoneczne okulary wewntrz domu, psychopata wyglda atrakcyjnie, traci jednak wiele z tego, co dzieje si wok. Niedawno poznalimy makabryczne przykady tej zdolnoci do zachowywania rwnowagi w skrajnie stresujcych okolicznociach. Jeffrey Dahmer z Milwaukee, sprawca straszliwych zbrodni - w tym seryjnych morderstw, okalecze i kanibalizmu - spokojnie przekona policj, e nagi i okrwawiony nastolatek, ktry zbieg z jego mieszkania, jest tak naprawd jego dorosym partnerem w cakowicie dobrowolnym zwizku, a przyczyn ucieczki bya zwyka ktnia kochankw. Policjanci odeszli, pozostawiajc chopca w rkach Dahmera, ktry zabi go wkrtce potem. Podczas postpowania sdowego, w ktrym Dahmer przyzna si do pitnastu morderstw, ale powoywa si (daremnie) na swoj niepoczytalno, ujawniono wicej takich sytuacji. Na przykad raport Associated Press" (z 11 lutego 1992) wspomina, e Dahmer natkn si na kontrol drogow, wiozc na wysypisko ciao swojej pierwszej ofiary. Kiedy policjant

202

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

241

owietli latark plastikowy worek, w ktrym znajdoway si zwoki, Dahmer oznajmi, e zdenerwowany rozwodem rodzicw, postanowi wybra si na nocn przejadk i przy okazji wyrzuci nagromadzone w domu mieci. Pozwolono mu odjecha.

R. Hare, Psychopathy. Theory and Research, New York 1970, s. 110.

mat psychopatii powinien by rozdzia powicony metodom leczenia. Jednozdaniowy wniosek w rodzaju: Nie znaleziono skutecznej terapii", Nic nie dziaa", czsto podsumowuje naukowe recenzje literatury przedmiotu. Skoro jednak naszym instytucjom publicznym zagraa gwatowny wzrost przestpczoci, a system prawny, medyczny i sdowniczy jest niemal sparaliowany ogromem zada, powinnimy nadal poszukiwa metod, ktre ogranicz potny wpyw wywierany przez psychopatw na spoeczestwo.

DLACZEGO NIE MA POZYTYWNYCH REZULTATW?


Podstawowym zaoeniem psychoterapii jest to, e pacjent potrzebuje i yczy sobie pomocy w uporaniu si z psychicznymi i emocjonalnymi problemami: lkiem, depresj, brakiem poczucia wasnej wartoci, niemiaoci, obsesyjnymi mylami, czynnociami kom- pulsywnymi i tak dalej. Skuteczna terapia wymaga rwnie, eby pacjent aktywnie wsppracowa z terapeut w poszukiwaniu sposobu uwolnienia si od dolegliwoci. Krtko mwic, pacjent musi by wiadomy problemu i musi pragn mu jako zaradzi. I tu wanie jest sedno sprawy: psychopaci nie dostrzegaj w sobie adnych problemw psychicznych ani emocjonalnych i nie rozumiej, dlaczego mieliby zmienia swoje zachowanie, aby dostosowa si do norm spoecznych, z ktrymi si nie zgadzaj. Ujmujc rzecz obszerniej: psychopaci s na og zadowoleni z siebie i ze swojego wewntrznego wiata, chocia wiat ten osobom

242

Psychopaci s wrd ras

postronnym moe wydawa si bezbarwny. Doznaj niewielu zmartwie, a swoje postpowanie oceniaj jako racjonalne i satysfakcjonujce. Nie spogldaj z alem w przeszo ani z niepokojem w przyszo. Uwaaj siebie za ponadprzecitnych w nieprzyjaznym, bezwzgldnym rodowisku, wrd konkurentw do wadzy i zasobw. S przekonani, e maj prawo posugiwa si oszustwem i manipulacj, aby uzyska co im si naley", a w interakcjach spoecznych staraj si przechytrzy wrogie - jak sdz - otoczenie. Trudno zatem si dziwi, e nie widz sensu wikszoci metod psychoterapeutycznych. S take inne powody, dla ktrych psychopaci s marnymi kandydatami do terapii: Psychopaci nie charakteryzuj si kruch" psychik. Ich przekonania i czyny wynikaj z twardej jak skaa struktury osobowoci, wyjtkowo odpornej na wpywy zewntrzne. Przystpujc do programu leczenia, maj ju gboko zakorzenione postawy i wzorce zachowa, trudne do osabienia nawet w najbardziej sprzyjajcych warunkach. Wielu psychopatw nie odczuwa konsekwencji swoich dziaa dziki ochronie yczliwych krewnych i przyjaci, a ich zachowanie jest stosunkowo niekontrolowane i bezkarne. Inni zrcznie lawiruj przez ycie bez zbytnich niedogodnoci. Ci za, ktrzy zostaj schwytani i ponosz kar, zwykle obwiniaj system, los, otoczenie wszystko, tylko nie siebie. Wielu jest po prostu zadowolonych ze swojego trybu ycia. Psychopaci nie szukaj pomocy z wasnej woli. Na og zgaszaj si na terapi pod wpywem nalega zdesperowanej rodziny, z nakazu sdowego lub powodowani chci ubiegania si o zwolnienie warunkowe.

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

243

Kiedy ju rozpoczn leczenie, zwykle tylko stwarzaj pozory zaangaowania. Nie s zdolni do otwartoci emocjonalnej i autoanalizy, do ktrych dy wikszo terapii. Relacje midzyludzkie, niezbdne do osignicia pozytywnych rezultatw, nie maj dla nich wartoci.

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

244

Oto jak pewien zniechcony psychiatra charakteryzuje psychopatw (ktrych nazywa socjopatami) jako pacjentw: [...] socjopaci nie pragn zmiany, traktuj wgld terapeutyczny jako usprawiedliwienie, nie maj koncepcji przyszoci, s nieprzychylnie nastawieni do autorytetw (w tym do terapeutw), postrzegaj rol pacjenta jako aosn, nie znosz zajmowania podrzdnej pozycji, uwaaj terapi za fars, a terapeutw za osobnikw, kt192

rych naley oszuka, zastraszy, uwie lub wykorzysta . Nie jest to gotowo do introspektywnych poszukiwa, ktr terapeuta chciaby widzie u pacjenta. Psychopaci na og staraj si przeczeka cay ten psychoterapeutyczny taniec, a wielu terapeutw do chtnie im na to zezwala. Wikszo programw terapeutycznych po prostu dostarcza psychopatom nowych usprawiedliwie i racjonalizacji oraz pogbia ich znajomo ludzkich saboci. Psychopaci mog opanowa nowe, lepsze metody manipulacji, ale nie staraj si zmieni wasnych pogldw i nastawienia ani dostrzec, e inni take maj swoje potrzeby, uczucia i prawa. A ju z pewnoci skazane na porak s prby nauczenia psychopatw, jak naprawd doznawa" skruchy i empatii. Te otrzewiajce wnioski odnosz si zarwno do indywidualnych terapii, kiedy terapeuta i pacjent odbywaj spotkania w cztery oczy, jak i terapii grupowych, podczas ktrych osoby z rnymi problemami staraj si uczy od siebie nawzajem oraz przyswaja nowe sposoby odczuwania i mylenia o sobie i innych. Jak pisaem wczeniej, psychopaci czsto dominuj podczas indywidualnych i grupowych sesji, narzucajc wspuczestnikom
192

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?


J.S. Maxmen, Essential Psychopathology, New York 1986.

245

Czterdziestoletni mczyzna z pidziesicioma picioma wyrokami za oszustwa, faszerstwa i kradziee dokonane w trzech krajach prbowa unikn deportacji z Kanady, argumentujc, e uleg resocjalizacji dziki przyjani z siedemdziesicioszeciolet- ni niewidom kobiet. Psychiatra w raporcie z 1985 roku pisa o nim jako czowieku zawsze sympatycznym, uprzejmym, inteligentnym i zajmujcym", lecz take chorobliwym kamcy z gboko zakorzenionym zaburzeniem osobowoci". Prawnik urzdu migracyjnego uzna go za patologicznego tgarza, ktry kadego zauroczy", notorycznego kamc, ktry nie potrafi odrni prawdy od zmylenia", i za klasyczny przykad oszusta. Podkrela te, e mczyzna zosta warunkowo zwolniony z wizienia w USA pod koniec lat osiemdziesitych, zama warunki zwolnienia, zbieg do Kanady i dotar do Vancouver, pozostawiajc za sob w caym kraju stosy bezwartociowych czekw". Ot przestpca w zapewnia teraz, e zmieni swoje ycie dziki sesjom samowiadomoci w chrzecijaskim orodku medytacji i kociele prowadzonym przez wspomnian wyej kobiet. Jego twierdzeniom przecz jednak wiadkowie, ktrzy zeznali, e rzekomo zresocjalizowany oszust nadal wystawia bezwartociowe czeki i nie paci | rachunkw1 .

swoje przekonania i interpretacje. Na przykad psychiatra, ktry prowadzi wizienny program terapeutyczny, tak wypowiada si o winiu z bardzo wysokim wynikiem na Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych: Nie wcza si do dyskusji, ktrych sam nie zainicjowa. Negatywnie reaguje na pytania i wtpliwoci dotyczce jego postpowania. [...] Nie chce uzna, e blokuje wymian pogldw i tumi aktywno grupy za pomoc rozwlekych monologw, ktre s prb uchylenia si od rozmowy na jego temat". Wkrtce potem jednak pojawia si w aktach nastpujca uwaga: Wykazuje wyrane oznaki poprawy. Przyjmuje odpowiedzialno za swoje dziaania". Psycholog za komentuje optymistycznie: Poczyni znaczne postpy. [...] Wydaje
J

Na podstawie artykuu M. Farrow, [w:] The Vancouver Sun" 2 marca 1991.

246

Psychopaci s wrd ras

si bardziej otwarty na innych, w duej mierze wyzby si swoich przestpczych zapatrywa". Dwa lata pniej jedna z moich doktorantek przeprowadzia wywiad z tym psychopatycznym winiem i ocenia go jako najbardziej przeraajcego ze znanych jej przestpcw. Jak wspomniaa, chwali si, e nabra pracownikw wiziennych na swoj zresocjalizowan" postaw. Niewiarygodne - mwi. - Kto pozwoli tym matoom na wykonywanie zawodu? Nie pozwolibym im psychoanalizowa swojego kundla! Podobnie jak ja, wcisnby im kompletne gwno!"

TERAPIA MOE POGORSZY SYTUACJ


Pewna forma terapii grupowej jest wanym elementem wikszoci programw leczenia organizowanych w wizieniu i nakazywanych przez sd. Terapia grupowa bywa wbudowana w program spoecznoci terapeutycznej", ktry przyznaje winiom lub pacjentom znaczn swobod w ksztatowaniu wasnego ycia. Personel stanowi integraln cz tej spoecznoci i przechodzi specjalne szkolenie, aby koncentrowa si na potrzebach i zdolnociach pacjentw, a take traktowa ich w humanitarny, peen szacunku sposb. Jest to program intensywny i bardzo kosztowny - pod wzgldem sprztu i obsugi - ale na og dosy skuteczny w odniesieniu do przestpcw. N i e j e s t jednak skuteczny w odniesieniu do psychopatw. Dowodw potwierdzajcych ten wniosek dostarczaj niedawne badania nad przestpcami, ktrzy uczestniczyli w programie spoecznoci terapeutycznych. Pacjentw oceniano za pomoc Skali

Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych.


W jednym z eksperymentw psychopaci nie mieli motywacji do poprawy, wczenie wycofali si z programu i odnieli z niego

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

247

stosunkowo niewielk korzy. Nawroty po wyjciu z wizienia zdarzay si wrd nich znacznie czciej ni wrd innych pa, , 194

cjentow . W innym eksperymencie psychopaci po opuszczeniu spoecznoci terapeutycznej byli niemal czterokrotnie bardziej skonni do brutalnych przestpstw ni inni pacjenci. Ale program nie tylko okaza si wobec nich nieskuteczny: p r a w d o p o d o b n i e z m i e n i i c h n a w e t n a n i e k o r z y ! Psychopaci, ktrzy nie uczestniczyli w programie, po wyjciu na wolno zachowywali si mniej brutalnie ni psychopaci po terapii. Na pierwszy rzut oka wydaje si to dziwaczne. W jaki sposb psychoterapia mogaby zmieni pacjenta na niekorzy? Ale osoby odpowiedzialne za te programy wcale nie s zaskoczone. Wiedz, e psychopaci zwykle przejmuj kontrol na spotkaniach i staraj si udowodni wszystkim swoj intelektualn wyszo. Twj problem polega na tym, e gwacisz kobiety, bo podwiadomie chcesz je ukara za to, czego zaznae od swojej matki" - tumaczy psychopata wspuczestnikowi terapii. Rwnoczenie za nie bardzo chce mwi o w a s n y m zachowaniu. Niestety, tego rodzaju programy tylko wskazuj psychopatom lepsze techniki manipulacji, oszukiwania i wykorzystywania innych. Jak powiedzia pewien psychopata: To zupenie jak ukoczenie szkoy. Mona si tu nauczy wietnych metod wywierania nacisku". Programy te rwnie dostarczaj psychopatom atwych usprawiedliwie: Miaem straszne dziecistwo", Nie nauczyam si nawizywa kontaktu ze swoimi uczuciami". Taka spniona anaOpis tego programu terapeutycznego mona znale [w:] J.R. Ogloff, S. Wong, A. Greenwood, Treating criminal psychopaths in a therapeutic community program, Behavioral Sciences and the Law" 1990, nr 8, s. 81-90, Recydyw przestpcw po opuszczeniu przez nich programu analizowa J. Hemphill, Recidivism of Criminal Psychopaths After Therapeutic Community Treatment, niepublikowana praca magisterska. Wydzia Psychologii Uniwersytetu Saskatchewan, Saskatoon, Kanada.

248

Psychopaci s wrd ras

liza wyjania niewiele, lecz wywiera dobre wraenie na osobach, ktre oczekuj poprawy. Zawsze zdumiewa mnie gotowo, z jak niektrzy terapeuci bior te stwierdzenia za dobr monet. Terapia grupowa i spoeczno terapeutyczna nie s jedynym rdem nowych strategii, za pomoc ktrych psychopata przekonuje otoczenie o swojej popraw: nieraz wykorzystuje take wizienne programy edukacyjne (kursy psychologii, socjologii i kryminalistyki ciesz si szczeglnym wziciem). Programy te, podobnie jak terapie, zapewne daj psychopacie tylko powierzchown orientacj i znajomo terminologii (chwytliwych hase) dotyczcej procesw interpersonalnych i emocjonalnych, ale pozwalaj mu wmawia atwowiernym, e si zresocjalizowa lub przey nawrcenie".

MODZI PSYCHOPACI
Logicznie rzecz ujmujc, najlepszym sposobem na zmniejszenie wpywu dorosych psychopatw na spoeczestwo powinno by wczesne przeciwdziaanie. Dotychczas jednak tego rodzaju wysiki nie koczyy si sukcesem. Po dogbnej analizie programw terapeutycznych socjolog William McCord doszed do wniosku, e prby odwodzenia od psychopatycznych zachowa we wczesnym okre195

sie ycia" s na og nieskuteczne . Wiza natomiast pewne nadzieje z programami, w7 ktrych przeksztaceniu ulega cale spoeczne i fizyczne rodowisko pacjenta i mobilizowane s wszelkie rodki, aby wspiera zasadnicze zmiany w zachowaniu i postawie. Niestety, rezultaty jednego z takich przedsiwzi, opisanego szczegowo przez McCorda, nie budz wikszego optymizmu: cho nastoletni psychopaci wykazywali popraw w trakcie leczenia i po nim, z upywem lat pozytywny wpyw zanikn.
m

W. McCord, The Psychopatii andMilieu Therapy, New York. 1982, s. 202.

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

249

Sytuacja moe si polepszy, kiedy gbiej poznamy rda psychopatii. Psychologowie opracowali ponadto programy interwencyjne, ktre do skutecznie zmieniaj postaw i zachowanie dzieci i nastolatkw z rozmaitymi problemami. Wiele z tych strategii oddziauje nie tylko na dziecko, ale take na jego rodzin i rodowisko spoeczne, w ktrym problemy si pojawiaj14' . Niewykluczone, e niektre z tych programw, wczenie zastosowane, oka si przydane w modyfikowaniu wzorcw zachowa u pocztkujcych psychopatw", by moe przez ograniczanie agresji i impulsywnoci oraz przez uczenie, jak zaspokaja wasne potrzeby w bardziej prospoeczny sposb.

JESZCZE JEDNA OTRZEWIAJCA MYL


W zasadzie wszystkie dowody na skuteczno bd nieskuteczno leczenia psychopatw opieraj si na programach przeznaczonych dla osb, ktre przebywaj w wizieniu bd szpitalu psychiatrycznym lub maj kopoty z prawem. Programy te s zwykle intensywne, dobrze pomylane i przeprowadzane w nie najgorszych warunkach. A jednak si nie sprawdzaj. A gdyby nawet jaki program skutecznie zmienia psychopatyczn postaw i zachowania, nie mona by go wykorzysta w stosunku do milionw psychopatw, ktrzy nie przebywaj w zakadzie karnym lub nie otrzymali sdowego nakazu poddania si terapii. Nie naley

14 sprawiedliwo. J. Wyckoff, B.C. Unell, Dyscyplina bez krzyku i bicia. Praktyczne rozwizania najczstszych problemw dotyczcych zachowania dzieci, tum. D. ciepko, Warszawa 2005. Praktyczny podrcznik, ktry opisuje czste problemy wychowawcze z dziemi w wieku przedszkolnym (napady zoci, rywalizacja midzy rodzestwem, balaganiarstwo, niech do pjcia spa). E.A. Kirby, L.K. Grimley, Understanding and Treating Attention Deficit Disorder, New York 1986. Dobra pomoc dla rodzicw, ktrzy prbuj radzi sobie z nadpobudliwym dzieckiem.

250

Psychopaci s wrd ras

oczekiwa, e psychopaci na wolnoci zechc choby rozway zgoszenie si do takiego programu. Spoeczestwo za nie ma sposobu, eby ich do tego zmusi. Od czasu do czasu mona przeczyta lub usysze, e jaka konkretna metoda terapeutyczna wywara dobroczynny wpyw na psychopat. Na przykad kilka osb mwio mi w minionych latach, e udao im si spowodowa znaczn popraw w zachowaniu psychopaty ze swojego otoczenia. Osoby te nie potrafiy zrozumie, dlaczego nie reaguj na ich informacje z entuzjazmem. Niewykluczone, e rzeczywicie dokonay przeomu w terapii, nie mamy jednak moliwoci, eby o tym si przekona. Czy leczona osoba naprawd bya psychopat? Czy zacza wykazywa popraw w rednim wieku, gdy zachowania niektrych psychopatw poprawiaj si spontanicznie"? Jak zachowywaa si przed t zmian? I skd pewno, e zmiana nastpia wanie w psychopacie"? Czsto myli si popraw w zachowaniu psychopatw ze zmianami we wasnym podejciu do tych osb. Na przykad ona psychopaty moe sdzi, e m odnosi si do niej lepiej ni poprzednio. W rzeczywistoci jednak moe to ona nauczya si radzi sobie z problemami, schodzc mowi z drogi lub dokadajc wszelkich stara, eby zaspokoi jego potrzeby i yczenia. By moe stumia wasn osobowo i powicia swoje aspiracje, eby ograniczy konflikty i napicie w domu. Nie mona traktowa powanie twierdze o skutecznym leczeniu psychopatii, jeli nie wynikaj ze starannie nadzorowanych bada.

CZY MAMY PO PROSTU SI PODDA?


Jakkolwiek przygnbiajce s te dowody, powinnimy rozway kilka kwestii, zanim spiszemy psychopatw na straty jako odpornych na wszelkie prby leczenia i nadzoru. Po pierwsze, pomimo niezliczonych prb terapii i wielkiej rozmaitoci stosowanych technik, mao jest programw, ktre speniaj

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

251

szeroko akceptowane kryteria naukowe i metodologiczne. To wane zastrzeenie, oznacza bowiem, e opieramy nasze wnioski na niezbyt solidnych podstawach, co dotyczy zarwno powszechnych doniesie o nieskutecznoci programw, jak i sporadycznych doniesie o ich skutecznoci. Nasza wiedza wywodzi si na ogl z folkloru klinicznego, bada nad pojedynczymi przypadkami, stosowania kiepskich procedur metodologicznych i diagnostycznych, a take niewaciwej oceny programw. Stan literatury na temat leczenia psychopatii jest doprawdy zatrwaajcy. W literaturze przedmiotu chyba najbardziej irytuje to, e opisywane metody diagnostyczne s nieraz absolutnie nieodpowiednie lub przedstawione zbyt niejasno, eby czytelnik mg rozstrzygn, czy program, o ktrym mowa, ma cokolwiek wsplnego z psychopati. Innym czstym problemem przy ocenie programw leczenia i nadzoru jest brak starannie dobranych grup kontrolnych lub porwnawczych. Wiemy, e zachowanie wielu psychopatw poprawia si z wiekiem, i wane jest ustalenie zakresu, w jakim konkretny program terapeutyczny wspiera te naturalne" lub spontaniczne" zmiany. Po drugie, niewiele programw terapeutycznych jest projektowanych specjalnie dla psychopatw, a nieliczne opracowane w ten sposb programy borykaj si z tyloma kwestiami administracyjnymi, pastwowymi i spoecznymi, e wkrtce przestaj by podobne do pocztkowego projektu. Prawd mwic, wci jeszcze nie doczekalimy si zaplanowania, przeprowadzenia i oceny programu o dobrze przemylanej strukturze i solidnych podstawach metodologicznych. Po trzecie, niektre z naszych prb leczenia psychopatw mog by zupenie chybione. Termin l e c z e n i e sugeruje, e istnieje co wymagajcego interwencji medycznej: choroba, subiektywne cierpienie, zachowania wiadczce o nieprzystosowaniu i tak dalej.

252

Psychopaci s wrd ras

Ale - o ile potrafimy to rozstrzygn - psychopaci s cakiem zadowoleni z siebie i nie widz potrzeby leczenia, przynajmniej w tradycyjnym znaczeniu tego terminu. Duo atwiej jest zmienia ludzi, ktrzy nie aprobuj swoich postaw i zachowa, ni tych, ktrzy uznaj je za absolutnie normalne i logiczne. Czy jednak zachowania psychopatw nie wiadcz o nieprzystosowaniu? Owszem, zapewne wydaj si takie spoeczestwu, lecz nie psychopatom. Kiedy domagamy si od psychopatw, eby zmienili swoje zachowanie, dostosowujc je do naszych norm i oczekiwa, moe damy od nich czego, co sprzeciwia si ich naturze". Niewykluczone, e zgodz si na nasze postulaty, lecz tylko wtedy gdy bd w ich interesie. Programy, ktrych celem jest nakonienie psychopatw do zmiany zachowania, musz uwzgldnia to stanowisko - albo bd skazane na klsk.

Wszyscy powtarzaj, e psychopatw nie mona leczy. To bzdury - mwi Joseph Fredericks, homoseksualny pedofil z bogat przeszoci kryminaln, ktra obejmowaa zabjstwo jedenastoletniego chopca. - Psychopata to taki sam czowiek jak kady inny. Jest psychopat, bo ma wiksz wraliwo. [...] Nie moe znie blu
197

i dlatego pozwala, eby spywa po nim jak po kaczce" .


1''

Canadian Press" 22 wrzenia 1992.

ELEMENTY NOWEGO PROGRAMU


Przedstawiciele kanadyjskich wadz, dostrzegajc potrzeb nowych metod postpowania z psychopatycznymi przestpcami i wiadome powszechnego pesymizmu co do tradycyjnych sposobw leczenia, zapytali mnie niedawno, czy bybym gotowy zaplanowa eksperymentalny program terapii i nadzoru takich osb. Podjem to wyzwanie z dwch powodw. Po pierwsze - jak ju wspomniaem wczeniejsze strategie wykazyway szereg wad i nie opieray si na najnowszych ustaleniach teoretykw, badaczy i klinicystw. Po drugie,

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

253

niewtpliwie niezbdne s programy, ktre zmniejsz prawdopodobiestwo, e psychopatyczni i niepsychopatyczni przestpcy bd dopuszcza si aktw przemocy zarwno w wizieniu, jak i po powrocie do swojej spoecznoci. Zebraem midzynarodowy zesp ekspertw w dziedzinie psychopatii, psychiatrii, kryminologii, wiziennictwa oraz projektowania i oceny programw . Uznalimy, e w centrum naszego zainteresowania powinni znale si psychopatyczni i niepsychopatyczni przestpcy skonni do brutalnoci, i wypracowalimy oglny zarys wzorcowego programu, ktry - jak osdzilimy - ma spore szanse na sukces. Niedawno wadze postanowiy wprowadzi nasz projekt w ycie i podjy kroki w celu zorganizowania eksperymentalnego oddziau w federalnym zakadzie karnym. Nie mog tu przedstawi szczegowego opisu naszej strategii, postaram si jednak wskaza jej najwaniejsze aspekty. Podstaw projektu bya opinia, e zaoenie wikszoci poprzednich programw - przestpcy po prostu zeszli z waciwej drogi i wymagaj tylko resocjalizacji - jest bdne w odniesieniu do psychopatw. Ze spoecznego punktu widzenia psychopaci nigdy nie znajdowali si na waciwej drodze - zawsze kieruj si wasnymi zasadami.
29S

Robert Hare, A Model Treatment Program for Offenders at High Risk for Violence, Ottawa 1992, Research Branch, Corrcctional Service of Canada.

Rozdzia 12. Czy moemy cokolwiek zrobi?

254

Z tego wzgldu program przeznaczony dla psychopatw bdzie prbowa nie tyle rozbudza w nich empati i sumienie, ile przekonywa, e obecna postawa i zachowanie nie su ich interesom i e sami musz ponosi odpowiedzialno za wasne czyny. Rwnoczenie bdziemy starali si wskaza, jak mog spoytkowa swoje zdolnoci i atuty w sposb akceptowalny dla spoeczestwa. Oczywicie, przewidujemy surowy nadzr oraz sprecyzowane i nieuchronne sankcje za naruszenie regu programowych, penitencjarnych i spoecznych. Bdziemy te wykorzystywali - i starali si przypieszy - typow dla niektrych psychopatw skonno do spontanicznie" pojawiajcej si poprawy wraz z osigniciem wieku redniego. Po instytucjonalnej czci programu nastpi surowa kontrola i cisy nadzr nad przestpcami wypuszczonymi na wolno. Program zaprojektowano tak, eby mona byo empirycznie ocenia jego rozmaite elementy (co si sprawdza, a co nie w odniesieniu do poszczeglnych osb). Niektre moduy zapewne oka si skuteczne wzgldem psychopatw, ale nie wzgldem innych przestpcw, i odwrotnie. Uczestnicy programu bd porwnywani ze starannie dobran grup kontroln (zoon z przestpcw, ktrych nie poddano terapii). Tego rodzaju program bdzie kosztowny i zawsze zagroony erozj z powodu zmieniajcych si instytucjonalnych potrzeb, politycznych naciskw i obaw spoeczestwa. Niewykluczone rwnie, e rezultaty bd w najlepszym razie skromne. Jednak alternatywne propozycje obciajce budet utrzymywanie w wizieniu przestpcw skonnych do brutalnoci albo ryzyko wypuszczenia ich na wolno - nie wydaj si atrakcyjne.

CO ROBI, SKORO NIC NIE DZIAA?


Jeli ma si do czynienia z prawdziwymi psychopatami, trzeba sobie uwiadomi, e rokowania co do poprawy w ich zachowaniu s obecnie marne. Nawet jeli omwiony powyej eksperymentalny program

przyniesie owoce, na niewiele zda si psychopatom, ktrzy nie przebywaj w wizieniu lub nie znajduj si pod cis kontrol. Jeli czytelnicy maj w swoim otoczeniu psychopat lub psychopatk, zapewne ju podejrzewaj, e sytuacja nie zmieni si na lepsze, i by moe czuj si jak w potrzasku, niezdolni uciec bez naraania siebie i innych - zwaszcza swoich dzieci - na niebezpieczestwo. Szczeglnie trudne jest pooenie kobiety mieszkajcej z psychopat skonnym do sprawowania absolutnej kontroli. Wiele kobiet myli: Moe kiedy si zmieni, wszystko bdzie w porzdku. Bd bardziej si stara, schodzi mu z drogi, okazywa wicej tolerancji, czciej mu ustpowa". Coraz obszerniejsza literatura na temat przemocy w rodzinie dowodzi jednak, e taka strategia na og tylko wzmacnia i utrwala problemy. Oczywicie, najlepszym wyjciem byoby unikanie jakiegokolwiek zwizku z psychopat. Wiem: atwiej powiedzie, ni zrobi. S jednak metody obrony. Jeli nie zadziaaj, mona prbowa ograniczy doznawane szkody. W nastpnym rozdziale podaj gar praktycznych wskazwek co do rodkw obronnych i minimalizowania strat.

Rozdziat 13 KURS

PRZETRWANIA

olicjanci twierdz, e zdeterminowany wamywacz potrafi dosta si do najlepiej strzeonego domu. Ale mwi te, e znajomo przestpczych metod, zdrowy rozsdek i porzdny system alarmowy lub wyszkolony pies zmniejszaj ryzyko wamania. Podobnie mona powiedzie, e chocia nikt nie jest odporny na machinacje psychopatw, istniej sposoby, ktre pozwalaj ograniczy niebezpieczestwo.

256

Psychopaci s wrd ras

JAK SI CHRONI?
Trzeba wiedzie, z czym mamy do czynienia. Tylko z pozoru jest to proste. Cho moja ksika powinna tu pomc, aden podrcznik nie ochroni nas przed niszczycielskim wpywem psychopatw. Wszyscy, nie wyczajc ekspertw, jestemy naraeni na ich oszustwa, kamstwa i manipulacj. Zrczny psychopata potrafi w k a d y m znale czu strun i zagra na niej koncert. Psychopaci zdarzaj si we wszystkich sektorach spoeczestwa i jest bardzo prawdopodobne, e spotkamy ich kiedy na swojej drodze. Najlepszym rodkiem obronnym jest znajomo natury tych dwunogich drapiecw. Nie dajmy si zwie rekwizytom. Trudno jest nie ulec promiennemu umiechowi, intrygujcej gestykulacji i potoczystej wymowie typowego psychopaty, a wszystko to nie pozwala nam dostrzec jego prawdziwych zamiarw. Warto jednak wyprbowa kilka metod. Na przykad nie naley zwraca zbytniej uwagi na wyjtkowo ujmujce cechy napotkanych osb - wspaniay wygld, hipnotyzujce maniery, przyjemny tembr gosu, swad i tak dalej. Kada z tych waciwoci moe suy jako przykrywka dla dziaa wymierzonych przeciwko nam. Wiele osb nie potrafi sprosta przenikliwemu, beznamitnemu i drapienemu" spojrzeniu psychopatw. Normalni ludzie utrzymuj kontakt wzrokowy z rozmwc z wielu przyczyn, psychopaci natomiast wpatruj nam si w oczy nie tyle z powodu zainteresowania
199

czy empatii, ile z chci uzyskania przewagi i samozadowolenia ~ . Niektrzy przyjmuj to spojrzenie z ogromn przykroci, niemal jakby postrzegali siebie jako potencjalne ofiary w obecnoci drapienika. Inni czuj si przytoczeni i zastraszeni, a nawet ubezwasnowolnieni, nie bardzo rozumiejc, co si z nimi dzieje. Bez wzgldu na psychologiczn wymow tego spojrzenia nie ulega wt-

pliwoci, e intensywny kontakt wzrokowy jest dla psychopatw cenn pomoc w manipulowaniu i dominowaniu nad innymi. Kiedy wic znajdziemy si w towarzystwie osoby, ktrej niewerbalne sygnay lub sztuczki - przeszywajce spojrzenie, przesadna gestykulacja, widowiskowo" i tak dalej - wywieraj na nas obezwadniajcy wpyw, naley zamkn oczy lub odwrci wzrok i bacznie przysuchiwa si wypowiadanym sowom.

The

Omwienie drapienego spojrzenia" psychopaty mona znale [w:] J.R. Me- loy, Psychopathic Mind, Northvale 1988.

Rozdzia 13. Kurs przetrwania

258

Czy oczy s zwierciadem duszy"? Wiele osb jest o tym przekonanych. Cho w rzeczywistoci oczy daj nieraz mylne wyobraenie o naszym wewntrznym wiecie, nie s cakowicie bezuytecznym rdem wiedzy, zwaszcza gdy przekazywane przez nie informacje nie zgadzaj si z mimik twarzy i treci wypowiedzi. Kiedy oczy mwi jedno, a jzyk drugie, dowiadczony czowiek ufa wymowie oczu'7 - gosi mdra maksyma. Znajoma opowiadaa mi o pewnym mczynie, ktry rozkocha j w sobie, a nastpnie manipulowa ni i rani emocjonalnie. Niechtnie patrzyam mu w oczy, bo wprawiay mnie w zakopotanie. Nie wiedziaam, co si za nimi kryje - jakie myli i jakie zamiary" - mwia. Lekarze praktycy czsto wspominaj o pustym" spojrzeniu psychopatw, ale najbardziej obrazowe opisy tego zjawiska znajdujemy w literaturze faktu. Na przykad James Ciark w ksice Last Rampage tak charakteryzuje Gary'ego Tisona, morderc, ktry zrcznie manipulowa systemem karnym, zbieg z wizienia wspomagany przez swoich synw i przed mierci zabi jeszcze kilka osb: Szczeglnie uderzajc cech fizyczn Gaiy'ego - najczciej dostrzegan i zapamitywan na zawsze - byy jego gboko osadzone, pozbawione wyrazu [...] oczy. Zupenie jakby nie miay cznoci z objawianymi przez niego uczuciami. Bez wzgldu na jego nastrj - gniewny, jowialny, jakikolwiek inny - pozostaway bez zmian. Puste. Patrzc w nie, trudno byo odgadn, co Gary myli i czuje. [...] Jego spojrzenie przykuwao uwag, niepokoio, przenikliwe i wrogie. Mylc o Gaiym, widziao si przede wszystkim te zimne, nieprzyjazne oczy"15'. W ksice Echoes in the Darkness Joseph Wambaugh opowiada o Williamie Brad- fieldzie i Jayu Smithu, nauczycielach z liceum, skazanych (Bradfield w 1983, Smith w 1986 roku) za zamordowanie koleanki i jej dwojga dzieci. Autor nieraz wspomina o oczach tych mczyzn. Tak pisze o Bradfieldzie: Mia pospne niebieskie oczy. [,..] Jego spojrzenie byo tak przeszywajce, e mogto paraliowa, a okrelano je rozmaicie - poetyczne", lodowate", hip- notyzerskie" - w zalenoci od tego, w jakim byt nastroju. Kolega z pracy mwi: Potrafi budzi lk tymi przenikliwymi oczami. Spoglda tak i n t e n s y w n i e , e niekiedy byt naprawd przeraajcy". [Bradfield] wpatrzy si tak w Ricka Guid (prokuratora), ktremu pewien
200
J. Ciark, Last Rampage, dz. cyt., s. 4.

Rozdzia 13. Kurs przetrwania

259

agent FBI wyzna, e spojrzenie Bradfielda zmusio go kiedy do cofnicia si o dwa kroki. Spojrzenie Bradfielda porazio Guid. Dosownie zwalio go z ng. Usiad i zacz bawi si z [psemj. [...] Kiedy Bradfield prbowa tej sztuczki na policjancie Jacku Holtzu, Holtz odpowiedzia mu spojrzeniem i powiedzia: Takie bzdury dziaaj tylko na inteligentnych". Rwnie interesujce s uwagi Wambaugha na temat Jaya Smitha, niedawno wypuszczonego na wolno przez Sd Najwyszy Stanu Pensylwania ze wzgldw proceduralnych. Sekretarka Smitha stwierdzia podobno: Nigdy w yciu nie widziaam takich oczu. Nie miay w sobie u c z u c i a . Niby znam kilka osb o zimnych, rybich oczach, ale jego oczy byty zupenie wyjtkowe. Wambaugh komentowa: To n i e byy rybie oczy. To byy oczy, ktre redaktorzy gazet pniej chtnie wyodrbniali dla efektu. Mwiono o nich gadzie oczy, ale to take nie byo trafne". Doda, e w s z y s c y nauczyciele mieli problem z opisaniem oczu swojego dyrektora. Nasuwao si okrelenie oczy paza, ale i ono niezupenie zadowalao". Sekretarka Smitha - pisa Wambaugh - ostatecznie uwiadomia sobie, z czym kojarzy jej si to dyrektorskie spojrzenie: Nie ryba, nie gad [...] tylko oczy k o z a ! "
201

[...] Jo, moja droga, jest ksi ciemnoci" - zauway jeden z nauczycieli . Czy oczy psychopaty zdradzaj wcielonego diaba, jak sugeruje ta uwaga? Kiedy rzeczywisty lub fikcyjny seryjny morderca -Ted Bundy, Hannibal Lecter- popenia straszliwe zbrodnie, trudno jest oprze si takiej myli. Wydaje si jednak, e zachowanie psychopatw - rwnie tych stosunkowo nielicznych, ktrzy morduj i kalecz - wynika nie

''"' J. Waumbaugh, Echoes in the Darkness, dz. cyt., s. 18.

260

Psychopaci s wrd ras

Nie zakadajmy sobie klapek na oczy. Nawizujmy znajomoci, majc oczy szeroko otwarte, jak kady czowiek, psychopatyczny oszust pocztkowo chce pokaza si z najlepszej strony. Posuwa si jednak znacznie dalej, wykorzystujc aksjomat, e kontakty midzyludzkie opieraj si na zaufaniu i e nie mona ostronie i ze sceptycyzmem traktowa wszystkiego, co rozmwca powie lub zrobi. Dlatego prbuje obezwadni swoj ofiar za pomoc pochlebstw, udawanego zainteresowania i yczliwoci oraz kamliwych opowieci o swoich finansowych przedsiwziciach i pozycji spoecznej. Wkrtce na jego masce mog pojawi si rysy, ale kiedy ju uwikamy si w sie oszustw i manipulacji, trudno nam bdzie oswobodzi si bez emocjonalnych i materialnych strat. Policja i prawnicy doradzaj zachowywanie szczeglnej czujnoci wobec osb, ktre wydaj si wprost oszaamiajco atrakcyjne. To cenna wskazwka, ktra pomaga uchroni si przed intrygami psychopatw. Powinnimy przynajmniej stara si sprawdzi nowych znajomych, ktrzy okazuj nam zainteresowanie. Nie chodzi tu o wynajcie prywatnego detektywa, ilekro poznamy kogo na przyjciu lub w barze, lecz o zasignicie informacji. Trzeba zapyta t osob o przyjaci, rodzin, prac, miejsce zamieszkania, plany i tak dalej. Psychopaci zwykle odpowiadaj wtedy niejasno, wymijajco lub

Rozdzia 13. Kurs przetrwania

261

niespjnie. Traktujmy takie odpowiedzi podejrzliwie i w miar monoci prbujmy je weryfikowa. Niekiedy jest to zaskakujco proste. Na przykad moja znajoma nawizaa kilka lat temu romans z mczyzn, ktrego poznaa w swoim kociele. Wydawa si czowiekiem o szerokich koneksjach i nieposzlakowanej opinii. Mwi, e studiowa zarzdzanie na pewnej renomowanej uczelni. Znajoma zastanawiaa si nad zainwestowaniem w promowane przez niego przedsibiorstwo. Spotkawszy tego czowieka, napomknem, e jestemy absolwentami tego samego uniwersytetu. Nie by jednak skonny wspomina swoich studiw i konsekwentnie zmienia temat rozmowy. Wzbudzio to moje podejrzenia. Popytaem tu i wdzie i dowiedziaem si, e wcale nie studiowa na mojej uczelni. Dalsze dochodzenie ujawnio, e jest oszustem poszukiwanym w kilku krajach. Ostatecznie uciek z miasta, znajoma za pozostaa z gbokim rozczarowaniem, rozgniewana na mnie, bo zniszczyem jej wiat fantazji. Miejmy si na bacznoci w sytuacjach wysokiego ryzyka. Niektre miejsca s dla psychopatw wymarzonym terenem polowa: bary dla singli, kluby, kurorty, statki wycieczkowe, zagraniczne lotniska i tym podobne. Potencjalna ofiara jest samotna, szuka towarzystwa, rozrywki lub przygody - i zwykle znajduje kogo, kto chtnie wywiadczy jej przysug (jak si pniej okazuje, nie za darmo). Osoby podrujce w pojedynk s ulubionym celem psychopatw, ktrzy bez trudu wynajduj je w tumie pasaerw lub turystw, nieco zagubione i zdezorientowane. Na przykad moja znajoma, zmczona, samotna i stskniona za domem po kilkutygodniowym pobycie w Europie, spotkaa yczliwego mczyzn na lotnisku w Lizbonie. Podajc si za tajnego agenta tropicego szajk przemytnikw, zdoby jej zaufanie i pozyska j dla rzekomego ledztwa. W nastpnych tygodniach podrowali razem po Europie, zacigajc ogromne dugi na jej karcie kredytowej. Kiedy znajoma nabraa podejrze, mczyzna porzuci j i znikn. Caa ta historia - mwia pniej - wyglda

262

Psychopaci s wrd ras

dziwacznie, ale byo wtedy inaczej. Czuam si zmczona, przygnbiona, a on tak wietnie mnie rozumia i podnosi na duchu". Starajmy si pozna samych siebie. Psychopaci umiejtnie identyfikuj i wykorzystuj nasze czue miejsca. Najlepsz metod obronn jest poznanie wasnych saboci i ostrono wobec kadego, kto si nimi interesuje. Takich ludzi trzeba ocenia bardziej krytycznie ni tych, ktrzy wydaj si niewiadomi naszych sabych punktw lub nie skupiaj si na nich. Jeli jestemy asi na pochlebstwa, z pewnoci mona to rozpozna - to zaproszenie dla kadego pozbawionego skrupuw manipulanta, ktry szuka nowych ofiar. Pawienie si w pochwaach, podobnie jak zbyt dugie przesiadywanie na socu, bywa przyjemne, ale koczy si bolenie. Jeli za mamy w sobie nieco zachannoci, jestemy szczeglnie podatni na nie cakiem legalne propozycje. Samotne osoby z zasobami finansowymi atwo padaj ofiar psychopatw. Poznanie samych siebie nie zawsze przychodzi nam bez trudu. Pomc tu moe staranny rachunek sumienia, szczere rozmowy z rodzin i przyjacimi, a take konsultacja z psychologiem.

JAK MINIMALIZOWA STRATY?


Niestety, nawet najlepsze rodki ostronoci nie zabezpiecz nas cakowicie przed zdeterminowanym psychopat. Niekiedy po prostu nie mamy wpywu na bieg wydarze, choby w niebezpored- nich kontaktach finansowych z psychopatami. Czsto syszy si 0 oszustwach, ktrych ofiar pady banki, domy maklerskie, kasy oszczdnociowo-poyczkowe, fundusze emerytalne i tak dalej. Pojedynczy inwestorzy nie decyduj o codziennych transakcjach 1 mog traci pienidze nie z wasnej winy. Pewien psycholog zatrudniony w liceum mwi mi z rozpacz o maklerze, ktry zgubi"

Rozdzia 13. Kurs przetrwania

263

kilka milionw dolarw z powierzonego mu funduszu emerytalnego nauczycieli. Psycholog musia poegna si z paruset tysicami dolarw nie przez swoj lekkomylno, lecz dlatego e urzdnicy odpowiedzialni za znalezienie dobrego maklera dali si omami psychopacie.

'sycholog sdowy J. Reid Meloy wspomina, jak zosta wyprowadzony w pole podczas rozmowy kwalifikacyjnej z kandydatem, ktrego dokumentacja okazaa si pniej sfaszowana. Ale rozmowa toczya si cakiem gadko - mwi mi Meloy przez telefon. - Byem pod duym wraeniem, nie mogem si nadziwi jego inteligencji. Od czasu do czasu rzuca jak uwag, ktra wprawiaa mnie w zachwyt. Niesamowite! - mylaem. - Jest naprawd byskotliwy, Trzeba nakoni go do przyjcia posady! Dopiero po duszym czasie - wstyd przyzna, po jak dugim - zorientowaem si, e facet cytuje moje niedawno opublikowane artykuy. Imponowa mi, owszem, ale czym? Moj byskotliwoci - pomysami, nad ktrymi sporo si nasiedziaem! Normalny czowiek powiedziaby zapewne: Czytatem paskie publikacje i sdz o nich to i to, ale ten spryciarz wyczu intuicyjnie, czym najlepiej mnie zmanipuluje. Nasza rozmowa
202

bya dla niego wietn okazj do oszustwa" .

Chyba najbardziej poruszajce s sytuacje, gdy zdezorientowani, zrozpaczeni rodzice usiuj radzi sobie z psychopatycznym synem lub crk. Niemal rwnie przygnbia to, kiedy kto wytrwale szuka sposobu uoenia sobie ycia z psychopatycznym mem lub on. W takich okolicznociach, a take wtedy gdy psychopata zdoby nasze uczucia, pozostaj nam tylko prby minimalizowania strat. Dla wikszoci z nas nie jest to atwe, ale ponisze sugestie mog okaza si pomocne.

Prywatna rozmowa, kwiecie 1991.

Szukajmy fachowej rady. Czsto telefonuj do mnie zaniepokojone osoby, ktre przypuszczaj, e ich m, ona, dziecko lub znajomy

264

Psychopaci s wrd ras

wykazuje psychopati, i pragn dowiedzie si ode mnie, jak powinny postpi. W takich warunkach nie mog suy im pomoc. Postawienie waciwej diagnozy psychopatii - przez znajcego si na rzeczy klinicyst - jest czasochonne i wymaga dogbnych bada, w tym rozmowy z diagnozowanym i uzyskania potwierdzajcych informacji z rozmaitych rde: od przeoonych i wsppracownikw, krewnych, przyjaci, policji i tak dalej. Naley zadba, aby ldinicysta, z ktrym si konsultujemy, by obeznany z literatur na temat psychopatii i mia dowiadczenie w postpowaniu z psychopatami, zwaszcza w kontekcie terapii i interwencji w rodzinie. Jeli pozwol nam na to zasoby finansowe, postarajmy si zasign opinii k i l k u lekarzy. Czasami jest to bardzo trudne. Nie potrafi zliczy, ile razy mj telefoniczny rozmwca, na og czyja ona lub zdesperowany rodzic, opisywa mi uporczywe prby znalezienia kogo - kogokolwiek - kto zrozumie problem lub choby przyzna, e problem istnieje. Zadzwonia do mnie, na przykad, pewna mieszkanka Maine, ktra przeczytaa artyku o moich badaniach i dosza do wniosku, e jej m idealnie odpowiada profilowi psychopaty przedstawionemu w czasopimie. Informacje, ktrych mi udzielia, wiadczyy, e moe mie racj. Przez ponad dziesi lat prbowaa znale fachow pomoc, najpierw u swojego rodzinnego lekarza, potem u szeregu psychologw i psychiatrw - nadaremnie. M tak wzorowo zachowywa si w gabinecie lekarskim, e j e j relacji nie traktowano powanie. aden z klinicystw nie potrafi dostrzec, co kryje si za ujmujcym stylem bycia tego czowieka. Nieszczsna kobieta zacza wierzy, e to z n i jest co nie w porzdku. Nawet solidna diagnoza nie kadzie kresu problemom. Nastpny krok zaley od naszej sytuacji i powinien by planowany pod kierunkiem kompetentnego lekarza z dowiadczeniem w postpowaniu z psychopatami. Pastwowe stowarzyszenia psychiatrw i psychologw maj zwykle list godnych polecenia klinicystw. Mona

Rozdzia 13. Kurs przetrwania

265

rwnie zwrci si do miejscowych orodkw zdrowia psychicznego i poradni uniwersyteckich. Nie obwiniajmy siebie. Bez wzgldu na powody, dla ktrych zadajemy si z psychopat lub psychopatk, nie powinnimy wini si za ich postaw i zachowanie. Psychopaci stosuj te same zasady - wasne zasady - wobec kadego. Oczywicie, nasza osobowo i decyzje mog mie jaki wpyw na to, co si dzieje. Na przykad ona, ktra broni swoich praw, naraa si na fizyczn napa, podczas gdy bardziej ulega kobieta spdza ycie, rozmylajc, gdzie podziewa si jej niewierny m, a jeszcze inna porzuca ma po pierwszych niepokojcych sygnaach. Zasadniczym problemem jest jednak zawsze to, e kobieta polubia psychopat. Podobnie, rodzice psychopatycznego syna lub crki zamartwiaj si swoj rol w rozwoju zaburzenia. Bardzo trudno jest ich przekona, e prawdopodobnie nie zrobili nic zego. Owszem, mogli poprawi lub pogorszy sytuacj, ale nie ma dowodw, e zachowanie rodzicw jest p r z y c z y n psychopatii. Nie zapominajmy, kto jest ofiar. Psychopaci nieraz daj do zrozumienia, e to oni cierpi, a winnymi ich nieszczcia s krzywdzeni przez nich ludzie. W rzeczywistoci jednak cierpi znacznie mniej ni my - i z innego powodu. Nie warto im wspczu: ich problemy nie mog rwna si z naszymi. Psychopata bowiem przeywa problemy gwnie dlatego, e nie jest w stanie zaspokoi swoich pragnie, my natomiast - poniewa dostajemy fizyczne, emocjonalne lub finansowe cigi. Pamitajmy, e nie jestemy sami. Wikszo psychopatw ma na swoim koncie sporo ofiar. Psychopata, ktry przyczynia si do naszego cierpienia, niewtpliwie sprawia cierpienie i innym osobom. Odszukanie takich osb i podzielenie si z nimi informacjami moe nam bardzo pomc, choby poprzez uwiadomienie, e wina nie ley

266

Psychopaci s wrd ras

po naszej stronie. Kady jest naraony na intrygi psychopaty - to aden wstyd pa jego ofiar. Oczywicie, trudno jest si z tym pogodzi, jeli wanie zostalimy oszukani i krpujemy si zoy formaln skarg. Ale liczba osb w naszej spoecznoci, ktre rwnie day si omami, moe by dla nas prawdziwym zaskoczeniem. Ostronie z metodami ofensywnymi. Psychopaci odczuwaj gbok potrzeb psychicznej i fizycznej kontroli nad otoczeniem. Pragn mie przewag i s gotowi posuy si urokiem osobistym, grobami i przemoc dla zapewnienia sobie posuchu. W walce nastawiaj si zwykle na wygran. Nie oznacza to, e nie powinnimy broni swoich praw. Pamitajmy jednak, e naraamy si wtedy na powany uraz fizyczny i emocjonalny. Niekiedy moemy obrci psychopatyczn filozofi zwycistwo za wszelk cen" na wasn korzy. Na przykad syszaem o pewnej kobiecie i jej byym mu, psychopacie, ktrzy prowadzili ze sob dugotrwa wojn o opiek nad dziemi. Adwokat kobiety wiadomy, e przeciwnik jest niebezpieczny, zdeterminowany i zasadniczo obojtny na los dzieci - doradzi klientce, aby przyja propozycj wsplnej opieki. Byy m od pocztku wanie tego pragn, a wygrawszy bitw", natychmiast straci zainteresowanie rodzin. Taktyka adwokata okazaa si skuteczna, cho bardzo ryzykowna: psychopata mg upomnie si o swoje prawa - z potencjalnie katastrofalnymi skutkami dla dzieci. Ustanwmy oglne zasady. Cho walka z psychopatami jest co najmniej ryzykowna, niewykluczone, e uda nam si wprowadzi oglne zasady - wice dla obu stron - dziki ktrym uatwimy sobie ycie i z ofiary stopniowo przeksztacimy si w osob zdoln zadba o siebie. Na przykad, moemy zadecydowa, e bez wzgldu na okolicznoci nie bdziemy ju prbowali za pomoc pienidzy uchroni psychopaty lub psychopatki od kopotw.

Rozdzia 13. Kurs przetrwania

267

Pewna moja znajoma wpada w sie oszustw i manipulacji finansowych utkan przez elokwentnego konsultanta". Ilekro prbowaa z nim dyskutowa, przekonywa, e pracuje nad problemem i wkrtce zwrci jej pienidze, ktre rzekomo zainwestowa w jej imieniu. W kocu, cakiem zdesperowana, postanowia rozmawia z nim tylko przy wiadkach lub dokadnie notowa kade sowo. Szybko zrozumiaa, e konsultant" j zwodzi, i podja przeciw niemu kroki prawne. Sensowne, ale nienaruszalne zasady - jak musisz si zachowywa, aby tutaj mieszka" - mog by jedynym sposobem na pozostanie przy zdrowych zmysach, kiedy zmagamy si z psychopatycznym synem lub crk. Zasady powinny by jasne i konsekwentnie egzekwowane, jeli maj przynie jakikolwiek skutek. Omwienie konkretnych strategii rodzicielskich wykracza poza zakres tej ksiki, lecz publikacje wymienione w przypisach do rozdziau dwunastego dostarcz przydatnych informacji. Nie oczekujmy radykalnych zmian. Osobowo psychopatw jest w znacznej mierze wykuta w skale". Mao prawdopodobne, e nasze dziaania wywoaj fundamentalne i trwae zmiany w ich postawie wobec siebie i innych. Psychopaci mog obiecywa, e si zmieni, a nawet wykazywa krtkotrwa popraw w zachowaniu, ale zwykle czekaj nas lata rozczarowa, jeli bdziemy spodziewa si zbyt wiele. Chocia niektrzy psychopaci troch agodniej" z wiekiem, a zatem s atwiejsi we wspyciu, na og jednak pozostaj tacy, jacy byli zawsze. Sytuacja jest szczeglnie dramatyczna, kiedy psychopati wykazuje nasze dziecko. Rozpaczliwie szukajc pomocy, wdrujemy od jednego specjalisty do drugiego i rzadko uzyskujemy zadowalajcy wynik. Powicamy mnstwo energii i rodkw, aby zrozumie i zacz kontrolowa dziecko, ale na og daremnie. Niestety, zwykle mamy przed sob lata emocjonalnej szarpaniny oraz nakadw finansowych na wydobywanie dziecka z kopotw.

268

Psychopaci s wrd ras

Wycofajmy si w por. Psychopaci mog zniszczy nasz pewno siebie i przekona nas - oraz naszych znajomych - e jestemy ich niewarci, a nawet popadamy w obd. Im bardziej ustpujemy, tym bardziej jestemy wykorzystywani, aby zaspokaja psychopatyczn dz wadzy. Zamiast podejmowa bezowocne wysiki dostosowania si do beznadziejnej sytuacji - schodzi z drogi, godzi si z losem, zatraca wasn tosamo - lepiej jest uzna, e dla naszego fizycznego i emocjonalnego przetrwania powinnimy przej kontrol nad swoim yciem. Bywa to nieatwe, a nawet ryzykowne, i wymaga fachowej porady, zarwno medycznej, jak i prawnej. Oczywicie, rodzice modego psychopaty lub psychopatki nie mog po prostu machn rk na swoje dziecko. Bd musieli cile wsppracowa z nauczycielami, psychologami i klinicystami, ktrzy wiedz, jak postpowa z psychopatycznymi dziemi - choby rezultaty miay okaza si bardzo skromne. Korzystajmy z grup wsparcia. Zanim nasze podejrzenia skoni nas do szukania fachowej diagnozy, wiemy ju, e czekaj nas cikie czasy. Powinnimy wykorzysta wszelkie dostpne nam wsparcie. Wiele grup i organizacji pomaga ofiarom przestpstw upora si z problemami. Ofiara zwykle przekonuje si, e nie jest sama, i ma sposobno dzieli si swoim dowiadczeniem z innymi. W wikszoci miast dziaaj poradnie i grupy wsparcia, ktre zajmuj si przemoc w rodzinie, niezrwnowaonymi dziemi i prawami pokrzywdzonych. Zalenie od sytuacji, ktre z tych rodowisk moe okaza si dla nas ogromnie uyteczne. Najbardziej jednak potrzebujemy grup wsparcia przeznaczonych konkretnie dla ofiar psychopatw. By moe moja ksika przyczyni si do powstania takiego ruchu.

EPILOG

o omwieniu literatury przedmiotu naukowcy zwykle zamykaj dyskusj stwierdzeniem, e niezbdne s dalsze badania. Ja rwnie tak postpi, z dwch powodw. Po pierwsze, mimo ponad stuletnich bada klinicznych i kilkudziesicioletnich docieka naukowych psychopatia nadal pozostaje zagadk. Dziki niedawnym odkryciom zyskalimy nowe informacje o tym niepokojcym zaburzeniu i potrafimy wyraniej okrela jego granice. Niemniej w porwnaniu z innymi powanymi zaburzeniami klinicznymi psychopatia rzadko jest przedmiotem systematycznych analiz, cho wywouje znacznie wicej spoecznego zamtu i nieszcz ni wszystkie inne psychiatryczne zaburzenia razem wzite. Po drugie, zamiast ratowa sytuacj ju po katastrofie, duo sensowniej byoby dooy stara, aby zrozumie to niepokojce zaburzenie i znale skuteczne metody wczesnej interwencji. W przeciwnym razie nadal bdziemy przeznacza ogromne rodki na ciganie, wizienie i nadzorowanie psychopatycznych przestpcw, ignorujc los ich ofiar. System sdownictwa karnego wydaje miliardy dolarw rocznie na daremne prby resocjalizacji". Ale termin r e s o c j a l i z a c j a - popularny wrd politykw i administracji zakadw penitencjarnych - jest tylko chwytliwym hasem. Trzeba nauczy si socjalizowa, nie resocjalizowa, psychopatw. A to wymaga wielkiego wysiku badawczego i wczesnych dziaa interwencyjnych. Jeli nie uporamy si z przeraajcym sekretem psychopatii, koszty finansowe i spoeczne oka si olbrzymie. Jest spraw absolutnie nieodzown, abymy nie ustawali w poszukiwaniach.

SPIS TRECI

Nota od autora.................................................................................... Wstp i podzikowania ..................................................................... Wprowadzenie: istota problemu...................................................... Rozdziali. Doznawanie" psychopaty ............................................. Rozdzia 2. Wyostrzanie obrazu ...................................................... Rozdzia 3. Profil: uczucia i relacje................................................... Rozdzia 4. Profil: tryb ycia ...................................... .. .................. Rozdzia 5. Wewntrzny mechanizm kontroli: brakujcy element ......................................................................... Rozdzia 7. Psychopaci w garniturach............................................. Rozdzia 8. Sowa z kieszeni paszcza ............................................ Rozdzia 10. rda problemu .........................................................

7 9 15 23 37 52 81 97 134 160 196

Rozdzia 6. Przestpstwo: logiczny wybr .................................... 1 1 0

Rozdzia 9. Muchy w pajczej sieci .................................................. 1 8 3 Rozdzia 1 1 . Etyka diagnozowania ...................................................228 Rozdzia 1 2 . Czy moemy cokolwiek zrobi? ..................................242 Rozdzia 13. Kurs przetrwania ........................................................... 2 5 9 Epilog ............................................... .. . ......................................... .. 272

1 Objawy zaburzenia osobowoci opisywanego przez doktora Hare: nieliczenie si z normami spoecznymi, z uczuciami innych osb, lekcewaenie zobowiza spoecznych, trudno w utrzymaniu staiych zwizkw z innymi, tatwo reagowania agresj 49 P. Elkind, The Death Shift, New York 1989. 58 Playboy" maj 1977, s. 80. <59 A.R. Luria, The Working Brain, New York 1973.
70 .

E. Gorenstein, A cognitiue perspectiue on antisocial personality, [w:] Annual Reinew of Psychopathology. Cognitiue Bases of Mental Disorders, red. P. Magaro, t. 1, Newbi Park 1991.

81
" D. Hare, L.N. McPherson, VioIent and aggressiue behauior by criminal psychopa^International Journal of Law and Psychiatry" 1984, nr 7, s. 35-50; D.S. Kosson, sSmith, J.P. Newman, Eualuating the construct ualidity of psychopathy on Black and "te mae inmates. Three preliminary studies, Journal of Abnormal Psychology" 1990, "r s. 250-259; R.C. Serin, Psychopathy and oiolence in criminals, Journal of ttterpersonal Violence" 1991, nr 6, s. 423-431; S. Wong, Criminal and institutional haoiors of psychopaths. Programs Branch Users Report, Ottawa 1984. 93n C.P. Ewing, Dr. Death " and the casefor an ethical ban on psychiatrie and psychot8icul predictions of dangerousness in capital sentencing proceedings, American Jour- nal of Law and Medicine" 1983, nr 8, s. 407-428.
ths<

104

Obywatele stanu Nowy Jork przeciwko Johnowi A. Gramblingowi, akt oskare- nia J 2300/85, Senlencing Memorandum, s. 87. Tame, s. 86.
IM

Tame, s. 83. Tame, s. 69. L.P. Smith, Afterthoughts.

107 ~
108

100
Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 78. 11 Tame, s. 81 (powysze sbwa s wyrnione w licie napisanym przez tecia Gramblinga).

111 rr,
117

Tame, s. 3.

118

B. Rosner, Swindle, dz. cyt., s. 362. Tame, s. 390.

119

Tame, s. 361. Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 38.

122

M. Lemer, How grateful should Europ be?". Actions and Passions, cytat nr 199.7, [w:] R.T. Tripp, The International Thesaurus of Quotations, New York 1970. 125 Cytaty pochodz z artykuu P. Jenkinsa, Captain Bob Reuealed. A Crook and a Conspiracy of Silence, Independent News Service" 7 grudnia 1991. John Grambling junior. List do sdziego Hermana Cahna. Sd Najwyszy Nowego Jorku, okrg Nowy Jork, cz. 48, 6 marca 1987. List by! prb przekonania sdziego, nadawca, czyli Grambling, nie zasuguje na dugoletni wyrok za popenione prze-

stpstwa.
127

fadzia Herman Cahn, Proceedings, dz. cyt., s. 55. B. Rosner, Sentencing Memorandum, dz. cyt., s. 84-85.

Mczyzna, ktrego oskarano o napad z broni w rku, zareagowa na zeznania naocznego wiadka sowami: Kamie. Wcale mnie tam nie byo. Szkoda, e nie odstrzeliem mu tego cholernego ba".
Inside Edition, 22 listopada 1990. S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy..., dz. cyt., s. 107. 15 N. Geschwind, A. Galaburda, Cerebral Lateralization. Biological Mechanisms, Associations, and Pathology, Cambridge 1987. R.D. Hare, L.N. McPherson, Psychopathy and perceptual asymmetry during uerbal dichotic listening, Journal of Abnorma! Psychology" 1984, nr 93, s. 141-14-' R.D. Hare, J. Jutai, Psychopathy and cerebral asymmetry in semantic processing, sonality and Individual Differences" 1988, nr 9, s. 329-337; A. Raine, M. 0'Brien, N. Smiley, A. Scerbo, C. Chan, Reduced lateralization in uerbal dichotic listening ^ adolescent psychopaths, Journal of Abnorma] Psychology" 1990, nr 99, s. 272129 130

135
J H. Johns, H.C. Quay, The effect of social reward on oerbal conditioning in psychopaths and neurotic military offenders, Journal of Consulting Psychology" 1962, nr 26 ,_s. ( 217-220. V. Grant, The Menacing Stranger, New York 1977, s. 50.

S. Williamson, T.J. Harpur, R.D. Hare, Abnormal processing of ajfectiue words by psychopaths, Psychophysiology" 1991, nr 28, s. 260-273. Wtanie o tym badaniu fal mzgowych" wspomniaem we Wprowadzeniu". Sensitiuity to emotional polarity in psychopaths, referat wygoszony na posiedzeniu American Psychological Association, Boston, sierpie 1990. " D. Downs, Best Kept Secrets, Springfield 1989. Tame, s. 144. 140 S.G. Michaud, H. Aynesworth, Ted Bundy..., dz. cyt., s. 158. O gestykulacji zwizanej z mwieniem pisze P. Feyersisen, Manna! actioitij during speaking in aphasic subjects, International Journal of Psychology" 1983, nr 18> s. 545556; D. McNeill, So you think gestures are nonverbal, Psychology Review"
173

Zob. J. MacMillan, L.K. Kofoed, Sociobiobgy and antisocial behavior, Journal of Mental and Nervous Diseases" 1984, nr 172, s. 701-706; H.C. Harpending, J. Sobus, sciopathy as an adaptation, Ethology and Sociobiology" 1987, nr 8, s. 63S-72S.
183

Spraw t opisywaa Mary Lynn Young [w:] The Sun" 12 grudnia 1990. Cytaty pochodz z jej artykuu. 1SS Tame, s. 166.
196

Wiele prac opisuje programy i metody postpowania z behawioralnymi problemami u dzieci. Oto kilka godnych uwagi publikacji: E.A. Blechman, Soluing Child Behauior Problems at Home and at School, Cham- paign 1985. Praktyczne podejcie do najczstszych problemw. S.W. Garber, M.D. Garber, R.F. Spitzman, GoodBehauior. Ouer 1200 Sensible Solutions to Your Child's Problems from Birth to Age Twelve, New York 1987. Znakomite porady na temat wielu powszechnych dziecicych problemw z zachowaniem. Podstawowe zasady i strategie zapobiegawcze, uwagi o powaniejszych problemach i zaburzeniach behawioralnych oraz wskazwki co do szukania specjalistycznej pomocy. H. Kohl, Growing with Your Children, New York 1981. Praktyczny poradnik dla rodzicw, porusza takie kwestie, jak dyscyplina, przemoc, wizerunek wasnej osoby

You might also like