Walaszek Jarosaw Milwka 13 Motoryczno

Uwarunkowania rozwoju motorycznego dzieci w wieku szkolnym. W zagadnieniu motorycznoci czowieka istnieje tak wielki zamt pojciowy, jaki nie charakteryzuje chyba adnej innej, moliwej do obiektywnych bada naukowych dziedziny aktywnoci yciowej czowieka. /N. Wolaski/. Ruch obok mowy jest najpowszechniej wykorzystywanym rodkiem w kontakcie czowieka z otaczajcym go wiatem.I.M. Sieczenow, powiedzia: Czy mieje si dziecko na widok zabawki, czy umiecha si Garibaldi, kiedy go gani za nadmierne ukochanie ojczyzny, czy dry dziewczyna przy pierwszej myli o mioci, czy tworzy Newton wiekopomne prawa i spisuje je na papierzewszdzie ostatecznym faktem pozostaje ruch. K. Meinel Rka uczya si od gowy, a gowa od rki. Co to jest motoryczno jak si przejawia? Wedug M.Demela, motoryka jest to caoksztat czynnoci ruchowych czowieka, inaczej sfera ruchowej aktywnoci, to wszystko, co dotyczy poruszania si czowieka w przestrzeni na skutek zmian pooenia ciaa lub poszczeglnych jego czci wzgldem siebie. Wedug Z. Gilewicza motoryczno stanowi caoksztat moliwoci ruchowych czowieka w znaczeniu ilociowym i jakociowym, oraz jako taka obejmuje formy, cechy, treci i idei ycia ruchowego.Wyrni on w obrbie motorycznoci : sprawno fizyczn, uzdolnienia ruchowe, sprawno ruchow. J. Raczek uwaa, e na motoryczno czowieka skadaj si ; sprawno motoryczna i umiejtnoci. J. Szopa twierdzi, e motoryka czowieka jest sum moliwoci ruchowych i przejaww dziaalnoci czowieka i wyrnia w tym zakresie predyspozycje, zdolnoci i uzdolnienia jako wewntrzne czynniki potrzebne do rozwoju czynnoci czowieka. Rozwj motoryczny dziecka, wyraa si w tym, e wraz z wzrastaniem, rnicowaniem i dojrzewaniem jego narzdw i ukadw pojawiaj si ruchy nowe, dziecko uczy si zoonych czynnoci, jego motoryczne zachowanie jest coraz bardziej celowe i inteligentne. Rozwj ruchw dziecka jest tylko zewntrznym wyrazem zoonych procesw i mechanizmw powizanych z nowymi funkcjami organizmu i zmieniajcych si w ontogenezie. Ruchw, ktrymi czowiek dysponuje jest ogromna liczba. W zalenoci od celu, jakiemu one su, oraz od ich treci mona mwi o rnorodnych

rodzajach motorycznoci. Wyrnia si : 1. Motoryczno produkcyjna / czynnoci i dziaania, ktrych gwnym celem jest wytwarzanie dbr materialnych i wie si z pojciem pracy/. 2. Motoryczno sportowa / ruchy zabawowe i sportowe podnoszce sprawno fizyczn czowieka, wzmacniajce jego zdrowie, pobudzajce rozwj/. 3. Motoryczno wyrazowa / obejmuje gesty, mimik, pozy, taniec i suy do porozumiewania si midzy ludmi tam, gdzie zawodzi jzyk sw/. 4. Motoryczno samoobsugowa / jedzenie, mycie, ubieranie si/. Przemiany zachodzce w motorycznoci czowieka postpuj od wrcz rozbrajajcej niezdarnoci noworodka i niemowlcia, poprzez coraz bardziej sprawne i celowe ruchy dziecka, w peni uksztatowane, ale do schematyczne czynnoci osoby dorosej a do inwolucyjnego ubstwa ruchowego starca. W procesach sterowania ruchami czowieka bardzo wan rol odgrywaj centralny i obwodowy ukad nerwowy : struktura mzgu i procesy w nim zachodzce, czynnoci komrek i wkien nerwowych oraz receptorw i poszczeglnych orodkw. Ruchy dziecka sterowane s najpierw przez jdra podkorowe, a pniej przez ciao prkowane z obszaru kresomzgowia. W dalszej kolejnoci funkcje kierowania przenosz si do drg piramidowych oraz innych orodkw korowych. Wraz ze zmniejszaniem znaczenia orodkw podkorowych stopniowo doskonal swoj struktur i funkcj odpowiednie orodki ruchowe w korze mzgowej. W obrbie zmian zachodzcych w obwodowym ukadzie nerwowym najwaniejsze s procesy mielinizacji wkien / tworzenie si osonki mielinowej na aksonach neuronw/ i inerwacji mini / wrastania w gb wkien miniowych odpowiednich zakocze nerwowych/. Mielinizacja zapobiega przenoszeniu si stanw pobudzenia na ssiednie komrki poprawia szybko i efektywno przewodnictwa nerwowego, ogranicza zbdne przyruchy. Jnerwacja warunkuje uruchomienie impulsu nerwowego po drogach dominiowych, ma wpyw na koordynacj nerwowo miniow. Procesy rozwoju i dojrzewania ukadu nerwowego okrelaj moliwoci opanowania przez dziecko sprawnoci ruchowych. Dopki ukad nerwowy i minie dziecka nie s dobrze rozwinite, nie mog rwnie da bardziej trwaego efektu wszelkie podejmowane prby wyuczenia umiejtnoci ruchowych. M. Demel, A. Skad na podstawie dotychczasowej wiedzy sformuowali dekalog praw o rozwoju motorycznoci. Uwarunkowania rozwoju motorycznego czowieka moemy oglnie podzieli na : 1. Uwarunkowania genetyczne odziedziczalno, wytrenowalno. 2. Uwarunkowania rodowiskowe zmienno poszczeglnych skadnikw ludzkiej motoryki, oglny obraz zachowa ruchowych, zmiany przystosowawcze. 3. Uwarunkowania morfologiczne struktura a ruch..

UWARUNKOWANIA CZOWIEKA

GENETYCZNE

ROZWOJU

MOTORYCZNOCI

O stopniu kontroli genetycznej wiadczy tzw. kanalizacja rozwoju, tj. utrzymywanie si osobnika na okrelonym poziomie / determinowanym genetycznie / w toku rozwoju ontogenetycznego. Podstawowe charakterystyki opisujce si uwarunkowa genetycznych i ekosensytywno poszczeglnych cech to : Vg Vg wariacja genetyczna Odziedziczalno h = Vt Vt - wariacja cakowita Wytrenowalno - podatno cechy, ale i osobnika na bodce zewntrzne gwnie trening. Jej stopie zaley od rodzaju cechy / wikszy w przypadku cech o sabej kontroli genetycznej / oraz genotypu osobnika / na bodce rodowiskowe silniej reaguj heterozygoty ni homozygoty /. Uwarunkowania genetyczne poszczeglnych cech, ktre wedug koncepcji struktury motorycznoci prof. J. Szopy odpowiadaj pitru predyspozycji : strukturalnych, energetycznych i koordynacyjnych. Zdolnoci siowe : 1. Sia absolutna sabo kontrolowana genetycznie. 2. Sia wzgldna sabo kontrolowana genetycznie h = 0,3 0,5. Wnioski : sia mini jest sabo kontrolowana genetycznie i wykazuje znaczny stopie wytrenowalnoci. II Zdolnoci szybkociowe : 1. Struktura mini / proporcje ilociowe wkien / bardzo silnie kontrolowana genetycznie, brak moliwoci wytrenowania. 2. M.M.A. wysoka odziedziczalno, nie oznacza jednak maej wytrenowalnoci tej cechy. 3. Szybko ruchw / czstotliwo / - brak danych. Wnioski : uwarunkowanie genetyczne zdolnoci szybkociowych stosunkowo silne, s skutkiem struktury wkien miniowych. III Zdolnoci wytrzymaociowe : 1. VO2max rednio uwarunkowane genetycznie, silniej u chopcw. 2. Efekt matczyny dziedziczenie mitochondrii po matce, zawarte w nich DNA ma wpyw na poziom i struktur enzymw przeprowadzajcych acuch oddechowy i fosforylacj oksydoredukcyjn. IV Zdolnoci koordynacyjne : 1. Orientacja przestrzenna h = 0,4 0,6 silnie uwarunkowana genetycznie. 2. Koordynacja wzrokowo ruchowa - relatywnie rednio uwarunkowana genetycznie. 3. Czas reakcji prostej sabe uwarunkowanie genetyczne, bardzo labilne. 4. Czucie prioprioreceptywne brak kontroli genetycznej, cakowita podatno rodowiska. Wnioski : zdolnoci koordynacyjne wykazuj tym silniejsz kontrol

genetyczn, im wyszy jest poziom koordynacji, a wic im wiksz rol odgrywaj procesy przetwarzania danych w centralnych orodkach ukadu nerwowego. Sia ta ronie z wiekiem, wskazane wczesne ich ksztatowanie. Okres sensytywny okres zwikszonej / maksymalnej, optymalnej / podatnoci na bodce rodowiskowe trening. Przypada na faz przypieszonego rozwoju danej zdolnoci, s to rwnoczenie okresy zmniejszonej siy kontroli genetycznej. Okres krytyczny wycinek fazy sensytywnej ostatni moment, w ktrym musi nastpi stymulacja, aby uzyska pozytywne efekty rozwojowe. Okres sprzyjajcy stymulacji rozwoju poszczeglnych zdolnoci motorycznych cay okres rozwojowy. UWARUNKOWANIA RODOWISKOWE ROZWOJU MOTORYCZNOCI Wpywy rodowiska ujawniaj si w zmiennociach pojedynczych skadowych ludzkiej motoryki / ontogenetyczny rozwj zdolnoci kondycyjnych i koordynacyjnych, struktury ruchu, umiejtnoci /, a take w globalnym obrazie zachowa ruchowych czowieka w stylu, pokroju motorycznym, uksztatowanych w filogenetycznym rozwoju ludzkiej motorycznoci. rodowisko wpywa na motoryczno w sposb bezporedni lub poredni. Porednie wpywy maj miejsce wwczas, gdy stwierdzamy oddziaywanie czynnikw na te cechy somatyczne / budowa, masa miniowa / lub te procesy rozwojowe / tempo dojrzewania /, ktre warunkuj moliwoci ruchowe czowieka. Wpywy bezporednie polegaj na pobudzaniu bd hamowaniu rozwoju zdolnoci kondycyjnych, umiejtnoci ruchowych, motyww inicjujcych aktywno ruchow. Efekty wytrenowania oraz zmiany motoryczne wywoane czynnikami rodowiskowymi maj charakter adiustacyjny, tzn., e przesunity na wyszy poziom tor rozwoju motorycznego pod wpywem aktywnoci fizycznej osobnika w modoci, po zaprzestaniu treningu ruchowego ma tendencj do powrotu na poprzednie, niej pooone miejsce. Odnosi si to do zdolnoci kondycyjnych. Bardziej podatne na wpywy rodowiskowe s zoone przejawy ludzkiej motorycznoci, takie ktre wymagaj wikszego dowiadczenia osobniczego. Natomiast im czynno ruchowa jest prostsza koordynacyjnie, tym silniej jest ona uwarunkowana genetycznie. Poziom rozwoju motorycznego wie si z takimi zrnicowaniami rodowiskowymi jak urbanizacja miejsca zamieszkania, przynaleno do warstwy spoecznej, ekonomiczne warunki ycia. Wyksztacenie rodzicw wyranie rnicuje poziom oglnej sprawnoci fizycznej dzieci. Uczniowie z rodzin, z ktrych oboje rodzice maj wyksztacenie podstawowe odznaczaj si niszym poziomem sprawnoci od przecitnej w populacji. W miar podnoszenia si poziomu wyksztacenia rodzicw wzrasta poziom sprawnoci ich dzieci wpyw rodowiska rodzinnego. W rodowisku mniej zurbanizowanym wie, rnice w sprawnoci fizycznej dzieci wywodzcych si z rodzin o niejednakowym wyksztaceniu rodzicw oraz o niejednakowym pochodzeniu spoecznym rni si

poziomem i struktur. Dzieci inteligenckie przewaaj nad swoimi rwienikami z rodzin robotniczych i chopskich w prbach szybkoci, zwinnoci i mocy. Natomiast dzieci chopskie lepiej wypadaj w prbach siy statycznej i wytrzymaoci. W oglnej sprawnoci fizycznej najlepiej wypadaj uczniowie szk oglnoksztaccych / rekrutujcy si z grnych warstw spoecznych /, a najgorzej uczniowie zasadniczych szk zawodowych. Modzie ze szk zawodowych nie tylko ustpuje rwienikom poziomem usprawnienia, ale jest jednoczenie gorzej przygotowana pod wzgldem wiadomoci, motywacji, umiejtnoci samodoskonalenia si do troski o zdrowie i wasna motoryczno w dalszych latach ycia. Wpyw skae rodowiskowych na motoryczno czowieka ma charakter ujemny poredni. Zatrucie rodowiska powoduje przeciwwskazania podejmowania w takich warunkach wysikw ruchowych, stymulatorw rozwoju motorycznego. UWARUNKOWANIA MORFOLOGICZNE ROZWOJU MOTORYCZNEGO Morfologiczne uwarunkowania cech funkcjonalnych : zaleno midzy wielkoci ciaa osobnika a jego moliwociami motorycznymi. Przyrost podstawowych parametrw somatycznych sprzyja absolutnej sile miniowej, rwnoczenie nie stwarza dogodnych warunkw do przejawiania si fizjologicznej wydolnoci, siy wzgldnej i swobody operowania wasnym ciaem. Sia mini jest proporcjonalna do kwadratu wymiaru liniowego / przekrj poprzeczny minia / , ciar jest funkcj szecienn, co powoduje znaczniejszy przyrost masy ni siy w nastpstwie zwikszania si wymiarw ciaa i stanowi jeden z podstawowych czynnikw determinujcych potencjalne moliwoci energetyczne. Wedug Malareckiego nawet proporcjonalne zwikszenie wysokoci ciaa musi prowadzi w konsekwencji do obnienia siy w stosunku do ciaru, co ogranicza sprawno fizyczn. Najwaniejszy czynnik obniajcy si wzgldn to stosunek tuszczu do ciaa szczupego, ktry jest wyszy u osb o duej masie ciaa. Osiski twierdzi, e wielkociom parametrw morfologicznych w pewnych granicach poniej przecitnych i zblionych do redniego ich poziomu w danej populacji towarzysz najkorzystniejsze wartoci cech funkcjonalnych. Zjawisko to dotyczy szybkoci biegowej, wyskoku dosinego, koordynacji ruchowej, wskanika wydolnoci fizycznej na tle zmian masy ciaa, wskanika Rohrera, elementw otuszczenia ciaa. Wysoka warto gruboci fadw tuszczowych, relatywnej zawartoci tuszczu w ciele powoduj negatywne konsekwencje w sferze motorycznej. Wzorcowy z tego punktu widzenia jest poziom otuszczenia znacznie poniej przecitnej. Wzrost nadwagi / znaczna zawarto tuszczu w ciele / prowadzi do obnienia sprawnoci ukadu krenia, oddychania, zmniejszenia wydolnoci fizycznej i powoduje regres w rozwoju motorycznym. Wnioski : Na genetyczne podoe rozwoju ruchowego skadaj si zjawiska decydujce o jakoci i tempie rozwoju morfologicznego i fizjologicznego, a przez nie porednio wpywa na motoryczno dziecka. Do odziedziczonych waciwoci osobniczych nale take uzdolnienia ruchowe, ktre powstaj z sumy cech procesw koordynacyjnych, nerwowo miniowych. Czynnikami wrodzonymi wpywajcymi take na motoryczno s konstytucja

somatyczna / typ budowy /, sprawno zmysw / wzrok, czucie kinestetyczne /, temperament. Zarwno czynniki endogenne jak i egzogenne i zwizany z nimi tryb ycia dziecka wpywaj na rozwj motoryczny bezporednio / np. decydujc o sile miniowej / lub porednio / np. ksztatujc waciwoci strukturalne i czynnociowe biologicznego podoa motorycznoci /. Istotne znaczenie dla rozwoju ruchowego dziecka maj zjawiska rozwoju somatycznego, ktre zmieniaj aparat ruchowy oraz ukad nerwowy. Rozwj aparatu ruchu, a zwaszcza procesy kostnienia szkieletu, formowanie si staww, wzmacnianie wizade i torebek stawowych, rozwj mini, korzystniejszy stosunek tkanki aktywnej i siy do masy caego ciaa, bogatsze unaczynienie ukadu miniowego, zmiana proporcji ciaa s to przemiany, ktre decyduj o rozwoju ruchowym. Ze strony ukadu nerwowego podstawow rol w bogaceniu si motorycznoci dziecka odgrywa unerwienie mini coraz drobniejszych inerwacja, dojrzewanie orodkw motorycznych w centralnym ukadzie nerwowym. W obwodowym ukadzie nerwowym wzrost komrek nerwowych, wyduanie si wypustek do poszczeglnych jednostek motorycznych, formowanie swoistych pocze koca wypustki z wknami miniowymi tzw. synaps, oraz mielinizacja wkien nerwowych. W centralnym ukadzie nerwowym kolejne dojrzewanie coraz wyszych, bardziej zoonych orodkw kierujcych ruchem. Wane dla bogacenia motorycznoci dziecka jest doskonalenie si receptorw i caej sfery czuciowej, biorcej udzia przy sterowaniu ruchami i dostosowaniu ich do okolicznoci. Istotn rol w czynnociach motorycznych peni ukad krenia i oddychania, ktrych dojrzao decyduje o wydolnoci ustroju. Nieodzownym warunkiem pracy miniowej jest sprawno procesw przemiany materii. Rozwj motoryczny dziecka zaley od tych samych czynnikw, ktre determinuj pozostae przejawy ontogenezy, oraz od jakoci wszystkich przemian rozwojowych jednostki fizycznych i psychicznych. Jedna tylko zasada wydaje si niewtpliwa i najskuteczniejsza w procesie ksztatowania zdolnoci motorycznych dziaanie zgodne z naturalnym kierunkiem i rytmem rozwoju. Literatura W. Osiski Motoryczno czowieka jej struktura, zmienno i uwarunkowania Pozna 1993 R. Przewda Rozwj somatyczny i motoryczny WSiP W-wa 1981 J. Szopa Zarys antropomotoryki W.S. nr 112, Krakw 1992 J. Szopa Genetyczne i rodowiskowe uwarunkowania rozwoju somatycznego dzieci miedzy 7 a 11 rokiem ycia , wyniki longituidalnych bada rodzinnych, W.M. nr 42 , Krakw 1990