TOMASZ UBIESKI 1939 ZACZO SI WE WRZENIU

1. Czy wrzesie 1939 roku pamitnego bdzie raz jeszcze, na swoj siedemdziesit rocznic tematem jakiej istotnej a przynajmniej ciekawej dyskusji, ktr podniole nazwiemy publiczn debat? Dzi, kiedy odchodz, zwaszcza zim, wrd gwatownych skokw cinienia, odwily i zamieci, przekraczajc z trudem dziewidziesitk ostatni onierze wrzeniowej kampanii. Ktrych (czy tylko dlatego, e jest ich ju tak niewielu?) pamita si niewyranie. O wiele sabiej ni powstacw warszawskich. Tu pamici przychodz z pomoc fotografie, kroniki filmowe. A na nich modzi chopcy w zdobycznych panterkach i hemach, z literami AK na biao-czerwonych opaskach. Obok sanitariuszki, torba przez rami i lok spod furaerki. Weterani 1863 mieli przed wojn swoje doroczne styczniowe wita, defilady z medalami, zbiorowe fotografie. Co wicej, skomponowano i uszyto im okolicznociowe mundury. Wedug ubiorw ktrej z partii powstaczych, co za wszelka cen (bo to tsknota kadej partyzantki) chciaa wyglda jak regularne wojsko. Co do przedwojennych polskich mundurw ujednoliconych dla kadej broni, a wic piechoty z numerem pukowym, kawalerii (kolorowe proporczyki furkoczce pod melodie urawiejek), strojnej brygady podhalaskiej w pelerynach i kapeluszach z pirkiem, saperw w butach z wysokimi cholewami, marynarki wojennej, artylerii i lotnictwa, to mona je oglda nie tylko w muzeach, rwnie w niejednej szafie, gdzie na pewno przeyj swoich wacicieli. Nie byoby wic problemw z rekonstrukcj. Ale weteranw przegranej kampanii 1939 roku nie pamita si tak, jak przed wojn pamitao si o weteranach roku 1863, chocia od jednej i drugiej klski do kolejnej niepodlegoci odlego jest podobna: kilkadziesit trudnych lat.To prawda, podczas kampanii wrzeniowej niewiele zostao z tej elegancji, ktra czynia z onierza, zwaszcza z oficera, szczeglnie kawalerzysty, przedmiot mioci panien i matek w kadym domu i w kadej chatce bez wyjtku, o czym mwi piosenka. Opowiada mi obywatel miasta Kazimierza nad Wis, e kiedy podpity uan o pnocy wlk za sob szabl po bruku, starajc si szerokim lukiem omin studni na rynku, w okolicznych kamienicach budziy si mode ydwki i ju dugo nie mogy zasn. Wrzeniowe wojsko nie byo ju malownicze: ta szara od nocnego marszu, umczona kurzem i socem, cigle w odwrocie, czasem w rozpaczliwym kontrataku piechota i konie rozbiegajce si na wszystkie strony wiata pod bombami. onierze pomieszani z cywilami, oddzia, tum, ludzie, zwierzta, i jak tu wymaga od modych lotnikw z rasy panw, eby atakujc tak zatoczon szos troszczyli si o precyzj. Zreszt o kadej porze i kadego roku ubywa nie tylko weteranw, rwnie wiadkw wrzeniowej katastrofy, podwczas dzieci. Wic coraz trudniej, a zarazem coraz atwiej, to znaczy dowolniej bdzie si tamt dat pamitao. Oczywicie nigdy nie zabraknie oficjalnych uroczystoci, czy ewentualnie sporw w ocenach ludzi i zdarze, bo z tego yj uczeni, specjalici i publicyci. Od wojen, dyplomacji i alternatywnego spekulowania. Ale referatowe pokosia konferencji na rocznice ukazuj si zwykle z szacownym opnieniem. Z kolei medialne spory o dzieje najnowsze gin w biecym sowno-muzycznym szumie. A przecie bywa, e cakiem niedawna przeszo odnosi si do dnia dzisiejszego. Jako rdo, komentarz, analogia, ktra daje do mylenia, dotyczy nas, dotyka. Dotyka bezporednio, fizycznie: moe warto zda sobie spraw, e gdyby nie to, co wydarzyo si 1 wrzenia 1939 roku i w dniach nastpnych, ycie naszego pokolenia, a take pokole obok, czyli po ssiedzku poprzednich i nastpnych, wygldaoby inaczej. To oczywiste, mwic emfatycznie - ycie narodu, Europy, znacznej czci ludzkoci, ktra dowiadczya II Wojny wiatowej. Mwic prywatnie - kadego z nas. W tym moje wasne. Inaczej by wygldao? Jak mianowicie? Tego nie potrafi i nawet nie chc sobie, bo po co, wyobraa. Ale czuj, ogldajc si

wstecz, e rwnie nade mn, jeszcze niczego wwczas niewiadomym, przesun si cie historii. Zdarzyo si nawet, e obchody o kilka lat zaledwie modszej rocznicy Powstania Warszawskiego odegray biec polityczn rol. Powstania, ktre czy si z wrzeniow katastrof, dlatego mwi o nim, bo miao by rewanem, odwetem oczekiwanym przez ca okupacj. A tymczasem okazao si tragicznym powtrzeniem, mimo wszelkiej rnicy technicznej i psychologicznej, jaka istnieje midzy regularn wojn i powstaniem. Powtrk przegranej z tym samym potnym przeciwnikiem. Walk podjt bez szansy zwycistwa, w ktre za wszelk cen umwiono si uwierzy. W daremnym, raz jeszcze, oczekiwaniu pomocy i odsieczy. A potem pytania, pytania, nocne rodakw nie tylko rozmowy. Rwnie intrygi, porachunki. Nie brak ich po zwycistwie, wic tym bardziej towarzysz klsce. Bo wprawdzie zwycizcw na og si nie sdzi, ale przegranych jak najbardziej. Wok pamici Wrzenia i Powstania (bd si odtd posugiwa tak niepoprawn ortograficznie du liter) toczono latami walk o rzd dusz zamiast walki o wadz, ktra to walka zostaa rozstrzygnit, pki obowizywao gwarantowane geopolitycznie haso powtarzane przez Wadysawa Gomuk, a take jego nastpcw: .Wadzy raz zdobytej nie oddamy nigdy. Zrozumiae, e nie wspomnia Gomuka, moe nawet nie pomyla, z czyj - no bo z obc pomoc i przemoc zdobytej. Ale te nie musia si tym drczy, bo wszelka wadza w niejasnych przypadkach powouje si na wysz sprawiedliwo dziejow, na stray ktrej czuje si przez histori stawiana moc faktw dokonanych. I tu dodajmy Gomuce do towarzystwa, tak troch na zo, czoowego sanacyjnego pukownika Bogusawa Miedziskiego, przedwojennego marszaka Senatu, ktry z otwartoci godn towarzysza Wiesawa owiadcza: Jestemy skazani na doywotnie rzdzenie. Wielce to podobny sposb mylenia: zdradza prdzej czy pniej gron dla kadej wadzy, doranie wygodn arogancj. Poczucie, e jest si jako tak misyjnie, a jak trzeba to dla dobra sprawy siowo, nie do zastpienia. Tak cynicznie? Jeszcze gorzej. Bo z penym przekonaniem. Nasz wiek jest wiekiem propagandy, a nie demokracji, pisa mdry Jzef Rettinger w Wiadomociach Literackich. Nasz XXI wiek rwnie. Rzdzcy Polsk niepodzielnie, zazdronie przed 1939 rokiem, przegrali wrzeniow prb i zapewne nie mona byo jej wygra, tylko e oni uczynili to w zym stylu. To znaczy zbyt wielu z nich nie zdao egzaminu w sprawie smaku. O potdze smaku pisa Herbert. W tym wypadku dowodem smaku byaby skrucha, przyznanie si do bdw i zaniedba, ktrych przyczyn bya wanie arogancja, siostra ignorancji. Przyznanie si choby po latach. Niestety, jaki polityk czy wojskowy dobrowolnie przyzna si do odpowiedzialnoci za przegran? Zreszt nie musi. Zrobi to za niego rywale i przeciwnicy polityczni. A take wrogowie. Klska wrzeniowa dostarczya satysfakcji wrogom Polski, ktrych nigdy nie brakowao, bo jest to kraj, wbrew temu co ciepo sam o sobie zwyk myle, kopotliwy. Nieustawny, to znaczy ani przyzwoicie, sympatycznie may, ani wystarczajco duy i wany stosownie do swoich ambicji, i o samym sobie wyobrae. Polski ambasador w Paryu Juliusz ukasiewicz, nie czekajc na wojn, napisa ksik pt. Polska jest mocarstwem. Zdaniem Mussoliniego, ktre chtnie sobie w Warszawie powtarzano - Polska jest mocarstwem niezalenym. Niezalenym - to bya prawda, jednak czy mocarstwem? Raczej, jak to kto okreli, mocarstwem kieszonkowym. Tylko e ukasiewicz, jako urzdnik pastwowy mgby si nabawi kopotw subowych i towarzyskich. Podobnie jak wszyscy, ktrzy publicznie wtpili w polsk si militarn. Ale jeszcze o Powstaniu: przywoane obchody 50-lecia a ju najwyraniej 60-lecia, zdominowaa legenda, ktra za logiczny skdind punkt wyjcia przyja stwierdzenie, e skoro Powstanie byo, to

widocznie, najlepszy dowd, by musiao, co wicej takie, jakim wanie poczstowaa nas historia. Inaczej mwic nie ma tu o czym deliberowa. Wystarczy po wojskowemu po prostu pamita i czci. A rozmaite pytania, dociekania, wydziwiania co do przewidywa, przygotowa, decyzji, dowodzenia Powstaniem i jego skutkach z uyciem niesympatycznych sw jak szanse, sens, koszty i to jeszcze ze znakiem zapytania, s bezprzedmiotowe. Nie tylko dlatego, argument nieodparty, e sprawa dotyczy czasu zaprzeszego, czasu bezpowrotnego. Po prostu grymaszenie na przeszo nie ma racji bytu, nie moe liczy na wiksze spoeczne powodzenie, kiepsko si sprzedaje, do mamy biecych kopotw, eby udrcza si przeszoci. O zwycistwie legendy zdecydowa te szanta patriotyczny, ktry patriotyzm wymusza, kiedy innego sposobu na jego wykrzesanie nie byo. Jak si okazao i w wolnej Polsce (a czemu by nie, skoro naley do zasuonej tradycji) ma legenda oficjalne, mocne prawo obywatelstwa. Std niedawne obchody rocznicowe upyny pod rozwinitymi chorgwiami polityki historycznej, ktrej niejako z natury dobrze su multimedia, odwoujce si do umasowionej wyobrani.

2. Ale przecie, tylko spokojnie, bez konserwatywnej histerii, media same przez si, niejako z gry nie s zem, po prostu nale do dzisiejszego wiata (innego wiata nie bdzie) wic trzeba im da szans. e to na swj sposb moliwe wiadczy Muzeum Powstania Warszawskiego (tylko pamitajmy, e historia Powstania zaczyna si we Wrzeniu). Muzeum jest sukcesem. Oczywicie refleksji nie gwarantuje, trzeba j sobie zapewni ju we wasnym zakresie. Przemawia do, przypomina e, czasem nawet zbyt dosownie. Opowiada mi uczestnik Powstania (przedtem w Kedywie), naprawd bohater, kawaler Virtuti Militari, e po prostu uciek z Muzeum. Wyposzy go sugestywnie przywoany grzmot niemieckich butw o bruk. Pamita ten odgos: nie wszyscy weterani lubi wspomina tamte czasy, chocia byli modzi, walczyli i przeyli. Cywile rwnie nie lubi: moja matka zawsze wyczaa telewizor, kiedy rozpoczynaa si filmowa strzelanina z lat wojny czy okupacji. Nawet na Krecie - mimo, e urodzi si tam Zeus, mieszka oglnie znany potwr Minotaur, inynier Dedal, twrca labiryntu i jego nieszczsny syn Ikar, krl Minos i perwersyjna krlowa Pazyfae z crkami, tragiczn mionic Fedr i Ariadn, ktr na pobliskiej wyspie Naksos opuci, na rozkaz Dionizosa, dzielny zabjca Minotaura, ateski krlewicz Tezeusz, mimo wielu innych bogw, pbogw i bohaterw, et caetera i tak dalej, sowem tego wszystkiego, co razem stanowi nasz europejsk wasno i mimo e od lat pywamy tam i nurkujemy w midzynarodowym towarzystwie, taczymy i popijamy schodzone wino przy akompaniamencie cykad, nie mwic ju o innych wakacyjnych przyjemnociach - a wic nawet na Krecie ludzie pamitaj o wojnie! A najstarsi Kreteczycy, ubrani na czarno, wsparci na kijach z oliwkowego drzewa, jeszcze sysz, wspominaj taki sam jak ten, ktry wita w progach Muzeum Powstania Warszawskiego, oskot podkutych niemieckich butw. I pytaj, popijajc agodny winogronowy bimberek domowej fabrykacji, przy stolikach nakrytych ceratowym obrusem w kratk z widokiem na morze albo gry, co to znaczy Deutschland, Deutschland liber alles", bo niby rozumiej co to znaczy, albo mog spyta, przecie turyci i letnicy niemieccy s mile, licznie widziani, tylko dlaczego ponad wszystko"? Ja najmocniej przeyem kolejn rocznicow wizyt w Muzeum, kiedy prosto stamtd pojechaem na Powzki. I po zwiedzaniu multimedialnej ekspozycji penej ycia, ruchu, gosw, muzyki, wibracji, wybuchw i komunikatw, usyszaem brzozow cisz, w ktrej bohaterowie poznani w Muzeum, to znaczy tylu spord nich, ley pod biaymi krzyami. A po ssiedzku, jakeby inaczej, w swojej kwaterze, rzadziej odwiedzani, bo ju niewielu zostao im najbliszych, odpoczywaj, pi snem wiecznym, tak si adnie mwi, a tak naprawd obracaj si w proch, w niepami, onierze Wrzenia. No wanie, Wrzenia du liter. Znowu mi si samo tak napisao. A gdyby uoy jaki polski kalendarz historyczny, miesic po miesicu, moe niejeden miesic, pisany dotd prawidowo z maej litery awansowaby ortograficznie do duej, ewentualnie jeszcze z jakim towarzyszcym przymiotnikiem. Taki pomys. Sprbujmy po kolei. Po prostu Stycze: to miaoby znaczy w domyle Powstanie Styczniowe? Raczej nie, to nie brzmi. Lepiej zostawi, jak jest. W lutym, tak na wyczucie, niewiele si nam wydarzyo. Jedna Olszynka Grochowska pdzla Wojciecha Kossaka jeszcze nie czyni historycznej wiosny. Rewolucja lutowa to nie u nas tylko obok, w Rosji - sowem kalendarzowy odpoczynek. Ale ju marzec, rozumiemy do jednoznacznie i wspczenie jako Marzec, czyi i wydarzenia marcowe 1968 roku. W kwietniu, jak w marcu, zdarzya si przedwojenna konstytucja, chocia cakiem inna. Rwnie przysiga Kociuszki na krakowskim rynku. Chyba mao kto pamita, e wypada akurat w kwietniu? Maj, czyli majowa jutrzenka, szczeglnie Vivat maj, trzeci maj, dla Polakw bogi raj", czyli rocznica

Konstytucji, tej najsawniejszej majowej, z 1791 roku. Sowem maj, wystarczajco patriotycznie umajony, nie potrzebuje duej litery. Natomiast Czerwiec mgby nawet oby si bez przymiotnika poznaski 1956", czy radomski" (20 lat pniej). Jeli z kontekstu wynika, o ktre wydarzenie chodzi. Nic si na to nie poradzi, e lipiec, odkd Manifest PKWN przesta by powodem do witowania, utraci historyczne znaczenie. W sierpniu bodaj najwicej si dziao. Bitwa Warszawska 1920 roku. Powstanie Warszawskie: pisz Powstanie du liter podobnie jak Wrzesie. A Sierpie, po prostu Sierpie, ewentualnie z przymiotnikiem Polski", czyli Polski Sierpie, kojarzy si z Solidarnoci. Wrzesie, podobnie jak wczeniej Marzec i Czerwiec wszed ju tu i wdzie z duej litery do potocznej pisowni, a wic ma pewne szanse na oficjalne ortograficzne uznanie. Podobnie Padziernik - oczywicie nie ten wielkosocjalistycznorewolucyjny padziernik Majakowskiego, ktry dmucha jak zawsze wiatrami padziernik" i w cigu dziesiciu dni wstrzsn wiatem..., tylko nasz lokalny z 1956 r., Polski Padziernik, jak Polski Sierpie - w kocu nie tylko dla Polski wany. Przewracamy nastpn kartk. Listopad dla Polakw niebezpieczna pora", zwaszcza wiadomej Nocy Listopadowej, ktra za spraw Wyspiaskiego staa si tak wana rwnie dlatego, e poprzez jej nieobliczalne konsekwencje, czyli klsk Powstania Listopadowego moga powsta wielka literatura Wielkiej Emigracji. Rwnie w listopadzie - radosne, bez wzgldu na pogod, odzyskane listopadowe wito Niepodlegoci. Ale ju grudniowi moe przyda si zmieniona ortografia. Grudzie, czyli wypadki na Wybrzeu 1970 r., albo Grudzie jako stan wojenny 1981 r. I gdyby nie Boe Narodzenie, domowe wito obchodzone niezalenie od wiary czy niewiary, mona by powiedzie, e polski kalendarz niewesoo si zamyka. A wic Marzec, Czerwiec, Sierpie, Wrzesie, Padziernik i Grudzie. Ponad polowa kalendarza z duej litery. S to imiona wasne, mwic po francusku noms propres. Z wyjtkiem Wrzenia, wszystko wydarzyo si po wojnie. Naley do historii najnowszej, to znaczy, moim zdaniem, jeszcze nie do prawdziwej historii. Imiona te s tak blisko, e aby przywoa ich pami, wystarczy nazwa ktrego z wymienionych miesicy. Ale Wrzesie, niech mu bdzie Polski Wrzesie, jest tu najwaniejszy. Bo gdyby nie wojna, ktra we Wrzeniu si rozpocza, nigdy by si nie wydarzyy wszystkie te polskie miesice pisane z duej litery, ktre nale do naszych dziejw najnowszych. I wanie z powodu Wrzenia takie byo, nie adne inne alternatywne, lepsze czy gorsze, ycie polskich pokole.

3. Czy istnieje legenda Wrzenia? Jak legenda Powstania? Powiedziabym nawet, e to legenda Powstania pami Wrzenia usuwa w cie. Bo to wicej ni legenda: legenda przekuta w mit, w prawd legendy, bo legenda te jest jak prawd. To znaczy z biegiem dni, biegiem lat, prawd si staje i tryumfuje, bo zdolna jest nawet pokona wiadectwa, zakwestionowa dokumenty. Co z tego, e przeciwstawiali si kiedy legendzie Powstania na przykad genera Wadysaw Anders, redaktor Jerzy Giedroy, Stefan Kisielewski, ten ostatni nie do, e pisarz, kompozytor, publicysta, to jeszcze uczestnik Powstania. Podobnie jak nieletni wwczas Jan Ciechanowski, po latach historyk Powstania, czy przyszy poeta Bolesaw Taborski. Ich prawda o Powstaniu rozmija si z legend. Wic przegrywa z innymi wspomnieniami, ktre lepiej odpowiadaj, przyjtemu za obowizujce, spoecznemu zamwieniu. Opowiada mi pewien bohater Powstania, trzykrotnie ranny, cudem ocalony, cho wanie w Powstaniu straci wiar, e nie moe dogada si z kolegami, ktrych pamici bez reszty zawadna legenda. Dopytywaem si, jak on sam, skoro jego towarzysze broni coraz mniej skonni s przyzna si do jakiej saboci, dawa sobie rad z arcyludzkim uczuciem strachu. Ot mj bohater rzeczywicie nie ba si, ale interesujce zastrzeenie, mia po temu prywatne powody. Po pierwsze wiedzia, e na pewno zginie, czyli by spokojny. A poza tym w ogle brakuje mu (taki defekt) wyobrani. Wic, skoro nie bardzo mg sobie wyobrazi w jaki sposb zginie, nie upiera si przy rozmylaniach o wasnej mierci. Zreszt okazji do niej mia bez liku, niektre nawet wspomina ze szczeglnym humorem: oto nie sign go miotacz pomieni, wiatr zakrci w drug stron i Niemiec, dobrze mu tak, sam si ywcem spali. Nikt z wyej przywoywanych z imienia posiadaczy gorzkich refleksji o Powstaniu nie by nigdy w yciu komunist, czy choby zwolennikiem wadzy ludowej, ktra istotnie w zej wierze, czemu trudno si dziwi, na rozmaite sposoby zwalczaa, pomniejszaa, faszowaa i prawd i legend Powstania. Naprawd nigdy do koca si z nimi nie pogodzia, bronic swojego wtpliwego legitymizmu. Sowem: wszyscy pozostali mylcy inaczej ni kae legenda, zwolennicy Polski wolnej i niepodlegej, ale odporni na mit, musz trafi midzy malkontentw, mizantropw i sceptykw, jak ich okreli w rocznicowym przemwieniu powszechnie powaany wiadek, kronikarz, uczestnik historii, w tym Powstania prof. Wadysaw Bartoszewski, niezmiennie wierny swoim emocjom sprzed lat szedziesiciu. Pami Powstania przymiewa pami Wrzenia, nie tylko dlatego e jest o caych pi cikich lat okupacji modsza. Po Wrzeniu nie zostaa legenda ycia i mierci z penymi radoci ycia wanie i junackiego humoru skocznymi piosenkami, ktre piewano w Powstaniu. Wrzeniowa legenda jest tragiczna, poniewa bliska prawdy. Prawdziwe wrzeniowe wiadectwa nie upikszaj klski. Poza kilkoma przykadami nieuleczalnego wojskowego samochwalstwa. I wynoszenia lokalnych, przejciowych sukcesw wysoko ponad ich rzeczywiste znaczenie. Niepopularne, krpujce sowahasa, jak: wina, bd, lekcja, sd historii, czy mwic zwyczajniej, historyczna recenzja potomnych, maj na przykadzie Wrzenia wiksze szanse, ni wobec Powstania. Ktre wci bywa traktowane namitnie, osobicie, a take politycznie, nawet komercjalnie. Co w sumie nie sprzyja refleksjom ani ocenom. Oczywicie, s to wszystko nadobowizkowe roztrzsania, luksusowe wzruszenia, dostpne dla ludzi, ktrzy chc widzie co poza swoim wyduonym przez kryzys nosem. Ktrym pami historyczna (byle nie polityka, czyli historyczna propaganda), jest do czego pomocna. Na przykad do poukadania sobie relacji z nasz teraniejszoci, do krytycznego jej zrozumienia. No, powiedzmy moe mniej ambitnie, e niedawna przeszo po prostu zaciekawia. To ju byoby co. I emocjonuje. To nawet bardzo wiele, byle nie wpada w toksyczne emocje i nie uatwia sobie sprawy, zwalajc

ca odpowiedzialno za polskie katastrofy na ze, obce, zewntrzne moce. Na przeklte, geopolityczne przeznaczenie. Wrogw Polsce nie brakuje i nigdy nie brakowao, cho chtnie dziwilimy si temu, przekonani o swojej niewinnoci. A wrogowie, jak na nich przystao, intencje te mieli wrogie i siy czsto wielokrotnie potniejsze. I rozbiorowa tradycja z koca XVIII wieku, kiedy to trzy drapiene ory czy spy rozdziobay Rzeczpospolit na czci, powtrzya si siedemdziesit lat temu w demonicznej odmianie. Tym razem malownicze ptaszyska zostay zastpione przez uproszczone graficznie symbole. Niby jakie narzdzia tortur: swastyk oraz sierp i mot. Zaborcw byo tylko dwch, ale, mona by powiedzie, nowej, nieznanej dotd generacji. Zaczli od podboju Polski, a mieli zamiar podbi i zmieni cay wiat. Ale kady na swj nieludzki obraz i podobiestwo. Wic tylko co do zguby Polski, na zgub Polski jako potrafili si, do czasu, porozumie. We Wrzeniu, jak pniej w Powstaniu, nikt nam naprawd nie pomg. Chocia we Wrzeniu mielimy zobowizanych wasnorcznymi podpisami, ukadami sojusznikw. Z kolei w Powstaniu trudno byo si pogodzi z dwuznaczn sytuacj. Bo znikd pomocy, a do tego gwny sojusznik naszych od piciu ju lat sojusznikw ociga si z pomoc, majc inne co do nas plany, wicej, wszelk pomoc waciwie uniemoliwia. Jak mg i jak mia? A czego mona byo si po nim spodziewa? Przecie pi lat wczeniej, we Wrzeniu, napad na Polsk. Tym razem zaczeka a Niemcy rozprawi si z Powstaniem. I nie zosta za to przez wolny wiat potpiony, bo doranie byoby to niewygodne, a potem, z czasem, czemu nie, jak najbardziej, tym bardziej, e nie ma to ju praktycznego znaczenia. Zo ma to do siebie, e nigdy samo nie uderzy si w piersi, inaczej nie byoby zem, prawda? Co gorsza, jak tumaczy nasze judeochrzecijastwo, zo jest potrzebne wiatu, historii, czowiekowi. Moralnie. eby czowiek potrafi zo od dobra odrni. Poza tym trudno jest, jak ewangelicznie chcia Jan Pawe II, zo dobrem zwycia. atwiej, skuteczniej zo zem. W ostatniej wojnie wiatowej stalinowskie zo odegrao wanie gwn rol w pokonaniu za hitlerowskiego. Czy istnia dobry wybr midzy Stalinem i Hitlerem? Niektrzy si zastanawiali, ktry wikszym, ktry mniejszym zem. Hitler czy Stalin? Stalin czy Hitler? Jeden zbrodniarz i drugi zbrodniarz. Kady inny. Jeden gorszy od drugiego. Ale w kocu ktry gorszy? Wiele przy odpowiedzi zaleao od wojennych losw pytanego. Ale czy w ogle by sens ich porwnywa? Powiedzmy, e chocia byli to miertelni wrogowie - uzupeniali si. Moe nawet chwilami w duchu podziwiali? W kadym razie po podpisaniu Paktu RibbentropMootow, 24 sierpnia 1939 r., Stalin wznis toast nie tylko za wznowion wspprac niemiecko-radzieck, ale te osobicie za zdrowie Hitlera. Ten ostatni nie by tak wylewny, niemniej jednak w Polsce, we wrzeniu 1939 r. doszo midzy nimi prawie na dwa lata do owocnej wsppracy. Hitlerowcy przeprowadzili akcj A-B, zaawansowan prb fizycznej likwidacji polskiej inteligencji, lokalnych elit w zachodnich wojewdztwach, przesiedlali kogo chcieli do Generalnej Guberni. Niepodpisanie volkslisty, jeli miao si tak moliwo, grozio cikimi konsekwencjami. W pastwie Jzefa Stalina dokonano wielkich wywzek Polakw na Sybir, zmuszano do przyjmowania radzieckiego obywatelstwa, w masowych rozstrzeliwaniach ginli polscy oficerowie. Czy bya jaka wymiana dowiadcze, wzajemne uzgodnienia? Wiadomo tylko, e wysocy rang funkcjonariusze Gestapo i NKWD spotkali si na przeomie 1939 i 1940 roku w Zakopanem. W kadym razie lojalni wobec siebie przez prawie dwa lata partnerzy, nie tylko w sprawie rozwizywania problemu polskiego, obdarzali siebie pewnym, ograniczonym z natury rzeczy, zaufaniem. Niemcy do hojnie dzielili si, oczywicie w sposb przemylany, osigniciami swojej techniki wojskowej, strona radziecka

rewanowaa si barterowo, surowcami i ywnoci.

4. Do jakiego stopnia pytania o szanse, a w zwizku z tym o koszta Powstania, ktre zadawali sobie malkontenci, mizantropi i sceptycy, niektrzy wymienieni tu z imienia i nazwiska, maj sens wobec Wrzenia? Dotykamy sprawy rewizjonizmu historycznego, dla ktrego wszystko jest moliwe. Alternatywa bywa bardziej przekonywajca ni wydarzenia, ktre faktycznie miay miejsce, a dzisiejsza wszechwiedza pozwala bez skrpowania wyrokowa o przeszoci. Wiele pyta, kiedy mylimy o Powstaniu i Wrzeniu, bdzie si powtarzao. Std przypomn sobie troch wTae z rocznicowych spotka, ktrych tematem bya, jakby to zarozumiale nie brzmiao, ocena Powstania. Gdzie okoo 50. rocznicy Powstania zaproszony do telewizji sowami: Bo pan jest przeciw powstaniu", znalazem si w dyskusyjnej mniejszoci. eby co byo do okazania" (przypomina si CBDO ze szkolnych zeszytw), okazao si e niby tragedia, niby klska, a tak naprawd - Victoria. Patriotyczna, w kadym razie. Jak wiadomo, wszelkie znaki zapytania, trzykropki, tryb warunkowy, zdania zoone podrzdnie nie sprawdzaj si w telewizyjnej gramatyce. Raczej zdecydowane pojedyncze kropki, a najlepiej wykrzykniki. Powiedzmy, e powoywaem si na liczb ok. 200 tys. ofiar Powstania. Jakie okoo? Najwyej 180 tysicy - prostuje mj kompetentny antagonista, ktry wicej (naprawd wiele) wie, mniej rozumie. I ju leci na ekranie nastpne pytanie. Albo innym razem, historyk-polityk, czy raczej od pewnego czasu polityk-historyk, w kadym razie profesor nieustajcy, po prostu stwierdza, e to dziki Powstaniu nasz kraj nie zasili wielkiej rodziny Republik Radzieckich jako kolejna spord nich siedemnasta. I nie ma cierpliwego antenowego czasu, eby tumaczy, e Powstanie ma tu niewiele do rzeczy. Polska walczya na wszystkich frontach, powstawaa przeciw Niemcom, i co z tego. Wgry czy Rumunia walczyy u boku Hitlera. Czechosowacja miaa dwa powstania, krtkie praskie i powane sowackie. Bugaria trzymaa si z boku. A jak okreli wojenn przeszo NRD? Ale wszyscy otrzymali podobny satelicki status. Kraju Demokracji Ludowej. Oczywicie kade z tych pastw miao inny stopie zniewolenia, zalenoci od moskiewskiej centrali. Inn, rwnie przez wojenne dowiadczenia powojenn histori, narodow specyfik. Jedno pewne: Stalin, to Stalin zdecydowa o rwnolegym, do elastycznym dla wszystkich modelu stopniowanej sowietyzacji, powolnego trawienia. Ale umar. A co byo potem, to ju inna skomplikowana historia. No wanie. Skomplikowana, ale jak tu si przebi ze znakami zapytania? Z pytaniami, czy moe rozczarowani klsk Powstania i tym, e Zachd nie pomg, Zachd przede wszystkim, bo od Armii Czerwonej jakby mniej si wymagao. e zniszczenie Warszawy, a potem jej odbudowanie uatwiy jednak pogodzenie si spoeczestwa z now, niechcian wadz? Albo jak przekonywajco zaprzeczy Normanowi Daviesowi, ktry napisa, e straty niemieckie i powstacze (onierskie) w zabitych byy porwnywalne. To tak dobrze, budujco brzmi, chocia naprawd, znowu podobnie jak we Wrzeniu, zgino Polakw z broni w rku, nie liczc ludnoci cywilnej, wielokrotnie wicej ni wrogw. I inaczej by nie mogo wobec niemieckiej przewagi technicznej i logistycznej. Czy we Wrzeniu, czy w Powstaniu. A susznej sprawy wyszo moralna oraz bohaterstwo, nie mogy adn miar takiej przewagi zniwelowa. Na ywo", czyli w sytuacjach kiedy przed widowni nie chroni telewizyjne szko, bywao mocno nieprzyjemnie. Kiedy sam Jan Nowak Jezioraski uczyni mi zaszczyt mianujc partnerem do dyskusji o Powstaniu, dyskusji publicznej dla Polskiego Radia w salach Muzeum Historycznego na Starym Miecie. Ale kiedy zaczem, taka moja rola, utyskiwa na fatalne uzbrojenie, ze dowodzenie, polityczn naiwno, szafowanie w Powstaniu najlepsz krwi, sowem szukajc dziury na caym upikszonym obrazie Powstania, krzepcy jeszcze (byo to kilkanacie lat temu)

kombatanci zaczli powstawa z krzese. Stana mi wwczas scena z Potopu, kiedy Butrymowie brali si za Kmicicow kompani. Tyle, e tam podnosili si z cikich, nie dla Butrymw aw. Ale odgos by zbliony, przesawne, grone rum rum" i sam Kurier z Warszawy musia zapobiec nieobliczalnej awanturze, przyznajc mi prawo do wyraania wasnej opinii. A potem podzieliem si z Nowakiem-Jezioraskim tym literackim skojarzeniem, jako e obaj kochamy Sienkiewicza. Innym razem szczliwy, bo ocala w dobrym zdrowiu i z dobr pamici bohater Powstania, odpowiedzia na moje narzekania, e o Powstaniu nie powinni wypowiada si ci, ktrzy nie brali w nim udziau. Ale ja przepraszam, czy to znaczy, e Powstanie ma by wyczn wasnoci jego przedostatnich ju weteranw? A co na to wszyscy nie-weterani? Ktrych jest coraz wicej, bo wci rodz si tak zwane nowe pokolenia, dla ktrych przyszoci, tak si mwi, podjto powstacz walk? Czy ci obdarowani pamici Powstania nie maj prawa do wikszej dociekliwoci, zadawania pyta? A gdyby kto zaproponowa odwrotnie, na przekr, e to wanie akurat moe kombatanci nie powinni zabiera gosu we wasnej sprawie, tylko spokojnie, pozostajc przy swoim, wysucha jak te Powstanie postrzegane jest z dystansu? Poniewa ich emocje, oceny, oparte na wspomnieniach bd zawsze subiektywne i powiedzmy sobie otwarcie: biologia zaciemnia, czy raczej nadmiernie rozjania perspektyw. Bywa te odwrotnie: nie brakuje modych, czy redniomodych mionikw wojen i entuzjastw powsta w rowych technikolorach, ktrym nie pasuj jakie pesymistyczne wspomnienia. Oczywicie, niczego podobnego nie wypada gono powiedzie, a poza tym midzy uczestnikiem czy naocznym wiadkiem historii z jednej, a krytycznym badaczem rde z drugiej strony tocz si klasyczne spory, czasami mocno nieprzyjemne. Kto pamita wyranie i wydaje mu si, e dziao si to wczoraj. Skd strzela, z jakiej broni, o ktrej godzinie, czy ju padao, czy jeszcze wiecio soce, pod czyim dowdztwem, czy chciao mu si raczej pi czy spa, gdzie stali Niemcy, gdzie nasi, kto si sprawdzi, kto zaama. Tymczasem rozmaite relacje si nie zgadzaj, z dokumentw te wynika inaczej. Ale one rwnie mog si myli. I oto mody historyk, krpujca sytuacja, poucza weterana, kiedy tamtego zawioda pami, gdzie pomyli si, w ktrym momencie dopuci si bdu, jak zachowa si naprawd, a jak powinien by. I oto w psychice kombatantw, ktrzy ryzykowali bezinteresownie, dla patriotycznej idei, w miar upywu lat pogbiaj si roszczenia. Rodz si pretensje do podziwu, posuchu, oraz poczucie wyszoci. To zrozumiae, i co mogem odpowiedzie starszemu panu z rozetk Virtuti w klapie niemodnej marynarki, kiedy publicznie hukn na mnie, e wymylam bzdury na temat poraki Powstania, podczas gdy on pamita te chwile, kiedy nad Warszaw zaopotala biao-czerwona flaga. I tej chwili nie zapomni a do mierci. Na szczcie we wasnym ku. A nie zasypany pod gruzami, rozerwany na strzpy, ranny i spalony ywcem, ustrzelony przez gobiarza. Mona by tak dalej wylicza, tylko po co. Ale najgorzej byo, przykra niespodzianka, podczas spotkania w miecie Kdzierzyn-Kole, daleko od Warszawy. Tam, na Dolnym lsku, spodziewajc si krytyki Powstania, dla rwnowagi i sprawiedliwoci zaokrglaem refleksje, wystrzegaem si wszelkiego dyskusyjnego ryzyka. Co jednak nie wystarczyo, przeciwnie, jeszcze rozelio radykalnych suchaczy z rodzin kresowych, jak si okazao. Wic zostaem nawet przez mi pani, ktra prowadzia spotkanie, oskarony o z gruntu polskiemu duchowi obc kupieck mentalno. e niby co si w historii kalkuluje, jakie s koszta zrywu patriotycznego, ktre ponosz przecie nie tylko jego bohaterowie, rwnie osoby towarzyszce oraz przypadkowe. I tak jest susznie, powiedziano mi, byo tak zawsze i tak ma by. W podobnych sytuacjach czuem duchowe wsparcie

wielkich Mizantropw, Malkontentw i Sceptykw, ale wiadomo, e im wolno wicej, wolno wszystko, a zreszt kto tam dokadnie wie, e mieli jakie odmienne zdanie, niewane, skoro wygrywa legenda. I nie tumaczy mnie wcale data urodzenia: jako parolatek mgbym przynajmniej kibicowa troch tylko starszemu Antkowi Rozpylaczowi. Niby nie moja wina, bo czy ode mnie zaleao, e wojn spdziem u rodzonego dziadka na rzeszowsko-tarnowskiej wsi. Ale wobec tego mgbym przynajmniej powstrzyma si od zabierania gosu w sprawie Powstania. Tym bardziej, e nikt z mojej galicyjskiej rodziny w Powstaniu nie walczy

5. Co innego we Wrzeniu 1939 r. Mj ojciec, oficer rezerwy, dosta Krzy Walecznych za Kampani Wrzeniow. Tym cenniejszy, e przyznay go emigracyjne wadze w Londynie. Mimo e on sam mocno narazi si emigracji, powojennym zaangaowaniem w krajow rzeczywisto i mao tego, namawia emigrantw do powrotu. Co my z panem, Panie Konstanty, zrobimy - powiedzia mu podobno genera Anders - przecie Pan jest porzdnym czowiekiem". Krtko przed mierci ojciec napisa i wydal .Kartki z wojny", ktre rozpoczynay si wanie w 1939 r. Szczerze, a wic prawdziwie, na ile byo to moliwe w warunkach cenzuralnych, przedstawi co go we Wrzeniu spotkao i, dla mnie to najwaniejsze bo rdowe, jak o tym myla wwczas, a nie dopiero po latach wojny, okupacji i Polski Ludowej. Poza tym w wczesnym MSZ pracowao trzech jego krewnych. Micha ubieski, Dyrektor Gabinetu ministra Becka, by tego codziennym wsppracownikiem. Pozostawi po sobie maszynopis zatytuowany .Refleksje i reminiscencje", pisany w kocu 1940 i w 1941 roku w polskiej komendzie miasta Perth (Szkocja). Prcz przenikliwych uwag na temat przedwojennego pastwa znajdziemy tam wiadectwo czowieka, ktry towarzyszy Beckowi w wanych podrach dyplomatycznych oraz by uczestnikiem doniosych spotka i narad. Ludwik ubieski zosta w 1939 roku jednym z sekretarzy Becka. Podczas wojny by adiutantem Andersa, po wojnie pracowa w Radiu Wolna Europa. Aleksander ubieski, by Dyrektorem Protokou Dyplomatycznego. Wedug innych rde tylko penicym obowizki przypisane do tego stanowiska, przedtem attache wojskowym w Helsinkach i w Paryu. Nic o nim nie wiem, ale pose francuski w Warszawie Jean Laroche sporzdzi na prob premiera Brianda poufn charakterystyk tego dyplomaty: Kapitan ubieski sprawia wraenie bardzo inteligentnego czowieka... Jak sdz, nie zaniedba niczego, aby wywrze pozytywne wraenie na osobach, z ktrymi bdzie w kontakcie. Nie uwaam jednak, aby te cechy miay wpywa na okazywanie mu zupenego zaufania (przynajmniej do czasu uzyskania peniejszych informacji)... Byy oficer carski - jest sympatyczny, miy, inteligentny i subtelny. Mimo e utrzymujemy z nim serdeczne stosunki, to wydaje mi si, i nie naley sobie robi wielkich zudze. Z punktu widzenia jego uczu wobec Francji, nie uwaam go za absolutnie pewnego... Jest oportunist i obecnie gra kart Marszaka". Jak na stosunki midzy sojusznikami, raport nie sprawia dobrego wraenia. I takie te byy wzajemne przedwojenne relacje midzy Francj i Polsk. Polska w osobie ministra Becka robia Francji na zo. Francja traktowaa Polsk protekcjonalnie, rozdraniona z powodu swojego sabncego w Europie autorytetu. Rzeczywicie istniaa groba, e Francja zagwarantuje sobie pokj i granice z Niemcami, pozostawiajc otwart spraw niemieckich roszcze na Wschodzie, to znaczy wobec Polski. Ale Beck zwalcza rwnie antyniemieckich politykw zwizanych z Francj: Titulescu w Rumunii i Benesza. Ten ostatni istotnie by Polsce nieprzyjazny, ale swoj drog nie uczyniono nic, aby zmieni to nastawienie. Przeciwnie, zdaje si e wrogo i lekcewaenie Czechosowacji byy staym elementem polskiej polityki zagranicznej. Draniy te Polsk francuskie sympatie i zabiegi niegdy wok Rosji, aktualnie wobec Zwizku Radzieckiego. W tym tradycyjna polska zazdro o to, kto jest na rodkowym wschodzie Europy gwnym Francji przyjacielem. A zatem w rozpamitywaniu Wrzenia czuj si pewniej. A klasyczne pytanie, czy mielimy we Wrzeniu bi si, czy nie bi z Hitlerem, te zasuguje na zastanowienie. W ogle jest to trudne jako trawestacja, na historyczny polski uytek, nierozstrzygnitego egzystencjalnego by albo nie by". Ktre bez powodzenia, ale jednak roztrzsa pewien mody ksi duski. Podobnie w wersji polskiej nie ma dobrej odpowiedzi na bi si czy nie bi" w sytuacji, kiedy suszno jest po naszej stronie, ale mamy

gwarantowane raczej tylko zwycistwo moralne. Natomiast zwycistwo po prostu, zwycistwo tout court okae si doran tylko nadziej, dugo si nie speniajc. Zadawaem sobie to pytanie piszc o powstaniach polskich dziewitnastego wieku. Kolejno przegrywanych i znowu powtarzajcych si z podobnymi bdami i zudzeniami. Rwnie o Powstaniu Warszawskim. Ktre byo tamtych powsta ostateczn, oby ostatni konsekwencj. Desperackim, tak uwaam, zwieczeniem. W kontekcie Wrzenia pytanie bi si czy nie bi" brzmi jeszcze inaczej. Nie byo we Wrzeniu adnego powstania, istniao Pastwo Polskie, wojsko polskie, nasza duma. adnych butelek z benzyn, broni zrzutowej, zdobycznej, czy domowej roboty, tylko lepsze czy gorsze, oryginalne albo zakupione, ale ju polskie czogi, dziaa, samoloty i okrty. Piechota i kawaleria lekko zmotoryzowana, lotnictwo i marynarka tak piknie si rozwijajce. Spoeczestwo zostao wczone w te przygotowania. Szkoy, zrzeszenia kupcw, gminy ydowskie skaday si na uzbrojenie, ktre podczas podniosych uroczystoci przekazywano wojsku. Latem 1939 roku masowo kopano rowy. przecigano druty kolczaste. Dozorcy gromadzili piasek i wod do gaszenia poarw. Zaklejano szyby paskami papieru, spodziewajc si bombardowa. Na Placu Pisudskiego w Warszawie mona byo si zapisa na ywe torpedy, wedug mody, ktra przysza z Japonii. W Krakowie pewien hotel udekorowa fasad lufami armatnimi z tektury.

6. A zatem, czy mona byo ustpi Hitlerowi? Przeciwstawiono mu si wiadomo z jakim skutkiem, wic pytanie powraca tylko teoretyczne, czy nie naleao, zamiast liczy na odsiecz i przecenia wasne siy, raczej cofn si, poczeka do lepszej okazji. Czy jednak, tak jak si stao, walczy bez wzgldu na cen, ktr przyjdzie zapaci. Pyta o Wrzesie jest znacznie wicej, ni o Powstanie. Czy wczesny rzd sanacyjny jest winny wrzeniowej klski? Inaczej mwic, czy ponosi za ni odpowiedzialno, skoro nie chcia jej z nikim dzieli? Czy si skompromitowa? No, tak to wyglda. Niestety. Czy wobec tego, opozycja miaa prawo bezwzgldnie, czasem nawet brutalnie rozlicza si z sanacj w chwili klski narodowej, wykorzysta moment zaamania pastwa dla przejcia wadzy, eliminowa ludzi z rzdzcego przed wrzeniem obozu, rwnie tych ktrzy oddawali si nowemu polskiemu rzdowi do dyspozycji? Chyba nie byo innego wyjcia. A czy naleao wypowiedzie wojn Zwizkowi Radzieckiemu, skoro Armia Czerwona 17 wrzenia przekroczya nasz wschodni granic? Istnieje teoria, e wwczas oficerowie wizieni w Katyniu i innych obozach mieliby jasny status jecw wojennych. A jednak wydaje si, e prawnicy stalinowskich sub bezpieczestwa uporaliby si z tym problemem, skoro zapada polityczna decyzja: rozstrzela". Poza tym represje wobec obywateli wrogiego pastwa mogy by jeszcze bardziej rozlege i cikie, a i tak niewiele im brakowao. Dokonywano przecie masowych aresztowa i wywzek. Ale przyszo mi zmierzy si z tym gwnym pytaniem, tzn. czy naleao bi si czy nie bi z Hitlerem, jeszcze dawno dawno temu, jeszcze w poprzedniej epoce, przed czerwcem 1989 roku, a prawie pl wieku po Wrzeniu. Przy czym pytanie pado w agresywnej, spersonalizowanej formie. No prosz si przyzna, czy Pan, krytykujc tutaj nasze powstania, nawet warszawskie, nie skapitulowaby przed Hitlerem? To co, moe naleao w ogle podda si Hitlerowi, skoro by o tyle silniejszy? A wic obie daty 1939 i 1944, Wrzesie i Powstanie, uzyskay wsplny mianownik. Pyta student zapewne, pod koniec dyskusji na temat Powstania wanie. W synnej krakowskiej Beczce" u dominikanw, prowadzonej przez ojca Andrzeja Koczowskiego OP. Duszpasterza akademickiego, ktry w trudnych latach 80. przywraca modym ludziom wiar w sens aktywnego ycia tutaj. Beczka" znaczya wwczas bardzo wiele, nieporwnanie wicej ni zwyky klub dyskusyjny, bya nieformalnym rodowiskiem rozgrzanej umysowo modziey, ambitnie walczcej z chorobami tamtych lat, tzn. marazmem i frustracj. I wchodzc do Beczki", czyli na sal o beczkowatym ksztacie, do byego klasztornego refektarza, penego piknych dziewczyn i odwanych chopcw (te rozchylone usta, gniewne spojrzenia) czuem, e wszyscy albo prawie s przeciw mnie, czterdziestoparoletniemu wwczas malkontentowi, sceptykowi i mizantropowi, chocia wcale tak o sobie nie mylaem, nie znalem zreszt tej wyliczanki. Ja, prelegent, z Warszawy, co prawda w pierwszym pokoleniu, ale ju zaraony konformizmem, czyli determinizmem historycznym - a tymczasem na miejscu w Krakowie, tym najbardziej tradycyjnym z polskich miast i to w wersji mieszczaskiej, nigdy nie brakowao radykalnej modziey. A w Beczce" zbieraa si ta dobra, radykalna modzie Jeszcze w czasie rozbiorw, Galicja (Lww i Krakw) bya Piemontem nie tylko kulturalnym. I to jeszcze na dugo przed czynem legionowym. Murat jadc na spotkanie, czytaem pikne dziewitnastowieczne wspomnienia obywateli Krakowa, ktrzy jako kilkunastoletni chopcy uciekli do powstania styczniowego. A gdy spotkaa ich rosyjska niewola, modociany wiek, naiwna odwaga budziy, chyba w drodze wyjtku, kozack lito. Zatem wrcili do Krakowa i by moe rwnie ich potomkowie toczyli si w Beczce". Do, e panowa tam klimat dyskusyjno-insurekcyjny, a w tym klimacie pytanie z Hitlerem w tle brzmiao waciwie retorycznie, prowokacyjnie.

ebym w kocu si samookreli, przesta krci w denerwujcy sposb. Wic odpowiedziaem jak trzeba. Odruchowo i bojowo. Prawd mwic, w tamtej atmosferze nie miaem wyboru. A poza tym ktby nie chcia, raz na jaki czas przynajmniej, spodoba si modziey. By moe pomagaa mi rwnie dyskusyjna rutyna: nie prbowa rozmw na niebezpiecznych przykadach. No bo Hitler! Sama myl o jakich ustpstwach wobec Hitlera wydaje si niedopuszczalna. Wic ja rwnie zadeklarowaem stanowcze nie" wobec jego bezczelnych da. I zostaem chyba pierwszy raz podczas spotkania nagrodzony brawami. A moe, jak to si stao w tym wypadku, czasem najtrafniejsza bywa pierwsza, instynktowna, niechby nawet troch wymuszona ogln atmosfer reakcja. Bo dzisiaj po latach utwierdziem si racjonalnie w przekonaniu, e minister Beck, jakim by nie by ministrem, jako pierwszy w Europie czyli na wiecie polityk, stawiajc si Hitlerowi w imieniu Polski i swoim wasnym, mia racj. A pewnoci tej nabraem, kiedy cakiem niedawno rozmnoyy si glosy na rne sposoby powtpiewajce w suszno owej zaskakujcej zmiany linii politycznej polskiego ministra spraw zagranicznych, byego podpukownika artylerii konnej. Bo czego tak na dobr spraw, zastanawiaj si rewidenci historii, domaga si Hitler. W sumie niby nie tak wiele. Wczenia Gdaska do Rzeszy, czyli uznania niemieckoci tego miasta, ktre akurat wwczas byo jednym z najgorliwiej niemieckich, a nawet hitlerowskich miast. A wic potwierdzenia stanu faktycznego, cho zrozumiae, e ani ten stan, ani ten fakt Polsce si nie podoba. Co do korytarza - stara sprawa, niemieccy politycy Treviranus czy Stresseman publicznie u siebie i przy wszelkich midzynarodowych okazjach podejmowali temat korytarza jako krzyczc niemieck krzywd. Oto ten polski korytarz w sposb nienaturalny rozdziela Prusy Wschodnie od pozostaej ojczyzny. I Zachd wspczu, rozumia te pretensje, a brytyjski premier Chamberlain ju w 1925 r. stwierdzi, e polski korytarz nie jest wart ycia jednego brytyjskiego grenadiera. I rzeczywicie dopiero polsko-niemiecki pakt o nieagresji, zawarty z Hitlerem w 1934 r., oznacza przynajmniej zawieszenie na kilka lat spornych kwestii. Przez owych kilka lat Hitler cierpliwie nie podnosi gdaskich ani pomorskich problemw. Nawet w 1939 r., kiedy stosunki ju s bardzo ze, czego zada prcz Gdaska, ktry caym sercem do niego naley? Eksterytorialnej szosy i linii kolejowej w poprzek korytarza. Logicznego uatwienia niemieckiej komunikacji ze wzgldw ludzkich i gospodarczych. A tym samym potwierdzenia istnienia korytarza. I by moe spraw daoby si uregulowa za porednictwem kilku bezkolizyjnych wiaduktw, przy ktrej to okazji pena polskiej fantazji myl techniczna miaaby okazj dopeni si z niemieck akuratnoci. To prawda: dania niemieckie zostay wypowiedziane w kocu kwietnia 1939 w ostry sposb. Ale dopiero wwczas gdy poufna i grzeczna, mona powiedzie bezporednia (bo brao w niej udzia w sumie 7 osb) rozmowa Hitlera z Beckiem w Berchtesgaden oraz pojednawcze wysiki Gringa nie przyniosy adnego efektu. Mona byo jednak zrozumie przywdcw Trzeciej Rzeszy, a pamitajmy, e nie byli to gentlemani. Oto Polska, ktra wydawaa si zainteresowana wspprac z Niemcami na zasadzie wzajemnego zrozumienia dla oboplnych interesw, a najlepiej rzeczywicie cudzym kosztem, jak to miao miejsce przy upokarzaniu i rozbiorze Czechosowacji, umacnia, odnawia sojusz z Francj, zawiera z Angli, czyli pastwami, ktre zrobiy si w stosunku dla nowych Niemiec nieprzyjazne. A przecie pastwa te nie pod adnym przymusem, tylko z wasnej woli i kalkulacji przyjy do wiadomoci, waciwie uznay kolejne sukcesy Hitlera. Remilitaryzacj Nadrenii, Anschluss, zagarniecie Sudetw, zajcie Kajpedy jako odwiecznie niemieckiego Memla, podbj Czech i Moraw, a wszystko osignite sztuk dyplomatyczn, czyli bez wojny. Politycy pastw

zachodnich bardzo pno zrobili si wraliwi na opini publiczn, ktrej si nie podobay wewntrzne sprawy niemieckie. A wczeniej pokj midzynarodowy, pokj, na ktry po dowiadczeniu I wojny wiatowej nie byo prawie ceny, dla spoeczestw zachodnich oraz ich przedstawicieli stan na pierwszym miejscu. Polska prasa tylko czciowo ubolewaa nad tym co dzieje si w Niemczech. Natomiast minister Beck dostrzega w mieszaniu si do cudzych spraw niepokojcy syndrom wojen religijnych". Zwierzy si swojemu biograficie Konradowi Wrzosowi, e Europa wolaa obraa si na Hitlera, ni si z nim uoy". Ale tu Beck nie mia racji. Europa ukadaa si z Hitlerem, cho od pocztku nie miaa o Trzeciej Rzeszy dobrego mniemania. Natomiast uwaga polskiego ministra, wypowiedziana na forum Ligi Narodw, z pewnoci podobaa si Niemcom. Aby ssiedzi Niemiec, czy jakie midzynarodowe organizacje nie przejmoway si zbytnio na przykad losem niemieckich ydw, losem, ktry w majestacie prawa reguloway ustawy norymberskie. A take obywatelskie inicjatywy, czy rozporzdzenia lokalnych wadz. Czciowo tylko inspirowane, ale bez formalnej biurokracji, przez pastwo. Wewntrzn spraw Niemiec bya te na pewno krwawa rozprawa Hitlera z brutalnym i nieobliczalnym Ernstem Rhmem, w czym niektrzy obserwatorzy chcieli si dopatrze zwycistwa nazizmu umiarkowanego. Co prawda, przy okazji zamordowano przeciwnikw Hitlera z innych ugrupowa, ale znalaz si wrd nich rwnie wpywowy, a bardzo Polsce nieprzyjazny genera von Schleicher. Sowem Nowe Niemcy robiy u siebie porzdki po swojemu i wygodniej byo Europie myle, e jej to nie dotyczy. Przyjmowano do wiadomoci pokojowe deklaracje Hitlera z nadziej, e przewitujce w nich gdzieniegdzie groby nie przekrelaj pojednawczej intencji. Politycy europejscy musieli przyzna Hitlerowi polityczn skuteczno, najwidoczniej wrodzon, skoro jedyn szkol, z ktr mia do czynienia i to negatywnie, bya Wiedeska Akademia Sztuk Piknych. A wic talent, ktry zawsze budzi respekt rutyniarzy. Narodowosocjalistyczna rewolucja bya w tym rozumieniu sprawy czysto niemieck, nie eksportow i tym jej nacjonalistycznym ograniczeniem pociesza si nawet wiaty polski liberalny dziennikarz Antoni Sobaski, mionik niemieckiej cywilizacji i kultury, ktrego przeraa nazistowski antysemityzm, palenie ksiek, partyjne wiece i defilady. Ale najwicej inicjatywy w obronie pokoju przejawia wanie Hitler. Na otwarcie berliskiej olimpiady wypuszczono w powietrze 20 tysicy biaych gobi, ktre od dawien dawna byy symbolem pokoju: Picasso nic tu oryginalnego nie wymyli, po prostu narysowa, ju po wojnie, swojego wdzicznego gobka. Wralka o pokj, dla ktrej trzeba byo czasem pogrozi wojn, to zreszt ulubiona technika geopolityczna pastw totalitarnych, osobicie dyktatorw. Przecie Stalin i jego satelici zaraz po wojnie zajmowali si walk o pokj, prowadzc zimn wojn ze znacznym midzynarodowym powodzeniem. Co do mieszania si w sprawy wewntrzne, przeciw czemu Beck wystpowa w imieniu Polski, wszelkie wadze, ktrym demokracja sprawia kopoty, bardzo tego nie lubi. Dla Polski draliwy problem mniejszoci narodowych, raz po raz wywlekany na posiedzeniu Ligi Narodw stanowi rwnie spraw wewntrzn. Owe mniejszoci, prawie 1/3 polskich obywateli, nie zawsze byy lojalne, jak rwnie czsto le traktowane. Skargi podnosia gwnie mniejszo niemiecka. I dopiero Hitler, pki prowadzi z Polsk swoj gr, czyli do czasu, potrafi wyciszy te glosy. Wanie w tym okresie pokojowego ssiedztwa, jeden z przywdcw mniejszoci niemieckiej, Wesner, nazwa Hitlera najbardziej oddanym i bezinteresownym przyjacielem narodu polskiego. A w wielu lokalach niemieckiej organizacji, obok portretu kanclerza Hitlera, wisia portret marszaka Pisudskiego. Prowadzc ze wszech miar korzystn

dla Trzeciej Rzeszy polityk obrony pokoju, musia Hitler na w czas rozmw i rokowa przeplatanych szantaami zapomnie o swoich prawdziwych przekonaniach, ktre wyrazi najpeniej w Mein Kampf". Ta pozycja powinna bya da wielu ludziom pobaliwie ledzcym wydarzenia za nasz zachodni granic wiele do mylenia. Mwi tam Hitler, bez zbdnej hipokryzji, co naprawd myli i jaki los gotuje Sowianom po niemieckim zwycistwie. Tymczasem przez par lat musia wdziewa owcz skr. Mg by sob na parteitagach, czy w gronie zaufanych wsppracownikw. Ale na zewntrz musia sprawia wraenie obliczalnego reprezentanta zawsze przecie liczcej si w Europie niemieckiej racji stanu, wyraziciela aspiracji wielkiego europejskiego narodu, ktry zapewne przesadza z nienawici do ydw, chocia antysemityzm na starym kontynencie by cakiem popularny. Ale za to deklarowa si Hitler jako przysigy wrg komunizmu, ktrego wszyscy si bali. Z tego co wiadomo o cyklofrenicznej psychice Hitlera, to udawanie, przebieranie si, przywdziewanie i zdzieranie masek musiao go wiele kosztowa. I myl, e wreszcie z ulg w kocu kwietnia 1939 r. wyrzuci z siebie, pod adresem Polakw, nie tylko czego od nich da, ale co naprawd o nich myli. Tej siy i szczeroci oczekiwali od wodza ju od dawna hitlerowcy, hamujcy z trudem swoj narodowosocjalistyczn gotowo.

7. Wedug pewnych oblicze rok wczeniej liczbowo ujty stosunek si midzy Rzesz i sojuszem angielsko- francuskim by dla Hitlera korzystniejszy, ale w midzyczasie Niemcy odniosy kolejne sukcesy i to wci jeszcze bez wojny. Rozprawiy si ostatecznie z Czechosowacj. Zagarny czeski arsena. wietny przemys zbrojeniowy podbitego kraju zacz pracowa dla Trzeciej Rzeszy, zintegrowany z przemysem niemieckim. Jeden specjalistyczny przykad: elitarne oddziay strzelcw grskich z szarotk na czapce zostay wkrtce przezbrojone w krtsze, porczniejsze, skuteczniejsze w trudnym terenie karabinki z Brna. Wehrmacht szkoli si z nieubagan intensywnoci. Polska, podobnie jak niedawno Czechosowacja po Anschlussie, zostaa strategicznie otoczona od poudnia. Tym razem przez sojusznika Niemiec, pastwo sowackie, podranione dodatkowo zbrojn korekt granic na Spiszu i Orawie, ktr to korekt Polska uzupenia sobie zajcie Zaolzia. No i wreszcie zawar Hitler ze Stalinem pakt, ktry podpisali w Moskwie, przechodzc rami w rami do historii, upenomocnieni ministrowie Ribbentrop i Molotow. Tym zaskakujcym manewrem, dosownie tydzie przed atakiem na Polsk, Hitler ubieg anglofrancusk akcj dyplomatyczn pozyskania Stalina. A przy okazji zosta waciwie omieszony inny, tradycyjny pomys Zachodu, aby skierowa agresj Hitlera przeciw Rosji, przynajmniej w pierwszej kolejnoci przeciw Rosji, po to by komunizm i faszyzm wyniszczyy si w miertelnym zwarciu. Tymczasem Hitler znalaz sobie za wschodni granic Polski nie przeciwnika, ale sojusznika. Oczywicie, ca rzecz wysondowano i przygotowano wczeniej, bardzo dyskretnie. I trudno byo uwierzy w moliwo dogadania si dwch rwnie nieprzejednanych wrogw, ktrzy dopiero co prbowali si w Hiszpanii. A jednak nie brakowao przecie zastanawiajcych znakw na niebie i ziemi. Oto Hitler, od pewnego czasu wbrew swojej namitnej partyjnej i prywatnej potrzebie zaprzesta wciekych atakw na komunizm. A nawet, na to dowiadczeni komentatorzy zwrcili podobno uwag, podczas ostatniego przed wojn przyjcia z okazji noworocznej dla korpusu dyplomatycznego, jak gdyby nigdy nic po raz pierwszy rozmawia z radzieckim ambasadorem. Mogo te dawa do mylenia, czemu to prasa hitlerowska i stalinowska, posuszne aktualnej linii, przestay si ly. W sumie potrafi Hitler na prawie dwa lata, a do 22 czerwca 1941 r., zawiesi swj antybolszewizm. Nic dziwnego zatem, e sta byo Hitlera na gesty, a tym bardziej sowa, ktre mogy si spodoba Polakom, potencjalnym, jak mu si zdawao, sojusznikom. Ideowo pakt, a waciwie sojusz Hitlera ze Stalinem, nawet taktyczny, zdawa si trudny do wyobraenia, ale z uwagi na tradycje historyczne, czemu nie. Chodzio o kopotliwy Polsk, ktra znw wcisna si midzy dwa wielkie narody, potne pastwa, Niemcy i Rosj. Ot istnia wyprbowany przez ponad sto lat sposb rozwizywania przekltego polskiego problemu na drodze zaborw. Tradycja rosyjsko-niemiecka z towarzyszeniem Austrii. Tym razem, po Anschlussie - Austrii zjednoczonej z Niemcami. Czyli mona przyj, e w 1939 r. zaborcy stawili si w komplecie. I gdyby Hitler ze Stalinem mieli wicej szacunku dla tradycji, mogliby obra za patronk swojej osobliwej rozbiorowej przyjani skromn szczecisk ksiniczk, ktra jako wielka rosyjska monarchini Katarzyna II porozumiaa si ostatecznie w polskiej sprawie z krlem Prus. Nie zapominajc o Austrii, eby te wzia sobie nalen cz. W wojsku rosyjskim istniaa rywalizacja midzy wyszymi oficerami o cudzoziemskich (gwnie niemieckich) i czysto rosyjskich nazwiskach: kto jest lepszym patriot pastwa i tronu. Czyli istniaa te jaka naturalna niemiecko-rosyjska wsplnota w granicach tego samego imperium. Do najwierniejszych onierzy imperium naleeli take Niemcy batyccy. Baron Wrangel i baron Ungern von Sternberg do koca walczyli z bolszewikami przekonani, mylnie

jak si okazao, e zwycistwo rewolucji oznacza kres rosyjskiej potgi. Tymczasem ju w 1922 r. w Rapallo, zaraz po krwawym zwycistwie bolszewikw, weimarskim Niemcom porozumienie z bolszewick Rosj nie wydao si niczym zdronym, przeciwnie, oboplnie korzystnym. Na wszelki wypadek - wobec odrodzonej Polski, rozpychajcej si znw midzy Rosj a Niemcami. I wkrtce niemieccy wojskowi skrpowani traktatami o rozbrojeniu mogli, bye dyskretnie, korzysta z gocinnych rosyjskich poligonw. Z lotniczego - w Lipecku. Na poligonie Kama przeprowadzano wiczenia z broni pancern. W Saratowie odbyway si zajcia artyleryjskie. Wszystko to koordynowao, nieoficjalne oczywicie, biuro Reichswehry w Moskwie. Mona byo bra udzia w wiczeniach, wsplnie roztrzsa nowoci technicznotaktyczne - z pewnoci nie spodobaoby si to obserwatorom zwyciskiej Ententy. Nie wiem, kiedy przetumaczono na rosyjski hymn SA Die Strasse frei den braunen Batalionen", bo w pierwszych latach, po objciu wadzy przez Hitlera, wobec komunistycznej Rosji obowizywaa oficjalna miertelna niemal wrogo. W kadym razie po rosyjsku pie brzmiaa take mocno, moe tylko bardziej melodyjnie, na glosy: Otkrytyj put' dla naszych batalionow". I niewykluczone, e piewano ja wsplnie gdzie na terenie Polski jeszcze w 1939 r., np. 22 wrzenia w Brzeciu nad Bugiem, gdzie miaa miejsce zwyciska sojusznicza defilada, piechota i czogi, Wehrmacht i Armia Czerwona. A na trybunie - genera Heinz Guderian, wybitny teoretyk, ale i wielki praktyk nowoczesnego uycia wojsk pancernych: polowy mundur, na szyi elazny krzy, jeszcze z poprzedniej wojny. Obok kombryg Siemion Mojsiejewicz Kriwoszein w skromnej komisarskiej kurtce, czerwonoarmista od 1918 roku, uczestnik walk w Hiszpanii i w Mandurii. W Brzeciu na rce Guderiana zoy III Rzeszy yczenia pokonania kapitalistycznej Anglii. A po tym zwycistwie zaprasza do Moskwy. Kiedy wszystko si zmienio, nie ponis adnej konsekwencji za swoj gocinno (ktra bya w owym momencie politycznie suszna). Przeciwnie, ju jako genera-major walczy z Niemcami na Luku Kurskim, wzi udzia w operacji berliskiej. Ale spord stalinowskiej generalicji tylko on sta na trybunie obok hitlerowskiego asa wojsk pancernych. A umar wasn mierci na zasuonej emeryturze. Ot nie doszoby do tamtej defilady, a take do parady Wehrmachtu przed Hitlerem i generalicj w zdobytej Warszawie 5 X 1939 r... Z jej okazji Aleje Ujazdowskie udekorowano flagami Trzeciej Rzeszy; czarnobrunatne pachty i nieopadle jeszcze licie zakryway najblisze ruiny. Jeszcze w styczniu podwietlone reflektorami swastyki zdobiy paac Briihla, czyli gmach MSZ, z okazji wizyty Ribbentropa. A kilka lat wczeniej autor przenikliwych reportay z Niemiec po objciu wadzy przez Hitlera, Antoni Sobaski, pisa obiektywnie (sam przyznawa, e snobuje si na obiektywizm): Flagi ze swastyk wida wszdzie i kolorystycznie wygldaj wietnie. To moe najbardziej udana flaga, jak znam. Jest dekoracyjna w duchu chisko-japoskim". Podobne zdanie po klsce wrzeniowej stao si cakowicie nieaktualne: Sobaski w tym czasie znajdowa si wrd polskich uchodcw wojskowych i cywilnych we Francji i myl, e moe zdziwiby si, e mg co takiego napisa. Nie byoby zatem tych defilad w Brzeciu i w Warszawie i w ogle caego tragicznego Wrzenia: wystarczyo zgodzi si na niemieckie dania w sprawie Gdaska i eksterytorialnej szosy z kolej w poprzek korytarza. A co byoby dalej? Tego ju si nie dowiemy. Wikszo politologw historii najnowszej twierdzi, e na tym by si nie skoczyo. e Gdask i autostrada nie byy wcale takie wane, bo nastpiyby kolejne roszczenia, a w ogle chodzio Hitlerowi o przystpienie Polski do paktu antykominternowskiego, celem, w odpowiednim momencie, zaatakowania Rosji. A wic co w rodzaju politycznego testu. Tak albo nie. Dla Polski, i osobicie dla ministra Becka. Czy ustpi zatem, zwie swj los z

Hitlerem, sowem dokona odwanego wyboru, zaufa Hitlerowi przynajmniej na 25 lat, bo na tyle Fiihrer ofiarowa swj sojusz. Czy raczej pozostanie w denerwujcym zwizku sojuszniczym z Francj, gdzie panoszy si pacyfizm, lewica i demokratyczne bezhoowie. A poza tym Francja nie zachowuje si wobec Polski i jej ministra, jak na to zasuguj, czyii comme il faut. Anglia nie jest z kolei ju t imperialn Angli, zreszt Polsk si nie interesuje, natomiast Niemcy - jak najbardziej. Traktuj Polsk bardzo powanie, znajc jej tradycyjne poczucie zagroenia od wschodu, ktre wzmocni jeszcze antykomunizm. I tu pewnoci siebie powinno Polsce doda zwycistwo 1920 r.

8. Znany, zmary niedawno historyk Piotr Pawe Wieczorkiewicz od pewnego ju czasu ulega namitnoci rewidowania historii najnowszej, przyjemnoci mwienia o tej historii alternatywnie i niepoprawnie. Ju nigdy si nie dowiemy ile byo w tym przekonania, ile podejrzewam, rwnie gustowania w prowokacji i skandalu. Ot Wieczorkiewicz widzia przed Polsk w trudnej sytuacji 1939 roku obiecujc perspektyw zupenie innej defilady. O ptora tysica kilometrw dalej na wschd. W Moskwie. Tam przed Hitlerem i Rydzem-migym (zdaje si, e na trybunie honorowej przewidziano rwnie miejsce dla Guderiana), przez Plac Czerwony defiluj jednostki polskie i niemieckie razem, zwyciskie. Prawdopodobnie na pocztek niemiecki paradenmarsch czyli noga wyprostowana do poziomu i idealnie rwno zgrane, z penego rozmachu uderzenie setek podkutych obcasw o bruk. By to zreszt popularny take i w Rosji krok defiladowy, ktry rwnie dzi mona podziwia podczas zmiany warty przed Grobem Nieznanego onierza u kremlowskiej ciany. Czogi, samochody pancerne, artyleria, moe gr samoloty? Tak jest, niemiecka technika, tak jest, niemiecka potga. Natomiast kawaleria polska, chocia i Wehrmacht wci docenia niezawodno trakcji konnej, zwaszcza na Wschodzie, gdzie bezdroe, boto i piasek. Na olimpiadach, zwaszcza tej ostatniej, berliskiej, na niemieckich jedcw posypa si przecie deszcz medali. Kawaleria polska ma jednak historyczny wdzik, co by moe jest komplementem troch dwuznacznym. Ale tej tradycji naley si uznanie. Odwiedzili Polacy ju Moskw pieszo i konno, nie tak znowu dawno, zaledwie kilka pokole wstecz, z Napoleonem. Niestety, brakowao tam czasu i nastroju do defilad. W miecie wybuchy poary, zacz si tragiczny odwrt. A w ogle z Hitlerem byaby to ju trzecia zbrojna wizyta Polakw na Kremlu. Ta pierwsza, waciwie pobyt, krtka dwuletnia okupacja skoczya si w 1612 roku, rwno 200 lat przed wypraw Napoleona. Wic, puszczajc dalej cugle wyobrani (wszak mwimy o kawalerii), w kierunku wskazanym przez profesora Wieczorkiewicza, mona by si zastanowi, ktry to puk miaby dostpi defiladowego zaszczytu. Ten zasuony w roku 1920, o najduszym szlaku bojowym, czy inny, ktry odnis wwczas szczeglnie byskotliwe zwycistwo. Ewentualnie kryterium geograficzno-polityczna. Wtedy pasowaby puk znad wschodniej granicy, np. IV Puk Uanw Zaniemeskich, z biao-niebieskimi proporczykami. A moe, patrzc w przeciwn stron - Puk Uanw Poznaskich, dla ktrych polsko-niemiecka defilada byaby okazj, eby powalczy z wzajemnymi stereotypami. Chyba jednak naleaoby uwzgldni biece bojowe zasugi w dopiero co zakoczonej antykominternowsko-antykomunistycznej zwyciskiej kampanii. A co z polsko-niemieckim braterstwem broni, scementowanym wsplnie przelan krwi (jak dziwnie te sowa dwicz, prawda?), bo niewtpliwie przelan? W kadym razie na defiladzie w Moskwie, ktr zaleci profesor Wieczorkiewicz, mogaby Polsk reprezentowa kawaleria, czyli ten rodzaj wojska, ktry Polacy najbardziej kochaj. Moe jeszcze jaki batalion legionowego puku piechoty, a to ze wzgldu na specjaln atencj, jak Niemcy hitlerowskie darzyy pami marszaka Pisudskiego. Ten szczeglny stosunek Trzeciej Rzeszy do Pisudskiego, a zwaszcza pamici o nim, co ju przychodzio atwiej, by dla Polski troch krpujcy. Oczywicie nie brakowao tutaj z niemieckiej strony politycznej kalkulacji: posta naszego marszaka drania wszystkich ssiadw Polski, i nie bez powodu. Premiera Litwy Voldemarasa, Pisudski w Genewie zapyta wprost: Pokj czy wojna? Zwizek Radziecki zosta przez Pisudskiego, jako Wodza Naczelnego, pokonany. Czechosowacji nie znosi, majc w pamici, e wkroczya na Zaolzie, korzystajc z Wojny 1920 r. Francja za Pisudskim i pisudczykami te nie przepadaa. I wzajemnie. Uwaano w Warszawie, e Francuzi przypisuj sobie zbyt

wielk rol w zwycistwie nad bolszewikami. Sowem, tylko Niemcy, nowe hitlerowskie Niemcy, staray si doceni polskiego bohatera. Szczerze, czy nieszczerze, to inna sprawa, ale takie gesty musiay si podoba. Niechby pochlebstwa, ale zasuone. Nie do przyjcia? Szkoda, e nie od Francuzw i Anglikw? No trudno! Od historycznego wroga, ale jednak, waciwie dlaczego nie. Na przykad taki miy gest: przysano z Magdeburga do Warszawy drewniany domek, w ktrym w 1918 r. wiziono Pisudskiego. Satysfakcj mg odczuwa np. minister Beck, ktry mia w gabinecie popiersie marszaka, a nad gow marmurowy zegar, ktrego unieruchomione wskazwki wskazyway godzin mierci Pisudskiego. Beck zwierza si zreszt, e kiedy mia polityczne problemy, zastanawia si jakie byoby rozstrzygniecie marszaka. I Beck, podobnie jak jego mistrz, ojciec duchowy Pisudski, by - jak to si mwi - decyzyjny. Brakowao mu politycznego taktu, wysa na przykad na Litw ultimatum w dniu urodzin marszaka i uwaa to za gustowny pomys. Nawet zamiar wojny prewencyjnej przypisywany Pisudskiemu, a w kadym razie ostr polsk reakcj w kilka tygodni po dojciu Hitlera do wadzy, eby sprawdzi niebezpiecznego podobno kanclerza, co nie pogorszyo wzajemnych stosunkw, przeciwnie zawarto paktu o nieagresji. Obok wyrachowania politycznego wolno si chyba dopatrzy w tym respektu, jaki Hitler ywi dla Pisudskiego, a nawet zauwamy troch blunierczo, e mg si Hitlerowi Pisudski spodoba jako mocny czowiek, ktry na przykad nie waha si zafundowa swojej opozycji procesu w Brzeciu, obozu w Berezie Kartuskiej. W kadym razie przykro jest oglda zdjcie, na ktrym obok naszego marszaka, postarzaego ju, schorowanego, z szabl i pod wsem, stoi nikczemnej postaci diabe wcielony dr Goebbels. Na zdjciu s te minister Beck i ambasador Moltke, ale ich obecno jest cakowicie zrozumiaa. A Goebbels na marginesie swoich oficjalnych obowizkw wygosi by wtedy odczyt w Resursie Obywatelskiej. Zapewne o niemieckich przemianach. I ju pi lat pniej, 6 wrzenia 1939 r. inny niemiecki uczony Oberturmbahnfiihrer dr Bruno Muller, zaprosi wszystkich profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego na swj odczyt. Mia mwi na temat polityki Trzeciej Rzeszy wobec uniwersytetw, ale by znacznie mniej elokwentny ni Goebbels. Odczyta po prostu komunikat, e wszyscy obecni s aresztowani. I prosto z auli, zebrani tu w dobrej wierze, ciekawi tematu, cho moe si to wyda naiwne, wszak nad Wawelem opotaa ju flaga hitlerowska, profesorowie, ktrym Trzecia Rzesza osobliwie pomieszaa si z CK Austri, pojechali do Sachsenhausen. mier Pisudskiego, mogo si wydawa, uatwi Hitlerowi gr z Polsk. Z charyzmatycznym marszakiem byoby z pewnoci sporo problemw. Tym bardziej w Berlinie uczczono t mier. Na mszy aobnej za dusz wielkiego zmarego, w katedrze berliskiej pod wezwaniem w. Jadwigi, zjawi si kanclerz Hitler ze swoimi dostojnikami. Obecni byli midzy innymi ministrowie spraw zagranicznych von Neurath, wojskowych von Blomberg, propagandy dr Goebbels i sprawiedliwoci dr Frank, przyszy generalny gubernator na Wawelu. Przedstawiciele generalicji: genera von Fritsch mia zgin w 1939 roku pod Warszaw, von Reichenau wyrni si w tej kampanii; genera wojsk lotniczych Milch i admira Raeder odegrali znaczc rol w nastpnych wojennych latach. Watykan by reprezentowany przez przyjanie wobec nowych Niemiec nastawionego nuncjusza papieskiego Cesarego Orsenigo. Natomiast msz aobn celebrowa proboszcz katedry praat Bernard Iichtenberg, ktry za publiczne wystpienia przeciw przeladowaniu ydw zosta w 1943 roku aresztowany przez Gestapo i zmar w drodze do Dachau. Polskimi gomi podczas tej podniosej uroczystoci byli genera Tadeusz Kutrzeba, piewacy Adam Didur i Jan Kiepura, boska Pola Negri i pose, a wkrtce ambasador Jzef Lipski. W warszawskich uroczystociach

pogrzebowych uczestniczy Hermann Gring, druga osoba w pastwie Hitlera. W mundurze generaa wojsk lotniczych, z buaw i przy orderach, przez cztery godziny kroczy Goring za trumn Marszaka, zoon na armatniej lawecie. To prawda, by niegdy Goring dobrym alpinist, bojowym pilotem, ale teraz way ju okoo 120 kilo. A potem jeszcze Krakw, uroczystoci krtsze, ale naleao wspi si na Wawel, gdzie zoono ciao Pisudskiego w krlewskiej krypcie. W pogrzebie uczestniczyli te: sdziwy marszaek Petain w bkitnym paszczu i premier Pierre Laval, przyszy szef Rzdu Vichy, z ktrym Gring mia okazj porozmawia. Inne pastwa nie znalazy si tak elegancko. Anglia przysaa jakiego wysuonego feldmarszaka Cavana. Czesi - delegacj kilkunastu oficerw z dwoma generaami, co nie bardzo wiadomo dlaczego zostao uznane za nietakt w zym gucie. Ale najgorzej znaleli si Amerykanie. Poniewa pose amerykaski, pan Cudaby rodem z Bostonu, mia ju wczeniej wykupiony bilet okrtowy, ograniczy si do przesania noty kondolencyjnej i spokojnie odpyn. Ten afront nie przeszkodzi zreszt jego autorowi w dalszej karierze dyplomatycznej: by potem jeszcze posem swej ojczyzny w Dublinie i ambasadorem w Brukseli. Wojna z Polsk nie przeszkodzia III Rzeszy w manifestowaniu szacunku dla Pisudskiego. Natychmiast po zajciu Krakowa dowdca korpusu, gen. Kienitz wystawi przed grobem Pisudskiego na Wawelu uroczyst wart. A w par dni pniej zjawi si tam, ze stosownym wiecem, dowdca 14 armii gen. List. Istniaa te niezmieniona przez jaki okupacyjny czas ulica Pisudskiego, Pisudski Strasse. Byoby cakiem logiczne, e reyserujc moskiewsk defilad, Niemcy powierzyliby cz kawaleryjsk Polakom, majc ugruntowane przekonanie o polskich zamiowaniach do wojskowego fechtunku i blichtru, napoleoskiej tradycji. Prezentujc jednoczenie swoje nowoczesne wojsko, pancerne i zmotoryzowane, daliby Niemcy do poznania, do przemylenia, jaki jest rzeczywisty ukad sil midzy sygnatariuszami paktu antykominternowskiego w dziaaniu. I jaka przyszo, jeli w ogle jaka rysuje si przed takim aliansem. O czym profesor Wieczorkiewicz ju nie spekulowa. Porwany swoim autorskim, przyznajmy, pomysem defilady na Placu Czerwonym. Czy wedug profesora, wrmy do gwnego pytania, naleao ustpi Hitlerowi w sprawie Gdaska i korytarza? Pki co - ustpi tylko w sprawie szosy przez korytarz. No oczywicie naleao i jeszcze si opacao, bagatela, uzna ide wsppracy z Hitlerem za sensown, zaufa Fuhrerowi. A wic ustpi, mao tego, ustpi z przekonaniem, pozytywnym, uczciwie, cho w danym kontekcie to sowo moe wyda si osobliwe. Ustpi nie ze strachu przed wojn, bo wojna czekaa Polsk, tyle, e wedug tej opcji w innym kierunku, nie dla trzewej kalkulacji w oparciu o dane polskiego wywiadu, ktry na prno prbowa uwiadomi polskiemu rzdowi, dowdztwu, jaka jest rnica potencjau wojskowego Niemiec i Polski. Ale z przekonaniem, bo moe to wanie wiadomo niemieckiej potgi powinna bya zachci Polsk do wsppracy z Hitlerem?

9. Wrmy do historii, ktra naprawd miaa miejsce, a bya dla jej wiadkw i uczestnikw rwnie nieprzewidywalna. Bo istotnie przedefilowali Polacy przez Plac Czerwony, ale dopiero w 1945 r. u boku Armii Czerwonej. Otwiera Parad Zwycistwa, na biaym koniu, marszaek ukw, zdobywca Berlina, a swoj nienagann kawaleryjsk sylwetk zawdzicza subie w rosyjskiej kawalerii jeszcze przed rewolucj. Przed trybun, niejako pod nogi Stalinowi, rzucano zdobyczne niemieckie chorgwie. W tej defiladzie uczestniczy kombinowany polski batalion, a prowadzi go przedwojenny zawodowy oficer, uczestnik Kampanii Wrzeniowej i jeniec niemieckich oflagw, kapitan Jzef Kuropieska. Polacy szli przed Generalissimusem, jego marszakami i towarzyszami partyjnymi, ktrych pozostawi przy yciu. Na komend przybijali obcasami, kierowali wzrok w stron trybuny, oficerowie salutowali po polsku, dwoma palcami. Chocia wczeniej by 17 wrzenia, Katy, obojtno wobec tragedii Powstania, przeladowania akowcw. Nie tyle zdobycie, jak to figuruje w tytule powieci Miosza, ile zagarniecie wadzy dla posusznych poplecznikw nowego ludowego pastwa. Z pewnoci wielu polskich uczestnikw defilady orientowao si, jaka jest przeszo, obecna i przysza polska sytuacja. Ale zwasalizowana ojczyzna w kocu wybia si na niepodlego. Defilada przed Hitlerem na Placu Czerwonym skoczyaby si nieporwnanie gorzej. Trzecia Rzesza musiaa przegra, bo miaa pomys tylko na niemiecki, szerzej, po rasistowsku, nordycki wiat. A innym rasom czy narodom moga zaproponowa rne stopnie niewolnictwa. Wic przymierze z Hitlerem skoczyoby si dla Polski nie tylko klsk, ale i hab wspudziau w walce z ca cywilizacj europejsk, do ktrej Polacy przecie si poczuwali. A wiec Beck mia racj? Odkd zacz si wyraniej opiera niemieckim awansom i w kocu zdecydowanie honorowo si postawi? Wanie dlatego, e za niemieckimi zadaniami staa wczeniej ponawiana propozycja sojuszu. Czyli Gdask z autostrad byy w gruncie rzeczy jakim testem i tak te zostay zrozumiane. Z kim mianowicie Polska chce si zwiza w chwili niebezpiecznej dla europejskiego, czyli wiatowego pokoju? Zgodnie z tak zwanym testamentem Pisudskiego, w gr jako sojusznik nie wchodzi aden z potnych ssiadw. Kady z nich obok siy dysponowa jeszcze ideologi nie do przyjcia dla zdrowo, tzn. w sposb zrwnowaony, cywilizowany, mylcego czowieka. I Beck postawi na sojusze - jak mu potem wytykano - egzotyczne. Nie takie egzotyczne znowu, przynajmniej z pastwami demokratycznymi, niezalenie od pretensji, jakie mona mie do demokracji, zwaszcza demokracji w dziaaniu. Myl, e Polska drogo zapaciaby za tamt defilad moskiewsk wspln z Niemcami. Gdyby w ogle do niej doszo. Ale nie doszo, na szczcie. Zreszt Niemcy i tak musiay wojn przegra, bo ich plan polega na podporzdkowaniu sobie caego wiata. Co si jeszcze nikomu nie udao. I Polska dzieliaby z Niemcami klsk w niesawie. Ale wiat nie moe oby si bez Niemiec. Po obu wielkich wojnach, ktre Niemcy wywoay, karcono je, a potem troszczono si, aby doszy do rwnowagi. I Rosja, podobnie jak Niemcy, do koca wiata musi istnie, budzc strach i podziw, nadziej czy potpienie. Natomiast Polska, co wykazay zabory, panowie Mootow z Ribbentropem, a take Jata, wcale nie musi by dla wiata niepodlega. Moga zosta podzielona midzy ocienne mocarstwa, czyli znikn z mapy Europy. Na ponad sto lat. Stanowic obszar, na ktrym spotykaj si tymczasowe granice, cieraj si strefy wpyww, jak to si stao we wrzeniu 1939 r., albo egzystowa w zalenej p-niepodlegoci, co zdarzyo si Polsce po ostatniej wojnie. Obawiam si, e po nieuchronnym rozpadzie niemieckiego imperium (jeliby takie zdyo nawet powsta) nie znalazby si polityk rwnie potny i wspaniaomylny jak Wilson, co by upomnia si o wskrzeszenie kopotliwego pastwa polskiego, ktremu - to

prawda - nie sprzyjaa historia, ale samo te byo sobie winne. I oto wanie nie potrafio si odpowiednio zachowa, wic si z hitlerowskimi Niemcami. Ale w zwizek to, dziki Bogu, tylko perwersyjna, alternatywna fikcja historyczna. Mimo e od 1 wrzenia 1939 r., czyli najduej ze wszystkich, Polska znajdowaa si w stanie wojny z Trzeci Rzesz, a Zwizek Radziecki dopiero od 22 czerwca 1941 i to Hitler zbrojnie zerwa t niemal dwuletni przyja, mimo e Polacy bili si jak najlepiej potrafili na wszystkich frontach, mimo pastwa podziemnego, ruchu oporu, Powstania Warszawskiego, cierpie ludnoci - mimo to propaganda radziecka oraz jej sojusznicy uzyskali znaczne sukcesy w obrzydzaniu sprawy polskiej, polskich pretensji, przekonujc w tej kwestii znaczn cz opinii wiatowej, co zreszt byo dla wiata wygodne. e Armia Krajowa niewiele znaczy wojskowo (to akurat bya prawda), a zajmuje si gwnie mordowaniem komunistw. Stoi z broni u nogi. Zbrojnie przeszkadza Armii Czerwonej w ofiarnym wypenianiu alianckiego zobowizania, aby dobi faszystowskiego zwierza w jego legowisku. Czyli, e obiektywnie, nie wykluczajc tak do koca elementw subiektywnych, AK dziaa na korzy Hitlera. A przykadem moe by, wedug tej oszczerczej propagandy, prowokacyjne, dywersyjne bezpodstawne imputowanie Zwizkowi Radzieckiemu odpowiedzialnoci za mord katyski. I to kiedy Armia Czerwona wyzwala okupowane narody, a rzd radziecki obiecuje ustanowienie demokratycznych dobrossiedzkich stosunkw ojczynie Pisudskiego, polityka, ktry nie mia w Europie opinii demokraty. No i teraz wyobramy sobie, jak wygldaaby sprawa polska w oczach zwyciskiej koalicji, gdybymy cho na chwil znaleli si w jednym obozie z Hitlerem i defilowali po Moskwie, gdzie pami o czasach smuty i polskiej okupacji Kremla yje od czterystu lat. Dla Polski kilkuletnie, wicej ni poprawne stosunki z Niemcami byy niebezpiecznym interesem. Dla Niemiec sprawa przedstawiaa si interesujco. Zapewne wrd fachowcw mogy pojawi si rnice zda, czy milionow co najmniej polsk armi, dobry gatunek armatniego misa naleaoby podcign do niemieckich standardw organizacyjnych? Chyba jednak nie do koca. W nazistowskiej, a wczeniej pruskiej mentalnoci zakodowane byo poczucie wyszoci wobec Sowian. Czyli na wszelki wypadek i dla zasady chciao si trzyma ludzi rasowo niszych, cho doranie uytecznych, na stosowny dystans, w niszoci modernizacyjnej. Ale niewykluczone, e zaplecze propagandowe Wehrmachtu (jaka sekcja historyczno-literacka) zainteresowaaby si Bartkiem Zwycizc". w sienkiewiczowski bohater ktrego z pukw poznaskich w armii pruskiej, ktry tak dzielnie tuk Francuzw w 1870 r., przy zrcznym retuszu byby ogromnie przekonywajcy jako pogromca bolszewikw w rytm polskiej piosenki .Bolszewika go go go". Oczywicie wsppraca wojskowa polsko-niemiecka, mimo istnienia wsplnego kominternowskiego wroga, byaby nieatwa rwnie ze wzgldu na zaszoci historyczne. Rzecz jasna Polacy oraz inne sowiaskie plemiona w granicach polskiego pastwa (ydzi to osobny problem) miay w niemieckiej nordyckiej przeszoci miejsce, ktre Adolf Hitler ju im by wyznaczy. Ale przecie mogy by wykorzystane instrumentalnie. Co stanowio dla nich szans, rodzaj aski historycznej, a moe w indywidualnych wypadkach perspektyw awansu. Czy rozpowszechniony w Polsce antysemityzm nie mgby tu stanowi jakiej paszczyzny porozumienia? Albo w sferach oficerskich tradycje wojskowe, szyk, sport i elegancja? A jednak nie da si wykluczy, e Hitler, przygldajc si Polsce, czynic oczywicie podstpne awanse, nie mg si tak zupenie pozby jakiej swojej wobec Polski, choby przejciowej, interesownej saboci, bo pewne rzeczy mogy si Hitlerowi w Polsce podoba. Nie tylko Pisudski jako pogromca bolszewikw, antykomunista, ktry rozstrzygn rnice zda midzy

swoimi wojskowymi podczas specjalnie zwoanego posiedzenia tzw. Laboratorium. Po myli Hitlera. Pytanie brzmiao: kto jest wikszym zagroeniem dla Polski: Rosja czy Niemcy? Zdania byy podzielone: pi do piciu. Pisudski zdecydowa, e Rosja. Jest i bdzie. O czym Hitler musia wiedzie. Wyobraam sobie, e gdyby jakie wysoko kwalifikowane suby propagandowe podlege Goebbelsowi przygotowyway dla Hitlera wycigi z polskich gazet, co w rodzaju praswki od czasu do czasu, to Hitler mgby z przyjemnoci smakowa antysemickie cytaty. Na przestrzeni caego trwania II RP a po jej ostatnie dni, faszyzujce Prosto z Mostu" jeszcze latem 1939 r. (inna rzecz, e Hitler nie mia ju wtedy na nic czasu) pisao, e gwnymi wrogami Polski s wanie on, Hitler i cztery miliony polskich ydw. Gdyby Hitler mia poczucie humoru (na ten temat nic nie wiadomo, z pewnoci Stalin przewysza tu Hitlera) umiechnby si moe pod swoim synnym, chaplinowskim wsem. Ciekawy by te dalszy wywd artykuu o tym, e jeszcze wikszym niebezpieczestwem jest dla narodu polskiego postawa tych Polek, ktre hoduj zasadzie bez wstydu i bez dzieci". Kilkadziesit lat pniej, tzn. dzi, podobn ideologi okrela si z niektrych ambon jako zowrogie Rbta co chceta". W 1939 r., w przededniu wojny, rozwaania moralno-demograficzne uzupeniono jeszcze aktualn myl, e mniej polskich dzieci oznacza mniej polskich onierzy. W innym numerze Prosto z Mostu", z tego roku wojny, znajdziemy ostrzeenie przed ydami, ktrzy chc koniunkturalnie sprzymierzy si z Polsk przeciw Hitlerowi. Tu znw mgby si Hitler zaduma, ale podobnie, jak poczucie humoru, refleksje chyba nie byy jego siln stron. Zaduma si jak to si dzieje, e ludzie tak czujni wobec ydowskiego niebezpieczestwa, prawdziwi Polacy oraz ideowi Niemcy stan przeciwko sobie. Zamiast wsplnie uderzy w ydokomun. e oto nacjonalizm (tu ju chyba dokonuj manipulacji intelektualnej z Hitlerem), to piekielnie ludzkie uczucie, ktre jest nacechowane zdrowym egoizmem, wyklucza wsplne dziaanie. Ale trudno, najwaniejsze s Niemcy, Niemcy ponad wszystko.

10. To prawda. Polska te martwia si, co ze swoimi ydami zrobi; byy rne egzotyczne pomysy: Nikaragua albo Madagaskar. Pamitajmy, e przy oficjalnej i spontanicznej, hitlerowskiej brutalnoci wobec ydw chodzio o co podobnego, tzn. eby si ich pozby, pki co niekoniecznie w jaki ostateczny sposb. Przy czym koncepcja niemiecka polegaa rwnie na zagarniciu, w imi rasistowskiej sprawiedliwoci, caego ydowskiego mienia. I tak wanie postpiono, przy okazji na zo Polsce (a byo to ju w 1939 r.) z ydami mieszkajcymi w Niemczech, ktrzy mieli polskie obywatelstwo. Wszystkich, albo prawie, tych, ktrych udao si wyapa, w liczbie prawie dziesiciu tysicy zebrano, wywieziono i pozostawiono na ziemi niczyjej naprzeciw polskiego granicznego miasteczka Zbszy. I Polska otworzya granic dla swoich bd co bd obywateli. Rozlokowano ich, czy waciwie przejciowo p-internowano w miasteczku. Warunki byy trudne. Losem uchodcw zajy si organizacje ydowskie. Wrd polskich ludzi kultury zorganizowano zbirk pienin. Wzili w niej udzia midzy innymi Jerzy Stempowski, Aleksander Zelwerowicz, Maria Dbrowska, Zofia Nakowska, Maria Kuncewiczowa, Stanisaw Ignacy Witkiewicz. Mody pisarz, ktry rwnie ofiarowa pienidze dla uchodcw, Jerzy Andrzejewski, zosta laureatem Nagrody Modych Wiadomoci Literackich". Oba te fakty powizao za sob Prosto z Mostu", uznajc gest pisarza za wielce interesowny dowd sprytu literackiego. Z hitlerowskiego punktu widzenia, Polska, zmagajc si z problemem ydowskim, posuwaa si jednak za daleko, organizujc na przykad w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie kursy wojskowe dla ydw, emigrantw do Palestyny. Ale z pewnoci nastroje antysemickie w Polsce odpowiaday nazistowskim gustom. Take ze wzgldw taktycznych. Odwracay uwag od tego, co si dziao w Niemczech, dowodziy, e problem ydowski jest uniwersalny i by moe jego twarde postawienie zostanie kiedy poczytane Niemcom za europejsk zasug. Zbszy, podobnie jak w kilka miesicy pniej Gdask z autostrad, byy prb dla Polski. Przede wszystkim moraln, ale bardzo niektrych denerwujc. Z czego zdaje spraw Jzef Mackiewicz, podwczas dziennikarz wileskiego Sowa". Czytamy jego reportae ze Zbszyna po 70 latach z wielkim przygnbieniem. C wymaga od faszyzujcego Prosto z Mostu", skoro w konserwatywnym wileskim dzienniku mona wyczyta sowa pene irytacji, waciwie i wobec Niemcw, i wobec ydw, bo Niemcy sprawili nam kopot. A co do ydw trudno jest o empati. Mackiewicz nie bardzo umie zmusi si do niej, piszc o piciu tysicach rozszwargotanych w Zbszynie ydw". Dalej denerwuje si Mackiewicz: Wszdzie le, stoj, siedz ydzi. Wymachuj rkami albo trzymaj je w kieszeni. Patrz na nieg za oknem albo biegn czego po krtych schodach, dubi w nosie, ziewaj, miec i cigle si kc". Dlatego publicystyczny komentarz: W dobie goszonych rzekomo oficjalnych hase o koniecznoci odydzenia Polski i zorganizowania emigracji ydw polskich nic w tym kierunku nie zostao zrobione, natomiast przeciwnie: rozmieszczono po miastach i miasteczkach tej Polski jeszcze pi tysicy ydw skadajcych si z elementu dla Polski obcego, nie wadajcego jzykiem polskim elementu, ktry ze wzgldu na swe nastawienie psychiczne, jak i ndz materialn traktowany moe by wycznie jako uciliwy i niepodany." I wanie to moralne pytanie, z ktrym zmaga si Mackiewicz: Co by byo, gdybymy mogli tych ydw nie przyj? Czy naleaoby ich wtedy wpuci, czy te rwnie jak Niemcy ustawi karabiny maszynowe, wyszczerzy bagnety na granicy i powiedzie: Ani kroku! Kto przejdzie bdzie rozstrzelany albo przekuty! Dzieci, starcy, kobiety? ...A przecie taka chwila bya, tak chwil zainscenizowali po swojej stronie Niemcy. A Polacy? Nie, nie, prosz panw! To nie aden zawy humanitaryzm, ani ukryty filosemityzm. Jeeli ju nawet odrzucimy przykazania

Chrystusowe, to po prostu zdrowy rozsdek. Strzela do nich nie byo podobna! Polska przyja tych ludzi i zrobia dobrze." Przynajmniej tyle. Ale chwilami gitki i jdrny jzyk Mackiewicza robi si plugawy: to odydzanie" zupenie jak odszczurzanie". I ta irytacja, e ydzi przesczaj si" do Polski, a przecie nic z Polsk nie maj wsplnego prcz paszportu. Nasz reporter jakby nie rozumie, e ci ludzie szukaj w Polsce po prostu ratunku, by moe tylko w danym momencie, chwilowo, bo wikszo z nich pojedzie, co powinno uspokoi Mackiewicza, do bezpieczniejszego kraju. I nie odnoszc si do sprawy wyroku mierci, ktry na Jzefa Mackiewicza wydala AK, do jego artykuw w gadzinowym Gocu Wileskim", cytowane reportae ze Zbszyna mwi same za siebie. Z midzywojennej prasy polskiej daoby si bez trudu uoy prawdziw czarn ksig na okoliczno polskiego antysemityzmu. Ale nie ma si co tym ekscytowa, chocia fakt, e Polacy nie byli tu w Europie wyjtkowi, nie jest adnym pocieszeniem. A jednak moe daoby si powiedzie, e polskie nie" Hitlerowi, jakkolwiek do niego doszo, wypowiedziane nieoczekiwanie i w ostatniej chwili, nie", ktre kosztowao narodow klsk, upadek pastwa, klsk, w ktrej Polska zostaa pozostawiona samej sobie, e ta ryzykowna wiadoma decyzja podjta w fatalnej sytuacji wojskowego okrenia i egzotycznych praktycznie sojuszy okazaa si, no, przyjmijmy e bya, protestem nie tylko przeciwko zaborczej, rwnie zbrodniczej ideologii, ktrej ostateczn konsekwencj bya Zagada.

11. Wic moe Hitler ze swojego hitlerowskiego punktu widzenia mia racj, e Polacy nie interesowali go jako ewentualni partnerzy ideowi? Nie mieli na to szans? Cae szczcie. By moe rzeczywicie kady wcieky nacjonalizm jest ze swojej natury zaczepno-odporny, czyli samoograniczony. Na to zreszt liczya Europa, nie chcc przyj do wiadomoci, e nazizm to najwysze, bo dopenione rasizmem stadium nacjonalizmu, oznacza wojn, czyli podboje. Skoro nie wystarcza mu przewodzi. Wymaga posuchu na rozkaz i to jeszcze posuchu w poczuciu niszoci. Im bliej wojny, tym bardziej saby w Polsce prohitlerowskie sympatie, co niestety wcale nie byo rwnoznaczne z wyciszeniem antysemityzmu. Moe nie tyle sympatie, ile zaciekawienie, wymiana dowiadcze w walce z komunizmem, ktry w Polsce nazywano bolszewizmem. A ju cakiem potocznie - ydokomun. Co do Hitlera, miao si okaza, e nie liczy nigdy na polskich faszystw, raczej ju na pastwo polskie, pki istniao i mona byo w europejskich grach politycznych wykorzysta jego mocarstwowe ambicje, o ktrych Hitler doskonale wiedzia, e byy zudzeniem. No i to wojsko polskie przydaoby si Hitlerowi w wojnie z bolszewick Rosj. Kto wie, moe z odwoaniem si do Pisudskiego, natomiast obce byy na pewno kanclerzowi, Fuhrerowi, polskie uroki. Polska gocinno, kuchnia, konie, kobiety, kwiaty, bale i polowania. Wolny od tych urokw ycia, rwnie z tej wolnoci czerpa, mwic jzykiem wagnerowskim - moc. Podobnie jak wielu cynikw fanatykw (nie ma tu sprzecznoci) ascetycznych, s tacy, dyktatorw i tyranw, z ktrymi jest problem spiskowy, bo oni nie dadz si zwabi na schadzk, jak Lorenzo di Medici, ktrego nagiego i bezbronnego w oczekiwaniu grzesznej rozkoszy zabi nieudacznik i niewdzicznik Lorenzaccio, posikowany przez zawodowego morderc. Stanowczo nie pasowa Hitler do barokowej wizji Viscontiego ze Zmierzchu Bogw". Trudno wyobrazi sobie Hitlera w takiej sytuacji, zreszt surowy wojskowy zamach na niego te si nie powid. Dla wadcw podobnego typu cakowicie wystarczajc satysfakcj i nagrod jest sama wadza nad ludmi, wszechwadza jako taka. Czyme s wobec niej ulotne zmysowe przyjemnoci, do wadzy przypisane? Nic dziwnego, e gruby, odwany i ekscentryczny marszaek Gring ba si Hitlera i chyba tylko Hitlera na tym wiecie, bo innego wiata z pewnoci nie bra pod uwag. Troch tak jak Danton ba si Robespierre'a, i susznie, jak si okazao. Moe nie do koca ma racj Hanna Arendt o banalnoci za. Zo w tej skali nie moe by banalne. Ale to przecie nie oznacza, e ma mie jaki perwersyjny urok, ktry jeli chodzi o przywdcw hitlerowskich pasowa chyba tylko do Gringa i czciowo do Goebbelsa. Hitlera urzdzao politycznie, eby Gring, nie tylko z okazji tak smutnej i wyjtkowej jak pogrzeb marszaka Pisudskiego, ale w swobodnej atmosferze dyplomatyzowa z Polakami, a dla snobistycznego warszawskiego high-life'u Gring to by kto. Bardziej kto, ni niskiego i niepewnego pochodzenia kanclerz Rzeszy. Z jego blad cer, mieszn grzywk i wsikami, tymi wsikami, ktrym gdzie si rwna z wsiskami Pisudskiego. Tote kanclerz Hitler prdko sta si wdzicznym obiektem karykatur i dowcipw. Zreszt przez cay czas trwania paktu o nieagresji nie pieszy si do Polski. Dopiero kiedy oblona Warszawa pona, ze stanowiska artyleryjskiego przez noycow lornet obserwowa poar miasta. Z oficjaln wizyt" czeka a do pitego padziernika: z okazji wspomnianej ju defilady w alejach Ujazdowskich pamita Hitler, aby odwiedzi Belweder, gdzie y i umar Jzef Pisudski. Nie by to gest tak dziwny, jak mogoby si wydawa. Jeszcze na cztery dni przed wybuchem wojny w synnej monachijskiej gazecie Simplicissimus" przedstawiono pochlebnie Pisudskiego w zawiatach. Grona posta udekorowana chmurami skary si w podpisie pod rysunkiem, e Polacy tak szybko zapomnieli o jego testamencie. To

znaczy, e nieprzejednana postawa Polski kcia si zdaniem artysty z wol Marszaka, ktry by za polsko-niemieckim porozumieniem. I jeszcze przez ptora roku po wrzeniu portrety Pisudskiego bd wisiay w szkoach i urzdach. Jakby wci dawano Starszemu Panu z Wsami, wbrew okupacyjnej rzeczywistoci, propagandow szans. Dopiero w polowie maja 1941 r. nakazano wszystko, co wizao si z Pisudskim usun z miejsc publicznych, a pod koniec roku rwnie konfiskowa podczas rewizji w mieszkaniach prywatnych. Pisudski sta si bowiem symbolem ruchu oporu, walki a do zwycistwa. A co do wojny Hitlera ze Stalinem, ktra za chwil miaa si rozpocz, mona byo pomyle, e w jakim sensie powtarza si nadzieja Pisudskiego z I wojny, kiedy to wrogowie Polski, zaborcy, zaczli mocowa si ze sob. Wracajc do Gringa w okresie przyjaznych, moe chwilami nawet oficjalnie przynajmniej wicej ni przyjaznych stosunkw polskoniemieckich, nie byo adnego porwnania midzy nim a wybitnie antypatycznym, wyranie antypolskim ministrem von Ribbentropem. Warszawa prdko rozszyfrowaa ministra jako nadtego nuworysza. Oczywicie przypado Ribbentropowi w udziale zgasza niemieckie dania, ale te wany, bo bezczelny, wydawa si styl, w jakim to czyni. Nieprzypadkowo, zapewne zgodnie ze swoimi predyspozycjami, by obsadzany w takiej roli. Bo Hitler, podobnie jak Stalin, mia dyplomatw na rne okazje. Moe midzy Gringiem a Ribbentropem bya jednak mniejsza rnica, ni midzy Litwinowem i Cziczerinem a Mootowem. Co do Litwinowa, uwaa go Beck za naszego najgorszego nieprzyjaciela". Chocia to wanie Litwinow przewodniczy sesji, ktr Liga Narodw uczcia pami Jzefa Pisudskiego. Ju internowany w Braszowie, stolicy Siedmiogrodu, piszc swoje komentarze do dyplomatycznej historii wojny 1939 roku", Beck wraca bez adnych komentarzy tym razem do swojej wczeniejszej opinii: Mona byo sdzi, e specyficzny uraz psychiczny tego czowieka, litwaka z pochodzenia, w stosunku do Polski znikn z jego odejciem." A wedug Becka, ktry antysemit nie by (dowodem midzy innymi wzruszajce wiadectwo Leopolda Ungera, ktry jako zwyky student ze Lwowa by przyjmowany u pastwa Beckw w Rumunii), litwak to najgorszy typ yda, w przeciwiestwie do asymilatorw ydowskich, skrzywdzonych przez ruch eliminacyjny, w ostatnich latach przed wojn 1939 roku". Czyli skrzywdzonych przez radykaln endecj. A nadzieje powizane z odejciem Litwinowa reprezentuje dla Becka, ju w nastpnym zdaniu, nowy minister Mootow. One: Objwszy tek, od razu przystpi do zlikwidowania zalegych drobniejszych spraw i w szybkim tempie doszlimy do zawarcia korzystnego ukadu handlowego, rozwijajcego bardzo pomylnie nasz wymian gospodarcz. W ramach ukadu ze strony sowieckiej, przewidziany by import do Polski szeregu surowcw wanych pod ktem widzenia wojny". Jako nie zastanawia si Beck, czy owe surowce miay w ogle szanse przyby do Polski. Gorzej jeszcze: wspomina, e ambasada sowiecka w Warszawie powtrzya mu zdanie Molotowa: Ja waciwie bardzo dobrze rozumiem ministra Becka." Najwyraniej Beck traktuje te sowa jako wane, warte przytoczenia. Nie pozostaje te duny: Odpowiedziaem, e ja jeszcze dobrze rozumiem Mootowa." Mona by odnie wraenie, e to czarny charakter Trzeciej Rzeszy, von Ribbentrop, musia jednostronnie z wielkim trudem skania rokujcego pokojowe nadzieje Mootowa do podpisania wiadomego traktatu.

12. Ale c to niby miao znaczy dla warszawskich wyszych, zblionych do rzdu sfer, e Gring by jednak kim? e mg sprawia wraenie kogo innego na tle najbliszych towarzyszy Hitlera? Po pierwsze, pochodzi z junkierskiej rodziny. W porzdku, to ju stanowio jaki punkt odniesienia. Ojciec przyszego wielkiego owczego Rzeszy, oficer kawalerii, po wyjciu z wojska piastowa, jeszcze przed I wojn, egzotycznie brzmice stanowiska dyplomatyczne. Konsul generalny na Haiti, minister-rezydent w Afryce Poudniowo-Zachodniej. W Polsce, ktrej akurat zamarzyy si kolonie, zamorskie koneksje Gringa mogy spotka si ze zrozumieniem. Matka pochodzia z tzw. prostej rodziny. By wic Goring owocem romantycznego zwizku-mezaliansu; z kolei za ojca chrzestnego mia barona Ritter von Epensteina (uwaga! p-yda), co przydawao Gringowi liberalnego uroku. Mimo e w swojej autobiografii wspomina Gring jak to w dziecistwie szczu ydw psami, jednak wydaje si to wymylone dla nazistowskiej poprawnoci politycznej. Wykoncypowane z cynizmem, ktrego Gringowi nigdy nie brakowao. Ju jako dowdca Luftwaffe znalaz sposb, aby zatrzyma w subie jednego z najlepszych swoich generaw: Hermana Milcha, m.in. organizatora mostu powietrznego dla okronej pod Stalingradem armii Paulusa. Mia Gring wtedy powiedzie, e o tym, kto jest ydem, on sam decyduje. Przyjto wic owiadczenie Milcha, e wcale nie jest synem pana Milcha, ma swojej matki, tylko wynikiem jej romansu z czystej krwi Aryjczykiem. Baron von Epenstein wada piknymi zamkami i w ogle miowa ycie na wysokim poziomie, co chrzeniak po nim odziedziczy. By te a do mierci starszego pana Gringa, ojca marszaka, przyjacielem jego matki, sowem ta rodzina miaa swoj ludzk tajemnic. Gring, bohater I wojny, as niemieckiego lotnictwa, lubi strzela polskie rysie i dziki. Gocinnie w Biaowiey, cho mia wasny rewir myliwski, niedaleko stamtd w Puszczy Romnickiej. Kocha zwierzta po owiecku i jako wielki owczy Rzeszy przyczyni si do ochrony ich praw, oczywicie z myliwskiego punktu widzenia. Ten, kto torturuje zwierz, obraa uczucia narodu niemieckiego" - tak powiedzia. Zakaza wiwisekcji, wnykw, puapek z drutu, trucizny, stosowania sztucznego wiata do polowa; kusownictwo podlegao najsurowszym karom, legalny odstrza cisym regulacjom. Rozporzdzeniami Gringa wprowadzano zalesianie i ochron gincych gatunkw. Trudno byo nie uwierzy takiemu potnemu, jowialnemu, a przy tym penemu fantazji czowiekowi, kiedy mwi to, co Polacy chcieli usysze. Mianowicie, e dla Rzeszy polski korytarz (przyja si taka nazwa dopiero w synnej mowie z 5 maja 1939 r.; Beck ostro upomnia si wtedy o wojewdztwo pomorskie) nie stanowi adnego problemu, podobnie jak polskie prawa na obszarze Wolnego Miasta Gdaska. Powtarza te Gring za Hitlerem, e Niemcy potrzebuj silnej Polski i chtnie powtarzano sobie to wyraenie silna Polska", tak mile dwiczce dla polskiego niepodlegego od kilkunastu lat zaledwie ucha. Co korespondowao z myl Pisudskiego, e Polska musi by wielka, albo adna. I nie zastanawiano si, skd ta naga niemiecka troska, co nowego w historii, o polskie interesy. Wanie Gring zdy Pisudskiemu zaproponowa cakiem konkretne przymierze przeciw Rosji, a Pisudski, bardzo ju saby, schorowany ale do koca czujny politycznie, stanowczo odmwi. I tak ju miao pozosta do koca II RP, a chyba ostatni hitlerowsk osobistoci (jakbymy powiedzieli ze cisego kierownictwa), ktra upomniaa si o niemieck wspprac by Heinrich Himmler. W lutym 1939 r. odwiedzi generaa Kordiana Zamorskiego, naczelnego komendanta policji i powiedzia z tej okazji, e policja polska, podobnie jak niemiecka, powinna nie tyko przeciwdziaa przestpczoci, ale rwnie walczy z bolszewizmem. We wspomnieniach przedwojennych dyplomatw przewija si wczesne ich przekonanie, e z Gringiem dao si bardziej po ludzku, otwarcie

porozmawia. Pamitano, e wyrazi nie pozbawione pewnej szczeroci, bo przecie w Puszczy Biaowieskiej czu si dobrze, ubolewanie, e nie moe nic zrobi, eby zaagodzi napicie miedzy naszymi krajami. Wygldao, e znajdowa si w nieasce u Hitlera, std bawi na Riwierze, a sprawy zagraniczne Trzeciej Rzeszy reprezentowa jego rywal, ten sztywny, agresywny von Ribbentrop, ktry, mona powiedzie, mimo ideologicznej przepaci jako pasowa do Mootowa, a Mootow do Ribbentropa, wic moe atwiej podpisywao im si synny traktat. W Polsce Ludowej cigle wypominano sanacji polowania, midzy innymi Gringa, w towarzystwie prezydenta Mocickiego, ale by rwnie Goring i Frau Goring na galowym przedstawieniu Cyda" w Teatrze Polskim. W loy obfita germaska pikno pani marszakowej, ubrana w lnic atasow sukni w kroju Dyrektoriatu, peleryn z biaego futra, we wosach lnicy diadem, jak wielki kontrast z wiotk sylwetk pani ministrowej Beckowej ubranej w sukni z matowej szarej materii. Obcisy stanik podkrela szczupo talii. Tylko naszyjnik ze szmaragdw, cao wytworna w swojej prostocie". - Tak wspominaa po latach, z patriotyczn satysfakcj, Krystyna Krzyanowska, urzdniczka przedwojennego MSZ-u.

13. Co prawda rok wczeniej, a to bya ogromna rnica, Beckowi lepiej si z Gringiem ni z Ribbentroppem rozmawiao. W lutym 1938, zanim uda si na swoje ulubione biaowieskie polowanie, hitlerowski dygnitarz rozmawia z Rydzemmigym, premierem Skladkowskim i Beckiem oczywicie. Po czym wydano obiad na jego cze. Na trzydzieci sze osb. I co, znowu indyk z borowikami? Niektrzy uwaali, jak pisze sekretarz Becka Starzeski, e to ptasz zbyt odpustowe, eby je podawa zbyt czsto". Potem by raut i tace z orkiestr: wszystko dla Gringa w paradnym mundurze, ktry nawet mimo swojej tuszy zataczy raz i drugi, po czym Beck zaanektowa go na dusz, oczywicie szczer i poufn rozmow. Zapewni wwczas gocia, e Polacy nie pjd znowu bi si pod Wiedniem w obronie Austrii, ktr wanie spotka Anschluss. Wedug innej wersji powtrzy to zdanie pod konnym portretem Jana III Sobieskiego. Rewanujc si za t mi deklaracj, Gring zapewni, e polskie interesy gospodarcze w Austrii rozumiej si same przez si. I wolno podejrzewa, e Beck by zadowolony z tej wymiany zda. Zadowolony ze swego konceptu, bo powtrzy go swojemu sekretarzowi. Zupenie nie zdajc sobie sprawy z gafy moralnej, ktr popeni, przyklaskujc drapienikowi. Jeli nawet szczupy, elegancki Beck, szyk chopiec", jak o nim powiedzia Pisudski widzc go we fraku, przy orderach, nie czu, co bardzo prawdopodobne, adnej sympatii do ekscentrycznego grubasa Gringa, tylko traktowa swj art jako zrczny, w jego mniemaniu, koncept dyplomatyczny, to powinien by zdawa sobie przynajmniej spraw, co warta jest odpowied Gringa. O ktrym musia wiedzie, powinien by wiedzie, chyba jednak wiedzia, z kim ma do czynienia. Nie tyle z synem dyplomaty, dyplomat, dzielnym pilotem, mionikiem Biaowiey, to wszystko tak, ale rwnie - i przede wszystkim - z amoralnym, hitlerowskim dygnitarzem i morderc, ktry wanie wzi walny udzia w nocy dugich noy" i kiedy Hitler rozprawia si z Rhmem, a przy tej okazji z innymi przeciwnikami, Gring, wraz z Goebbelsem, podpuszcza jeszcze swego wodza do krwawych represji. Ale nie tylko nasz minister zlekceway sobie Anschluss: a dziwne, jak bez zastanowienia potraktowano w Polsce to co si stao z Austri. Nawet Jzef Rettinger, nawet w Wiadomociach Literackich" uzna, e ten kierunek ekspansji Trzeciej Rzeszy jest zrozumiay. A przecie Austria, tradycyjna rywalka Prus o przewodnictwo i przywdztwo w niemieckojzycznym wiecie, miaa swoj, cakowicie odrbn histori i wielk kultur. I Anschluss, bardziej wchonicie ni zjednoczenie, nie mg by niczym naturalnym. Mao kto roztrzsa wwczas, jakie metody dziaania pastwa hitlerowskiego ujawniy si przy tej okazji. A przecie od placwek naszego ministerstwa w Austrii mona byo dowiedzie si, dlaczego ydzi, obywatele polscy, w panice opuszczaj Austri, czego si boj nie bez powodu, co bardzo konkretnie tak ich wystraszyo (za rok, bardziej drastycznie, podobna sytuacja powtrzy si na granicy polsko-niemieckiej, w Zbszynie). Jako mao si o tym mwio, jakby rzecz rozgrywaa sie na innym kontynencie, w odlegej epoce, co oznacza entuzjastyczne przyjcie Hitlera na wiedeskim Placu Bohaterw" (synny Heldenplatz). Bo nie tylko duma z czego w rodzaju unii personalnej: e oto prosty rodak z Grnej Austrii, Adolf Hitler, sta si kanclerzem, wicej, przywdc Trzeciej Rzeszy. Tylko co zapowiada ten nazistowski wiec, jaki by jego styl, nastrj, jakie przesianie. Wielki pisarz Thomas Bernhard zabroni wystawiania swoich sztuk, jedna z nich nosi tytu Heldenplatz", we wasnej ojczynie, tym sposobem protestujc przeciwko austriackiej wspodpowiedzialnoci za nazizm. Dla Bernharda Plac Bohaterw" sta si placem haby. Do dzi w komrkach, na strychach narciarskich pensjonatw, zdarza si potkn o zakurzone, wojenne pamitki ze swastyk. Jaki czas temu szlachetni modzi wiedeczycy, w najlepszej wierze, taka akcja, caowali

wychodzcych z synagogi, wrczali kwiaty. Wtedy ktry z obdarowanych powiedzia, e nie chc by ani caowani, ani mordowani. W przypadku Anschlussu dosy dziwnie brzmi, pocieszajce w intencji, a powtarzane przez wiele osb, w tym rwnie wypowiadane przez Becka zdanie, e Hitler bardziej jest Austriakiem ni Prusakiem". Wydawaoby si, e Beck ze swojej galicyjskiej modoci mg zachowa jaki sentyment dla pastwa Habsburgw, ale nie, tu najwyraniej wydao mu si, e Polska naley do tych pastw, ktre dyktuj innym swoje warunki. Austriakiem by, midzy innymi, rwnie Stangl, komendant Treblinki, ktry przed Anschlussem, jako policjant w miecie Linz, dal si troch we znaki zwolennikom Hitlera. Wic po Anschlussie bal si troch, ale dano mu szans rehabilitacji. Doceniono jego gorliwy profesjonalizm, dyskretn biurokratyczn energi. I oto w Treblince, nie wchodzc osobicie w fizyczny kontakt ze swoimi ofiarami, skromny austriacki policjant zrobi karier jednego z najwikszych nazistowskich zbrodniarzy. Zupenie inny jest austriacki przykad inyniera z Wiednia, Otto Skorzennego. Jego brawurowe spadochroniarskie wyczyny, bdmy obiektywni, nie maj sobie rwnych. Uwolni Mussoliniego, ktry by uwiziony w niedostpnych Abruzzach. Opanowa zamek w Budzie, strzeony przez oddziay wgierskie, wierne regentowi Horthy'emu, kiedy ten prbowa zerwa z Hitlerem. Ale dziki takim jak Skorzenny, zuchwaym awanturnikom, duej dymiy kominy w Sobiborze, Treblince, czy Owicimiu. W caej wojnie wyrniy si austriackie, cilej tyrolskie dywizje grskie, z tradycyjn szarotk na czapce. Walczyy zreszt nie tylko w grach Krety czy Kaukazu, rwnie w botach nad rzek Wochow, na pnocnym rosyjskim froncie. Twardzi alpejscy grale, znakomici snajperzy. Mj znajomy Austriak, entuzjasta Bernharda tumaczy mi, e nazizm powsta waciwie w Austrii, ojczynie autora Mein Kampf". A Niemcy? Dodali do tego swoje germaskie mity i perfekcj organizacyjn. Troch tak jak terror jakobiski z Wielkiej Rewolucji Francuskiej znalaz kontynuacj i rozwinicie do niebywaej skali w bolszewickiej Rosji. Co Anschluss oznacza dla Czechosowacji, zupenie nie martwio ministra Becka. Zapewne nasi poudniowi ssiedzi te nie grzeszyli elegancj mwic o Polsce, byi wobec Polski politycznie zoliwi, ale czasem troch wstyd za naszego ministra, posta byo nie byo historyczn. Beck lubi si powoywa na marszaka Pisudskiego stwierdzajc, e marszaek Jzef Pisudski nie kry, i Czesi nie s w Polsce powaani ani lubiani", wic sam pozwala sobie na wiele wicej. W czerwcu 1937 roku przewidywa, e Czechosowacja jako karykatura monarchii austrowgierskiej, bez Habsburgw" nie utrzyma sie duej ni ptora roku. Gdyby Beck mg przewidzie, e spenienie tego proroctwa oznacza bdzie katastrof jego dotychczasowej polityki, e po Czechosowacji Polska stanie sie kolejn ofiar Hitlera! Ale resentymenty wobec Czechosowacji, o ktrej Beck wyraa si per pastewko", mwi o brutalnoci waciwej Czechom, byy dla niego waniejsze ni przewidywania.

14. Swoj najwiksz rol w dziejach wiata Polska odegraa we wrzeniu 1939 roku. Z pewnoci powyej swoich moliwoci i dlatego tak drogo za ni zapacia. Wrzeniowa klska dala pocztek wojnie wiatowej i std dla historii powszechnej znaczy wicej, ni polskie zwycistwa, na ktre chtnie si powoujemy. Grunwald. Tak, wielka redniowieczna bitwa. Jedna z najwikszych. Ale na peryferiach Europy. Zreszt niczego nie rozstrzygna, nawet tamtej kampanii. Wiadomo, e polne, polsko-litewskie zwycistwo nie dao si wykorzysta pod przepacistymi cianami Malborka i wkrtce, bo jeszcze w tym samym XV wieku czekay Jagiellonw trudne, trzynastoletnie zmagania z Zakonem. Zreszt czy wynik bitewnej wrzawy, obokw kurzu wzniecanych koskimi kopytami pod Grunwaldem mia, czy w ogle mg mie jaki wpyw na donios dla wiata, zbrojn i handlow rywalizacj midzy miastamimocarstwami, Wenecj i Genu. Na kolej wojny, jak toczyli ze sob, na przestrzeni caego stulecia, krlowie Francji i Anglii? Na burzliwe dzieje papiestwa i Cesarstwa Rzymskiego? Jak si miaa, jeli w ogle, haratanina pod Grunwaldem, do odkrycia i podboju nowych kontynentw przez Hiszpani i Portugali, co wanie si zaczo? Chyba nijak, podobnie jak nie zaleaa od Grunwaldu potga i bogactwo Florencji czy Mediolanu. Czyme bya ta bitwa, ktrej nie malowa wielki Paolo Ucello (prawdopodobnie w ogle nie sysza o niej), tylko nasz lokalny Matejko, wobec zmaga skconej chrzecijaskiej Europy z islamem, reprezentowanym przez grone Imperium Tureckie. Zmaga o panowanie nad Morzem rdziemnym, gdzie soce, ziemia i woda od wiekw sprzyjaj ludzkoci. To epicentrum cywilizacji przesaniay od pnocnej i wschodniej Europy nieprzebytych puszcz, rzek i surowych zim potne uki Alp, Karpat i chaotyczne gry Pwyspu Bakaskiego. Oczywicie trafiay si tam, jak wszdzie, tak troch ubi leones chocia powinno by raczej ubi orso, wane stolice, zasobne klasztory; wrd lasw i jezior mieszkali dzielni, bitni ludzie; dla wielkiej historii byo jednak dosy drugorzdne, kto w danym roku kontroluje ujcie Wisy. I sprawa czy warto umiera za Gdask, pojawia si po raz pierwszy w dziejach wiata bardzo pno, waciwie dopiero w 1939 roku. Albo jakie znaczenie dla wiata miao, czy granice Krlestwa Polskiego i Litwy przesun si jeszcze dalej na bezkresny, z europejskiego punktu widzenia, wschd, choby nawet o kilkaset kilometrw, czy za jaki czas cofn si pod moskiewskim naporem. Wiktoria wiedeska. Odniesiona zostaa w koalicji, wojska krla Jana III Sobieskiego stanowiy jej trzeci cz. To prawda, e zadecydowa atak polskiej husarii i mamy prawo uwaa naszego krla za gwnego triumfatora. Ale w atak zosta przygotowany zespoowo. I nic przecie nie ujmuje Sobieskiemu, byoby to nawet z polskiej strony elegancko przyzna, e ksi sabaudzki, najwikszy wdz austriacki, mia wany udzia w zwycistwie. Atak husarii uda si, to prawda, ale wcale nie rozstrzygn owej wojny. Wkrtce znalaz si nasz krl w trudnej sytuacji pod Parkanami i raz jeszcze musia walczy o zwycistwo, a Turcja bya dalej grona. I tak naprawd, gdyby w 1711 roku wezyr, przekupiony przez genialnego bankiera Szafirowa, nie wypuci Piotra I oraz caej jego armii z bezwodnej stepowej puapki nad Prutem, dzieje powszechne mogyby rzeczywicie potoczy si inaczej. Na szczcie zapomniana zostaa tamta, cytowana ju uwaga Becka, e odsiecz wiedeska ju si nie powtrzy. Niby dowcipna, ale wybitnie nieelegancka wobec gincej Austrii i po prostu gupia, jeli zway jakie konsekwencje, rwnie dla Polski, miaa utrata przez Austri niepodlegoci. A teraz bitwa warszawska 1920 roku. Lord D'Abernon by uprzejmy zaliczy j do osiemnastu najwaniejszych bitew w dziejach wiata. Wypada oczywicie podzikowa. Uznano te odparcie bolszewikw spod Warszawy za cud nad Wis. I ta religijno-patriotyczna wersja przyja si z czasem: doranie wymylono cud, aby pomniejszy rol marszaka

Pisudskiego, sprowadzi j do praktycznego wspierania cudu. A jeli cud, to i przedmurze, do obrony ktrego Polska historycznie si poczuwaa. Tyle, e trudno tutaj o wyczno. Przedmurzem chrzecijastwa bya ju Ru Kijowska wobec koczownikw. Z kolei szlachecka Rzeczpospolita Polska przypisywaa sobie tak rol w obliczu moskiewskiej satrapii i tatarsko-tureckiego niebezpieczestwa. Krzyacy, potem Prusacy, w ogle Niemcy ochoczo bronili cywilizacji przed ywioem sowiaskim. Pki si dao, straszyli pogastwem, potem ju tylko sowiaskim lenistwem, brudem i dzikoci. Dalej na zachd Francuzi uwaali si za powoanych, eby osania swoje aciskie wyrafinowanie przed teutoskim barbarzystwem. Na Riwierze dugo jeszcze tolerowali Anglikw jako ludzi niszej kultury. Nie mwic ju o Jankesach czy Rosjanach, chocia ci ostatni, nie do, e bogaci, to jeszcze mieli gest. Natomiast dla Wochw wszyscy przybysze z pnocy, od wiekw, byli najedcami albo turystami. O ile jednak Germanie i Sowianie przyznawali si, z dum czy pokor, do swojego barbarzystwa we woskim ogrodzie, to Francuzi zwykli zachowywa si arogancko, taka tradycja, od krla Franciszka I do Napoleona, ktry ograbi Wenecj. A potem francuscy sojusznicy, w walce Piemontu z Austri, te skwapliwie dawali odczu swoj wyszo. Nawet jeli zwycistwo 1920 roku wesprze si metafizycznie, nie zmienio ono, podobnie jak Grunwald czy Wiede, losw wiata. Bo tak czy inaczej nawala bolszewicka wytracaa rozpd Wzgldna atwo z jak stumiono rewolucj bawarsk czy efektowne bunty we flocie francuskiej wskazyway, e wyobraenia o niczym nie powstrzymanym triumfalnym pochodzie komunizmu przeszy ju do pobonych, a raczej blunierczych ycze, ktre wykrzykiwali pomienni trybuni rewolucji z Trockim na czele. Groba takiego pochodu staa si natomiast skutecznym dzwonem alarmowym dla Zachodu. Poar wiata jako propozycja nie mg chyba liczy na ywe poparcie wykrwawionych w wielkiej wojnie mas pracujcych; narody miay do wojny i mogy raczej stan z broni w rku do walki, nie tyle moe o pokj, ile o spokj. Poza tym pierwsza wiatowa dopiero co si skoczya i fachowcw wojennych nie brakowao. Francuscy marszakowie nie patyczkowali si ju wczeniej z pacyfistami i dezerterami, nie mwic o buntownikach. A niemieckie Freikorpsy nie ustpoway w kontrrewolucyjnej bezwzgldnoci onierzom wiatowej rewolucji. Wiosn 1939 roku od Polski, kraju ogromnie draliwego na punkcie swojej niepodlegoci po 120 latach niewoli, zaleao, kiedy wybuchnie wojna, wielka wojna, bo na wojn nieuchronnie si zbierao. Chocia do koca udzono si, e wojny nie bdzie. Mona zrozumie te zudzenia, bo ludzie nawet czynic do wojny przygotowania, wojny nie chcieli, uwaali, e wojskowa rwnowaga zapewni pokj i to oczywicie odbio si na jakoci tych przygotowa. Prcz Hitlera, ktry na wojn ju postawi, naleao tylko dopi sprawy organizacyjne i propagandowe. Hitler, odwany i zrczny gracz na midzynarodowej arenie, ktry ukrywa przed wiatem swoje wilcze zby fanatyka, poczu krew. I odtd totalna wojna, a nie perfidna i brutalna polityka, bdzie jego ywioem.

15. A stao si to wszystko za spraw polskiego ministra Jzefa Becka, ktry uwierzy bardziej w swj presti i talent, ni w wojn. Wczeniej, w poczuciu zagroenia, Polska przyja gwarancje angielskie, na co Hitler wypowiedzia pakt o nieagresji i ponowi swoje dania w formie ultimatum. Beck odpowiadajc na to w Sejmie 5 maja 1939 roku, moe nie do koca zdawa sobie spraw z konsekwencji swojego emocjonalnego wystpienia, i chocia potem stara si unika zadranie, byo ju za pno na dyplomacj. Po raz pierwszy wrd skomplikowanej europejskiej gry sojuszy, paktw, klauzul, tajnych protokw, reasekuracji, taktyki i retoryki, kto, wanie Jzef Beck niespodziewanie, ale za to w sposb oczywisty' przeciwstawi si Hitlerowi. Zapewne znalazoby si wielu godniejszych ni on mw stanu, bardziej reprezentacyjnych i reprezentatywnych, z midzynarodowym autorytetem. Niestety Jzef Pisudski, mistrz Becka i jego ojciec duchowy, nie y ju od paru lat. Winstona Churchilla, z rodu wielkiego wojownika Marlborough, dopiero wojna przywiedzie do wadzy. Wic to wanie Beck powiedzia nie" i Polska po raz pierwszy w swojej historii znalaza si, jak to si mwi, na ustach caego wiata. Znalaza si jeszcze raz, wkrtce potem, 1 wrzenia tego roku, kiedy pancernik Schleswig-Holstein rozpocz wojn salw ze swoich najciszych dzia. A jednoczenie pierwsze bomby spady na senne, wielkopolskie miasteczko Wielu. Przemwienia sejmowego Becka sucha cay wiat. W Polsce wywoao ono entuzjazm i tym ostrzejsze stao si po klsce wrzeniowej potpianie i zapominanie Becka, ktrego uznano za jednego z jej sprawcw. Beck reagowa w polskim Sejmie na agresywne, jak nigdy dotd w stosunkach z Warszaw przemwienie Hitlera, dla ktrego sojusz polsko-angielski by take osobistym wyzwaniem. Co prawda wczeniej Beck, wierny Pisudskiemu, konsekwentnie odrzuca wizanie si z Trzeci Rzesz. .'Me wszystko odbywao si poufnie, a teraz dyplomatyczna poraka Hitlera wysza na jaw. A przecie dotd forsowa Beck, waciwie przez cay czas swojego urzdowania, polityk mona powiedzie rwnoleg, albo mwic prociej, w wielu wypadkach wygodn dla Hitlera. Bya to polityka niepopularna i niebezpieczna. Ale ambasador Kajetan Morawski, dyplomata i intelektualista, wierny przyjaciel Francji, dla ktrego linia Becka bya obca i bdna, po katastrofie wrzeniowej nie przyczy si do oskare wobec ministra, mwic, e nie naley kopa lecego. Dlatego rwnie, e jak sam wczeniej napisa, Polska skazana jest na to, by y niebezpiecznie, co wydaje si uzna za okoliczno agodzc, bo w takiej sytuacji trudno ustrzec si bdw. Przywdcy sanacyjni z pewnoci nie znali, a gdyby nawet znali, wcale by si nie przejli szekspirowsk mdroci, e biada temu, kto wchodzi midzy potnych szermierzy. Tym bardziej, e Polska geopolitycznie ju si znajdowaa w sytuacji, przed ktr przestrzega Szekspir. Ci potni szermierze groni byli nie tyko dla siebie: rwnie, to oczywiste, dla Polski. Teraz jeszcze groniejsze byy Rosja bolszewicka i Niemcy hitlerowskie. Do owych potnych szermierzy zaliczay si te mocarstwa zachodnie, tym bardziej bezwzgldne w pilnowaniu swoich interesw, e niekonsekwentne wobec pastw, z ktrych kade owadnite byo jak zbrodnicz ideologi. Sowem, aden Szekspir by tu nie pomg, a zreszt dla ludzi, ktrzy odziedziczyli pastwo polskie po Marszaku, to wanie Pisudski i ewentualnie Opatrzno byy jedynymi autorytetami. Zreszt wyposaenie intelektualne ekipy rzdzcej nie przedstawiao si najlepiej, o czym sporo pisze Micha ubieski w swojej refleksji, pisanej z dystansu kilkunastu zaledwie miesicy po klsce wrzeniowej. Oto reprezentacyjny prezydent Ignacy Mocicki. Niegdy wybitny uczony, a przy tym dzielny dziaacz i konspirator, wreszcie prezydent i m modej kobiety. Stryj Micio wyranie, by moe rwnie pod wpywem swojego ministra, nie lubi Mocickiego. I na jakiej

przecie podstawie dyskwalifikuje gow pastwa. Jest to jedna z najtragiczniejszych postaci wspczesnej polityki polskiej" - pisze. - Czowiek sabego umysu, nieobejmujcy ju nie tylko polityki wewntrznej lub zagranicznej, ale nawet ekonomii, co miao by jego specjalnoci - a zarazem machiawelsko utalentowany czowiek w dziedzinie wygrywania personalii, geniusz prawdziwy w dziedzinie prywaty, wreszcie faszywy starzec, o oblenym umiechu". Mocickiego to pomysem miao by wyniesienie migego jako marszaka Polski do rzdu drugiej osoby w pastwie". Tymczasem buawa marszakowska w rkach migego omieszaa go, rola jego w polityce pastwa dyskredytowaa go". Do szkicowania portretu swojego zwierzchnika Jzefa Becka podchodzi stryj Micio znacznie staranniej. Mona powiedzie trzeciej osoby w pastwie, ale decydujcej o losach tego, bo mimo sporw i intryg z prezydentem czy wodzem naczelnym pozostawa Beck waciwie samodzielnym twrc polityki zagranicznej, jako spadkobierca i ucze Pisudskiego. Osobny rozdzia powicony Beckowi poprzedzony jest mottem z ksicia Kondeusza, synnego francuskiego wodza, wedug ktrego nikt nie jest wielkim czowiekiem dla swojego sucego". I niejako z tej pozycji, oczywicie nie tyle sugi ile podlegego subowo i zaufanego pracownika, zastrzega si autor, e trudniej mu pisa o Becku ni komukolwiek, bo go widziaem z bliska, znalem jego saboci, zwtpienia i zaamania". I tu padaj zastanawiajce sowa: Nienawi jak powszechnie budzi, bya miar jego niepowszednioci. Jest to jedyna pociecha ludzi stojcych u wadzy". I jeszcze: Nie by to czowiek stworzony do szczcia".

16. Stryj Micio portretuje Becka z talentem literackim: Wysoki, dugi, chudy, z olbrzymim nosem, wsk twarz ascety, z piknymi rkami o dugich palcach, ze swoimi zmysowymi ustami, bardzo charakterystycznymi w tej surowej twarz)', wyglda raczej na jakiego artyst ni na onierza. W kadym razie tworzy on sylwetk dobrze si prezentujc eleganckiego, raczej modego mczyzny. Pewne nadcie twarzy - wynik zdaje si niemiaoci zrodzonej z dumy, oraz pewne tiki jak pociganie nosem, psuy troch pierwsze dodatnie wraenie. Mia on te bardzo zy zwyczaj przejty prawdopodobnie z jakiej drugorzdnej wiedeskiej mody noszenia kapelusza zsunitego na ty gowy - co wanie podkrelao jego rysy i nadawao im istotnie wyraz troch semicki". Bardzo wiarygodnie pobrzmiewa tu dystans, z jakim arystokratyczny Dyrektor Gabinetu przedstawia swojego zwierzchnika. Uwaga o nieco semickim wygldzie nawizuje do okrelenia, jakiego mia uy mwic o Becku, bardzo mu nieprzychylny Szymon Askenazy, ten ydek z Limanowej". Bo istotnie w Limanowej spdza Beck dziecistwo i wczesn modo. Pamitajc, kim by sam Askenazy, wielki polski patriota, jego uwaga moga wyda si Dyrektorowi Gabinetu zabawna. Bez jakich dwuznacznych kontekstw. Micha ubieski mia doskonae stosunki z Wodzimierzem abotyskim, dziaaczem syjonistycznym, i sprzyja mu w zaatwianiu urzdowych spraw. Z podobn przenikliwoci przedstawiony jest profil intelektualny Becka. Pobrzmiewaj tutaj wobec ministra tony protekcyjne: Mentalno jego bya nacechowana pewn kultur wyniesion ze rodowiska rodzinnego (stryjem jego by Dionizy Beck, w ktrego domu bywa Wyspiaski, eromski i inni), nie pogbion przez obcowanie w wieku dojrzalszym w rodowiskach intelektualnych. Zreszt byo to u niego wiadome, gdy pogardza on intelektualizmem, schngeistami" i lubi pozowa na prostaka onierza i rozumowa kategoriami onierskimi". To by si zgadzao, Beck mawia, e dyplomat jest wanie jego Dyrektor Gabinetu, on sam za pukownikiem artylerii konnej i e nie ma na wiecie nic pikniejszego ni bateria artyleryjska w penym galopie. Umys ministra nie zosta przez stryja Micia oceniony jako dociekliwy czy zdolny do atwej syntezy, ale ywy, inteligentny, podchwytliwy, atwo przyswajajcy sobie cudze myli, rozumujcy cile i dokadnie, argumentujc)' z przekonaniem, chocia zazwyczaj niezbyt jasno". Stryja Micia wychowanego na fin de siecle'u i intelektualizmie petersburskim uderza zawsze brak jakichkolwiek powaniejszych zainteresowa Becka w dziedzinie umysowej. ...Filozofia go nie interesowaa... Mia on pewn swoj filozofi yciow opart na jakich bliej nieznanych, zapewne z drugiej rki otrzymywanych cytatw z Koranu i innych wschodnich mdroci... Religijno obracaa si wokoo wiary w Opatrzno, etyka dokoa prymitywnych poj Dobra i Za i wiary w odkupienie przez Cierpienie". Ulubione cytaty Becka w tej dziedzinie? W najciemniejsz noc po szarym marmurze peznie mrwka, a Allah syszy szelest jej stp." Lub z dziedziny etyki: Czowiek bdzie sdzony wedug uczynkw jakie czyni, eby podnie si z upadku." Konkluzja: Wr okresie miodowych miesicy mojej z nim wspprac)' przegadalimy niejeden wieczr przy szklance wina i wszystko, co minister mwi, byo niewtpliwie mie, szlachetne i dobre, ale wszystko jako tchno pewn nieskomplikowan filozofi porzdnego kasyna oficerskiego". Nie byo zatem szans, eby Beck roztrzsa szekspirowskie mdroci, poniewa teatr go nudzi, bo musi sucha gadania nieznajomych ludzi o ich osobistych sprawach, ktre nic go nie obchodz". Co zreszt nie jest pozbawione racji. yczliwi modzi urzdnicy wspominaj, e ceni Conrada, w kadym razie mia go pod rk na pce, a ju na pewno czytywa kryminay i ksiki historyczne. Jak przystao na sug rasowego (nietypowego, bo w randze Dyrektora Gabinetu) stryj Micio pozwala sobie piszc o swoim ministrze na

rne, czasem zoliwe poufaoci. Czyni to w poczuciu obowizku, eby o Becku napisa ca swoj prawd. Z kolei lojalno wobec szefa sprawia, e nie chcia udostpni publicznie tych uwag za swojego ycia. Syn Michaa ubieskiego signie do nich dopiero po mierci autora, wier wieku pniej. Minie jeszcze kilkanacie lat i dopiero wnuk, Andrew, w tym roku przele tekst do wrocawskiego Ossolineum. Trudno si dziwi autorowi, e dba o dyskrecj. W swoich refleksjach nie ogranicza si bowiem do inwentaryzacji sabego bagau umysowego Becka". O wiele powaniejsze s uwagi o charakterze ministra: Bya to natura pena kontrastw. Podoe jej byo niesychanie szlachetne, entuzjastyczne, niepozbawione skromnoci. Mia on co z wiernoci redniowiecznych rycerzy, co z najbardziej prymitywnego, a piknego poczucia honoru ludzkiego, co z najpikniejszego humanitaryzmu. Byo wielkie poczucie obowizku i gorce ukochanie Polski, wielkie, lepe przywizanie do marszaka i twarda, onierska szkoa woli. A jednak czowiek ten porzuci on w chwili, gdy mu miaa urodzi dziecko, zmieni religi dla innej kobiety, a jednak czowiek ten ulega naogowi pijastwa, ktre niszczyo jego zdrowie i charakter powoli, ale z straszliw niechybnoci. Od roku 1936 by to zreszt czowiek ciko chory". Wydaje si, e peen sprzecznoci charakter Becka, rzdzcy si pospou pryncypiami i emocjami, zaway rwnie na jego decyzji gwatownej zmiany polityki, ktr tworzy. Decyzji odejcia od pertraktowania, ktre oznaczao paktowanie z Hitlerem, podjcia nowej, ryzykownej gry. Postpi tu Beck wbrew swojej zasadzie, ktr objania, posugujc si ulubion przez siebie wojskow metaforyk, e w regulaminie konnej artylerii po komendzie galop nie mona poda komendy do zmiany kierunku". Duo doniolejsze ni braki intelektualne byo lekcewaenie przez Becka spraw gospodarczych oraz zdumiewajca ignorancja w dziedzinie wojskowej, mimo szczerej i czsto demonstrowanej mioci do wojska i munduru. Jak na artylerzyst (z artylerii konnej co prawda), omiesza si Beck, nie zdajc sobie z tego sprawy, pomysami w rodzaju, e nasze baterie na Helu dadz, jeli bdzie trzeba, nauczk zbuntowanemu przeciw Polsce niemieckiemu Gdaskowi. Gdy tymczasem one nie miay po temu odpowiedniego zasigu, czego rzecz jasna nikt ministrowi nie prbowa wytumaczy. Tylko szef Sztabu Marynarki, komandor Korytowski, dyskretnie poinformowa jak si sprawy maj Dyrektora Gabinetu. Za ktrego porednictwem my z kolei dowiadujemy si o takiej koncepcji Becka dopiero przy okazji siedemdziesitej rocznicy wrzenia. Nie by zreszt Beck w tym swoim mylnym przekonaniu odosobniony. Jeszcze na dwa tygodnie przed wybuchem wojny mona byo przeczyta w Prosto z Mostu": Lufy polskich armat na Helu dostatecznie i wymownie panuj nad Zatok Gdask, bymy mogli spa spokojnie". Podobnie, gdyby nie Dyrektor Gabinetu, nie znalibymy przekonania Becka, e nie sposb byo skonstruowa samolotw szybszych ni nasze wczesne, bo grozioby to pilotom zawrotami gowy. Albo jego pewnoci, e polskie lotnictwo jest w ogle najlepsze. Powzitym na podstawie pokazu dla woskiego ministra Galeazzo Ciano, na ktry cignito samoloty z caego kraju. Co gorsza nie prbowa Beck weryfikowa, myl, e na wszelki wypadek, groteskowej, czsto by moe udawanej, pewnoci siebie Rydza-migego co do polskich moliwoci wojskowych. Logicznie wic lekceway i pomija kompetentne, ale co Beckowi byo nie w smak, alarmujce doniesienia z Berlina attache wojskowego pukownika Antoniego Szymaskiego. Beck mwi o nim, e to strachajo" i e jako poznaczyk cierpi na kompleks niszoci wobec Niemcw. Tymczasem Szymaski po prostu by dobrze zorientowany co do potgi Niemiec i ich przygotowa do wojny. Ale meldunkom wywiadu zarozumiali przywdcy narodw czsto nie daj wiary, jeli jest to im

politycznie niewygodne. A swoj drog na trybunach, w swoich gabinetach, na salach posiedze plenarnych uwaaj si za co lepszego od szpiegw, ktrzy musz wykrada dokumenty, czasem kry si po krzakach, podnosi konierze i nasuwa gbiej kapelusze. Politycy zawsze podejrzewaj bluff, prowokacj, manipulacj. Dlatego Beck nie wierzy Szymaskiemu, ale c w tym dziwnego, zachowujc wszelkie proporcje, Stalin te nie skorzysta z tajemnej wiedzy swojego wielkiego agenta Richarda Sorge, ktry pracujc w poselstwie niemieckim w Japonii daremnie informowa o gotowoci Trzeciej Rzeszy do ataku na ZSRR. Ale w ignorancji wojskowej, niewykluczone, e bya wyrozumowana, eby tylko nie budzi defetyzmu, tej zmory przedwrzeniowych wadz, wcale nie ustpowa Beck wielu wysokim oficerom suby czynnej.

17. Oczywicie Micha Lubieski lojalnie, bez wikszych oporw, rwnie ju po wrzeniowej klsce, podziela gwne kierunki polityki ministra. A take, do pewnego stopnia, jego zudzenia i fobie. Inaczej przecie nie mgby peni obowizkw Dyrektora Gabinetu. A wic lekcewaenie instytucji midzynarodowych, Ligi Narodw, Trybunau Haskiego. Torpedowanie pomysw bezpieczestwa zbiorowego, umw wielostronnych. Nieufno wobec mocarstw zachodnich, zwaszcza Francji. Zainteresowanie Wochami Mussoliniego, ktre miay by jak przeciwwag dla Hitlera. Brak refleksji na temat sytuacji wewntrznej w Trzeciej Rzeszy. Brutalna stanowczo wobec Litwy. Spokojna neutralno na wie o dokonaniu Anschlussu. Obojtno na los Czechosowacji, nie pozbawiona zoliwej satysfakcji oraz pomysw, eby na tym skorzysta. Ignorowanie moliwego radzieckiego zagroenia. Tyle e bez owej pewnoci, ktra Becka cechowaa. Myl, e Dyrektorowi Gabinetu imponowaa silna osobowo Szefa (tak mwiono o Becku w ministerstwie). Jego determinacja w samotnym podejmowaniu odwanych, niepopularnych decyzji. Patriotyczna duma. Odporno na wielkowiatowy snobizm. Wic nie tre, ale forma, styl beckowskiej polityki mogy czasem razi Dyrektora Gabinetu. I pewne miesznoci Becka. Dla przykadu z wyranym dystansem, moe nawet zaenowaniem, odnotowuje stryj Micio zadowolenie ministra, kiedy podczas oficjalnej wizyty w Berlinie dowiedzia si, to znaczy doniesiono mu skwapliwie, wiedzc jak pod tym wzgldem jest prny, e podobno obie witajce go reprezentacyjne kompanie: na dworcu kompania SS, a przy skadaniu wiecw na Grobie Nieznanego onierza kompania Reichswehry, zgodnie wyczuy w nim prawdziwego oficera, cho by w cylindrze i przebrany w ceremonialny frak. Bo odwzajemnia kade indywidualne, onierskie regulaminowe spojrzenie, ktre w rosyjskiej armii (tego Dyrektor Gabinetu nie pisze) okrelao si soczystym sowem: sodat jebiot naczalnika gazami". Dystyngowany, wyksztacony ubieski wyznaje, e pomimo caej mojej mioci do Becka trudno mi go byo zrozumie", ale prbuje i stara si sformuowa aksjomatyczne stwierdzenia, ktre Beck mia zasysze od Marszalka albo stworzy w duchu Marszaka, tak jak tego ducha Beck rozumia. Oto niektre spord nich: W polityce mog by tylko dwie moliwoci: albo walka, albo ukady. Psychologiczna strona ukadu gra o wiele wiksz rol anieli jego tre (minister to formuowa w ten sposb: w umowach, szczeglnie umowach sojuszniczych najwaniejsz rzecz jest podpis). Honor Narodu jest czym waniejszym od interesw materialnych (zakoczenie mowy 5 V 1939 r.). Negocjacja z agresywnym przeciwnikiem winna by poprzedzona demonstracj siy (sowa ministra: najpierw da w zby, a potem si ukada). Przy polityce cisego porozumienia sabszy partner zdany jest na ask silniejszego. Polityk zagraniczn prowadzi si w drodze kontaktw osobistych. W razie rozpoczcia akcji dyplomatycznej, nigdy nie zmienia raz podjtych decyzji (sowa ministra: w regulaminie konnej artylerii po komendzie galop nie mona podawa komendy dla zmiany kierunku). W polityce liczy si tylko ten, kto robi trudnoci." Komentujc te zasady, Micha ubieski upomina si jednak o rol negocjacji, ktr uwaa za alf i omeg polityki zagranicznej". Ale stwierdza melancholijnie, w nawizaniu do ulubionych przez Becka deklaracji, nawet pozy, eby wywoywa podane wraenie na rozmwcy, e istotnie negocjacja jest rzecz cakowicie niezgodn z pojciem honoru. Honoru broni si nie w drodze pertraktacji, a wanie w drodze zajmowania postawy". Pertraktacje su do ochrony interesw, s rdem kompromisu i dlatego zazwyczaj wrd k niefachowych nie ciesz si popularnoci". I tu Dyrektorowi Gabinetu musiao by przykro, e rwnie u ministra. Becka wyranie bawia do idiotyczna anegdota, ktr powtarza za Marszakiem: francuski minister Paul

Boncour to taki czowiek, ktry jak mu pies nasiusia na nog, to zacznie z nim prowadzi negocjacje". Nic dziwnego zatem, e stryj Micio nie pamita, aby za urzdowania Becka przeprowadzono skutecznie choby jedn wielk negocjacj dyplomatyczn. Ale zaraz spieszy doda, e Beck by wielkim wirtuozem swojej metody politycznej, cho znowu upiera si, e nieobecno negocjacji bya brakiem w dyplomacji polskiej. I tak wci rozdarty jest midzy fascynacj Beckiem, lojalnoci wobec niego, zwaszcza po klsce wrzeniowej, w rwnym stopniu wojskowej co dyplomatycznej, a kwesti smaku, na co stryj Micio zdaje si by bardziej uwraliwiony, ni na trafno jakiej koncepcji politycznej. Z pewnoci nie gustuje w zaleceniach Becka, eby najpierw da w zby, a potem si ukada". Chocia niewykluczone, e dziaa tu przewrotny snobizm czowieka eleganckiego wobec brutalnoci. Chyba zasada robienia trudnoci, jako klucz do dyplomatycznego sukcesu, te niezupenie go przekonuje. A co si tyczy artylerii konnej w galopie" sam Beck, zmieniajc kierunek polityki zagranicznej postpi wbrew regulaminowi.

18. Stryj Micio przyznaje, e nie rozumia naszej polityki czeskiej i zarzuca jej brak logiki, nie tumaczc tego dokadniej i nic dziwnego, sam te nie przesadza z konsekwencj. Potrafi napisa, e nard czeski indywidualnie i prywatnie raczej sympatyczny, mg by politycznie obrzydliwy i wstrtny. Rozumiem, e posta Benea budzia w Polsce zrozumiay wstrt, gdy by to sugus wielkich mocarstw, ze specjaln luboci wysugujcy si Niemcom i Moskalom przeciwko Polsce". Nie mona powiedzie, eby brzmiao to mdrze i elegancko w wielkodusznym jagielloskim duchu, zwaszcza e zostao napisane, kiedy oba kraje znalazy si, co prawda odmiennym sposobem, ale pod okupacj hitlerowsk. I nagle Dyrektor Gabinetu zdaje si by zaskoczony, nawet lekko zgorszony, kiedy podczas czeskiego kryzysu Beck owiadcza mu wprost, e wcale nie chce poprawy stosunkw z Czechami. Na przykadzie stryja Micia, czowieka refleksyjnego, mona si przekona jak trudno jest politykowi (podobnie jak generaowi) przyzna si do bdu czy uczestnictwa w bdzie. Rwnie politykowi, ktry jest tylko wspwykonawc, wsppracownikiem gwnego autora koncepcji politycznej. Oczywicie po ludzku biorc, godna uznania jest daleko idca lojalno Dyrektora Gabinetu wobec swojego ministra pogronego od Wrzenia w chorobie i niesawie. No ale przykro stwierdzi, e po Monachium, upadku Czechosowacji i klsce Polski nie moe si stryj Micio pozby chorobliwej fobii antyczeskiej, ktrej musia nabawi si w ministerstwie. Napatrzyem si czeskich podskakiewiczw w Genewie i podzielam ogln do nich antypati, ktra nie bya obca nawet Francuzom". A wic buta i pogarda wobec pobratymcw: przypomina si synne powiedzenie o francuskich arystokratach, ktrzy chocia dane im byo dowiadczy rewolucji i Napoleona, niczego nie zapomnieli i niczego si nie nauczyli. Ale oni mieli pewne podstawy sdzi, e w historii moliwe s powroty dziki klsce Cesarza. Polscy politycy z przegranego sanacyjnego, czy nowego emigracyjnego rzdu w sojuszniczym Londynie, pod niemieckimi bombami wydawaoby si powinni by zgodni w jednym: e nic ju nie bdzie tak, jak przedtem. Cat-Mackiewicz w swojej Polityce Becka" uzna za wymowne przytoczy jednak relacje sekretarza polskiego poselstwa w Pradze, e minister Czermak z czeskiego MSZ-u paka, tumaczc zwok w odpowiedzi na nasz agresywn not. I pisze o tym Cat, te polski patriota, nie z satysfakcj przecie, tylko ze wstydem rozumiejc, e wstyd za wyrzdzon krzywd wstydu nie przynosi. Zadowolony z francuskich antypatii wobec czeskich podskakiewiczw Dyrektor Gabinetu zastrzega si wprawdzie: Wizaem to jednak raczej z osobami poszczeglnych politykw, ni z caym narodem". Ale znw jakby dla rwnowagi kreli zdanie doprawdy mao dyplomatyczne, tym gorzej, jeli napisane szczerze, bo w tekcie zastrzeonym na wiele lat nie do publikacji. Daleki bybym do uwaania Czechw za zropiay wyrostek robaczkowy, ktry naley usun". Oto empatia, elegancja z tolerancj, solidarno w nieszczciu! Ale oto zaraz potem nawiedza stryja Micia szczliwie poczucie przyzwoitoci, czy przytomnoci moralnej, wrodzone, dziedziczone albo wyuczone, bo przypomina sobie, e gdy Hitler wymyla na Czechw, Beck si umiecha, by moe z lekka potakiwa. Gdy Hitler mwi o potrzebie zlikwidowania tego bkarta dawnej monarchii, Beck nie zaprzecza". Niewykluczone, e ten bkart to byo ju za wiele dla stryja Micia. Mg te przeczyta albo zasysze, e tak wanie Mootow wyraa si o Polsce. Chocia tumaczenie przemwienia Mootowa, ktre poszo w wiat, byo niecise: Mootow nazywa Polsk potworkiem, ktrego zrodzi traktat wersalski. A stryj Micio zna rosyjski jeszcze z Petersburga, co bardzo mu si przydao w okresie zimnej wojny: uczy rosyjskiego w brytyjskim lotnictwie. Ctait une complicit tacite": tak Dyrektor Gabinetu ocenia milczenie, umiechanie si, potakiwanie

Hitlerowi w wykonaniu swojego ministra. Jako milczce wsplnictwo. Mwi to z oczywistym dyskomfortem. Tym wikszym, e chocia, jak stwierdza, nie istniay adne ukady, klauzule antyczeskie midzy II Rzeczpospolit a III Rzesz (gdyby istniay, Dyrektor Gabinetu musiaby pierwszy o nich wiedzie), Hitler mia prawo liczy na polsk aprobat dla swoich posuni. Ale znw w stryju Miciu, nad moralist, by nim przez chwil, gr bierze polityk obraony i zadufany w swoje racje: Tymczasem nadeszo Monachium, jeden z najcyniczniejszych aktw polityki wielkich mocarstw. Nawet najwiksi wrogowie Czech nie mogli nie przyzna, e po obietnicach i radach dawanych Czechom przez wielkie mocarstwa, tak gadkie sprzedanie olbrzymiego obszaru nalecego do tego pastwa Niemcom, tak cyniczne kupczenie interesami pastwa, ktre im zaufao, tak ignoranckie traktowanie sprawy kraju, ktrego nawet map geograficznych w Monachium alianci nie posiadali - przekraczao najpesymistyczniejsze oczekiwania. Najgorsze to, e Czechy zostay sprzedane za nic, za obietnice, za dobre sowo, za pikne oczy Hitlera". Inaczej mwic, uwaa Dyrektor Gabinetu, e Czechy sprzedano niekorzystnie i w tym widzi problem. Bo e w ogle sprzedano, jako go nie porusza. W przypywie hipokryzji nie pamita, e jemu samemu jeszcze przed chwil nie podobay si ani umiech ani potakiwanie, czy milczenie Becka, kiedy Hitler wymyla na Czechw. I powtarzajc ulubiony motyw polityki swojego ministra, uzasadnion skdind nieufno wobec wielkich mocarstw, ktre rozgrywaj swoje interesy kosztem traktowanych przedmiotowo krajw rodkowej Europy, jakby nie rozumie, jak rol, bynajmniej nie solidarn ze sprzedanym krajem, odegraa w caej sprawie Polska. Nastpuj stosowne wyrazy ubolewania: W Warszawie wiadomo o tym ukadzie wywoaa konsternacj. Jednak Czesi byli naszymi ssiadami, jednak wzmocnienie pastwa niemieckiego i lokowanie si ich na poudnie od nas nie mogo by dla nas obojtne". Po czym do oficjalnie wyjania Dyrektor Gabinetu powody swojego wzburzenia: Co byo najboleniejsze dla polityki mocarstwowej w tej sprawie tak ywo nas obchodzcej, w tej sprawie wschodnioeuropejskiej nastpowao porozumienie czterech mocarstw kosztem naszego maego ssiada bez zgody, bez porozumienia z Polsk. Zdradzia nas tu aliancka Francja, przyjazne Niemcy, nie mwic ju o Anglii i Wochach". I wreszcie stwierdza rzeczowo: Monachium byo najgorszym ciosem dla polityki Becka, ciosem, po ktrym polityka ta ju nigdy si nie podwigna". To prawda. I w tym miejscu pny wnuk mgby doda: na cale szczcie. Kapitalne jest to pochylenie si nad naszym maym ssiadem". A przyjazne Niemcy"? Ju wtedy - mowa o monachijskim padzierniku 1938 roku - trudno byoby znale w Warszawie ordownikw tej przyjani. W pamici Dyrektora Gabinetu pobrzmiewa zawd, jakby po tych szczeglnych przyjacioach mona byo si spodziewa czego dobrego. I to odczucie przetrwao w Refleksjach" pisanych przecie po klsce Polski i podczas toczcej si ju na caego wojny Niemiec z Aliantami. Ju w 1938 roku, rozmija si Dyrektor Gabinetu z opini publiczn w reakcji na Monachium, ktre wywoao tak powszechne oburzenie w Polsce, e obawialimy si napadu tumw na ambasad francusk, a szczeglnie angielsk, ale take obawialimy si jakich demonstracji antyrzdowych". Czyli byo si jednak czego obawia: wanie oskare o polskie wsplnictwo. Jednak Dyrektor Gabinetu w rozwaaniach na podobny temat nie powoa si na opini publiczn, bo jak pisze z charakterystyczn wyniosoci Jeeli istnieje co podobnego do zdrowego instynktu narodowego to ani to zdrowie ani ten instynkt nie przejawiaj si w woli wikszoci". A co do opinii publicznej zawsze da od rzdu zrobienia jakiego gupstwa". Kiedy Beck przygotowuje synn mow w Sejmie, ktra przyniosa Beckowi nag, niespodziewan powszechn

popularno, Dyrektor Gabinetu korzystajc z przyznanego mu prawa i obowizku wypowiadania wasnego zdania, mwi Beckowi, e si o niego boi bo (s na ty), zaczynasz prowadzi popularn polityk, a to jest zawsze bardzo zy znak w polityce zagranicznej". By moe zamiast popularnej powinno by populistycznej, ale takie sowo nie byo jeszcze w powszechnym uyciu.

19. Dyrektor Gabinetu podobnie jak jego zwierzchnik (to ich czy midzy innymi) nie gustuje nadmiernie w demokracji, jawnoci, dyskusji ze spoeczestwem, konsultacji z opozycj, zreszt dodatkowo spacyfikowan na okoliczno zbliajcej si wojny. Odpowiada mu styl elitarny, ekskluzywny, narzucony przez siln i trudn osobowo ministra. Dyrektor Gabinetu naley oczywicie, jak bymy to dzisiaj powiedzieli, do cisego kierownictwa. Przywdc jest oczywicie Beck, a obok niego tradycyjny dyplomata wiceminister Szembek i najwaniejsi ambasadorowie. Lipski w Berlinie, ukasiewicz w Paryu, Raczyski w Londynie. Akceptujc generaln lini i godzc si, cho czasem wbrew wasnym manierom, na prestiowy styl Becka, nie wiem, czy dopiero w Refleksjach", czy jeszcze podczas urzdowania czyni Dyrektor Gabinetu uytek ze swojej krytycznej inteligencji. Za ryzykowny czy niegustowny uwaa na przykad oczywicie tytu broszury ambasadora ukaszewicza Polska jest mocarstwem", a zwaszcza mao odpowiedzialne wypowiadane publicznie pogldy ambasadora, e Polska powinna dy do rewizji traktatu wersalskiego, bo przecie tego samego, tyle e przeciw Polsce, daj Niemcy i Rosja. I cokolwiek wallenrodycznie, zwaywszy na swoj funkcj Dyrektora Gabinetu ministra Becka, pisze stryj Micio: Mocarstwowo bya przeklestwem naszej linii politycznej. W dziedzinie rozumowania praktycznego utaro si zdanie, e Polska, aby istnie, musi by mocarstwem, to jest musi by do siln, aby zapewni sobie niezaleny od ssiadw byt pastwowy. [Beck] nazywa Sienkiewicza genialnym apostoem polskiej megalomanii narodowej, ale przyznaje, e [pisarz] jako artysta wyczuwa intuicyjnie fasz tej megalomanii i skorygowa go przez wprowadzenie centralnej figury p. Zagoby - ale nie zdaje mi si, abym spotka w Polsce wiele zrozumienie dla tego chwytu pisarskiego". Ale Dyrektor Gabinetu idzie gbiej w swojej analizie: dostrzega sprzeczno midzy polityk neutralnej rwnowagi, jak wobec potnych ssiadw zaleci Marszaek, a mocarstwow ambicj, ktr rwnie Pisudski pozostawi swoim nastpcom, bo tak zrozumieli jego sowa, e Polska musi by wielka albo adna". Neutralno zatem zdawaaby si wskazywa na potrzeb bardziej nieagresywnej polityki wobec ssiadw, a tymczasem mocarstwowa polska polityka nie wyrzekaa si koncepcji rozdzielenia Ukrainy i Kaukazu od Rosji, piecia zamiar inkorporacji Gdaska, jeeli nie Prus Wschodnich do Polski itd. Pewne prace, ktre mona byo najlepiej okreli jako kiwanie palcem w bucie, prowadzone byy w tym kierunku przez organa pastwowe lub przez instytucje finansowane przez pastwo. Opinia publiczna z tych poczyna i prac bya niezmiernie dumna i zadowolona". Powiedzmy ta cz opinii, ktra upajaa si polityk Becka w jej mocarstwowym nurcie, ale tej realista Dyrektor Gabinetu nie znosi. O naszej mocarstwowoci miay wiadczy - pisze zoliwie - nasze denia kolonialne. Stosunek do naszej polityki kolonialnej na rynku midzynarodowym by ironiczny. Nie o to jednak idzie. Dla charakterystyki naszych nastrojw podaj jako anegdot: dnia 4 wrzenia 1939 roku do naszego gabinetu w MSZ zgosi si naczelnik Wydziau pan Zarychta i prosi, abym przy opracowaniu celw wojny nie pomija polskich da kolonialnych. Zapytaem go od kogo tych kolonii mamy da, czy od aliantw, Francji i Anglii, czy od neutralnych Woch". Stryj Micio uwolniony przez wrzeniow katastrof od subowej pragmatyki zdradza temperament intelektualny, szuka wytumaczenia biecej polityki w przeszoci. I mimo woli samokrytycznie stwierdza, e historia wywoaa przemony nacisk na polsk polityk zagraniczn. Mog powiedzie wicej - a Dyrektor Gabinetu Ministra wie co mwi - adna nie tylko koncepcja, ale ju wprost posunicie polityki zagranicznej nie mogo zyska popularnoci, o ile nie zostaa zabarwiona jak historyczn reminiscencj". Przy czym zdaje si uwaa histori za obcienie dla polityki. Jednym z najgorszych

skutkw niewoli jest wygrowane pojcie suwerennoci" - takie zdanie mgby wygosi kapryny kawiarniany klerk, ale pod pirem wysokiego, byego co prawda urzdnika, oznacza ono praktyczny kopot, skrpowanie w sztuce dyplomacji. I rzeczywicie skutkiem tej tradycji jest pojcie witoci granic, chocia, jak przypomina autor, granice ustalone w Wersalu i Rydze nie byy ani etnograficzne, ani historyczne, ani naturalne. Piknie potrafi pisa Dyrektor Gabinetu: Ziemia polska - wszak bylimy zawsze narodem rolnikw i pogaskim bogiem naszym nie by ani wicher, ktry pdzi nasze okrty przez morze, ani soce, w ktrego cieple dojrzeway poudniowe owoce, ani zoto - zoliwy wadca wszelkich rozkoszy ziemskich - ale ziemia ywicielka, karmicielka, pracodawczyni. Zawsze si nam wydawao, e psychiczn trudnoci w przeprowadzaniu reformy rolnej w Polsce jest to, e ziemi kochali i podali jej w Polsce wszyscy - zarwno chop jak szlachcic, zarwno ziemianin jak najzajadlejszy mieszczuch, ktry dopiero osiadszy na ziemi czu si naprawd Polakiem." I tu wyranie kusi Dyrektora spniona refleksja, ktrej ju do koca nie wypowie, e cesje terytorialne byway dla pastw i narodw korzystne. I oczywicie podaje swj przykad historyczny: najwikszy nasz monarcha, jedyny ktremu potomno przyznaa przydomek Wielki, ostatni krl Piast, wszak budowa wielko Polski przez szeroko zakrojone cesje terytorialne. Mona si tu tylko domyli, e Dyrektorowi Gabinetu Ministra Spraw Zagranicznych Jzefa Becka, ktry nie ustpi Hitlerowi, przychodzi do gowy, e ustpstwa wobec Hitlera byy nie do pomylenia gwnie ze wzgldw prestiowych, psychologicznych. Tymczasem o Gdasku stwierdza jako kompetentny urzdnik, ktry pracowa przez wiele lat na tym odcinku: nie mona byo mwi, e jest po 1918 roku miastem polskim. W sprawie eksterytorialnej autostrady przez korytarz byy dyrektor byego gabinetu byego ministra nie zajmuje stanowiska. Ale gdyby to od niego zaleao, ze wzgldw obiektywnych wydaje si, e byby si nad tym wszystkim zastanawia. Bo w subowej instrukcji dla pracownikw dyplomatycznych, dwa lata przed wojn, ostrzega przed powoywaniem si w duchu na Pana Tadeusza" gdzie zostao powiedziane, e Miasto Gdask, niegdy nasze, bdzie znowu nasze".

20. Minister Beck, z natury wysoce asertywny, uwaa za swoj subow i patriotyczn powinno okazywa obcym dum i pewno siebie. A t czerpa z wewntrznego przekonania, e linia polityczna, ktr obra, jest jedynie suszna i kapryn rzeczywistoci nie naley si zbytnio przejmowa. Rwnie, kiedy drastycznie zmieni swoj lini naraajc sie Hitlerowi. Inaczej mwic, e zawsze mia racj, bo ewentualne wahania rozstrzyga we wasnym zakresie, czyli sam na sam, to znaczy sam ze sob. Sobie tylko znan tajemnic odgadujc, jak by na jego miejscu postpi Marszaek Pisudski. Jak zatem moga si ukada wsppraca Ministra z Dyrektorem Gabinetu? Bo ten rwnie podziwia Marszaka, ale do zawodowych pisudczykw nie nalea. Etos legionowy, styl wojskowy, nie wydaje si by mu bliski. To czowiek z innej sfery, samodzielny intelektualnie, zadajcy sobie pytania o sens dziejw narodowych, stan wiadomoci spoecznej, czyli sprawy niekoniecznie przydatne w pragmatyce dyplomatycznej, a czsto niepotrzebnie j komplikujce. Jako wysoki urzdnik ministerstwa inaczej ni sam minister skonny do negocjacji, kompromisw, nie wyklucza ustpstw, moe nie baby si i cesji. Sowem Minister i Dyrektor to ludzie zupenie rni, a jednak wsppracowali ze sob cile a do koca. Chyba na zasadzie kontrastu i dopenienia. Minister sucha czasem Dyrektora, na przykad za jego rad usun ze swojej mowy sejmowej niepotrzebne ataki na mniejszo niemieck. Z kolei Dyrektorowi imponowa Minister odpornoci na niepopularno, na polemiki, ktre bez specjalnego trudu traktowa jako naiwnoci i oszczerstwa niegodne publicznej riposty. I ta odporno dawaa poczucie, ktre przej dyrektor od ministra, e wanie w ten sposb, nie czekajc wedug legionowej piewki na uznanie, nie wsuchujc si w niby dobre rady wypowiadane podszeptem, dochowujc wiernoci swojej misji, e w ten mocny sposb tworzy si histori. Im dalej, to jest im bliej wybuchu wojny, tym czciej Dyrektor Gabinetu, jak wynika z opracowania, ktre po sobie pozostawi, traci jasno w ocenie ludzi i wydarze. Oto powouje si na opini sekretarza poselstwa angielskiego w Warszawie, ktry ju po klsce wrzeniowej, w Londynie, powiedzia mu, e dyplomaci angielscy byii wtedy, to jest jeszcze w Polsce, zdziwieni, kiedy Beck przyj angielskie gwarancje, bo to oznaczao cik przegran z Hitlerem. Czy zatem zdaje si Dyrektor Gabinetu przychyla do zdania Cata-Mackiewicza, e tymi swoimi podstpnymi, kamliwymi gwarancjami Anglia wiadomie i cynicznie, zgodnie ze swoj wiekow tradycj prowadzenia polityki midzynarodowej, rzucia Polsk Hitlerowi na poarcie? eby sama zyska na czasie? Lecz z drugiej strony Dyrektor uwaa sojusz z Angli za sukces ministra. Sojusz bezporedni, obustronny, wycignity z genewskiego bagna". Czyli znw podziela typowo beckowsk nieufno i pogard wobec organizacji midzynarodowych, wielostronnych ukadw. A jednoczenie przychodzi mu do gowy, e by moe naleao w ogle prowadzi polityk na wysokim diapazonie moralnym", nie kierowa si zasad egoizmu narodowego, by rycerzem bez zarzutu", nawet jeli poraka miaaby przyj szybciej. Czyby wyrzuty sumienia z powodu polityki czeskiej prowadzonej przez ministerstwo, w czym Dyrektor mia swj udzia? Jeli tak, to tylko chwilowe wyrzuty, bo oto wyrafinowany konserwatysta, Dyrektor Gabinetu przynosi wstyd swojej inteligencji i wraliwoci. Potyka si o konkretn, nieszczsn spraw Zaolzia. W jego rozumieniu: .By to wielki protest przeciw egoistycznej polityce zachodnich mocarstw, przeciw kupczeniu przez nich interesami pastw maych. Co wicej bya to rkawica rzucona Niemcom". Czyli niespodziewanie uderza Dyrektor Gabinetu w nieczsty u siebie ton heroiczny i to w kontekcie wtpliwym moralnie. Niewtpliwym o tyle, e dokonanym na wasn rk (ale to moe jeszcze gorzej) udziale w rozbiorze Czechosowacji, jakim by w czyn

zaolziaski. I dalej brnie Dyrektor Gabinetu w rozumowanie podobne temu, jakie przytrafio mu si z okazji Monachium. Wtedy nie tylko samo sprzedanie czeskiej niepodlegoci, ale moe jeszcze bardziej cena tej transakcji i niezaproszenie do udziau w niej Polski (chwaa Bogu, tego by tylko brakowao!) przyprawia go o wzburzenie. Teraz podobnie: nie tyle sam manewr zaolziaski jako taki, ile powane usterki w jego wykonaniu budz niepokj Dyrektora i to nawet wyrana, nie wiadomo tylko czy w swoim czasie ujawniona, rnica zda midzy Ministrem i Dyrektorem. Szef uwaa ca operacj za wzorcow z punktu widzenia pracy sztabowej i twierdzi, e Europie oko zbielao, gdy si dowiedzieli o naszej koncentracji i naszym manewrze okupacyjnym". Tymczasem wedug trzewego i dobrze poinformowanego Dyrektora Gabinetu zawioda brygada pancerna, dziaa nie miay oliwy w kompresorach i te wszystkie okolicznoci byy dla czujnych obserwatorw, zwaszcza dla Niemcw, wymownym sygnaem, pomyln informacj. I nikt, aden krytyk Becka, aden z tych wielu, ktrzy eruj na sprawie Zaolzia, aby oskary Becka nieledwie o zdrad, a w kadym razie o pognbienie honoru Polski, nie zda sobie i nie zdaje sobie sprawy, gdzie leaa istotna przegrana MSZ" - obraa si Dyrektor Gabinetu. Sowem gdyby nie zawioda polska technika wojenna, wszystko byoby w porzdku, poniewa jakby na pocieszenie nie zawiody nogi piechoty ani konie uaskie". A dalej udzi si ciko Dyrektor Gabinetu, e oburzenie Zachodniej Europy przeszo jak zawsze bez wraenia". Tak mu si tylko zdawao. Europa wanie, chocia niechtnie, budzia si z pacyfistycznej drzemki i zaostrzaa kryteria poprawnoci politycznej. Nawet policzek wymierzony przez nasze ultimatum polityce monachijskiej zosta wybaczony". Skde znowu, zosta zapamitany przez wszystkie strony ukadajce si w Monachium. To prawda, e Europa zacza wstydzi si za Monachium. Ale Polska ze swoim bezwzgldnym, niezrcznym, zupenie nie w por wystpieniem bya najmniej powoana, eby poucza innych. Niestety Dyrektor Gabinetu dalej, rwnie po tych kilku latach, nie zdaje sobie sprawy, e jego wczesne rozumowanie byo pozbawione sensu, podporzdkowane wasnym, niepobonym yczeniom. Wkrtce te jeszcze przed marcem 1939 roku nie tylko Francuzi ale i Anglicy zrozumieli, e Polska miaa w tym wypadku suszno. I to suszno nie tylko e ziemia ta nam si z prawa naleaa i bya przez Czechw podstpnie okupowana, nie dlatego, e zgodzili si oni na goszone przez nas haso obrony naszej mniejszoci w Zaolziu, ale dlatego, e wydanie Sudetw Niemcom oddao pastwo czeskie w tak zaleno wobec Rzeszy Niemieckiej, e cokolwiek z tego pastwa dao si uratowa, byo osabieniem jedynie Rzeszy." Jakby pokrtnie tego nie tumaczy, Polska, c z tego, e na wasn zgub i na wasn rk, wzia udzia w rozbiorze Czechosowacji. I zupenie przy tej okazji pomina wasne rozbiorowe dowiadczenia, ktrymi ze zmiennym szczciem, ale przecie zawsze susznie, zawstydzaa opini publiczn dobrze urzdzonej przez cay XIX wiek Europy. Manewr zaolziaski" przypomniano sobie w 1968 roku, kiedy wojsko polskie w ramach Ukadu Warszawskiego wkraczao do Czechosowacji. Co prawda taktownie, eby nie budzi niestosownych analogii, nie ryzykowa przyszych kopotw z bratnim, cho chwilowo zbkanym politycznie krajem socjalistycznym, okupowali Polacy okolice miasta Hradec Krlove, gdzie nigdy nie mieszkaa polska mniejszo ani wikszo. Zdarzao si podobno weteranom obu operacji z rnych wojskowych pokole wymienia wraenia. Jedni i drudzy nie wspominali dobrze tamtych zwycistw. Hurrapatriotyczn propagand z 1938 roku i patos internacjonalistycznego obowizku 30 lat pniej, niemal w rocznic. Jedno i drugie pod polskim sztandarem. W 1968 roku mona byo si tumaczy Ukadem Warszawskim, ale niewiele to pomagao ludziom, ktrzy mieli wiadomo, co si

stao. Poniajc Czechw, wojsko polskie samo si poniao, przyznajc si do swojej sojuszniczej podlegoci. Spotkaem w tamtych dniach na sonecznej warszawskiej ulicy Stanisawa Skalskiego, bohatera Wrzenia, Bitwy o Angli, dyrektora Cyrku Skalskiego" - grupy myliwcw, ktra uganiaa si za Niemcami pod afrykaskim niebem. Za swj powrt do kraju i powrt do wojska zapaci Skalski kar mierci zamienion na doywocie, omioma latami wizienia. Co miao przemony wpyw na ostatnie lata jego ycia: pi, chorowa na ostry antysemityzm, mia kompromitujce dla swojego bohaterskiego ycia konszachty polityczne. Ale wtedy, w roku 1968, jeszcze w peni si fizycznych i umysowych, od paru lat zaywa zasuonego odpoczynku wojownika. Przywrcono mu stopie i odznaczenia, mieszka przy Placu na Rozdrou, gdzie obok, przed laty, w piwnicach Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego na Koszykowej torturowano i mordowano. I ten weteran, wydawaoby si wygodnie pogodzony z histori, miota najstraszliwsze przeklestwa na zhabienie polskiego munduru. A e by to mundur Ludowego Wojska Polskiego, dziaajcego w ramach Ukadu Warszawskiego, nie stanowio dla Skalskiego adnego tumaczenia ani pocieszenia. Sam go przecie nosi. I mona byo jeszcze przez jaki czas dosta po mordzie w czechosowackiej knajpie za rok 1968, przy czym powoywano si rwnie na wydarzenia o 30 lat wczeniejsze. A co si tyczy Czechw, ktrzy miewaj odmienne od polskich kompleksy, podobno pewien deficyt bohaterskich gestw, trzeba im odda historyczne zasugi dla Europy. Za spraw krzywd, jakie im wyrzdzono i ktrym nie potrafili si przeciwstawi, dwukrotnie zmienia si europejska wiadomo. W 1938 roku, po Monachium, zmieni si w Europie stosunek do Hitlera. A po interwencji wojsk Paktu Warszawskiego ze Zwizkiem Radzieckim na czele, nieodwracaln moraln klsk poniosa, przynajmniej na naszym kontynencie, ideologia komunistyczna.

21. Pisane po wojnie z dystansem i sentymentem wspomnienia modych dyplomatw nie zawieraj takich emocji i sprzecznoci, jak refleksje Dyrektora Gabinetu. Pene s atencji dla Becka, rwnie, po latach, dla susznoci jego polityki, z uwagami i wtpliwociami oczywicie. Wreszcie pene osobistej sympatii. To zrozumiae, bo Szef, tak nazywano Becka w Ministerstwie, szef wielce wymagajcy, swoim pracownikom zwaszcza z wasnego naboru okazywa kurtuazyjn uprzejmo. To bya jego ekipa, a krytyka, w kraju czy za granic, polityki, ktr prowadzi, jeszcze cementowaa resortow solidarno: wybranych i wtajemniczonych. Bo tajemnica, poufno, dyskrecja naleay do stylu Becka i to udzielao si podwadnym. Jeli czsto i gsto atakowano Ministra z rnych stron, mona byo uwaa, e te ataki znosz si wzajemnie. Czyli, e mia racj. Choby wbrew caemu wiatu. A moe wanie tym bardziej. Zreszt modym dyplomatom mogo imponowa, e Szefowi nikt i nic na wiecie nie imponowao. Ceniono zwierzchnika za jego lojalno wobec podwadnych: broni ich, odpowiedzialno za niepowodzenia bra na siebie. Poniewa kiedy by oficerem, do dyplomacji, zgodnie ze swoim upodobaniem wnis styl cokolwiek wojskowy. I tym bardziej zapamitane zostay przez yczliwych pamitnikarzy chwile, kiedy stawa si przystpny i swobodny. Pawe Starzeski, osobisty sekretarz, wspomina nieformalne pogawdki przy czerwonym winie. Jan Meysztowicz opisuje, jak to minister taczy z pasierbic, ktra wybraa do taca ojczyma, zamiast modszego konkurenta. Starzeski ceni sobie obok zaszczytnej naszej suby" rwnie przyjemnoci ycia dyplomatycznego. Wspomina jak to minister wyzna mu artobliwie, e wcale nie jest tak przyjemnie by ministrem spraw zagranicznych, a widzc swojego sekretarza w atrakcyjnej sytuacji towarzyskiej, u boku piknej kobiety, doda, e sam wolaby zosta sekretarzem ministra Becka. Mia Beck racj, tak ju jest. Podobnie asystent kierownika planu czy kierowca wozu transmisyjnego wicej korzysta z urokw ycia, ni sam wielki reyser. Sowem, wraenie, e Beck by wyniosy, pisz jego podwadni, to nieprawda, moe tylko wobec obcych, w obronie polskich interesw. 26 stycznia 1939 roku Beck przeprowadzi kolejn z tych rozmw decydujcych, jak si okazao, o historii wiata. To znaczy ponownie odrzuci propozycj i dania Hitlera, tym razem przedstawione przez antypatycznego (wszyscy to podkrelaj) Ribbentropa, o ktrym naiwnie spekulowano, e ma na Hitlera zy wpyw. A w czasie rozmw niszy personel ministerstwa uzyska samodzielno w spenieniu innych zada dyplomatycznych, ktre czyy si z t donios wizyt, by moe kolejn wizyt ostatniej szansy. wit Ribbentropa zaproszono do Hotelu Europejskiego. Nowe subowe uniformy niemieckiej dyplomacji, ze srebrnymi dystynkcjami i szamerunkami przypominay mundury SS. Ale nikt si tym oczywicie nie przejmowa, wydaway si te ubiory po prostu mieszne i pretensjonalne. I dalej, tak wspomina Jan Meysztowicz, wwczas w centrali MSZ, mianowany szefem operacji: Po naradzie sztabowej ustalilimy na pierwsze elanie pasztet z zajca, owinity w paty najprzedniejszej szynki wdzonej w jaowcu, ozdobiony borowikami i galaretk z czerwonych porzeczek, a do tego czysta zmroona na pestk oraz schodzona starka, bo zamroona straciaby bukiet. Na drugie zaryzykowaem sztukamis z brukselk, gotowany w maladze, do tego najwytworniejszy z sauternw. Na deser andruty w grze bitej mietany, przybranej wisienkami maraskino. Jako akord ostatni kawa i koniak Courvoisier z trzema gwiazdkami". Meysztowiczowi niedugo potem przyszo bi si we Francji, pod Narwikiem, ale podczas wizyty Ribbentropa by jeszcze modym, radosnym dyplomat, przedstawicielem polskiej szkoy dobrego ziemiaskiego ycia i zapewne jako taki czu wyszo nad sztywnymi niemieckimi kolegami. Chcia im te da w ten sposb do mylenia. artowano przecie, e nie

tylko lubi cik teutosk kuchni, ale od duszego czasu, jak orzek minister Goebbels, wol armaty od masa". Gastronomiczne przewagi nad Niemcami miay dla Meysztowicza, oczywicie z przymrueniem oka, aspekt patriotyczny. Psuy si ju stosunki polsko-niemieckie i na swoim odcinku, swoimi metodami obiecujcy dyplomata realizowa dumn polityk swojego ministra. Wraliwy na urod wiata, utalentowany dziennikarz Jan Meysztowicz broni Becka, na ile to byo moliwe w powojennej Polsce, co wymagao nie lada dobrej woli i zrcznoci. W swoich wspomnieniach z Wrzenia zapisa Meysztowicz dwie przejmujce sceny, ktrych by wiadkiem. Pierwsza, kiedy ambasador angielski Howard Kennard paka wstydzc si za swj rzd, e nie wykonuje wobec Polski przyjtych sojuszniczych zobowiza. I druga, ju podczas odwrotu polskich wadz na wschd. Oto chcia Meysztowicz zameldowa subow spraw ministrowi spraw wojskowych, niegdy dzielnemu oficerowi Legionw, generaowi Tadeuszowi Kasprzyckiemu, lecz adiutant powstrzyma urzdnika MSZ-u, poniewa minister genera wanie spacerowa po ogrodzie z pann Iren Kajzerwn, mod aktork, romansem swojego ycia. Generalicja polska, wadza w ogle, bya bardzo romansowa, zreszt prezydent te dawa przykad, enic si z on swojego adiutanta. Oczywicie na komplikacje ycia prywatnego samego Marszalka nikt nie mia si powoywa. Beck rozwid on generaa Bukackiego, ktry dziki temu mg wej w nowy zwizek. A w zwizku ze swoim, udanym zreszt, drugim maestwem musia Beck przej na protestantyzm, co kosztowao go z czasem kopoty dyplomatyczne w Watykanie. Wbrew dumnej piosence Pierwszej Brygady, przyszed czas nie tylko uznania, ale i zapaty za ofiarno i bohaterstwo. Trudno te po ludzku dziwi si legionistom, tym pretorianom Marszalka, ktrych przez par lat w okopach ary wszy, trapiy choroby, chodzia wok nich mier, podczas gdy ich rwienicy yli sobie cywilnie, e z czasem zakosztowali w intrygach i urokach wadzy. Ktrej wanym i wdzicznym atrybutem byy kobiety raczej z nastpnego pokolenia. Tote w relacjach z przygotowa do wojny i z przebiegu kampanii czsto powtarzaj si informacje o kopotach maeskich czoowych dowdcw, co mogo niekorzystnie odbija si na penieniu przez nich wojskowego obowizku. Na pewno genera Kasprzycki, ktrego ona kilka miesicy wczeniej popenia samobjstwo, a syn, ucze gimnazjum, nie chcia widzie ojca, poza tym aktywny teozof, nie nadawa si na drugiego po marszaku Rydzu-migym onierza Rzeczypospolitej. Zwaszcza, gdy akurat ojczyzna znalaza si w miertelnym niebezpieczestwa. Jako czoowy pisudczyk nie odegra te potem adnej roli i chyba do niej nie pretendowa; tyle, e uczestniczy w pogrzebie ministra Becka. Ten wrzeniowy epizod, wanie przez swoj dranic prywatno, ktra jest witym prawem czowieka (a skorzysta z tego prawa genera Berenger, nadzieja Francji lat 80. XIX wieku, ktry dla kobiety wycofa si z polityki, zrezygnowa z uzdrowicielskiego zamachu stanu, opuci swoich zwolennikw), ale do ktrej to prywatnoci w momencie klski, Kasprzycki, minister spraw wojskowych, nie mia prawa. I ta ogrodowa scena, ktrej nie pozwolono generaowi zakci, wydaje si czym bardziej drastycznym, ni utrwalona w historycznej pamici, ograna publicystycznie i literacko szosa zaleszczycka. A potem jeszcze odpowied rzdu Sikorskiego na podanie generaa o przyjcie go do suby wojskowej: Pan jest odpowiedzialny za nieprzygotowanie do wojny nowoczesnej, a wic i za poniesion klsk, ktra nie jest wolna od haby. Niech Pan Genera pozostanie w Baile Herculane (Rumunia). Ojczyzna nie chce Pana usug". Sucho i patetycznie, ale chyba sprawiedliwie. Kasprzycki nie by zreszt jedynym, ktrego obciono win za wrzeniow katastrof i pozbawiono szansy rehabilitacji. Chyba najgorzej zosta potraktowany nieszczsny, doszcztnie

omieszony premier Sawoj Skadkowski, ktry pragn suy zgodnie ze swoim wyksztaceniem jako lekarz wojskowy, ale w odpowiedzi poproszono go, aby pozwoli o sobie zapomnie.

22. Naturalnie modzi dyplomaci nie czuli na swoich barkach problemw wagi pastwowej. Te wszystkie kompanie honorowe, czerwone dywany, konne gwardie i szpalery, protok i ceremonia dyplomatyczny robi jednak wraenie. Troch podobnie jak minister, oczywicie bez waciwego mu wyniosego stylu, przyjmowali prostodusznie te honory w imieniu Rzeczypospolitej, jako Jej nalene, przy czym nie bez wasnej satysfakcji. Ale z natury rzeczy, na mniej oficjalnym, niszym szczeblu, dyplomata widzi wicej, dotyka rzeczywistoci, doznaje zaskoczenia. I tak, kiedy mody pracownik MSZ-u Zbigniew Czeczot-Gawrak zatrzymuje si w Berlinie po drodze z Warszawy do Strasburga, uderza go na ulicy obecno tysicy mundurw. Gdzie spojrzysz czarny, zielony, brunatny, z jaskrawo bijc w oczy swastyk". A przypadkowy rozmwca w kawiarni, nobliwy starszy pan tylko si cieszy: Niemiecka modzie? Ona jest pena ideaw. Niech pan popatrzy, wszyscy s w mundurach". Czeczot-Gawrak idzie jeszcze do teatru, obserwuje nacjonalistyczny entuzjazm publicznoci i ju wie, co o tym wszystkim myle: ma jasno wiksz ni minister i Dyrektor Gabinetu, ale swoje WTaenia i wnioski musi zostawi dla siebie, bo na jego szczeblu nie uprawia si wielkiej dyplomacji. Zdarzaj si te krpujce sytuacje wynike z pokrtnych zawioci polskiej polityki. Oto w Austrii po Anschlussie czy w Niemczech, okazuje si Polakom sympati jako sojusznikowi. Chocia nie cz obu krajw adne oficjalne czy poufne zobowizania wzajemne, po prostu od czasu do czasu tak to wyglda, zbliaj wsplne interesy. Ale skoro wiadomo, e w Niemczech dziej si dziwne rzeczy, wic hitlerowskie komplementy przyjmuje si z dyplomatyczn rezerw. Jednak s to komplementy. Podczas gdy prawdziw przykro i sprzeciw budzi tendencyjne nastawienie prasy francuskiej, ktra ocenia polsk polityk jako jednoznacznie prohitlerowsk. I te zoliwoci, np. niewybredny kalambur na temat ministra Becka: Becues et ongles" (dzib i pazury). Czyli aluzja zarwno do nazwiska, drapienego profilu ministra, ktry upodobali sobie karykaturzyci, jak i do jego manier politycznych. O ile wiem nie byo jednak w tych sprawach oficjalnych protestw. Ale rzeczywicie, jak wytumaczy za granic, e jeli nawet zdarza si Polsce i na rk Niemcom, to nie do koca, a w ogle chcemy tym sposobem oywi nasz sojusz z Francj, zwiza si z Angli. Ale to nie byo proste i nie mogo by, bo gra skomplikowana, ryzykowna, nawet dla gwnego architekta tej polityki. C dopiero dla szeregowych pracownikw. Czeczot-Gawrak, skromny urzdnik, ale czowiek o pogldach demokratycznych, mg pozostawa w zgodzie ze sob. Im wyej w hierarchii ministerialnej, tym trudniej byo, nawet prywatnie, o samodzielno w myleniu. I nie mona powiedzie, eby czowiek inteligentny, kulturalny, Pawe Starzeski, osobisty sekretarz ministra Becka, dobrze przemyla czego wiadkiem by w Genewie podczas obrad Ligi Narodw. Napicie emocjonalne byo wtedy tak wielkie, e jeden z dziennikarzy zagranicznych zakoczy swe ycie wystrzaem z rewolweru na galerii prasowej, przy penej sali obrad. Jego koledzy opowiadali, e tak si przej losem ujarzmionych Abisyczykw, e nie by w stanie patrze nadal na rozgrywajc si fars. Gdy Negus, potomek krlowej Saby, wypdzony ze swojego kraju wszed na trybun, eby przemwi do przedstawicieli caego wiata, powita go huragan oklaskw. Drobnej postaci, sta i przemawia w jzyku dla nikogo niezrozumiaym, opodal sta jego sekretarz. Gdy skoczy sw przemow zosta nagrodzony ponownym huraganem oklaskw, ale te i na tym zakoczya si, przyjazna dla niego, demonstracja Ligi." Gdy czyta si, co na ten sam temat napisa Cat-Mackiewicz, mona odnie wraenie, e on i Pawe Starzeski mwi o jakich zupenie innych wydarzeniach. Pisze Mackiewicz: Pod koniec czerwca 1936 roku maj miejsce w Genewie sceny poniajce ludzko, obraajce poczucie moralne

ludzkoci. Negus Etiopii wstpuje na trybun, aby upomnie si o krzywd wyrzdzon jego krajowi, ktry uleg napaci, aby upomnie si o obiecan przez Lig Narodw pomoc przeciw napastnikowi. Dziennikarze woscy gwid na jego widok. Prezydent Szwajcarii Motta kae Negusowi opuci terytorium Szwajcarii w cigu czterech godzin po posiedzeniu. W gmachu Ligi Narodw rozlega si strza rewolwerowy. To fotograf dziennikarz Stefan Lux odebra sobie ycie. yd wgierski. Zostawia list, e jego samobjstwo to demonstracja, ktr chce zwrci uwag Ligi Narodw na przeladowanie ydw w hitlerowskich Niemczech. Avenol, sekretarz Ligii Narodw, mwi przez zby: - Jak najmniej haasu z powodu tego incydentu".

23. To cytat z arcydziea publicystyki politycznej, jakim jest Polityka Becka"; waciwie chodzi tu nie tyle o samego Becka, ile o wytumaczenie jak i dlaczego doszo do polskiej klski, ktra rozpocza II wojn wiatow. A jednak, zgodnie z tytuem, autor podkrela rol Becka. W historii ktra zmienia los milionw ludzi, wielu pokole, wpyna na miejsce ich zamieszkania, obywatelstwo, warunki ycia, ideologi, Beck to pojawia si to znika w narracji, ustpujc miejsca efektownym, jak zawsze u Cata, dygresjom historiozoficznym. Gdzie a skrzy si od erudycji, polemiki, anegdoty, czsto z udziaem autora, niezalenego uczestnika i wiadka najnowszej przeszoci, ktra pod jego pirem zyskuje aktualn temperatur. Cat chtnie cytuje swoje artykuy z tamtych lat na dowd, e waciwie zawsze mia racj. To znaczy mia racj ju wtedy, nie tylko teraz, to adna sztuka, kiedy wiadomo, jak sprawy si potoczyy i skoczyy; a poniewa Cat z upodobaniem pozwala si ponosi swojemu pisarskiemu temperamentowi, robi z Becka chwilami miesznego durnia, rwnie sam udzia Becka w historii wiata moe wyda si przypadkowy, niezrozumiay. Ale by faktem. Czy zatem wynika z ksiki, e Beck jest odpowiedzialny za to, e Hitler uderzy najpierw na Polsk, zamiast, jak pocztkowo planowa, wedug Mackiewicza, na Zachd? Albo, jak chcia, w pakcie z Polsk na Zwizek Radziecki? Stwierdza Mackiewicz, e Beck wcale nie by bardziej ustpliwy wobec Hitlera ni zachodni politycy. Co wicej przyznaje, e on sam [Cat], a do Anschlussu, czyli do polowy marca 1938 roku, popiera zblienie polskoniemieckie. Kto wie, czy nie bardziej ni Beck, dla ktrego bya to jednak gra bez adnych sentymentw, a Cat, czowiek z Wilna, mia oczy obrcone na Wschd; Zachodowi te, podobnie jak Beck, nie ufa. Tutaj Cat zwiksza swoj wiarygodno potwierdzajc, e to nie przez Becka dosta si do Berezy Kartuskiej, e Beck odci si od aresztowania Cata, ktry krytykowa uzbrojenie polskiej armii, czyli dopuci si defetyzmu. Obaj uczestniczyli w pogrzebie Sawka, ktry odsunity na polityczny margines, popeni samobjstwo. Obaj go cenili. Beck pojawi si tam jako rzdowy polityk. Cat podkrela, e nie mia osobicie nic przeciw Beckowi, a jeszcze dwornie deklaruje swoje ubolewanie z powodu przykroci jakie jego ksika moe sprawi pani Jadwidze Beckowej, ktr bardzo ceni. Wic z czystym sumieniem, bez prywatnych porachunkw, obiektywnie, bdzie Cat kolekcjonowa miesznostki" charakteru Becka, ogromnie draliwego na punkcie prestiu i respektu jaki jemu, ministrowi Rzeczypospolitej, okazuje si podczas zagranicznych wizyt. Oczywicie rozpisze si Cat na temat owej kompanii honorowej w Berlinie, ktra rozpoznaa w Becku onierza i co sprawio mu tak przyjemno. Ale z wikszym jeszcze sarkazmem, analizuje jak to Beck yczy sobie by powitanym na dworcu w Londynie przez Edena i jak wydao si Beckowi, e czy go z Edenem jaka psychiczna wi byych oficerw. Byy to jednak zarzuty tyle efektowne, co nieistotne wobec poparcia, jakiego Cat generalnie tak dugo udziela polityce Becka. Cho krytykuje Becka za robienie na zo Francji. Cho, jak stwierdza: Nie pisz o obrzydliwej polityce Becka wobec Litwy, bo by mnie to kosztowao za duo nerww". I dalej: Z przykroci opisaem ca t histori z rozbiorem Czechosowacji". W polityce niemieckiej Cat osobliwie wytyka Beckowi niekonsekwencj. Wobec relacji Starzeskiego z Genewy, ktry nie chce, czy nie moe zrozumie, czego by wiadkiem, sowa Cata wygldaj przenikliwie i szlachetnie. Ale do dziwnie brzmi takie zdanie: Beck nie rozumia, e wsppracowa z Hitlerem mona tylko wtedy, jeeli si chce towarzyszy mu na wojnie". Dlaczego nie przyjdzie Catowi do gowy, nawet w wier wieku po tamtych wydarzeniach, kiedy pisze swoj ksik, e z Hitlerem, besti nerwow", jak go sam okrela, w ogle nie naleao wsppracowa. A jeli si ju jako wsppracowao", z besti przecie, ktra

potrafia rne polskie kompleksy, w tym Becka, do czasu wykorzystywa, to czemu niby to miao by logicznym skutkiem przyjtego wczeniej zobowizania, eby towarzyszy Hitlerowi w ideologicznej wojnie. Krytykuje te Cat ministra, e za rne grzecznoci, ktre Polska wiadczya Trzeciej Rzeszy w polityce midzynarodowej, nie domaga si i dlatego nie uzyska adnej kompensaty, czy rekompensaty. Ani ekwiwalentu. Ale to cae szczcie, e w swojej niewitej naiwnoci zadowoli si niewiele znaczcymi miymi swkami i onierskimi spojrzeniami! adnie bymy wygldali politycznie i moralnie, gdyby Polska co terytorialnie Hitlerowi zawdziczaa. Przyszoby przeprasza, wszystko oddawa, i to z nawizk. Wyzoliwia si Cat na Becka w zwizku z angielskimi wizytami ministra, gdy przestaje popiera jego polityk nie tylko po Anschlussie: rwnie od momentu, w ktrym Beck zaczyna zabiega o zainteresowanie Anglii. Tymczasem Cat Anglii nie znosi. Zapewne anglofobia Cata pogbia si na skutek spdzonych tam kilkunastu wojennych lat: nie nauczy si Cat angielskiego, w gazetach czyta tylko tytuy. Polski emigracyjny Londyn skarykaturowa po powrocie do kraju jako Londyniszcze". Spotykay go w Londynie niepowodzenia polityczne i osobiste. Ale jeszcze przed wojn musiaa by Anglia Catowi niemia. Podziwia i gorszy si angielskim egoizmem w stosunkach midzynarodowych. Anglia odpowiada za wzrost potgi Niemiec, bo zgodzia si na rozbudow niemieckiej floty wojennej wbrew sojuszniczym ustaleniom. Anglia do spki z Francj manipuluje Lig Narodw. Jeli przyjdzie Anglii toczy wojny, to zawsze w koalicji i cudzymi rkami. Anglia jest tradycyjnie obojtna, albo przeciwna polskim interesom. I to jeszcze byby Cat w stanie wybaczy, nie spodziewajc si po Anglii niczego dobrego. Ale wic si z Polsk Anglia przekracza granic wasnej perfidii. Bo jako perfidny Albion czyni to, aby rzuci sab Polsk na poarcie Hitlerowi, byle sam zyska na czasie, lepiej przygotowa si do wojny. Wic wszystkie miesznostki" Becka nie s takie istotne wobec faktu, e z Angli paktuje. W ferworze polemicznym Cat zdaje si nie rozumie, dlaczego na mio Bosk" Beck odrzuca ofert bratniej pomocy radzieckiej, uczynionej zreszt nie wprost, ale za porednictwem zachodnich sojusznikw. Susznie krytykujc czesk, litewsk, rumusk i niemieck (ale dopiero po Anschlussie) polityk Becka, autor gwnego sprawc wszystkich nieszcz zdaje si widzie jednak w Anglii. Hitler jest po prostu zy, taka ju jego natura. Anglia jest faszywa. I plakat Anglio, twoje dzieo", na ktrym Niemej' przedstawiali w Polsce skutki wojny idzie po tej linii. Za co Cat nie ponosi rzecz jasna odpowiedzialnoci. w plakat (ranny polski onierz, miny, a w tle sylwetka przypominajca Chamberlaina) miaby jednak pewn szans propagandow w porwnaniu z Francjo, twoje dzieo", bo to by w Polsce nigdy nie przeszo. Co by nie powiedzie zego o Anglii, ona rwnie, cho to wyspa i morska potga, praktycznie w osamotnieniu przez rok stawiaa czoa Hitlerowi. Na wielu frontach ze zmiennym powodzeniem. Powiceniu polskiego sojusznika zawdziczaa tych par miesicy, podczas ktrych zdoaa si przygotowa rwnie psychicznie. O czym przypomina genera Rowecki majc nadziej, e zostanie to w kocu zwyciskiej wojny docenione. I we wasnym oczywicie (to chyba naturalne) interesie dala polskim lotnikom i marynarzom moliwo walki. Kojce po klsce przekonanie, e zdarzy si Polsce nieszczliwy wypadek, wojna dopiero si zacza i bdzie trwaa dalej a do pomylnego koca. A jakie to okazao si zwycistwo naley ju do zupenie innej historii. Churchill, ktry oczywicie nie dla jakiej szczeglnej swojej wraliwoci moralnej, tylko uzbrojony w egoistyczn (a czy jest jaka inna?) mio do wasnego kraju, jako jedyny bodaj m stanu w Europie, by od pocztku zupenie niewraliwy' na uroki Hitlera. Polityczne czy osobiste, bo zdarzali si rwnie tacy politycy, na

ktrych Hitler robi dobre wraenie. Churchill, o ktrym w Polsce, nie bez powodu, rozmaicie si mylao i mwio: od nadziei do wielkiego rozczarowania, pokaza, e mona by antykomunist i antyfaszyst zarazem, e jedno drugiego nie wyklucza, jak to si nieraz w Europie zdarzao. A poza tym, idc na wojn, ktrej wynik by niepewny, obiecywa swoim rodakom tylko krew i zy. Przywdcy sanacyjni niepewni swego, niepewni spoeczestwa, bo przecie zdawali sobie spraw, e byo przez nich propagandowo urabiane, bojc si, rzeczywicie nie bez racji, czy potni sojusznicy stan w obronie sabej Polski, sowem ze strachu, obiecywali zwycistwo. I chyba tylko marszaek Pisudski, ale w swojej najlepszej formie, byby w stanie powiedzie spoeczestwu jak jest naprawd.

24. A lato byo pikne tego roku", napisa Gaczyski w wierszu ku czci onierzy z Westerplatte i oni, w znacznej mierze za spraw poety, stali si symbolem bohaterskiego Wrzenia. Niewiele wczeniej, jeszcze z pocztkiem tego samego piknego lata, agresywne endeckie Prosto z Mostu" drukuje poemat miosny Gaczyskiego Noctes Aninenses". Poezja dopisywaa wszystkim tego roku. W Wiadomociach Literackich" Maria Pawlikowska-Jasnorzewska opiewaa r, ktra wznosi ku niebu swoje ponce uczywo". Moda poetka Zuzanna Ginczanka wczuwa si lepiej w nastrj owego lata: s znaki, e bdzie wojna, kometa ordzia mowy. S znaki, e bdzie mio, serce, zawroty gowy". Tylko nie byo adnych znakw, e przyjdzie zagada i e Zuzanna Ginczanka zginie zamordowana przez Niemcw. By moe dlatego, e byo tak piknie, wojna wydawaa si szczeglnie mao prawdopodobna, wci do uniknicia. Po prostu nie byo sensu nikogo zabija, ani tym bardziej gin. Tym, ktrzy jeszcze pamitaj (s tacy) ostatni sezon w Juracie, rozbyskuj oczy na samo wspomnienie. Podobno jeli kto nie by tam wwczas mody, zdrowy i przy jakich przyzwoitych pienidzach, ten ju nigdy si nie dowie, co to znaczy prawdziwe ycie: nie trzeba byo nawet zbytnio grzeszy urod. Tak samo zreszt mwiono o Petersburgu czy Odessie przed rewolucj. By oczywicie tego lata w niepokj, ktry wyczuwaa Ginczanka, podniecajce napicie, ktre ludzie poinformowani, nie dajcy si naiwnie nabra na alarmowe nastroje, strachy na lachy zdolne popsu letni rado, uwaali za pochodne rnych bluffw, demonstracji wojskowych, gier politycznych. I radzili swojemu towarzystwu, eby si zbytnio nimi nie przejmowa, bo nie warto. A jednak bez wtpienia dodawao to smaku nadmorskim pocaunkom. Kazimiera Iakowiczwna (nie wiem gdzie spdzaa ostatnie przedwojenne lato) napisaa nawet dosownie, e wszystkie pocaunki pachn prochem". Oczywicie nie zaniedbaa rwnie swojej obywatelskiej muzy. W specjalnym gdaskim numerze Wiadomoci Literackich", ktry by deklaracj polityczn rodowiska, poparciem stanowiska rzdu, a personalnie ministra Becka, wobec roszcze niemieckich, wydrukowaa Iakowiczwna wiersz adresowany do Gdaska. Czytamy w nim: Nie chcesz wolnoci? A tsknisz do, lkasz si zyska, czy straci. Podaj mi rk, ja podam ci do Gdasku, mj bracie. Strasznie naiwnie brzmi ta strofa. Gdask wczesny przecie si nie waha. Jest w tym momencie najbardziej niemieckim, a moe nawet najbardziej hitlerowskim z niemieckich miast. Broni te, zwaszcza polskiej, nie potrzebuje; uzbrojony jest po zby po niemiecku. Zwijaj si polskie urzdy, wyjedaj obywatele, tylko zaoga Poczty Polskiej, ktr zapomniano uprzedzi, e nie bdzie adnej odsieczy, sposobi si na wszelk ewentualno. I nie znajd wobec niej zastosowania konwencje haska ani genewska. Zaoga nosi mundury, ale pocztowe, nie wojskowe: to cywile i dlatego ci, ktrzy nie zginli podczas szturmu, zostan z kilkoma wyjtkami, wedug prawa wojennego w interpretacji hitlerowskiej, rozstrzelani. A Westerplatczycy pjd do niewoli. Moment honorowej kapitulacji pieczoowicie sfilmuj niemieckie kroniki filmowe. Jak co roku, w sierpniu 1939, halsoway aglwki po trockim jeziorze, kajaki spyway Czarn Hacz, wdrowni harcerze rozbijali namioty w Czarnohorze, kuracjusze dopisywali w Truskawcu czy Druskiennikach. A w Tatrach trwa rekordowy sezon wspinaczkowy. Przyszy wybitny nefrolog i transplantolog Tadeusz Orowski i chemik z Uniwersytetu Jagielloskiego Wodzimierz Gosawski (ten drugi, poszukiwany przez Gestapo, w pierwsz okupacyjn zim zginie z wyczerpania przy prbie przejcia granicy) pokonuj

rodek pnocno- wschodniej ciany Galerii Gankowej. Na pierwsze powtrzenie tej rekordowej drogi przyjdzie czeka 16 lat. Od paru miesicy owe 300 metrw czciowo przewieszonej ciany naleao do Rzeczypospolitej, podobnie jak szereg innych piknych cian tatrzaskich. Bo poprzedniej jesieni wojsko polskie zajo kilkanacie wsi na Spiszu i Orawie, a w Tatrach wyprostowano granic wzdu gwnej grani. Dla sportowcw byo to obojtne, moe nawet krpujce, a w ogle bez znaczenia; nie zwaajc na nieprzyjazne stosunki midzy ssiadami poruszano si swobodnie po Tatrach w ramach konwencji turystycznej. Wojskowa akcja polska bya, gdyby nie straty w ludziach, groteskow demonstracj siy: podobno nawet wbrew naszej dyplomacji. Oczywicie na korzy Hitlera; upokorzeni Sowacy, ktrzy wanie z rk niemieckich otrzymali swoj dwuznaczn niepodlego, zapamitali ten polski sukces i z wikszym przekonaniem zbrojnie wkraczali do Polski 1 wrzenia u boku 14 Armii generaa Lista. A podczas okupacji kurierzy, ktrzy kursowali przez Sowacj, mieli cikie przejcia ze sowack policj i stra graniczn. Dowiadczy tego Jan Karski, ciko pobity na sowackim komisariacie. Dlatego midzy innymi ten niezwyky bohater, kombatant wyjtkowy, nie uwaa si za zwycizc w tej wojnie, cho faszyci zostali pokonani. Bo dla niego, czowieka i patrioty, wojna bya katastrof, bya klsk. Oczywicie przeczucia i proroctwa poetw nie s traktowane powanie: nie podaj oni dokadnych dat ani sposobw zachowania wobec przepowiadanej sytuacji, ale jeli cytowany wiersz Iakowiczwny by naiwny, to co powiedzie o fachowcach, wojskowych i politykach, ktrzy, cho nafaszerowani poufnymi informacjami, pozostaj lepi i gusi wobec zbliajcego si niebezpieczestwa. Wystarczy ostatni przykad: 31 sierpnia 1939 roku wieczorem minister Beck zadzwoni do Naczelnego Wodza marszaka Rydzamigego i po skoczonej rozmowie powiedzia do swojego Dyrektora Gabinetu, ktrego wiadectwo budzi zaufanie: Tej nocy moemy spa spokojnie". Poezja polska utrzymaa si na poziomie swojej wielkiej tradycji. Cokolwiek by nie przytacza na ich usprawiedliwienie, zawodzili, oczywicie, e nie wszyscy, dowdcy wojskowi i polityczni. Nie zawiedli poeci. Nowy heroiczny ton zabrzmia w poezji Antoniego Sonimskiego Alarmem dla miasta Warszawy". Bagnet na bro" legionisty-komunisty Wadysawa Broniewskiego, napisany proroczo w kwietniu 1939 roku, klepao si na akademiach w Polsce Ludowej nie rozumiejc, e ta obca do z wiersza, ktra te nie przekreli rachunkw krzywd, to dla Broniewskiego, winia sanacji, moe by tylko do radziecka i e za t do podniesion nad Polsk" grozi kul w eb. Odnotowujc ten wiersz wydrukowany w Czarno na Biaym", Wiadomoci Literackie" powicaj erudycyjny komentarz generaowi Cambronne, na ktrego powouje si Broniewski w puencie. Ot nie chodzi o to, czy genera powiedzia Merde", czy Gwardia ginie, ale nie poddaje si", t fraz, zwaywszy na sytuacj, cokolwiek przydug. Sprawa jest powaniejsza. Ca spraw sfabrykowa paryski dziennikarz Rougement i ju nigdy nie udao si jej przekonywajco sprostowa. W rzeczywistoci Cambronne podda si bez walki, rzuci szabl, kiedy zaatakowa go baron Halkett z hanowerskiej Landwerhy. Cambronne doy spokojnie swoich dni na przyzwoitej generalskiej emeryturze w Nantes. A sowa jemu przypisywane w jednej czy drugiej wersji, wypowiedzia 41 dni przed Waterloo dowdca francuskiego statku nazwiskiem Collet. I takie erudycyjne detale uwaa za interesujce dla swoich czytelnikw w ostatnim, jak si okazao, numerze Wiadomoci Literackich", ich stay autor podpisujcy si Quidam. W ogle nie wydaje si, eby redakcj ogarniay jakie katastroficzne nastroje. W najbliszych numerach zapowiadane s: utwr Gombrowicza W miecie Gombriada" i fragment wspomnie Iwaszkiewicza o Karolu Szymanowskim pod tytuem Elizawetgrad". Tym

wiksze wraenie robi wiersze, ktre ukazay si w numerze z dat 3 wrzenia 1939 roku, to znaczy w chwili, kiedy wiadomo byo, e Polska ponosi klsk. Oto wiersz Jana Brzechwy, z W.L.", ktry moe stan miao obok patriotycznych, okolicznociowych, ale wietnych utworw Gaczyskiego, Broniewskiego i Sonimskiego: Gdy padnie sowo ojczyzna Wierny odpowie gos I odmodnieje siwizna I odmodnieje los. Nad Wis burza zawisa W burzy modnieje piew Woda w Wile nie wyscha W yach nie wyscha krew. O matko! Mundur mi podaj Ten sprzed dwudziestu lat Krew moja znowu jest moda Jak rozmarynu kwiat O matko! Mundur mj szary Bg mi kulami szy Kulami uczy mnie wiary Kiedy zabrako si (...) Co serce w pustce ci wyzna Tego nie trzeba kry Gdy padnie sowo ojczyzna Znw bdzie warto y. I najwyraniej w ostatniej chwili, a wic ju moe pod bombami, takie to w kadym razie robi Wraenie, poza normalnymi ramami, bo w czasie druku, do tego samego, ostatniego, 37 numeru Wiadomoci Literackich", doczono wiersz Kazimierza Wierzyskiego pt. Wstka z Warszawianki". I czytamy w nim: Naprawd idzie poar. Na ciany si wedrze. Gst lun. co wszystko z tych murw pociera, Oprcz krwi zapisanej na naszej katedrze, e tym tylko si yje, za co si umiera. Ta strofa w jaki szczeglny sposb rymuje si ze sowami, ktre w jednym ze swoich wywiadw wypowiedzia Leszek Koakowski: Jeeli ojczyzna jest w niebezpieczestwie, warto umiera za to, eby nie zostaa zniszczona. To jest normalne i naturalne i wielu ludzi przywiadczyo swoim yciem i mierci, e tak jest. W naturalny sposb jestemy gotowi za ojczyzn paci wasnymi powiceniami, czy uczynkami".

25. 3 stycznia 1939 roku Hitler przyjmuje Becka w swojej grskiej rezydencji w Berchtesgaden. Kilka miesicy wczeniej gociem Hitlera by ambasador francuski w Berlinie Franois Poncet, na ktrym to miejsce robi przejmujce wraenie: winda wykuta w skale, atmosfera starogermaskich bani. Dyrektor Gabinetu Becka jest bardziej wstrzemiliwy, ale przecie wspomina cudown komnat o proporcjach renesansowych i dwupoziomowej pododze". Za przeszklon cian rozpociera si wspaniay grski pejza, wida w oddali Salzburg, najpikniejsze miasto Alp. Hitler wyszed na spotkanie ministra a na prg swego domu", notuje Dyrektor Gabinetu z satysfakcj, jakby punkt dla naszego ministra. Po czym w gabinecie Hitlera odbywa si historyczna rozmowa, ktra w ocenie Dyrektora spowodowaa zaamanie si dotychczasowej polskiej polityki. I rozpocza cig wydarze, jakie w cigu kilku miesicy przesdziy o wojnie Trzeciej Rzeszy z Polsk, a potem o losach wiata. Prawie kameralna, nieoficjalna rozmowa, aden wiec, sesja parlamentu, posiedzenie plenarne midzynarodowej organizacji, obrady jakiej komisji mieszanej z udziaem ekspertw i obserwatorw. Po stronie polskiej minister Jzef Beck, Dyrektor Gabinetu Micha ubieski, ambasador w Berlinie Jzef Lipski. Po niemieckiej: ambasador w Warszawie Moltke, specjalny protokolant i tumacz Hitlera Schmidt, minister von Ribbentrop - odpowiednik Becka, no i Hitler. A wic w cisym gronie. W jakim jzyku odbyo si spotkanie? Wszyscy jego uczestnicy znali niemiecki, ale rwnie i francuski, ktry by jzykiem dyplomacji. Byoby to grzeczniejsze wobec goci. Hitler walczy przecie na francuskim froncie, w razie czego, mia pod rk Schmidta. Hitler, o ile dzisiaj pamitam - zastrzega si Dyrektor Gabinetu - rozwija przed nami projekt ekspansji Polski w kierunku Ukrainy, ktr gotw by uzna za sfer wycznych interesw polskich. Obejmowao to rwnie spraw Rusi Przykarpackiej, a wic problem wsplnej granicy z Wgrami. W zamian za to pado jednak z ust jego, straszne pod wzgldem prestiowym sowo: Gdask". Bya te mowa o autostradzie eksterytorialnej, ale bez nacisku. Minister odpowiedzia wtedy, e nie widzi kompensat dla Polski za Gdask. Na co Hitler, w jakim bardzo okrgym zdaniu, pochwali ministra za jego zrczno polityczn i wyrazi nadziej, e minister przecie jakie wyjcie z tej sytuacji znajdzie. Reszta rozmowy bya mniej interesujca poza tym, e Hitler wyraa si raczej przyjanie o Francji, skary si tylko na francuskie mobilizacje, ktre zmuszaj go do stawiania dwunastu dywizji osonowych na granicy francuskiej". Rozmowa nie bya protokoowana, Schmidt i ubieski sporzdzili z niej notatki, a kiedy po koleesku porwnali objto (nie tre oczywicie) okazao si, e nasza bya o poow krtsza. W dodatku nie podobaa si Beckowi, wic nie wysza poza szaf ogniotrwa ministerstwa i wraz z ni przepada w czasie wojny. A oto relacja Dyrektora Gabinetu z czci nieoficjalnej spotkania: Po piciokwadransowej rozmowie, w ktrej, jak zwykle, mwi przewanie Kanclerz Rzeszy, gdy rozmowa najwyraniej utkna na martwym punkcie, Hitler istotnie poprosi nas na herbat, w innym kocu sali przygotowan. Podczas tej herbaty rozmowa toczya si ju tylko na tematy sztuki, przy czym Hitler wymyla szalenie na Hohenzollernw, ktrzy tak oszpecili Berlin i twierdzi, e cae to miasto przebuduje, zostawiajc moe tylko jak jedn ulic na wieczn tej brzydoty pamitk. Musz si z tym spieszy - doda - bo po mnie jeszcze tak Gring bdzie budowa, ale kto po nim nastpi, trudno przewidzie. Wymiewa si rwnie ze sztuki futurystycznej i opowiada, e sprzedaje za granic rne ydowskie futurystyczne dziea sztuki, za ktre kae snobom drogo paci, a za to kupuje dobre, stare ptna". Czy podobnie, jak to wedug Dyrektora Gabinetu czyni Beck, w rozmowie z Hitlerem na tematy czeskie ktry z Polakw umiecha si i potakiwa? Wtpi, trudno byo dyskutowa z monologujcym gospodarzem. A

zreszt na sztuce nikt z polskiej delegacji si nie zna. Myl poza tym, e stryj Micio zachowa si tu waciwie. Pisa przecie wyranie, czytaem: Nie wiem jakie duchy stay za antysemityzmem naszego ruchu narodowego. Jestem Polakiem - czcz histori Polski i wiem, e nie byy to duchy naszej wielkiej przeszoci". Minister te pewnie by w porzdku, cierpia na fobi tylko w stosunku do Czechw, no i do pewnego stopnia Francuzw. Ale za ambasadora Lipskiego nie mog ju rczy. W relacji Dyrektora Gabinetu wyczuwa si napicie, towarzyszce temu spotkaniu. Beck zapewne zdawa sobie spraw, e jest prbowany i obudzia si w Becku bojowa strona jego natury; jeli nawet maskujca niepewno to bardzo gboko. On, wierny ucze marszaka Pisudskiego, nie boi si nikogo: przecie Marszalek zupenie nie ba si Hitlera, a moe Beck te sam chcia si sprawdzi, zaimponowa sobie. Jest taki typ przywdcy, polityka, artysty, ktry musi od czasu do czasu pa przed samym sob, bo przecie nie przed kimkolwiek innym, na kolana. Wedug Dyrektora Gabinetu, replika Becka z non possumus w sprawie Gdaska wypada raczej blado, czego minister by wiadom, tumaczc si potem, e przy tylu wiadkach nie mg by wobec Hitlera bardziej kategoryczny. /Me widocznie uzna, e tak naleao, bo rozpowszechnia wasn wersj, ktr Dyrektor Gabinetu pozna przypadkowo. I uzna za charakterystyczn dla ministra: Hitler powiedzia mi, oddajcie mi Gdask, bo to jest kwestia mego honoru. Na to ja mu odpowiedziaem: Gdask jest kwesti honoru mojego narodu. Hitler zaprosi nas wtedy na herbat, a ja powiedziaem do obecnego przy tym mego sekretarza: To jest wojna". Wedug Dyrektora Gabinetu zgadza si tylko herbata, natomiast jako jedyny Polak, ktrego mona by uzna za sekretarza, zaprzecza, jakoby Beck mwi o wojnie. I nie pamita, eby jego minister tak honorowo postawi si Hitlerowi. Ale widocznie tak wanie, patetycznie i profetycznie, chcia Beck zapamita t swoj ostatni rozmow z Hitlerem. Potem bdzie rozmawia ju tylko z Ribbentropem, z Moltkem, nastpi wymiana nieprzyjaznych przemwie, zaczn si ataki i kontrataki prasowe; sowem od Berchtesgaden istotnie bdzie si miao ku wojnie. I chocia wedug swojego Dyrektora Gabinetu, ktry nazywa siebie sucym, dla ktrego zwierzchnik nie ma sekretw, minister szef nie wypad w tym spotkaniu imponujco, bya to pierwsza prba do roli, ktr mia odegra. I ona naley do owych piciu minut, ktrymi przeszed do historii. Tak wanie jak to rozpowszechnia, chcia Beck zapamita fina spotkania. Czy zdecydowao ono o zmianie jego polityki? By moe. Na pewno si do tego przyczynio. Mam jeszcze inn, czysto literack wersj tumaczc t zmian. Oto pn noc, data nieustalona, za wstawiennictwem Wieniawy-Dugoszowskiego, uana i poety (wyjtkowe poczenie, pisa przecie Miosz, e nienawidzi poeta uana bardziej niej bohema filistra"), przyjmuje Beck szczegln delegacj pisarzy i poetw. Byby wrd nich Sonimski, Tuwim, moe legionista Broniewski i dla rwnowagi hrabia Tonio Sobaski, ktry, snobujc si na obiektywizm, pisa prawd o hitlerowskich Niemczech w Wiadomociach Literackich". Tumacz mu, kim jest Hitler, jak bardzo konszachty z nim s kompromitujce, e wszystko co mwi nie ma znaczenia, i e nie ma te znaczenia, i chwilowo jest miy wobec polskiej mniejszoci w Niemczech, bo nie naley wierzy adnemu jego sowu. Co si w Niemczech dzieje z ydami i co naprawd myli si tam o przyszoci Polski. By moe kto podsun Beckowi w odpowiednim momencie odnony fragment Mein Kampf" Hitlera: Mdry zwycizca stawia swoje dania zwycionemu o ile monoci etapami. Moe wwczas liczy si z tym, e nard pozbawiony charakteru - a taki jest kady nard, ktry si dobrowolnie poddaje - w poszczeglnych etapach nacisku nie znajdzie dostatecznego powodu, by raz jeszcze chwyci za bro. Im czciej ludzie ulegaj w ten sposb, bezwolnie,

szantaowi, tym mniej uzasadnione wyda im si stawienie oporu z powodu nowego, na pozr odosobnionego, a przecie stale ponawianego nacisku - zwaszcza gdy si ju tyle gorszych nieszcz znioso, cierpliwie i w milczeniu". I Beck nie yczy ju sobie by ilustracj, potwierdzeniem, ofiar tej taktyki.

26. Niespodziewanie obszerne fragmenty Ostatniego raportu" Becka przetumaczone z francuskiego wydania docieraj do Polski w dziesi lat po mierci ich autora, a wic znacznie wczeniej, ni zostaa napisana ksika Cata. Stao si tak za spraw znanych dziennikarzy politycznych Stefana Arskiego i Grzegorza Jaszuskiego, ktrzy postanowili zmierzy si propagandowo z legend niepodlegej Polski i wanie Ostatni raport" uznali za obiecujcy materia. Za wola wydaje si tu oczywista i naley wykluczy, e nawet ex post, ich perwersyjnym zamiarem byo przypomnie w ten sposb Becka, da mu przemwi. Bo autorzy s czujni. Nawet po klsce wrzeniowej Beck pozostaje wierny swoim hitlerowskim sympatiom pusz - Beck solidaryzowa si z cakowit hitleryzacj Gdaska", oraz: Beck znowu kamie". Trzeba mie jednak szczeglny rodzaj cynicznej odwagi, eby tak napisa, wiedzc doskonale kto, niewane czy rzeczywicie szczerze sympatyzowa, ale na pewno wsppracowa w 1939 r. z Hitlerem. To imi wymawiano jednak wwczas z zabobonn czci i rzeczywicie byo si czego ba, nawet po mierci Stalina. Czy Stefanowi Arskiemu, piszcemu My, Pierwsza Brygada", paszkwil na pisudczykw, przyszo do gowy, e porusza jednak temat, ktry mia by wymazany z polskiej wiadomoci? Czy portretujc Pisudskiego jako drobnego agenta austriackiego wywiadu liczy si rwnie z tym, e wywoa odwrotn reakcj, bo przecie yo pokolenie wychowane w kulcie Marszaka. A pami o nim pozostawaa na specjalnych prawach. Nie podlegaa takiej krytyce, jak po jego mierci rzdy sanacyjne. Pisze Arski: Teraz u wadzy w Niemczech znalaza si taka sama jak oni zgraja awanturnikw i wykolejecw, brutalnych, okrutnych, zdecydowanych na wszystko, optanych dz podboju i upu, wierzcych tylko w bagnet, pak, pi, krymina". A jak okreli tych, ktrzy sprawowali wadz w Polsce Arskiego i Jaszuskiego i w co wierzyli ci ludzie? Inny cytat: Flirt sanacyjno-hitlerowski zapocztkowany paktem z 1934 roku przeobraa si wkrtce w gorc mio". Jak wobec tego, pozostajc przy figlarnej metaforyce, okreli pakt Ribbentrop-Mootow, ktry mia wkrtce nastpi i w flirt uniewani? Jakie nieoczekiwane, fatalne zauroczenie? Czy raczej wykalkulowana gra? Nie trwao to dugo, a jednak prawie dwa lata i przynioso znaczce rezultaty: zagad Polski, klsk Francji, okupacj Norwegii, Jugosawii, Grecji, zagroenie Anglii z wody i powietrza. Ale kiedy wydawano w Polsce, z odpowiednimi komentarzami, Pamitniki Becka", o pakcie moskiewskim nie mwio si, a jeli, to ogldnie i ze zrozumieniem. Ale przecie jakim by nie byy oszczerstwem obelgi rzucane przez Arskiego, Jaszuskiego i innych, nie sposb zaprzeczy cikim grzechom sanacji ani ich usprawiedliwi. By moe nie przejmowano si tak bardzo wiadomociami z Niemiec, skoro zdarzy si w Polsce proces brzeski, funkcjonowaa Bereza Kartuska, zaoona niewiele pniej ni Dachau. Dachau, pomylane pocztkowo podobnie, jako miejsce odosobnienia dla krnbrnych przeciwnikw politycznych, ktry stopniowo przeksztaci si w obz mierci. Kiedy czytamy, co o Becku i jego polityce pisali Arski i Jaszuski, musimy stwierdzi, e znacznie bardziej zaszkodzi Beckowi jego panegirysta, znany przedwojenny dziennikarz Konrad Wrzos. Jego ksika pod tytuem Pukownik Jzef Beck", e niby taki tytu rozumie si sam przez si, bo bohatera ksiki nie trzeba przedstawia, rozpoczyna anegdota, niezamierzenie komiczna. Oto pewien japoski polityk (nazwisko nie pada) zgasza si do ministra w te sowa: Przyjechaem pana zobaczy, poniewa jest pan najbardziej interesujcym mem stanu w Europie". Beck skromnie si wymawia obowizkami w Genewie, ale Japoczyk nie ustpuje. Skoro podrowa ju miesic (zapewne statkiem) - pisze Wrzos - eby porozmawia z Beckiem, c znaczy jeszcze ta 36-godzinna mczca podr pocigiem do Genewy: wic oczywicie za Beckiem pojedzie". Wedug

wiecznych, sprawdzonych regu dworskiej twrczoci, Wrzos ociepla wizerunek ministra, pokazujc go prywatnie: oto jego gabinet, na kanapie pi pies, na stole ley ksika, otwarte pudeko z papierosami; przygasa ogie na kominku, a za cian hucz dalekopisy i czuwaj sekretarze. A sam minister: W gbinach swej duszy rozwaa drogi prowadzce Polsk ku jej wielkiemu przeznaczeniu - sam waha si, zmaga i tworzy decyzje." Duo miejsca powica Wrzos zwycistwu zaolziaskiemu", przytacza te fragment laudacji na Uniwersytecie Warszawskim, bo owo zwycistwo przynioso ministrowi a dwa doktoraty honoris causa: w Warszawie oraz Lwowie, na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza. A w Warszawie sucha minister sw laudacji: Jeste tym mem stanu, ktry imi Polski mocarstwowej postawi na wysokim piedestale midzynarodowym, jeste aktywist i realist w swoich twrczych dziaaniach dyplomatycznych, a nade wszystko jeste z tych szczerych patriotw polskich, dla ktrych wielko narodu i pastwa s jedynym celem bez reszty". I jeszcze kocowe sowa ksiki, ktre zapewne czytane byy z szyderczym umiechem: Polska jest silna, a jej polityka niezalena (...) opiera si za na gorcym patriotyzmie, zmyle rzeczywistoci, trafnoci przewidywa i wyprbowanej wytrzymaoci jej sternika." Oczywicie Beck nie mg zamawia u Wrzosa podobnej ksiki, nie pozwoliaby mu na to prno wyszego rzdu, ktr posiada, a ktr drani rozgos, ktra gardzi luksusem i chce suy sprawie, tyle, e ma do tej suby wyczno. Podobnie nie odpowiada Rydz-migy za piosenk nikt nam nie zrobi nic, bo z nami migy- Rydz", ktr puszczano przez radio jeszcze po rozpoczciu wojny. Ale te nie zaprotestowa przeciw kultowi swojej osoby, ktry wymylono, aby Polska miaa wodza. Wic obiecywa, synne sowa, e nie oddamy ani guzika, wystpowa na plakatach, ktre gosiy haso silni, zwarci, gotowi." Tylko, e mwi to jako polityk, eby wywrze wraenie moe ju nie tyle na Hitlerze, ktry w przeciwiestwie do Rydza nie blefowa ze swoim przygotowaniem czy si, ale na sojusznikach. No i na spoeczestwie. Pochodn metafory z guzikami byo kordonowe rozstawienie wojsk wzdu granicy. Decyzja znw polityczna podyktowana obaw, e Niemcy zajm bez walki jaki obszar kraju, a potem, korzystajc z mediacji powiedzmy Mussoliniego, zgodz si na pokj. I znowu, jak to si stao w przypadku Czechosowacji, Zachd odetchnie z ulg, e uniknito wojny. Czy moemy wykluczy tak ewentualno? Moe jednak niepotrzebnie migy straszy, a waciwie przeciwnie, niechccy zachca Niemcw, zapewniajc, e nawet bez amunicji bdziemy si bi. W ten sposb wpisujc si w nie najmdrzejsz, cho twierdzi si czasem, podyktowan wysz koniecznoci narodow tradycj, ktrej wyrazem byy sowa piosenki poszli nasi w bj bez broni". Wrd wielu innych wypowiedzi tego typu, myl jednego z dowdcw Powstania generaa Peczyskiego, ktry mia powiedzie, e kade zadanie jest wykonalne, jeli chce si je wykona.

27. Cat koczy swoj ksik o polityce Becka cytatem z Bismarcka: O 11-stej powiada aktor - sztuka jest skoczona". I rzeczywicie zaczyna si zupenie inna sztuka, sztuka wojenna, ju bez udziau Becka, ktry nie bdzie w niej nawet statyst. Beck schodzi definitywnie ze sceny. Ale bya to scena wiatowa, na ktrej zagra swj wyrazisty epizod. Pozostao mu jeszcze pi lat ycia, mniej wicej tyle, ile czasu kierowa polsk polityk zagraniczn po mierci Marszalka. Tamtych pi lat wytonej, hazardowej gry dyplomatycznej, ktr prowadzi wraz z zespoem w niebezpiecznym kierunku. Gry, w ktrej sam niespodziewanie, odwanie postawi na zupenie inn ni dotd kart, cay swj, tak drogi mu, jako urzdnikowi Rzeczypospolitej, presti. Przegra i czekao go tych ostatnich pi lat internowania w Rumunii: przymusowej bezczynnoci, jeli nie liczy tego, co napisa o swojej polityce. A jednak, twierdzi przenikliwie Dyrektor Gabinetu, bya to najlepsza rzecz, jaka moga go spotka. Gdyby, jak bardzo tego chcia w pierwszych miesicach praktycznie aresztu domowego, udao mu si wydosta na Zachd, stanowiby powany problem dla nowego polskiego rzdu. I dla siebie samego. Jak miaby si zachowa i co zrobi z politykiem, ktrego powszechnie uznano za jednego z gwnych winowajcw katastrofy pastwa. Bo przecie nalea do pierwszej trjki sprawujcej wadz. Tymczasem stary prezydent Mocicki abdykowa i wycofa si ze wszystkiego do Szwajcarii, nie budzc ju niczyjego zainteresowania. Rydzmigy przedosta si na Wgry, po czym do Warszawy, do konspiracji i tam udao mu si umrze na ulicy Sandomierskiej (jest stosowna tablica), co miao znaczenie gwnie dla honoru (to te niemao) niefortunnego wodza pobitej armii. Pozostawa Beck. /Me wsplnym wysikiem rzdu emigracyjnego i jego ekspozytury w Rumunii, ktra do gadko zmienia orientacj na antysanacyjn, Ambasady Francji w Bukareszcie, kraju z ktrym czya Becka zadawniona antypatia i, co decydujce, wadz rumuskich pragncych udowodni Niemcom swoj neutralno poprzez internowanie przynajmniej niektrych polskich przywdcw, Beck pozosta w Rumunii. Na szczcie dla siebie. A potem chyba straci motywacj do ucieczki. W Londynie czekayby go rozliczenia i porachunki. A moe rwnie prby wcignicia w machinacje przeciw Sikorskiemu na ktre, jako pastwowiec, chyba by nie poszed. Wreszcie zorganizowano mu t ucieczk i nawet pomylnie si rozpocza, ale kiedy, najprawdopodobniej przypadkowo, rumuski policjant zatrzyma samochd zmierzajcy w stron granicy, Beck nie czekajc na sprawdzanie i przesuchanie ujawni, kim jest. Czy mia dosy polityki, wola ju o niej pisa, ni praktykowa? A poniewa by, od lat zreszt, powanie chory, by moe zncia go perspektywa prywatnej, spokojnej, a jednoczenie nie pozbawionej patosu mierci. Co mu si zreszt udao. Kondukt pogrzebowy mia nawet do pewnego momentu asyst wojskow. Uczestniczyo w pogrzebie kilkadziesit, yczliwych zmaremu do koca, osb. Co zwaywszy na panujce okolicznoci wojenne i polityczne oznaczao godne poegnanie. Zgodnie zreszt z zastrzeeniami, jakie jeszcze na pocztku pobytu w Rumunii Beck przekaza Janowi Weinsteinowi, jednemu ze swoich wiernych, modych podwadnych, tak zwanych byczych chopcw. Weinstein odwiedzi Becka w Braszowie i usysza: Drogi panie, onierze gin na placu boju, a politycy z zasadzki. Gdybym zgin, prosz zgosi si do regenta Wgier, aby da dawnemu Honwedowi dwa metry ziemi na grb. Niech za trumn nie idzie aden przedstawiciel Ambasady Polski w Bukareszcie, aden Anglik, aden Francuz i... pochowajcie mnie z twarz do Polski". A wic obrazi si Beck na cay wiat, skoro nie udao mu si zgin we Wrzeniu. Dyrektor Gabinetu wiadczy, e minister mia dwukrotnie pomysy, ktre mogy przynie takie rozwizanie: chcia podczas ewakuacji z Warszawy ostrzeliwa si z praskiego brzegu, a potem chcia jeszcze

strzela, zanim przekroczy most w Zaleszczykach, ale w kocu z tego zrezygnowa. Pozosta wierny swojemu legionowemu nastawieniu wobec wiata, ktry jest zy, zdradziecki, tchrzliwy, wic nie mona si po nim spodziewa niczego dobrego, zwaszcza uznania. Zreszt cho mia sabo do defilad i orderw, wiatowe ycie traktowa jako obowizek zawodowy i tego ycia, rozgosu, zainteresowania, chyba mu nie brakowao. Przez tych par rumuskich lat chorowa, pisa, konstruowa modele okrtw, co byo jego prywatnym zamiowaniem. W sumie, jeli rzeczywicie, jak zanotowa Dyrektor Gabinetu, nienawi, ktra towarzyszya Beckowi, bya miar jego wielkoci, wszystko skoczyo si nie najgorzej. Ciekawe, e zupenie nie interesowa si Beckiem rwnie Hitler, ktry mg robi w Rumunii, co chcia. W kocu wiadomo byo dokadnie, gdzie Beck przebywa. To Beck przecie odrzuci i propozycje, i dania Hitlera, mona by powiedzie, sprowokowa wojn III Rzeszy z caym wiatem, ktry, cho z ociganiem, opowiedzia si jednak po polskiej stronie. A po jakim czasie zacza ta wojna przybiera zy dla Niemiec obrt. Myl, e Stalin nie zapomniaby przemwienia sejmowego Becka, z jego typowo polsk deklaracj o honorze, ktra co prawda Stalina nie dotyczya, ale mogaby go ubawi, zwaywszy, co si wkrtce stao z Beckiem i jego krajem. Ale Stalin te mia swj honor i nigdy nie zapomina urazy. I tej krtkiej, ale wielkiej chwili Becka, kiedy kapitalistyczne mocarstwa Anglia i Francja wypowiedziay Niemcom wojn, a tum wiwatowa na cze ministra i naszych sojusznikw. Drugi pogrzeb Becka, to znaczy przeniesienie jego prochw na Cmentarz Powzkowski, te by skromny i nie stanowi adnego wielkiego wydarzenia. W roku 1991, nierocznicowym, okrgym, wszyscy zajmowali si biecymi sprawami i historia odsuna si na dalszy plan (miaa jeszcze wkrtce powrci). Pozostajcy przy yciu weterani przedwojennego MSZ-u, ongi modzi obiecujcy dyplomaci, pisali do siebie i martwili si, e nie uda si, aby trumn z prochami ministra zoono na armatniej lawecie, i eby j cigny, jak przystao, kare konie. Ale pogrzeb odby si ju ze wspczesnym, wojskowym ceremoniaem, a stosowne przemwienia wygosili: urzdujcy minister Krzysztof Skubiszewski i Ludwik Lubieski jako przedstawiciel weteranw mieszkajcych za granic.

28. Wspomnienia mojego ojca pt. Kartki z wojny", wydane w 1976 roku, odtwarzaj do powszechne, nie tylko w Juracie czy w Tatrach, nastroje ostatnich miesicy istnienia III Rzeczypospolitej. Wiarygodnie, bo nie odwoujc si do swojej pniejszej mdroci, przyznaje si autor, e a do poowy lipca owego roku nie spodziewa si wojny. Ten swj wczesny optymizm, jak si miao wkrtce okaza naiwny, zapamita sentymentalnie, bo nigdy ju si w jego yciu nie powtrzy. W bliskim otoczeniu jedynie starszy brat Henryk, wybitny dziennikarz, wsppracownik wileskiego Sowa", nie tylko dobrze, ale co waniejsze krytycznie poinformowany, od pewnego czasu oswaja modszego brata z myl, e wojna jest bliska i nieunikniona. Ale brat modszy skonny by wierzy w odstraszajc moc sojuszu z Francj i angielskiej gwarancji. Mona byo z tym pokrzepiajcym przekonaniem skojarzy sowa Pisudskiego, e Hitler nie jest ani taki gupi, ani taki odwany, jak ludzie sdz." Uwaano, e jak wszystko albo prawie wszystko co mwi Pisudski, jest to prawda wiecznotrwaa, ktrej nie s w stanie podway adne nowe okolicznoci. Mg autor zakonotowa sobie t myl od bogatych kuzynw z MSZ-u, bo chtnie powoywa si na ni minister Beck. Niezalenie od gupoty czy odwagi Hitlera, ktre Pisudski stawia pod znakiem zapytania, pisano o nastrojach w Niemczech uspokajajco i nieco protekcjonalnie. Nard niemiecki - zdaniem popularnego oficjalnego publicysty Kazimierza Smogorzewskiego - latem 1939 roku wojny nie chce dlatego, e w zwycistwo nie wierzy". Nic dziwnego, skoro syszy si pochlebne odezwania o armii francuskiej i polskiej, a rwnie dodatnie oceny o wysiku czynionym przez Wielk Brytani". W warszawskich kinach wywietlano film, demonstrujcy zbrojn francusk gotowo. Oto z idyllicznie wygldajcej rwniukiej czki, jakby za dotkniciem czarodziejskiej paeczki dyrygenta wojennej orkiestry, czy przez wypowiedzenie zaklcia bdcego najcilej strzeon tajemnic wojskow, nie, nie tak, wanie zupenie niespodziewanie i bezszelestnie, podnosz si pancerne kopuy nakryte gst, maskujc traw, najeone lufami, ktre skierowane s w niemieck stron. Rzeczywicie Hitler, po obejrzeniu takiego filmu (a z pewnoci, domniemywano, musia go widzie), nie byby ani tak gupi, ani tak odwany, eby porywa si na Francj. I nie tylko Francj; bya z Polsk rwnie krlujca na morzach i oceanach flota angielska. Mao tego, jak pisze autor, oficjalne stanowiska MSZ-u Jugosawii - Markovica, Rumunii - Gafencu, take Wgier - Csakiego, przeciwstawiaj si polityce Hitlera. Nawet z Rzymu dochodz gosy, e sojusz niemiecko-woski stanowi now form kontrolowania Niemiec". Z pewnoci nie fetowa najbliszy mi autor manewru zaolziaskiego" i chyba nie interesowa si nim zbytnio. rdem optymizmu bya dla obiecujca sytuacja w yciu prywatnym i zawodowym. Powodzio mi si wietnie - wylicza - moje stanowisko w Ministerstwie umacniao si. Mimo e byem bardzo miody, mianowano mnie Sekretarzem Komisji Rewizyjnej Pastwowego Banku Rolnego, Zastpc Delegata Ministerstwa Skarbu do Komisji Popierania Obrotu Artykuami Rolniczymi i wreszcie Komisarzem Dewizowym Zwizku Eksporterw Bekonu i Artykuw Zwierzcych". A w gowie si krci! /Me spokojnie: To wszystko obok zaszczytu przynosio powane dochody". I jeszcze: W yciu rodzinnym czuem si bardzo szczliwy". Myl teraz, bdc wwczas wanym elementem tego szczcia, e naturaln kolej rzeczy (stabilizacja) w tym czasie moga dozna osabienia nie tylko aktywno polityczna autora, ktr przejawia podczas studiw w Krakowie, rwnie jego wraliwo na krzywd spoeczn, ktrej napatrzy si na rodzinnej galicyjskiej wsi w Zagbiu Dbrowskim (by wspautorem reportay z Zagbia). Co do polityki midzynarodowej, pozwala si usypia: by wdzicznym obiektem rzdowej propagandy. Sowem starszemu bratu nieatwo przyszo

uwiadomi modszego, jak maj si rzeczy w rzeczywistoci. /Me w tym samym czasie inny krewny, pracujcy w II Oddziale Sztabu Generalnego, podzieli si wiadomoci, e w nieprzyjaznej Sowacji stacjonuj wojska niemieckie. Wreszcie w samym Ministerstwie Skarbu, tej wydawaoby si oazie konkretnej i poytecznej pracy, te pojawiy si powody do niepokoju: okazao si, e istniej trudnoci w realizacji poyczki angielskiej. /Me decydujce byy sowa angielskiego generaa Ironside'a, ktry przyjecha przyjrze si wojskom sojusznika i niezalenie od umiechw oraz krzepicych uciskw doni, zapyta niegrzecznie: Gdzie jest wiek XX? To co ogldaem naley do wieku XIX". Starszy brat zasysza to osobicie, albo od kogo godnego zaufania, powtrzy modszemu bratu i ten straci pewno, e pokj uda si obroni. Ale niekoniecznie obroni nadziej, e wszystko dobrze si skoczy. W gorszym wypadku, nie ma zego, co by na dobre nie wyszo. Inaczej mwic: pogodzeniu si z myl, e wojna jest nieunikniona, nie towarzyszya jaka trwoga co do jej przebiegu i ostatecznego wyniku. Niezalenie od wiary w byskawiczn lojalno zachodnich sojusznikw, modszy brat wierzy w polskie wojsko. Wierzy w siebie jako absolwenta kawaleryjskiej podchorwki w Grudzidzu. Czeg si ba, jeli pod kierunkiem kontraktowych gruziskich oficerw z rosyjskiej kawalerii, emigrantw wojskowo-politycznych, zjedao si, na eb na szyj, z wilanej skarpy. Uczestniczc w manewrach czciowo zmotoryzowanego, a wic elitarnego, 10. Puku Strzelcw Konnych na Woyniu, gdzie przy pojeniu koni towarzystwa dotrzymyway czarnobrewe, hoe wieniaczki, a w ydowskiej karczmie mio byo oglda si za podobnymi do siebie, pochliwymi crkami karczmarza. Autor wyrusza na wojn jako powany obywatel w podniosym nastroju. Wyobraa sobie t wojn, czemu troch si dziwi po latach, w klimatach sienkiewiczowskim czy napoleoskim. To znaczy w klimacie, dobrze sobie znajomym z ksiek i przekazw rodzinnych. Ostatnia wojna 1920 roku, w ktrej wanie na Woyniu zgin jego najstarszy brat, te pasowaa do tej tradycji. Jecha do puku odprowadzany przez rodzin, z kart mobilizacyjn, niestety do innego puku ni ten, w ktrym odbywa wiczenia i to na razie byo jedynie rozczarowanie. Ale na stacji Skarysko Kamienna usysza ktry nokturn Chopina, grany jakby na zamwienie przy otwartym oknie i to sprawio, e jako oficer rezerwy czu si cakowicie romantycznie, i profesjonalnie gotowy do wypeniania swoich obowizkw. Kocha Sienkiewicza i napoleosk Francj. aden by z niego militarysta, gusta mia pozytywistyczne. Ale kocha wojsko, w czym historia i literatura miay spory udzia. Chyba podobnie jak Marian Brandys, z ktrym zreszt dyskutowa na tematy napoleoskie. W kampanii wrzeniowej, mona powiedzie, poszczcio im si. Brandys z humorem opisuje swoje przygody w jednostce, ale nawet antysemityzm, z ktrym si styka i ktry dosy skutecznie zwalcza, nie potrafi zachwia jego wojskowego patriotyzmu. Nawet dla wrogiego sobie kaprala, o nie wrcych nic dobrego tych oczach, znajduje sowa wdzicznoci: w kapral podejrzewa Brandysa o sympati do wkraczajcej Armii Czerwonej. /Me dziki takiej zoologicznej", jak si kiedy mwio, nienawici do ydokomuny, oddzia pomaszerowa przeciwko Niemcom zamiast na wschd i Marian Brandys nie zgin w Katyniu, przeciwnie, wzi udzia w ostatniej, zaszczytnej bitwie kampanii pod Wol Gulowsk. Dowiadczy smaku zwycistwa choby przejciowego, a potem, po kapitulacji na cywilizowanych warunkach, poszed do przyzwoitego oflagu, gdzie przey wojn. Autor Kartek z wojny" rozpocz kampani w drugim rzucie, pod Zamociem. Los oszczdzi mu odwrotu od zachodniej granicy na wschd. Ale jego sienkiewiczowsko-napoleoskie wyobraenie o wojnie bardzo szybko wypara rzeczywisto. Nie wiadomo skd ju pod Zamociem pojawiaj si Niemcy. I jedyny

bodaj samodzielny sukces, to zlikwidowanie (kapral Banasiak, urodzony onierz) trzech wrogw na motocyklu, ktrzy jechali nie tam, gdzie trzeba. Ale co daje do mylenia, nikt nie potrafi uruchomi zdobycznej maszyny. Jeszcze udzia w jakiej pomylnej potyczce, chwila wojennej radoci, a potem ju dotkliwe poraki jedna po drugiej, bezadna szarpanina, uciekinierzy, dezerterzy, dywersanci, prawdziwi albo domniemani, podejmowane ze zmiennym szczciem prby opanowania rosncej paniki, oglna sytuacja pogarszajca si z dnia na dzie, wiadomo przegranej i mobilizacja wszystkich si, eby si temu nie podda. Potem niemie przypadki oficera rozgromionej armii w cywilnym przebraniu i wreszcie, ju po wszystkim, prba ogarnicia tego, co si stao, i co dalej. Dalej mj ojciec wstpi do konspiracji, a w 1944 zosta komendantem A.K. obwodu Mielec. Jeszcze bardziej dramatycznie wyglda Wrzesie dla tych, ktrzy rozpoczli wojn odwrotem znad zachodniej granicy. Ogromne wraenie pozostawia tutaj relacja podchorego Jacka Woniakowskiego, ktry pniej, pod koniec okupacji, by w A.K. adiutantem mojego ojca. Od modzieczego entuzjazmu, pomieszanego z patriotycznym niepokojem, upojenia pierwszym, niegronym jeszcze, wojennym dowiadczeniem, przechodzi podchory do opisania nagiej i niespodziewanej klski, poczucia bezsilnoci, rosncego z kadym dniem chaosu, odwrotu, ktry zamienia si w ucieczk, Wreszcie walki o przeycie, po odniesieniu cikiej rany, tej walki wygranej dziki zbiegowi szczliwych przypadkw i niewtpliwie jakiej szczeglnej protekcji Opatrznoci. Jan Jzef Szczepaski w powieci Polska jesie" daje zblione literackie wiadectwo; jej protagonista jest oczywistym alter ego autora. I tutaj pokazany zosta przytaczajcy ciar przegranej. Ale znowu bez zaamania, utraty wiary w suszno sprawy, a wic odmian losu. Powieci Putramenta i ukrowskiego, autora wspaniaych wczeniejszych opowiada z lat wojny i okupacji (Z kraju milczenia"), s ju skaone politycznie. Mnstwo pisarskiej energii powicone zostao wyszydzeniu kliki sanacyjnej, ktrej przeciwstawia si klasowy patriotyzm. ukrowski w Dniach klski" maluje te pocieszajcy obrazek: onierzy radzieckich, w czapkach uszatkach, ktrzy niezupenie jasne w jakim charakterze, ale przyjanie zjawiaj si na polskiej ziemi. Podobnie koczy si film wedug Domku z kart" Zegadowicza: oto lewicowy inteligent, ktremu le byo w Polsce (co wcale niewykluczone), biegnie radonie, z wycignitymi w powitalnym gecie rkami, w kierunku czogu ozdobionego czerwon gwiazd. A co si dalej stao? Moemy tylko snu rne domysy.

29. Pragnc odda sprawiedliwo pokonanej w nierwnej walce armii polskiej, polityk i historyk Leszek Moczulski napisa przed laty Wojn polsk 1939 roku"; teraz ukazuje si jej poprawione wydanie. Tamta pierwsza wersja miaa ogromne powodzenie, ale trudno byo na jej podstawie zrozumie, jak to si stao, e ju 8 wrzenia Niemcy byli pod Warszaw. Wojna przedstawiona u Moczulskiego skada si z pasma, lokalnych co prawda, polskich zwycistw, co nie wiadomo dlaczego le si koczy. Tu Niemcy zaskoczeni, tam odparci, wdzie wzdci w dwa ognie, albo nie wytrzymuj ataku na bagnety', to znw imponuje im postawa przeciwnika. Chyba, e uciekn si do swojej miadcej przewagi, co te jest jakby niehonorowe, bo wtedy adna sztuka pokona sabszego przeciwnika. .'Me rwnie w fachowych opracowaniach, ktre ostro krytykuj polskie przygotowania, doktryn wojskow, plany wojny, dyslokacj i sposb dowodzenia, a take decyzje podejmowane ju podczas kampanii trudno jest uchwyci rozmiary i nastrj poraki. Przebieg zdarze wojennych z dokadnoci do dnia, godziny, szwadronu czy batalionu i to na poszczeglnych frontach, plus statystyki, mapy, podsumowania i wnioski, wszystko to sprawia, e nie czujemy owego Finis Poloniae" z maciejowickiego pobojowiska. Dlatego warto sign do wiadectwa pamitnikarskiego czy literackiego ludzi, ktrzy byli wiadomymi uczestnikami kampanii, ale nie ponosz za jej bdy odpowiedzialnoci. Chroni ich przed ni niski stopie oficerski, wic mog sobie pozwoli na prywatny, czyli prawdziwy obraz wojny. w szok jakim dla armii, pastwa, spoeczestwa by Wrzesie, od pewnoci siebie, karmionej bycz" propagand, do katastrofy - szok jest tak gwatowny, e moe atwiej byo otrzsn si z niego, ni gdyby przyszo stopniowo traci siy, pertraktowa z sytuacj bez wyjcia, odkada nadziej na przyszo, ulega pokusie kapitulacji; ale rozumujc w ten sposb, wszystko mona wytumaczy i trudno jest mie jakiekolwiek pretensje pod adresem Wodza, Sztabu, rzdu, spoeczestwa. Nam po 70 latach moe ju nie bardzo wypada, ale tamtym wspczesnym nie wolno byo z takiego prawa do pretensji zrezygnowa. Czterdzieci lat temu, w okrg rocznic, miesicznik Wi" rozpisa ankiet na temat Wrzenia, tak jak to byo wwczas moliwe, to znaczy wrd yjcych w kraju oficerw-weteranw kampanii. Najwyszy' stopniem pord nich genera Roman Abraham, dzielny dowdca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, czu si niewtpliwie zobowizany wobec pamici przedwojennego wojska polskiego. Std w jego wypowiedzi brak waciwie uwag krytycznych pod adresem przygotowa, organizacji, koncepcji, doktryny dowodzenia w kampanii. Nie czuje si u generaa, ktry speni swj obowizek jak si dao najlepiej, wewntrznego imperatywu, eby analizowa, wyjania klsk, obwiniajc w czymkolwiek nasz stron. Zreszt genera, czowiek wojskowego, a dokadniej nawet kawaleryjskiego czynu, nie zwyk by oglda si za siebie ani przesadnie martwi si na zapas. W przededniu wojny mwi zupenie serio, e wkrtce spodziewa si by ze swoimi uanami pod Bram Brandenbursk. Takie byy wwczas nastroje. Jzef Mackiewicz w Sowie", tu przed wojn, pisze o dywizji niemieckiej, ktra stacjonowaa w Gdasku, e ta jedna dywizja niemiecka bdzie dosownie zniesiona, zmasakrowana w cigu kilku godzin przez wojska polskie, ktre stalow obrcz stany nad granicami Rzeczypospolitej". Podobne optymistyczne rokowania panoway wrd wyszych oficerw i genera Abraham nie by tu wyjtkiem. Wspomina Grot-Rowecki, e jeszcze drugiego dnia wrzenia, chocia ju po kilkudziesiciu godzinach mona byo si zorientowa, jakie s polskie szanse, oficerowie z jego dywizji te wspominali o Berlinie. Wrzeniowa katastrofa, lata niemieckiej niewoli, wier wieku w Polsce Ludowej, nie zmieniy bojowego temperamentu generaa Abrahama. To

moe budzi podziw, a jednak pozostawia pewien niedosyt po tym wszystkim, co o Wrzeniu pisano czy mwiono wczeniej. W kraju czy na emigracji. Genera, eby nie komplikowa sobie sprawy, zwala win na wiaroomnych sojusznikw", co w niezamierzony przez niego sposb urzdzao PRL-owsk propagand chtnie przyjmujc od zasuonych kombatantw potwierdzenie, e sojusz z Zachodem le suy polskiej sprawie. Autor lubuje si w absurdalnych (mog przeprosi za mocne sowo) porwnaniach. Oto Berlin w 1945 roku broniony przez 200 tysicy onierzy i tysic dzia zdobywano zaledwie przez dziesi dni, tymczasem we Wrzeniu Warszawa stawiaa opr przez dni dwadziecia. A podczas kampanii francuskiej, wylicza genera, Niemcy posuwali si z szybkoci przecitnie 30 kilometrw na dob, podczas gdy w polskiej tylko 24 kilometry. To by si nawet zgadzao, bo ze polskie drogi i bezdroa miay by, w ocenie wielu fachowcw, wanym atutem wobec niemieckiej przewagi technicznej. Mwiono zreszt, cakiem serio, wedug podobnego rozumowania, e niemieckie czogi i tankietki (a bardzo prawdopodobne, e cz z nich to tylko makiety) atwo si psuj i nie mog oby si bez benzyny. W przeciwiestwie do niezawodnych koni, ktre wystarczy napoi i puci na k i mona na nie liczy w kadej sytuacji. Z wypowiedzi generaa Abrahama zdaje si wynika, e przegrana potnej Francji, a take sukcesy niemieckie w wojnie ze Zwizkiem Radzieckim (tu rzecz jasna genera nie mg si rozpisywa), stanowi rodzaj usprawiedliwienia, pocieszenia, przywracaj przekonanie, e we wrzeniu nie byo tak le. A konkretnie upomina si genera tylko o polski karabin przeciwpancerny, w ktry niedostatecznie uzbrojono polsk piechot, tymczasem mg zada przeciwnikowi powane straty. I nie bez susznoci tumaczy polsk przegran faktem, e przed wojn w Niemczech trzydziestokrotnie wicej wydawano na zbrojenia. Tylko e nie wyciga z tego jakich oglniejszych wnioskw i nawet ex post, po 30 latach, nie chciaby za adne skarby zosta posdzony o defetyzm. Pukownik Marian Porwit, autor wnikliwych, fachowych Komentarzy do kampanii wrzeniowej", wspomina jak zatrzyma niemiecki zagon pancerny 8 wrzenia na warszawskiej Ochocie i wspomnienie tego zwyciskiego boju jest powodem, e mimo caej wiedzy i rzetelnoci powraca u pukownika przedwojenna pewno siebie. Oto we Wrzeniu niepotrzebnie narasta przedwczesny pesymizm oceny". Pukownik Walter-Janke podnosi, e nard polski nie zdawa sobie sprawy" z niemieckiej przewagi, co przecie nie wiadczy dobrze, ani o narodzie ani o jego przywdcach. Niektrzy uczestnicy ankiety walcz przeciw okreleniu Kampania Wrzeniowa, domagajc si tutaj Pierwszej Jesiennej Kampanii 1939 roku, albo Polskiej Wojny Obronnej. Na tle tej ankiety, przeprowadzonej w cenzuralnych warunkach 1969 roku, ocena Wrzenia dokonana przez Stefana Grota-Roweckiego, dowdcy Zwizku Walki Zbrojnej, potem Armii Krajowej, imponuje ostroci i dojrzaoci sdw. W swojej broszurze (datowanej na grudzie 1939, ale wedug ustale historykw, w rzeczywistoci napisanej i wydanej kilka miesicy pniej) stawia genera tytuowe pytanie: Czy nard polski okry si niesaw?" Retoryczne co prawda, ale widocznie powszechnie stawiane i jako takie wymagajce odpowiedzi. Rowecki zadaje take pytanie pomocnicze, no wanie i to pytanie powraca: czy naleao bi si z Hitlerem, czy naleao odrzuci dania niemieckie, jeli si nie miao pewnoci co do pomylnych dla nas losw wojny"? Odpowiada Rowecki, e decyzja nieustpowania daniom niemieckim bya suszna i bya wyrazem powszechnej woli narodu". Dodajmy, woli uksztatowanej przez literatur, przez wszechwadne wczesne medium. Przecie wyranie przestrzega ju Mickiewicz, e Krzyackiego gadu nie uglaszcze nikt, ni gocin, ni prob, ni dary". Maria Konopnicka w Rocie" wyranie stwierdza: Nie bdzie Niemiec plu nam w

twarz" (to program minimum, jak artowa niezapomniany Jakub Karpiski). Modsze pokolenie epoki midzywojennej wychowywao si na Krzyakach". Rwnie dramatyczna, cho bezkrwawa, bya walka z kolonizacja niemieck w Placwce". Literatura pozytywistyczna, moe i dlatego, e powstawaa w zaborze rosyjskim, przesiknita bya duchem antygermaskim. Po powstaniu listopadowym piewano w Niemczech Polenlieder, ale rewan nigdy nie nastpi i nie istnieje odpowiednik wiersza Do przyjaci Moskali" w wersji niemieckiej.

30. Oczywicie Rowecki nie powouje si na literatur, prbuje natomiast ustali odpowiedzialno za klsk. Decyzja przeciwstawienia si daniom niemieckim nastpia po dugim okresie akcji dyplomatycznej przedstawiajcej Polsk na zewntrz jako sojuszniczk Niemiec. Akcja ta rozlunia nasze sojusznicze stosunki z Francj i Angli. Akcja ta rozbijaa na Bakanach sojusze przeciwniemieckie - Ma Entent. Akcja ta podtrzymywaa fikcj przyjani polsko-niemieckiej, wanic nas z naturalnymi sojusznikami Polski. Dyplomacja polska wewntrz kraju sczya przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych nastroje niechci do Francji i Anglii, dowodzc spoeczestwu polskiemu konieczno przyjani z Niemcami. W zalepieniu dopuszczono do zniszczenia Czechosowacji, entuzjazmujc si odebraniem skrawka lska. W rezultacie tej polityki Polska zostaa dyplomatycznie osabiona na caym wiecie. Tej fatalnej polityki ostatniego czterolecia nie dao si odrobi w kilkanacie tygodni przedwojennych. Osabienie dyplomatyczne Polski - to rwnie jedna z przyczyn naszej katastrofy". I chyba, na szczcie, nie sysza Rowecki co Beck mia powiedzie, gdy zacza si wojna: Zrobiem co do mnie naleao, teraz niech armia pokae co potrafi". Bo mgby Grot-Rowecki, przy caej swojej dyscyplinie, straci rwnowag intelektualn. Ale kolejna sprawa udzenia spoeczestwa miraami zwycistwa, gdy rzeczywisto przyniosa klsk, jest ju dla Roweckiego trudniejsza do oceny: Zaczynajc wojn z Niemcami nie wolno nam byo rozpoczyna od biadania i podkrelania naszej saboci". Pytanie dla Roweckiego bodaj najwaniejsze dotyczy owej niesawy, czy pitna haby, za ktre mona uwaa klsk poniesion w trzy tygodnie przez trzydziestoparomilionowy nard. Wraca tutaj pozytywne mylenie autora: To nie klska, tylko przegrana. Wojna trwa nadal, bierzemy w niej udzia z naszymi sprzymierzecami, zarwno na zachodzie, jak i w kraju". Dyplomatycznie konstatujc, e Polska nie zostaa wsparta przez sojusznikw, stwierdza Rowecki wspaniaomylnie, e zyskali oni w ten sposb na czasie i wyraa nadziej, e zostanie to ocenione w obrachunku wspczesnej wojny". Sowem genera Rowecki nie szuka winy u innych, tylko u swoich. Miadca jest przytoczona wyej ocena polskiej dyplomacji. Ale i dokonane przygotowania wojskowe z perspektywy przegranej wygldaj fatalnie, a to ju dotyczy ukochanej armii polskiej, w ktrej genera suy ju od wier wieku. W swoich wspomnieniach zdaje spraw ze wzrusze i niepokoju, jaki przeywa 6 sierpnia 1939 roku, w przededniu wojny, podczas patriotycznej manifestacji, jak byy obchody rocznicowe, wymarsz Pierwszej Kadrowej na front. Ale rozliczeniowa broszura Czy nard polski okry si niesaw", napisana dla potrzeb rodzcego si ruchu oporu, spoeczestwa oguszonego klsk, a take dla samego autora, wolna jest od liryzmu. Z wyjtkiem Helu i lska nie pobudowano adnych fortyfikacji. To co gdzie indziej w ostatnich tygodniach zrobiono, zakrawao niemal na arty, te prymitywne okopiki poprzedzone sabiutkimi przegrodami z drutw kolczastych". Podkrela Rowecki sabo dzielnego lotnictwa i broni pancernej: w kocu sam niedugo przed wojn zosta dowdc warszawskiej dywizji pancerno-motorowej w stadium organizacji i nie by w stanie sprosta zadaniu, jakie przed nim postawiono. Ale o tym mona przeczyta we wspomnieniach. Nie w tekcie, ktry ma przede wszystkim mobilizowa i dawa do mylenia. Dlatego chocia autor krytykuje, nawet pitnuje kordonowe ustawienie jednostek wzdu granicy, brak jednolitego, centralnego dowodzenia ju po rozpoczciu walki, oglny chaos i przypadki zaamania dowdcw, musi ze wzgldw psychologicznych i pedagogicznych w pewnym momencie zaprzeczy sam sobie twierdzeniem, e bi si umielimy". Co do zaama, nie wymienia oczywicie nazwisk i w tym przejawia si lojalno generaa wobec niektrych kolegw, a odpowiedzialnoci za bdy maj si w

przyszoci zaj odpowiednie trybunay. I skoro ju tyle zostao powiedziane: Nie ma powodw do biadania i narzekania". I sam sobie odpowiada genera: Wrzesie nie okry niesaw narodu polskiego ani jego wojska". I zapewne sam w to wierzy, chocia przedstawia prawdziw narodow apokalips: Ludzi ogarn jakby sza. Uciekali na lepo przed siebie, robic co mogli najgorszego. Rzucali bowiem cay swj dobytek, nieraz prac caego ycia, na pastw losu. Uciekali, bo tam gdzie byli paday bomby czy granaty, tak jakby tam dokd spieszyli nie byo tego samego. Uciekali na tuaczk i poniewierk stokro gorsz, ni najciszy pobyt pod okupantem. Wraz z ludnoci cywiln, nie kierowan, pozostawion sobie, uciekay rwnoczenie wadze administracyjne i wadze bezpieczestwa. Uciekali starostowie z caym personelem, burmistrzowie, wadze wizienne, policja. Uciekay nawet strae poarne, pozostawiajc palce si osiedla. Uciekali lekarze, zamiast zosta przy szpitalach i rannych. Ogarn wszystkich sza ucieczki i zapanowa na caym obszarze dziaa wojennych oraz na tyach wojsk chaos nieprawdopodobny". W poszukiwaniu przyczyn takiej katastrofy pojawia si u autora ton obywatelskiego oskarenia: W ostatnich latach bawia si nasza administracja i w budowanie Sawojw, i w malowanie parkanw i dziurawienie - robienie przewiewnych murw (ostatni wyczyn...), ale nikt nie przepracowa naleycie planw ewakuacji na wypadek wojny". Zrozumiae i logiczne, e skoro to gwna teza, wojna nie jest skoczona", genera broni jednak wojska, na ktrego bitno le wpyna owa masowa panika, dezerterzy, dywersanci i korona bezmylnej ucieczki (...) ewakuacja z Warszawy wadz pastwowych". Wobec tych oskare, formuowanych przez czowieka, ktry walczy, a przez kilka nastpnych lat bdzie kierowa pastwem podziemnym, czyli ma do oskare prawo moralne, jake nieuczciwe wydaj si krelone ze zoliw satysfakcj czarne opisy Wrzenia, w jakich lubowaa si powojenna, polskoludowa propaganda. Obraz klski rysowany przez Roweckiego wyglda znacznie gorzej, ni wiadectwa tych porucznikw rezerwy i podchorych, ktrzy pisali tyko o swoich dowiadczeniach, unikajc oglnych ocen. Pisze Rowecki o dzikiej ewakuacji": Kady jecha jak chcia i zabiera co chcia. Wane, tajne akta pastwowe pozostawiono, niepotrzebne osoby, rzeczy i przedmioty pozabierano. Tysice pastwowych samochodw, naadowanych prywatnymi rzeczami, rodzinami, nawet z psami i kanarkami opuszczao Warszaw a akta lub przedmioty pierwszorzdnej wagi, jeli chodzio o dalsze prowadzenie, pozostawiono w opuszczonych biurach lub wyrzucono wprost na ulic". Straszne, niestety prawdziwe, sowa. Tylko pamitajmy, e co wolno Roweckiemu, tego nie wolno byo Arskiemu czy Jaszuskiemu. Powouje si Rowecki na tysice mogi onierskich, w tym kilku generaw, ktrzy polegli. Tyle, e z punktu widzenia wojennej pragmatyki, nie legendy, na jedno wychodzi, czy dowdca zginie bohatersk mierci, czy w tchrzliwym zaamaniu porzuci swoj jednostk, bo w obu wypadkach walka przestaje by kierowana, dowodzona. Tak si stao, e wysi oficerowie, ktrzy wyszli ze szkoy legionw, zaamywali si albo ginli, a rutyniarze, ktrzy suyli jeszcze w armiach zaborcw, dziaali wedug pewnych nawykw nawet w krytycznych chwilach. Mona powiedzie, e Grot jest niekonsekwentny kiedy pisze, e z decyzj podjcia walki z potg szalejcego germanizmu czy si odpowiedzialno pewnych k za usypianie czujnoci narodowej i obiecywanie zwycistwa, w przeciwiestwie do tego stanu faktycznego, jaki nam wrzesie przynis. Budzenie pewnoci siebie i wiary we wasne siy byy bezwzgldnie konieczne, jeli chcielimy zdoby si na godn zarwno naszej przeszoci jak i owocn dla przyszych pokole msk decyzj walki, my, sabsi, z mocniejszymi o cae niebo od nas Niemcami. Czy mona byo wzywa Nard do walki biadajc nad

jego saboci czy brakami w przygotowaniu do wojny." Jest to prawie usprawiedliwienie oficjalnej propagandy, ktra czynia z Becka tajemniczego geniusza dyplomacji, z Rydza-migego niezwycionego wodza godnego nastpcy Pisudskiego, a z caej Polski faktyczne mocarstwo. Nawet po klsce wrzeniowej tumaczono tu i wdzie, e trzeba byo kama (nie uywajc oczywicie tego brzydkiego sowa) o naszej potdze (wierzc w ni lub nie, to jakby drugorzdne), bo inaczej Polska by si poddaa i stracilibymy wszelk nadziej. To znaczy sojusznikw, ktrzy nie chcieliby si przecie wiza z pastwem nie do, e sabym, to jeszcze w zwizku z tym skonnym do kapitulacji. Rowecki wci pamita, e polskie samobiczowanie" to woda na myn niemieckiej propagandy", e pod butem najedcy nie czas na porachunki". Std cigle zastrzeenia, pokrzepiajce onierskie sowa. Ale nie ucieka Rowecki w mistycyzm i mesjanizm jak genera Micha Tokarzewski-Karaszewicz, dowdca pierwszej organizacji konspiracyjnej Suby Zwycistwu Polski, z ktrej powsta Zwizek Walki Zbrojnej dowodzony przez pukownika Stefana Roweckiego. Jak ustali profesor Tomasz Szarota, TokarzewskiKaraszewicz i Rowecki przebywali razem na przeomie 1939 i 1940 roku u krewnych Roweckiego w Olszynach pod Warszaw. I zapewne dyskutowali na temat oceny Wrzenia i perspektyw na dalsz wojenn przyszo. Genera Tokarzewski napisa najprawdopodobniej w tym samym czasie i w tym samym miejscu co Rowecki broszur Co na dzisiaj?". Zwraca tam uwag na wspodpowiedzialno caego spoeczestwa za klsk. Winni s nie tylko kierujcy ale i kierowani, ci ktry dali sob kierowa, bo widocznie nie mieli do przekonania i siy, aby byo inaczej. Kady nard ma przywdcw na miar wasnej przeszoci", czytamy w Co na dzisiaj?". Rwnie w swoim imieniu, bo w pierwszej osobie liczby mnogiej zapowiada genera Tokarzewski, e trzeba bdzie ponie konsekwencje. Niestety, tym trafnie moralnie uwagom towarzysz myli mocarstwowe, z powoywaniem si na KrlaDucha". Ma by Polska mesjaskim przewodnikiem zachodniej Sowiaszczyzny, przy czym obszar tej dominacji ustala Tokarzewski-Karaszewicz bardzo ambitnie: od Saksonii, Odry, Sudetw po Dniepr i Berezyn. I oczywicie od morza do morza. Ta ideologia czerpaa z romantycznej poezji, ale jej polityczne konsekwencje byy niebezpieczne, bo nierealne. Polska midzywojenna moga jedynie udawa mocarstwo, wic czsto grzeszya przeciwko swojej jagielloskiej tradycji.

31. Wrzesie nie posiada prawdziwej wojennej legendy. Obrona wiey spadochronowej w Katowicach, jak si okazao, nie miaa miejsca. Mokra, Wizna, Borowa Gra pod Piotrkowem, Wgierska Grka w Beskidach lskich to nazwy miejscowoci, w ktrych przewaajcym silom niemieckim stawiono przez kilkadziesit godzin zacity, lokalny opr, ale trzeba byo si wycofa, bo albo polskie pozycje zostay przeamane, zdobyte, albo Niemcy obeszli je bokiem. Na mnie szczeglne wraenie sprawia pami bitwy w Puszczy Kampinoskiej, stoczonej przez oddziay rozbite nad Bzur, idce na odsiecz Warszawie czy szukajce w niej schronienia. Ich nazwy mona wyczyta na cmentarzu wojskowym w Laskach. 50 puk piechoty z Inowrocawia, 61 i 62 puk piechoty, 15 puk artylerii lekkiej z Bydgoszczy, z 15 dywizji piechoty. Z 21 dywizji piechoty 29 puk Strzelcw Kaniowskich, 25 puk artylerii lekkiej, 59 puk piechoty z Ostrowia Wielkopolskiego, 60 puk piechoty z Krotoszyna. Wielkopolska Brygada Kawalerii, czyli 7 puk strzelcw konnych z Bieduska, 15 puk uanw, 7 dywizjon artylerii konnej z Poznana, 17 puk piechoty z Leszna Wielkopolskiego. I wreszcie Podolska Brygada Kawalerii. To znaczy: 6 puk uanw ze Stanisawowa, 9 puk uanw z Trembowli, 14 puk uanw i 6 dywizjon artylerii konnej ze Lwowa. Niektre z tych oddziaw, a waciwie ich strzpy, atakoway pozycje niemieckie na terenie Zakadu dla Ociemniaych w Laskach. Zacieka bitwa toczya si ze zmiennym szczciem przez kilkadziesit godzin. Ostatecznie polskie natarcie zostao odparte. Zostay po tych wydarzeniach relacje i legendy. Mwiono, e zjawi si w Laskach Hitler, bo nagle kazano wszystkim zej do piwnicy. Albo, e podczas okupacji Zakad nie by przez Niemcw szczeglnie represjonowany, bo rzekomo Hitler mia jakie kopoty okulistyczne i std jego zrozumienie dla niewidomych. Opowiadano te, e Niemcy wrzucili do ognia rannego polskiego onierza i e niemieccy sanitariusze z biaymi opaskami dobijali rannych. Prawd natomiast jest, e podczas walk dziaa w Zakadzie szpitalik prowadzony przez siostry zakonne i przyjmowa zarwno Polakw jak Niemcw. Siostra Katarzyna chodzia po lesie woajc: Ranni, ranni"! A eby potwierdzi sowa Bolesawa Prusa z Lalki", e Niemcy te s ludmi", przypomnijmy udokumentowan prawd, e wok Zakadu trafiay si groby polskich onierzy, ktrych pogrzebali ich wrogowie. I na krzyach umieszczali po niemiecku napisy: Tu le polscy bohaterowie". Tylko Westerplatte pozostanie wielkim midzynarodowym symbolem, chocia ostatnio naszych panw filmowcw zainteresowaa gwnie sprawa homoseksualizmu majora Sucharskiego. Jest oczywicie dramatyczna, zwyciska i przegrana bitwa nad Bzur, desperackie walki na Lubelszczynie i Podkarpaciu, beznadziejne prby oporu wobec wkraczajcej Armii Czerwonej. Gwatowna klska wrzeniowa dala wszystkim do mylenia. Nie sposb byo pogodzi si z szyderczymi okreleniami Saisonstaat", czy domek z kart" wobec przegranej Polski. Przez lata okupacji w kraju i na obczynie pisano i dyskutowano, jaka ma by ta przysza, lepsza Polska. To pokolenie wyksztacone i wychowane w II Rzeczpospolitej (owiata w przeciwiestwie do polityki i wojska staa wysoko) w tragicznym stopniu wygino albo rozproszyo si po wiecie. Ale jego dorobek intelektualny jest cigle do wykorzystania na lekcji historii, ktr odrabiamy. Zaczo si we wrzeniu... A kiedy si skoczyo? No, w czerwcu 1989 roku. P wieku: wojna, okupacja, niewola i pniewola, z ktrej wybilimy si na niepodlego: my nard." Przy pomylnym zbiegu okolicznoci. Z tym, e okolicznociom trzeba byo dopomc. W sam por. Byle nie za wczenie, bo mogoby si le skoczy. I nie za pno, to oczywiste. Wic udao si? Zbyt atwo? A co, za mao krwi? Jeszcze, znowu za mao? Oczywicie s ludzie, ktrym wasne ycie, jak rwnie ycie innych, wydaje si jako mao interesujce. Sigaj do

przeszoci po mity, z ktrych wynika, e naley im si wicej. Rwnie w imieniu poprzednich pokole. W epatowaniu i epatowaniu si heroiczn przeszoci, do pewnego stopnia sympatyczne bo naiwne bywa przekonanie, e bylimy z natury rzeczy najlepsi i najdzielniejsi. To moe nawet suy pokrzepieniu serc, byle nie byo uczuciem zastpczym. Toksyczne jest rozsmakowywanie si w martyrologii jako polskim przeznaczeniu, w niezaspokojonej krzywdzie. W tym, e wszyscy chc nas wykorzysta i porzuci. Bo kto chciaby y w kraju, gdzie albo si ginie, albo jest si oszukiwanym i wci podejrzewa si, e tak bdzie. To rwnie ten podszyty agresj turpizm polityczny sprawia, e ucieczka, emigracja jest jedn z gwnych odmian polskiego losu. Wci za mao cieszymy si wolnoci szczliwie odzyskan, i nadal, po dwudziestu latach, niezagroon. Zapominajc, e jak przestrzega Marek Holzman z Borysawia: Pan Bg rzadko si umiecha".

Podzikowania za inspirujce rozmowy o Wrzeniu zechc przyj: Andrzej Bonarski Wiktor Duski Jzef Nyka Jan Pomian Tadeusz Rolk Zbigniew Skoczylas i prof. Tomasz Szarota

ISBN 978-83-7386-357-6 Wydanie I Warszawa 2009