Karl Hammer Tajemnica Otarza Gandawskiego Fragmenty w przekadzie Dariusza Kopociskiego

Jest godzina 4:14 nad ranem. Gdzie przeczytaem, e wanie o tej porze umiera najwicej ludzi starych i ciko chorych. Nie mam pojcia, ile w tym prawdy. Wpatruj si w stos zapiskw, ktre musz przejrze po raz ostatni, zanim kto je zabierze, eby po mojej mierci na ich podstawie napisa ksik. (...) Przeczytacie tu rzeczy, ktre wydadz si wam absurdalne, wyolbrzymione, frapujce, a czasem nawet przeraajce. Bdzie to opowie o skarbie nad skarbami: bogactwach materialnych i niematerialnych, niedajcych si opisa sowami. O skarbie, ktrego poszukiwaem i za ktry niejeden odda ycie, a nawet posunie si do morderstwa. Z myl o nim potne osobistoci, posugujce si tajn sieci swoich wpyww, zwodz szarych obywateli i manipuluj demokratycznie wybranymi przywdcami. (...) Moce tego wiata, dziaajce z ukrycia, wiedz, e najlepszym antidotum na moj opowie jest milczenie, dyskredytacja i szerzenie faszywych informacji. Sam przez lata uciekaem si do takich metod w ich imieniu. Czy uwierzycie mi, czy nie, to ju naley do was. Zrobiem, co uwaaem za suszne. Tom R.

*** Kilka miesicy po rozmowie kwalifikacyjnej van t Sant poprosi mnie, ebym pomg holenderskim uchodcom, ktrzy nadal przybywali do Londynu, zadomowi si w miecie. Wprawdzie peniem tylko funkcj opiekuna (z pewnoci nie by to szczyt moich ambicji), lecz najwaniejsze, e miaem zajcie. Rwnoczenie staraem si w miar moliwoci zgbia histori sztuki. Tak mijay miesice, a w sierpniu 1940 r. van t Sant zaprosi mnie na kolejn pogawdk. Udawaem si do niego z wielkimi oczekiwaniami, gdy miaem nadziej, e wreszcie zostan wysany do Holandii. Spotkalimy si w hotelowym holu, gdzie powita mnie w towarzystwie dwch mczyzn. Jednego pamitaem z Parya, aczkolwiek nie mogem przypomnie sobie nazwiska, dopki van t Sant nie przedstawi go jako Seftona Delmera. w drugi,

Amerykanin, spontanicznie poda mi rk, mwic, e ma na imi Billy. Gdy usiedlimy w kcie, Delmer zoy mi kondolencje z powodu mierci ojca. Wyrazi podziw dla niego i zapewni, e wsppraca midzy nimi zawsze ukadaa si znakomicie. Tak bardzo byem tym podekscytowany, e w pierwszej chwili nie zrozumiaem, co chce przez to powiedzie. Wwczas wyjani, e razem dziaali na rzecz oboplnych korzyci naszych krajw. W kocu wyszo szydo z worka: van t Sant pracowa w subach wywiadowczych, zna mojego ojca, ten za zna Delmera, a ten z kolei van t Santa. Nareszcie pojem, jakim cudem ojciec mia tylu znajomych cudzoziemcw: by szpiegiem. Rozpieraa mnie duma. Van t Sant chcia wiedzie, jak mi idzie na studiach. Billy zachca, abym nie ustawa w wysikach. Sztuka ma przyszo dokadnie tak si wyrazi.

*** Hitler mia pewne artystyczne przygotowanie: amatorsko uprawia malarstwo, o czym powszechnie wiedziano w czasie wojny. Z ca pewnoci wyrobi sobie wasne zdanie w kwestii tego, co zalicza si do sztuki, a co ju nie. Niechtnym okiem patrzy na Entartete Kunst, czyli sztuk zdegenerowan, jak nazywa to, co dzi okrelamy mianem sztuki nowoczesnej. Uwaa, e sztuka powinna by jednoznaczna i propagowa szlachetne, uniwersalne wartoci. A wspczenie powinna przede wszystkim uzewntrznia niemiecki styl ycia. Wczesne pogldy Hitlera na oczyszczenie niemieckiej sztuki ksztatoway si pod wpywem takich ludzi jak Alfred Rosenberg, Holender Herman Wirth i Jrg Lanz von Liebenfels, obecnych przy narodzinach nazistowskiej ideologii. Gdy Hitler otrzyma tek kanclerza w 1933 r., miao zacz korzysta ze swoich uprawnie, zabierajc gos w sprawie tego, jakie formy artystycznej wypowiedzi s dopuszczalne. Tacy wybitni niemieccy twrcy jak Ernst Ludwig Kirchner, Otto Griebel, Ernst Barlach i Paul Klee zostali naznaczeni pitnem degeneratw. Sawnych na cay wiat mistrzw pdzla, chociaby Chagalla, van Gogha, Matissea czy Picassa, oficjalnie uznano za artystw drugiej kategorii. Zwaszcza tych, ktrzy jak Chagall byli ydami. W latach 30. ogoocono niemieckie muzea i galerie z setek niestosownych, zdaniem nazistw, dzie sztuki. Moc specjalnego rozporzdzenia zakazano ich kupowania. Na pocztku spotkao si to z ostrym sprzeciwem ze strony artystw, dyrektorw muzew i kustoszw, lecz z czasem ich uciszono. W marcu 1939 r. na stosie w Berlinie spony tysice obrazw olejnych i szkicw. (...)

Prawdopodobnie Napoleon jako pierwszy gromadzi dziea sztuki ze wzgldu na ich warto artystyczn. Stara si wprowadzi w ycie plan utworzenia najwikszego muzeum na wiecie. Kiedy najecha Niderlandy (Holandi i Flandri), Francuzi oddelegowali tak zwanych penomocnikw do spraw sztuki, ktrzy podali za lini frontu i na bieco odsyali do Francji zagrabione przedmioty. Zdobycz nie bya garstka malowide, ale cae wozy wyadowane bezcennymi dzieami. Uwag Napoleona przycigna szczeglnie katedra w Antwerpii, ktr planowa rozebra kamie po kamieniu. Do dzi nie wiadomo, czemu nie zrealizowa swych zamiarw. Moe po prostu nie byo miejsca dla takiego gmachu w Paryu? Spldrowa rwnie Wochy od Wenecji po Watykan; wywozi wszystko do Luwru, na jego cze nazwanego Muse Napolon. Opracowa nowy system grabiey: rabunek katalogowy. Jego doradcy wertowali broszury i katalogi prywatnych kolekcji, galerii i muzew w poszukiwaniu cennych dzie. Przemieszczajce si wojska dysponoway ju szczegowymi wykazami. Pldrujc niemieckie miasta, zasiay ziarno, ktre pniej pielgnowali nazici.

*** Tablica Sdziowie Sprawiedliwi jest czci ogromnej nastawy otarzowej Adoracja Baranka Mistycznego, przedstawiajcej pojawienie si Jezusa na kocu czasw. Caa nastawa skada si z dwunastu tablic i mierzy, jeli otworzy skrzyda, okoo dwunastu stp wysokoci i pitnacie stp szerokoci. Zostaa namalowana przez braci Huberta i Jana van Eyckw, ukoczona w 1432 r. i okrzyknita arcydzieem. W cigu wiekw toczyy si dyskusje na temat tego, ktry co namalowa i czy w ogle malowao ich dwch. Celem uniknicia kontrowersji najczciej mwi si, e autorem dziea jest po prostu van Eyck. Pierwotnie z przodu i z tyu kadej skrajnej tablicy wykonano je z dbowych desek znajdowa si obraz, dziki czemu nastawa, otwarta czy zamknita, zawsze urzekaa piknem malowide. W 1894 r. niektre tablice zostay rozcite na dwoje przez niemieckich rzemielnikw, eby w czasie wystawy w Berlinie zwiedzajcy mogli oglda jednoczenie obie strony arcydziea. W ten sposb Sdziowie Sprawiedliwi i Jan Chrzciciel stay si dwiema odrbnymi tablicami. Kada z nich mierzy okoo piciu stp wysokoci, ptorej stopy szerokoci i wier cala gruboci. Zawsze bulwersowao mnie to, e tablice rozupano na dwoje. Najwidoczniej nikomu nie przyszo do gowy, eby wyeksponowa nastaw na rodku duego pomieszczenia i umoliwi ludziom obchodzenie jej dokoa. Swego czasu nastawa otarzowa pada upem Napoleona, ktry jednak musia j zwrci po klsce pod Waterloo. W czasie I wojny wiatowej Niemcy wywieli jej
3

fragmenty, ale po wojnie wrciy na swoje miejsce. 29 wrzenia 1920 r. bya ju kompletna i znajdowaa si tam, gdzie j pierwotnie umieszczono, czyli w gandawskiej katedrze w. Bawona. Ten stan rzeczy utrzymywa si do 1934 r., kiedy to zdarzya si kradzie z przedziwnymi skutkami.

*** W rod 11 kwietnia 1934 r., okoo 5:30 nad ranem, niejaki Van Bouchaute, pomocnik kocielnego, wycign pk kluczy i jak co dzie otworzy drzwi katedry w. Bawona. Nim doszed do maych drzwi bocznych, zauway, e otwieraj si od zewntrz i do rodka wchodzi nieznajoma starsza kobieta. Mina go i znikna w czeluciach wityni. Ju raz tego roku zdarzyo mu si zasta rankiem niedomknite drzwi. Natychmiast obszed katedr, by sprawdzi, czy nic nie skradziono i czy nie wamano si do skrzyni z datkami. Podobnie jak poprzednim razem, wygldao na to, e nic nie zgino. Okoo godziny sidmej otwiera kaplice rodowe, rozmieszczone wzdu dugiego, szerokiego korytarza blisko centralnej czci katedry. Dotar do kaplicy Joosta Vijda, gdzie stao retabulum van Eycka. W pierwszym momencie wydawao si, e nie ma powodw do obaw. Nastawy strzega balustrada mierzca pitnacie stp wysokoci, sigajca prawie do samego sufitu. Porodku znajdoway si bogato zdobione drzwi. Potny poliptyk by zamknity nad otarzem, ponad trzy stopy nad ziemi. Sukno zabezpieczajce nastaw przed kurzem nadal j okrywao. Dopiero kiedy Van Bouchaute wszed do kaplicy i odsun sukno, dostrzeg dziur w miejscu, gdzie dotd znajdoway si tablice Sdziowie Sprawiedliwi i Jan Chrzciciel, przylegajce do siebie plecami. Van Bouchaute natychmiast zaalarmowa swoich kolegw i gwnego kocielnego.

*** Ze wszystkich czonkw Towarzystwa Thule najbardziej czuy na punkcie przedmiotw okultystycznych i mocy, jakie mona przywoa za ich porednictwem, by wanie Himmler. Zawsze go przeraaa ydowska Pulsa Denura: kabalistyczny obrzd, ktry jak mawiano ze strachem sprowadza mier na czowieka. Rahn stwierdzi z tupetem, e posiadanie arma Christi uchroni Himmlera przed Puls Denur. Himmler natychmiast
4

zainteresowa si spraw i wtajemniczy swojego przyjaciela Karla Mari Wiliguta. Czowiek ten twierdzi, e jest spokrewniony z aryjsk kast kapanw nada sobie nawet starogermaskie imi: Weisthor. W niemieckich krgach okultystycznych cieszy si opini mistyka i jasnowidza. Zarwno on, jak i Himmler pragnli, eby Rahn rozpocz tajne ledztwo. Jesieni 1933 r., po wnikliwym przejrzeniu starych zdj nastawy otarza z czasw gdy przewieziono j do Berlina Otto Rahn na rozkaz Himmlera wyjecha do Gandawy. Tam mg do woli przyglda si arcydzieu. Niewtpliwie na lewej tablicy, wrd sdziw sprawiedliwych, Hubert van Eyck namalowa samego siebie. Na rodkowej natomiast anioowie gromadzili si wok baranka symbolizujcego Jezusa; niektrzy z nich wyranie trzymali w doniach przedmioty zwizane z ukrzyowaniem. Wida byo, e klucz do rozwizania zagadki zawiera tablica Sdziowie Sprawiedliwi czy inaczej van Eyck namalowaby na niej samego siebie? Jednak w klucz prawdopodobnie okaza si trudniejszy do odnalezienia, ni sdzono.

*** Moje rozmowy z Rosenbergiem dobiegy koca, kiedy 1 padziernika 1946 r. uznano go winnym wszystkich zarzucanych mu czynw. Zosta skazany na mier przez powieszenie. Wyrok wykonano 16 padziernika. Nastpnego dnia podszed do mnie kapelan Gerecke i wrczy mi krtki list poegnalny od niego. Dzikujc mi za rozmowy, Rosenberg zakoczy zaskakujco: Niech Pan idzie za pasterk. By moe te sowa miay mnie przybliy do rozwizania zagadki Sdziw sprawiedliwych, ale nie przybliyy. Przynajmniej wtedy tak mylaem

*** W pocztkowych latach nastawa Otarza Gandawskiego wzbudzaa zachwyt artystw, ktrzy pielgrzymowali z dalekich stron, aby j zobaczy. W 1521 r. znakomity niemiecki malarz Albrecht Drer godzinami wpatrywa si w obraz w absolutnej ciszy, by na koniec wsta, ucaowa ram i wyj z kaplicy. Dugo panowao przekonanie, e Drer po prostu
5

podziwia kolory i kunszt malarski. Dopiero w cigu ostatnich dwustu lat wiat sztuki stopniowo uwiadamia sobie, e kierowao nim co jeszcze. (...) W czasach kiedy tworzyli bracia Eyckowie, jedyn osob, ktra by moe mogaby z nimi rywalizowa pod wzgldem znajomoci perspektywy, by Woch Masaccio. Jego Trjca wita, fresk z 1426 r., jest cudownym przykadem gbi malarskiej. Wydaje si, e Jezus naprawd zosta ukrzyowany we wnce. Podobnie jak u van Eyckw, z lewej strony stoi mczyzna, a z prawej kobieta, oboje pogreni w modlitwie, poniej za wida otarz i szkielet namalowane tak, aby przypominay rzeb. Wszystko, czego dokona Masaccio, potrafili naladowa take van Eyckowie tyle e oni tworzyli na wiksz skal i z wikszym mistrzostwem. Drer siedzia i patrzy oniemiay na dzieo dwch wspaniaych artystw, ktrzy dali imponujcy popis swoich moliwoci. (...) Artyci bowiem zdobyli si na tytaniczny wysiek i nie byo innego wyjanienia jak to, e owo boskie arcydzieo miao suy sprawie niezwykej wagi. Nawet jeli nie zakodowano w nim miejsca ukrycia arma Christi, zawierao inne, rwnie wane wskazwki. Klucz do zagadki kry si w symbolice. (...) Zoona symbolika zastosowana w nastawie otarza dowodzi, e Hubert van Eyck zasuy na swj teologiczny tytu magistra. Nie wiemy, jak nazwa swoje dzieo. Dopiero wspczenie zatytuowano je Adoracja Baranka Mistycznego. Dawniej pod retabulum mg sta postument z wyobraeniem pieka lub szkieletu. Jeli tak, by po prostu dodatkiem podobnie jak kamienne ornamenty, ktre prawdopodobnie znajdoway si kiedy nad nastaw. Dzieo przedstawia, jak ju wspomniaem, scen koca czasw z Ksigi Objawienia. Jej inny tytu Apokalipsa nawizuje do boskiej tajemnicy, ktra jest udziaem wybranych. Jeli wierzy rdom historycznym, prace nad retabulum trway siedem lat. Jest to zarazem czy tylko za spraw przypadku? mistyczna liczba kojarzona z adem i perfekcj, a przede wszystkim z dzieem stworzenia wiata. W Ksidze Objawienia liczba siedem pojawia si wielokrotnie. I chyba nie jest zbiegiem okolicznoci to, e nastawa pierwotnie skadaa si z dwunastu tablic. Liczba dwanacie symbolizuje bowiem ukoczenie Boego planu. Ona te pojawia si czsto na kartach Ksigi Objawienia.