INVESTIGATIONES LINGUISTICAE, VOL.

XIV; POZNA, DECEMBER 2006

Prawo negacji negacji w dziejach refleksji nad jzykiem naturalnym The law of double negation in the history of the research on natural languages
Wadysaw Zabrocki

Instytut Jzykoznawstwa, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

ul. Midzychodzka 5, 60-371 Pozna

Abstract
The paper deals with the philosophical assumptions of linguistic theories. It is concerned with three paradigms of linguistic thought (generativist, structuralist, and historical-comparative). Its main thesis is a proposal to treat the psychological approach assumed by generativists as a peculiar dialectical transformation of the psychological assumptions of the historical-comparative linguistics.

Tradycja docieka metodologicznych zobowizuje do uprzedniego zajcia oglnego stanowiska w kwestii przedmiotu bada oraz procedur badawczych przeprowadzanych w ramach jzykoznawstwa, zanim poddane zostan analizie dzieje tego obszaru refleksji naukowej. Oczywicie mona sobie wyobrazi radykaln zmian w ramach obu wymienionych perspektyw teoriopoznawczych, a do momentu cakowitego braku jakiejkolwiek korespondencji czcej oparte na nich kolejne propozycje jzykoznawcze. Wydaje si jednak uzasadnione przyjcie pewnych ramowych ustale, ktre pozwol zachowa spjno dalszym rozwaaniom. Zamy, e lingwistyka jest nauk empiryczn. Tym samym wyrnion procedur badawcz bdzie tutaj wyjanianie, a wykluczony bdzie taki wariant zwrotu dziejowego jzykoznawstwa, gdzie nastpuje przejcie od lingwistyki empirycznej do formalnej czy odwrotnie. Moliwa jest natomiast transformacja w zakresie kryteriw doboru danych empirycznych, ktre zabezpieczaj przed eksplanacj ad hoc. (np. uznawane s dane: 1. bd introspekcyjne bd ekstraspekcyjne; 2. uzyskane dziki bezporedniemu kontaktowi z rzeczywistoci jzykow bd pochodzce z przeprowadzonych eksperymentw; 3. podlegajce procedurze pomiaru albo takiej procedurze niepodlegajce). W kwestii przedmiotu bada lingwistyki zakadamy, e zaliczenie jej do nauk empirycznych pociga za sob przyjcie realistycznej perspektywy teoriopoznawczej wobec jzyka naturalnego. Moliwe oczywicie s takie warianty tego stanowiska, ktre sprowadzaj si na przykad do psychologistycznego bd socjologistycznego rozumienia przedmiotu bada lingwistyki lub przy innym spojrzeniu do realizmu immanentnego bd transcendentalnego. Przeprowadzone dalej rozwaania stanowi w znacznej mierze konkluzje rozumowa i bada obecnych w mojej pracy: Psychologizm i socjologizm w dziejach transformacyjno-generatywnej refleksji nad jzykiem naturalnym. Tam te odsyam po bardziej obszerne komentarze do poruszonych niej problemw. W tym miejscu warto jednak krtko, ale wyranie poda, chocia niektre elementy

Ivestigationes Linguisticae, vol. XIV perspektywy badawczej wypracowane we wspomnianej monografii. Celem tej prezentacji nie bdzie jakiekolwiek ich uzasadnienie, lecz tylko konieczne dla spjnoci i jasnoci niniejszego tekstu zasygnalizowanie niejako wypreparowanych z otoczenia poznawczego sterylnych idei filozoficznojzykoznawczych. Ot po pierwsze dokonane zostao w rzeczonej pracy wyrnienie akwizycyjnej funkcji jzyka obok komunikacyjnej. Funkcja ta wydaje si by specyficzna dla jzykw naturalnych. Natomiast jzyki sztuczne, sformalizowane nie s wyposaone w t funkcj. Std odrnienie akwizycyjnoci od wyuczalnoci (learnability). Akwizycyjno wymaga odwoania si do wprowadzonej przez R. Jakobsona metajzykowoci (tej cechy pozbawione musz by jzyki sztuczne, sformalizowane), a take jest wizana w omawianej pracy ze spoecznym wymiarem jzyka, co rwnie nie przysuguje wyuczalnoci. Po drugie wprowadzono pojcie kompetencji akwizycji jzyka, na ktr skadayby si przekonania normatywne i dyrektywalne niezbdne dla efektywnego realizowania celw zwizanych z opanowaniem jzyka. Wyrniono 3 poziomy analizy wiedzy jzykowej: indywidualny, spoeczny i uniwersalny, co pozwolio na sformuowanie nowej definicji uniwersaliw jzykowych. Ot za uniwersalia (w sensie Chomskyego) uwaa si skadniki takiej wiedzy jzykowej, ktra jest niezbdna (cho niewystarczajca) dla akwizycji dowolnego jzyka naturalnego. Takie rozstrzygnicie uprawnia do zaliczenia do zbioru uniwersaliw takich elementw, ktre nie musz wystpowa w kadym jzyku naturalnym. Moliwe staje si traktowanie uniwersaliw jako elementw kultury, a nie natury jak postuluje Chomsky. Po trzecie dokonano rekonstrukcji metodologicznej dwch typw wyjaniania faktw jzykowych przeprowadzanych w szkole Chomskyego: przyczynowego i funkcjonalnego. Dotychczas odnotowywano w literaturze przedmiotu tylko pierwszy z wymienionych rodzajw wyjaniania jako charakterystyczny dla wspomnianej teorii. Wyrnienie akwizycyjnej funkcji jzyka pozwolio na zaproponowanie funkcjonalnej eksplanacji jako charakterystycznej dla etapu rozwoju gramatyki transformacyjno-generatywnej nazywanego Teori Zasad i Parametrw. Wynik ten wydaje si cakowicie odbiega od obiegowej wykadni metodologii generatywizmu. Powszechnie wyjanianie funkcjonalne wizane jest z komunikacyjnym uyciem jzyka, ktre nie stanowi obiektu bada teorii Chomskyego. Rozwaymy teraz trzy paradygmaty myli lingwistycznej. Wyrnimy chronologicznie jako pierwszy paradygmat historyczno-porwnawczy, jako drugi strukturalistyczny i jako trzeci generatywistyczny. Poznawczo pierwotnym uczynimy paradygmat generatywistyczny, poniewa dopiero w wietle podejmowanych w jego ramach czynnoci badawczych, rysuj si janiej charakterystyczne wasnoci dziaa lingwistw strukturalistycznych, a zwaszcza dziewitnastowiecznych i wspczesnych komparatystw. Zasadniczym celem niniejszego referatu jest postawienie tezy o wystpowaniu swoistej tosamoci przedmiotu bada lingwistyki historyczno-porwnawczej i generatywistycznej. Ot twierdzimy, e gwnymi skadnikami eksplanansu wyjanie historyczno-porwnawczych s twierdzenia z zakresu psychofizjologii akwizycji mowy. Natomiast lingwici generatywni proces wyjaniania prowadz zazwyczaj przy pomocy stosownych twierdze, nalecych do teorii akwizycji kompetencji jzykowej. Naturalnie, kategoria mowy to nie Saussurowskie parole, tak jak kompetencja w sensie Chomskyego to nie langue de Saussurea. Std w wypracowanej przez tzw. modogramatykw wersji paradygmatu historycznoporwnawczego obecno zaoenia o bezwyjtkowoci praw jzykowych (gosowych). Wystpowanie odpowiednich okolicznoci psychofizjologicznych lub fizycznych wymusza stosowne zmiany w jzyku. Gdyby one nie wystpiy jzyk byby nieakwizycyjny - trudny albo nawet niemoliwy do opanowania w naturalny sposb. Podobne zaoenie przyjmuje Chomsky w ramach tzw. standardowej wersji swojej teorii, goszcej bezwzgldn konieczno wystpowania we wszystkich jzykach naturalnych uniwersaliw, bez ktrych przyswojenie sobie tych jzykw nie byoby moliwe.

14

Wadysaw Zabrocki: Prawo negacji negacji w dziejach refleksji nad jzykiem Warto teraz w sposb wyrany zaprezentowa bardziej szczegowo zaoenia filozoficzne (normy czy dyrektywy) podzielane przez przedstawicieli omawianych paradygmatw, ktre zdaje si czy zasada negacji negacji.

Zaoenie indywidualizmu metodologicznego owocujce swoistym atomizmem w traktowaniu zjawisk lingwistycznych

Ot w paradygmacie generatywistycznym skadniki uniwersalnej gramatyki przynajmniej od momentu zaproponowania tzw. teorii rzdu-wizania (GB-theory) funkcjonuj w ramach niezalenych moduw. Zaoenie to obecne jest oczywicie take w ujmowaniu jzyka przez generatywistw jako wiedzy indywidualnej, obecnej w umyle/mzgu poszczeglnych jednostek ludzkich. W szkole modogramatycznej goszono atomistyczne pojmowanie zmian jzykowych. Podstawowym obiektem uwagi uczyniono poszczeglne fakty z zakresu historii jzyka. Za wyjanianie proponowane byo w ramach tzw. psychologii indywidualnej. Naturalnie podstawowym elementem uposaenia metodologicznego strukturalisty jest pewna odmiana holistycznego spojrzenia na jzyk. Struktura ma charakter mniej lub bardziej ponadindywidualny. Natomiast uniwersalia jzykowe u generatywistw s czsto rozumiane jako konkretne elementy fizjologicznego wyposaenia umysu/mzgu.

Zaoenie psychologizmu, nakazujce ujmowanie lingwistyki jako dziau psychologii

Wydaje si, e sam twrca teorii gramatyk generatywno-transformacyjnych postuluje, aby po prostu zaproponowan przez niego koncepcj uzna za psychologiczn, a nie redukowa lingwistyki do jakiego istniejcego fragmentu psychologii. Take nie przeszkadza Chomskyemu to, i sama psychologia (a zwaszcza psycholingwistyka) rozwija si raczej w kierunku korespondujcym z konkurencyjnym wobec jego propozycji kognitywnym podejciem w lingwistyce. Podobnie modogramatycy stosowali prawa wyjaniajce zmiany jzykowe, ktrych status psychologiczny by po prostu deklarowany przez samych lingwistw. Okazuje si, e standardowy etap rozwoju teorii Chomsky,ego zakada wiele wsplnych elementw metodologiczno-filozoficznych z modogramatycznym sposobem uprawiania lingwistyki, a poststandardowe dociekania transformacyjnych generatywistw wyposaone s w zaplecze metodologiczno-filozoficzne dzielone z przedstawicielami praskiej szkoy lingwistyki strukturalnej. Mianowicie psychologizm i zwizane z nim zaoenia to elementy podzielane przez wczesnego Chomskyego i H.Paula, a socjologizm i funkcjonalizm to wsplne fragmenty czsto niejawnej wiadomoci metodologicznej pnego Chomskyego i R.Jakobsona.

Zaoenie o dynamicznym charakterze zjawisk jzykowych

Strukturalizm przynosi zdecydowany zwrot w kierunku traktowania jzyka jako ergon. Gotowy system jzykowy zmusza interlokutorw do respektowania jego zasad. Miejscem kreacji jest indywidualna mowa, kapryna i nieprzewidywalna. Tutaj, co prawda rodz si zmiany jzykowe, ale prawdziwe interesujcym zagadnieniem dla strukturalistw jest natura systemu tych zmian. Upowszechniajce si zmiany, funkcjonalne w aspekcie komunikacyjnym, mona stwierdzi dopiero post factum, kiedy system ju jest kompletny. Czyli w istocie wyjania si jego zastany ksztat, a nie moment dynamicznego przejcia. Chyba, e nowo uksztatowany system uznany zostanie za doskonalszy komunikacyjnie od poprzedniego. Ale ten nie czsto spotykany diachroniczno-funkcjonalny punkt widzenia traktowa naley jako swoisty atawizm preskryptywnego pojmowania nauki o jzyku. Przyjlimy, e jzykoznawstwo jest nauk empiryczn, a wic w kadym razie deskryptywn. Generatywici troch paradoksalnie tworz dynamiczne jzykoznawstwo synchroniczne. Przedmiotem uwagi staj si nie statyczne, abstrakcyjne struktury jzykowe, lecz dynamiczne procesy derywacji

15

Ivestigationes Linguisticae, vol. XIV zda. Nastpuje przejcie poznawcze od systemu jednostek jzykowych do systemu regu. Naley jednak pamita o zasadniczym celu lingwistyki generatywistycznej, jakim jest ustalenie uniwersaliw jzykowych. Posiadaj one charakter dynamicznych atomw jzyka s to w standardowej wersji teorii Chomskyego przede wszystkim warunki nakadane na funkcjonowanie regu, zgodnie z ktrymi derywowane s zdania.

Zaoenie o twrczym charakterze jzyka

W strukturalistycznym paradygmacie nie ma miejsca na rekurencyjne uycie jzyka. Grozi to bowiem niezrealizowaniem celw komunikacyjnych. U modogramatykw zmiany jzykowe mona opisywa i wyjania a nie przewidywa. S one cakowicie wolne od systematycznych i jednorodnych ogranicze innych ni przyrodnicze fizjologiczne czy fizyczne. Aby opisa pen przyczyn danej zmiany jzykowej trzeba obok wspomnianych koniecznych czynnikw natury przyrodniczej, uwzgldni szereg okolicznoci konkretnych heterogenicznej natury. Bezwyjtkowy przebieg zmiany jzykowej wydaje si przemawia na rzecz podstawowej roli czynnikw fizjologiczno-fizycznych. Podobnie chce Chomsky: w ramach minimalizmu pragnie wiza uniwersaln rekurencj z fizyczn natur mzgu ludzkiego. Take tutaj nie ma miejsca na przewidywanie. Poszukiwania modogramatykw koncentroway si na faktach bdcych konsekwencj pewnego nieobecnego w wiadomoci przymusu obowizujcego w danym czasie i miejscu, ktry powodowa zmiany pamici jzykowej w danej grupie uytkownikw jzyka. Przez generatywistw brany jest pod uwag cay gatunek homo sapiens. Wyjanieniu podlega twrczo niezwizana z konkretn dziaalnoci (powiedzmy poetyck), co prbowali robi strukturalici (np. Roman Jakobson), lecz potencjalne moliwoci rekurencyjnych mechanizmw jzyka intuicje jzykowe. Oczywicie intuicji jzykowych nie mona przewidywa. Mona je wyjania, tumaczy jak mwi Kotarbiski o procedurze eksplanacji. W procesie przewidywania, obok uniwersaliw musielibymy rwnie poda opis prymarnych danych jzykowych, ktre s bardzo rozmaitej natury. Dane takie, razem z uniwersaliami prowadz do jednorodnych w danej grupie nosicieli jzyka intuicji. Naley podkreli podstawow rol uniwersaliw jzykowych. W zamyle Chomskyego prymarne dane jzykowe peni rol wycznie spustow uruchamiajc proces akwizycji wiedzy jzykowej.

Zaoenia idealizacyjne

Tutaj wydaje si najatwiejsze odrzucenie zasady negacji negacji. C bardziej charakterystycznego dla myli generatywistycznej ni synna koncepcja idealnego mwcy-odbiorcy. Takie pojcie jak relewancja, wydaje si z kolei wiadczy, o obecnoci w paradygmacie strukturalistycznym elementw procedury idealizacji. Czy nie nawoywano w strukturalizmie do abstrakcyjnego traktowania jzyka. Jzyk to abstrakcyjna forma, a nie konkretna substancja. Jednak idealizacja w strukturalizmie dotyczy zjawisk komunikacji jzykowej, za generatywizm konstruuje zaoenia idealizujce akwizycj jzykow. Wydaje si, i procedur idealizacji mona rwnie przypisa modogramatykom. C bowiem moe lee u podstaw bezwyjtkowych praw opisujcych zmiany dwikowe, jak nie zaoenie o idealizacji? Przypuszczam, e chodzi tutaj, podobnie jak w paradygmacie generatywnym, o idealnego uczestnika procesu przyswajania jzyka. Zaproponowa mona takie rozumienie kategorii ideal speaker-listener (idealny mwca-odbiorca), ktre pozwala wiza t kategori nie z komunikacyjnymi, lecz akwizycyjnymi aspektami jzyka. Ot idealizacja, wbrew deklaracjom Chomskyego z Aspects of the Theory of Syntax, dotyczy by miaa przedstawiciela dowolnej wsplnoty kulturowej, ktry moe opanowa dowolny jzyk naturalny. Zakada si, i posiada on stosown kompetencj akwizycji jzyka, na ktr skadaj si odpowiednie normy opisujce cele akwizycyjne oraz dyrektywy mwice o sposobach realizacji tych celw. W myl tej idealizacji opanowanie jzyka nastpuje w sposb natychmiastowy i daje jednorodn wiedz jzykow.

16

Wadysaw Zabrocki: Prawo negacji negacji w dziejach refleksji nad jzykiem

Bibliografia
Botha, K.P. 1981. The Conduct of Linguistic Inquiry. The Hague: Mouton. Chomsky, N. 1957. Syntactic Structures. The Hague: Mouton. Chomsky, N. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge Mass: MIT. Chomsky, N. 1966. Cartesian Linguistics. New York: Harper and Row Publishers. Chomsky, N. 1968. Language and Mind. New York: Harcourt. Chomsky, N. 1970. Problems of explanation in linguistics. w: Explanation in the Behavioral Science. R. Borger and F. Cioffi (eds.), Cambridge 1970: Cambridge U. Press. Chomsky, N. 1973. Conditions on Transformations. w: Essays on Form and Interpretation, N. Chomsky, New York 1977: NorthHolland. Chomsky, N. 1975. Reflections on Language. New York: Pantheon. Chomsky, N. 1975. The Logical Structure of Linguistic Theory. New York: Plenum Press. Chomsky, N. 1976. On Wh-movement. w: Formal Syntax, P.W. Culicover, T Wasow, A. Akmajian (ed.), New York 1977: Academic Press. Chomsky, N. 1980. Rules and Representations. Oxford: Columbia U. Press. Chomsky, N. 1981. Principles and Parameters in Syntactic Theory. w: Explanation in Linguistics, N. Hornstein and D. Lightfoot (eds.), London, 1981: Longman. Chomsky, N. 1986. Knowledge of Language: Its Nature, Origin and Use. New York: Prger. Chomsk, N. 2002. On Nature and Language. Cambridge: Cambridge University Press. Deacon, T. W. 1997. The Symbolic Species: The Co-evolution of Language and the Brain. NewYork: W.W.Norton. Hauser, M. D., Chomsky N., Fitch W. T. 2002. The faculty of language: what is it, who is it, and how did it evolve? Science 298, pp. 1569 1579. Jakobson, R. 1960. Poetyka w wietle jzykoznawstwa. Pamitnik Literacki LI. Wrocaw, pp. 431-474. Jakobson, R. 1962-67. Selected Writings. The Hague: Mouton. Jenkins, L. 2000. Biolinguistics. Exploring the Biology of Language. Cambridge: Cambridge University Press. Katz, J. 1981. Language and Other Abstract Objects. Totowa: Rowman and Littlefield. Kirby, S. 1998. Function, Selection and Innateness: The Emergence of Language Universals. Oxford: Oxford University Press. Kmita, J. 1978. O naukowo-teoretycznym ujciu kultury symbolicznej. w: Zagadnienie przeomu antypozytywistycznego w humanistyce, Kmita J. (red.), Warszawa: PWN. Newmeyer, F. J. 1991. Functional Explanation in Linguistics and the Origins of Language. Language and Communication 11, pp. 3-28. Newmeyer, F. J. 2001. Where Is Functional Explanation? w: M. Andronis, C. Ball, H. Elston, and S. Neuvel (eds.), Proceedings from the Parasessions of the Thirty-Seventh Meeting of the Chicago Linguistic Society, vol. 37/2. Chicago: Chicago Linguistic Society, pp. 99-122. Newmeyer, F. J. 2005. Possible and Probable Languages. A Generative Perspective on Linguistic Typology. Oxford: OUP. Pateman, T. 1985. From nativism to sociolinguistics: integrating a theory of language growth with a theory of speech practices. Journal of the Theory of Social Behaviour 15, pp. 38-59. Paul, H. 1909. Prinzipien der Sprachgeschichte. Halle: Max Niemeyer. Pinker, S. 1994. The Language Instinct: How the Mind Creates Language. New York: William Morrow. Pinker, S., Bloom, P. 1990. Natural language and natural selection. Behavioral and Brain Sciences 13, pp. 707-727, 765-784. Pinker, S., Jackendoff R. 2004. The faculty of language: whats special about it? Cognition, pp. 1 36. Saussure, F de. 1991. Kurs jzykoznawstwa oglnego. Warszawa: PWN Zabrocki, W., Zabrocki T. 1991. Formal and functional explanations for interlingual differences. Lingua Posnaniensis 32/33, pp. 241-251. Zabrocki, W. 2006. Psychologizm i socjologizm w dziejach transformacyjno-generatywnej refleksji nad jzykiem naturalnym. Stuttgart-Pozna: Ernst Klett Sprachen

17