Agnieszka Wieczorek

dr Mariusz Malinowski Wspczesne spoeczestwa latynoamerykaskie

Zapatyci. Walka bez broni.

Kady kto kiedykolwiek by w Ameryce aciskiej, lub po prostu mia z ni do czynienia, wie, e jest to region peen sprzecznoci i paradoksw. Region w ktrym niesychane bogactwo przeplata si z niewyobraaln bied; region, w ktrym s najlepsze z moliwych warunki dla rozwoju i wydajnoci rolnictwa, a ludzie umieraj z godu; region w ktrym w kadym domu znajduje si telewizor, a nie w kadym dostp do biecej wody; region w ktrym jedyn znan form protestw i zmian politycznych s krwawe rewolucje i partyzantki, a tu nagle pojawiaj si Zapatyci 1 stycznia 1994 roku - w Meksyku wchodzi w ycie ukad o wolnym handlu w Ameryce Pnocnej, czyli NAFTA. Jest to niezwykle wane wydarzenie dla kraju. Od tego dnia Meksyk staje si powanym wsplnikiem Stanw Zjednoczonych i Kanady, zyskuje prestiow pozycj w regionie, udowadnia, e nie jest ju krajem trzeciego wiata. Ale ten dzie jest te wany z innego powodu. To wanie wtedy po raz pierwszy dali o sobie zna Zapatyci. 1 stycznia partyzanci z Ejrcito Zapatista de Liberacin Nacional (EZLN) wypowiedzieli rzdowi wojn. Nie bez powodu wybrali wanie t dat. Dzie, w ktrym Meksyk z dum wchodzi na kolejny szczebel rozwoju i staje si powanym partnerem midzynarodowym; by najlepszym momentem, aby pokaza i nagoni jeden z najpowaniejszych problemw z jakimi boryka si kraj problem Indian. Zapatyci wydali Declaracin de la Selva Lancandona, w ktrej wypowiadaj wojn reimowi meksykaskiemu za zbrodnie przeciwko rdzennej ludnoci. dali dymisji rzdu federalnego i przeprowadzenia reformy rolnej1. Na reakcj nie trzeba byo dugo czeka. Rzd wysa wojsko (ponad 12 tys. onierzy2), ktre miao rozprawi si z niepokojcym powstaniem, rodzcym si na poudniu kraju. Zaraz za armi podali dziennikarze, ktrzy mieli relacjonowa przebieg walk. Mia to by kolejny klasyczny konflikt XX w.3 W caej tej wrzawie i emocjach, mao kto zada sobie trud przeczytania deklaracji i dowiedzenia si czego wicej o tym kim s i czego waciwie chc

G. A. Collier, E. Lowery Quaratiello, Basta! Land and the Zapatista Rebellio in Chiapas, Oakland 1994, s. 2 2 Agnieszka Bgda-Brzeziska, Marcin Florian Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy bezpieczestwa informacyjnego we wspczesnym wiecie, Warszawa 2003, s. 97 3 ibidem

zapatyci. Nie ma si te do koca czemu dziwi, powstania Indian i najbiedniejszych grup spoecznych nie s w Ameryce aciskiej niczym nowym. Partyzantka, czy raczej prekursorki partyzantki rodz si w pierwszej poowie XX w. w Nikaragui i Kolumbii, jako oddolne ruchy chopskie. Wykorzystuj niekorzystne warunki terytorialne gry, selw, jako miejsce swojej dziaalnoci i schronienia przed rzdem i wojskiem, ktre nie s w stanie kontrolowa tych obszarw. Jednak prawdziwa partyzantka rodzi si w trakcie rewolucji kubaskiej na przeomie lat 50 i 60. Wydarzenia na Kubie pokazay, e mobilizacja, z pocztku bardzo niewielkiej grupy ludzi, jest w stanie przeksztaci si w rewolucj, znie reim i przeciwstawi si najsilniejszemu mocarstwu na wiecie. Partyzantka kubaska daa pocztek ruchom, ktre po dzi dzie prbuj na wasn rk zmieni rzeczywisto swoich krajw. Niestety, idee wyzwolenia, sprawiedliwoci spoecznej i rwnoci nie wystarczaj do wprowadzenia zmian. Partyzantka to przede wszystkim krwawe walki zbrojne, tysice zabitych, handel ludmi, przemyt narkotykw, porwania, egzekucje i strach. W caej Ameryce aciskiej dziaay i do dzi dziaaj organizacje, ktre wraz z hasami jednoci i wyzwolenia terroryzuj spoeczestwo i uniemoliwiaj normalne funkcjonowanie krajw. Przykadem moe by kolumbijski FARC (Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia), peruwiaskie, nieistniejce ju Sendero Luminoso, czy Sandinistas w Nikaragui. Model jest zasadniczo zawsze ten sam. Pewna grupa spoeczna, biedna, gownie chopi czy robotnicy, postanawia zacz walk o swoje prawa. Idee s w duej mierze lewicowe, komunistyczne, z duym naciskiem na antyimperializm i wyzwolenie si spod wpyww Stanw Zjednoczonych, apel o jedno kontynentu Amerykaskiego i wszystkich jego narodw. Tak te midzy innymi narodzia si Teoria Wyzwolenia, ktra jest wanym elementem FARC. Gdy meksykaski rzd usysza o Ejrcito Zapatista, deklaracjach wolnoci i wojnie przeciwko wadzy, zareagowa natychmiastowo i wydawaoby si stosownie. W mediach ukazyway si informacje o kolejnym ruchu, ktry prbuje sterroryzowa kraj i rozpoczyna walki zbrojne. Dodatkowo rzd celowo podsyca te spekulacje, aby nikt nie dowiedzia si, co zawiera tajemnicza Declaracin de la Selva Lacandona oraz kim s zapatyci. Wtedy wanie miaa miejsce rzecz bez precedensu.

Zapatyci, jako pierwsi na wiecie postanowili uy Internetu jako swojej gwnej broni w walce z niewiedz i ignorancj. Osignli sukces na skal wiatow, a ich dziaania zostay nazwane pierwszym wiatowym postmodernistycznym powstaniem4. Zwolennicy zapatystw umiecili deklaracj i inne ich komunikaty w Internecie. W akcj poparcia wczyy si liczne organizacje pozarzdowe, nawizay si pierwsze kontakty midzy EZLN i NGOs. Powstaa sie wymiany informacji za pomoc e-maili, faksw, telefonw i tworzonych stron WWW. Internet sta si narzdziem do komunikacji i koordynacji choby takich akcji, jak masowe demonstracje popierajce zapatystw w Meksyku, San Francisco, Nowym Jorku oraz wielu innych miastach wiata () W Internecie umieszczono numery telefonw i faksw wysokich przedstawicieli meksykaskiego i amerykaskiego rzdu, zachcajc ludzi do dzwonienia i udzielania swojego poparcia Indianom w Chiapas.5 Co w takim razie zawiera owa synna deklaracja i dlaczego zapatyci zyskali taki rozgos? Deklaracja, pod wymownym tytuem HOY DECIMOS !BASTA! jest sprzeciwem wobec cigego ignorowania problemu Indianina, ktry w rzeczywistoci od pocztkw kolonizacji hiszpaskiej, nigdy nie zosta w peni rozwizany. Indianie stanowi w Meksyku 10% spoeczestwa. Jest to ponad 10 milionw ludzi i jest jednoczenie najwiksz spoeczno rdzennej ludnoci spord wszystkich krajw Ameryki. yj gwnie na poudniu kraju, w stanach Chiapas i Oaxaca. S to te najbiedniejsze regiony kraju, chocia najbardziej zasobne jeli chodzi o surowce mineralne (a propos paradoksw). Sprawa Indian od zawsze stanowia duy problem i nikt nie umia jej rozwiza. Od czasu kiedy Hiszpanie przeksztacili indiaskie ejidos (wsplnoty ziemi i krwi) na encomiendas (niewolnicza praca dla hiszpaskich wacicieli ziemskich i kacykw), Indianie yj w wyobcowaniu i zniewoleniu. Pniej byo jeszcze gorzej, niewolnictwo, wojny o niepodlego, walki, Cesarstwo Francuskie, Ley Lerdo, porifiriat, a do Rewolucji Meksykaskiej. Cay ten okres Indianie nie mogli si doczeka uzyskania swoich praw, rozwizania problemu ziemi i odpowiedniej reformy rolnej. Rewolucja przyniosa nadzieje, ale niestety jak zwykle zwyciya polityka. Rewolucyjna partia nie spenia oczekiwa, Indianie znowu zostali odsunici na dalszy tor, a krajem przez ponad 70 lat rzdzia jedna partia - PRI, okrelana jako p-dyktatura.

4 5

Ibidem, s. 95 Ibidem, s. 97-98

Wobec tego Indianie w kocu powiedzieli Basta! Nie chc ju upokorzenia, biedy i ignorancji, nie chc umiera z godu. Chc pracowa na wasnej ziemi, chc dostpu do suby zdrowia i edukacji, chc sami wybiera swoich przedstawicieli i wadze, chc godnego ycia i rwnych praw6. Ruch zapatystw ewoluowa z biegiem czasu. Pocztkowo doczay si do nich bojwki, ktre wchodziy w starcia z policj i wojskiem, ginli ludzie. Zapatyci stanowczo odcili si od jakichkolwiek aktw agresji. Zaczli systematycznie publikowa deklaracje, akty, apele i odezwy, pokazujc tym samym nie tylko to co chc osign, ale te w jaki sposb. Zapatyci jako pierwsi zdali sobie spraw, e walka zbrojna nie przyniesie im adnej korzyci. Kontynent, na ktrym sia i przemoc s jedynymi znanymi drogami osigania celu, sta si wiadkiem kolejnego paradoksu. Zapatyci nazywani zostali trzeci generacj partyzantki. Postawili kres krwawym walkom i chcieli udowodni, e bez broni bd w stanie osign prawdziwy sukces - sowa s nasz gwn broni7. Ich celem jest uwiadamianie spoeczestwa i zachcenie do mobilizacji i zmian. Podkrelaj, e nie s jedynie ruchem indiaskim, chocia wikszo ich czonkw to wanie Indianie. Walcz dla wszystkich i za wszystkich. S otwarci na inne religie, nie maj ideologii ani jednej doktryny, nie s nacjonalistami, cigle ewoluuj i si zmieniaj. Chc si czy z innymi organizacjami, ktre maj podobne cele, wspieraj demokracj, cho te j krytykuj. Wane decyzje podejmuj wsplnie, s one poprzedzone dugimi rozwaaniami i dyskusjami. Wida wyranie, e zaoenia s wyjtkowe i wrcz utopijne. Jak zatem jest to moliwe? Z pewnoci ogromna si i spoiwem jest dla zapatystw ich przywdca, czy moe raczej podprzywdca jak sam si okrela - subcomendante Marcos charyzmatyczny lider, ktrego kochaj tumy i podziwiaj ludzie na caym wiecie. Kim jest? Naprawd Rafael Guilln, byy student filozofii i wykadowca uniwersytecki, metys. Jest on postaci, ktra niewtpliwie scala cay ruch i wok ktrej gromadzi si najwiksze poparcie. Trudno jest wyobrazi sobie zapatystw bez Marcosa. Jest on

6 7

Declaracin de la Selva Lacandona Gustavo Esteva, Celebracin del Zapatismo, [w:] Mxico Ida y Vuelta. El espejo y la mscara, Mardid 2005, s.23

autorem wikszoci tekstw widniejcych na stronach propagujcych ruch, pisze, prowadzi wiece, udziela wywiadw. Marcos ma wielki dar wypowiadania si. Jego przemwienia porywaj tumy, jego teksty fascynuj. Potrafi mwi prostym jzykiem o trudnych sprawach, dziki czemu dociera do wszystkich warstw spoecznych. Marcos powtarza, e zapatyci chc zainicjowa ruch spoeczny, polityczny i kulturowy, ktrego celem nie bdzie przejcie wadzy, ani zniszczenie systemu politycznego, tylko zmiana kultury politycznej8. I tu wanie tkwi sedno. Zapatyci nie chc wadzy. Marcos tumaczy, e rnica midzy rewolucjonistami (za ktrych si nie uwaaj), a buntownikami9 (ktrymi s) jest taka, e rewolucjonici przeksztacaj si w politykw, poniewa uwaaj, e zmiany wprowadzi mona jedynie odgrnie. Buntownicy natomiast organizuj masy i oddolnie prbuj zmieni spoeczestwo bez koniecznoci przejcia wadzy10. Chc nauczy ludzi, e mona i inn drog i mona dokonywa wielkich zmian bez stosowania przemocy i terroru. Marcos odcina si te od porwna z ideami komunistycznej rwnoci - Nie dymy do powrotu do prymitywnego komunizmu, ani rwnoci za wszelk cen11. Ich cele s o wiele dalej posunite. Chc stworzy now jako w polityce i spoeczestwie. Wybrali dug, mudn i najtrudniejsz z moliwych drog, bo mwi, e tylko taka ma sens i robi to nie dla siebie, tylko dla swoich dzieci, ktre moe doczekaj dnia, gdy te zmiany zaczn wreszcie nastpowa. Mwic o zmianach, naley teraz podsumowa, to udao si zapatystom osign przez 16 lat jawnej dziaalnoci? Zyskanie rozgosu na caym wiecie ju od pocztkw istnienia, wsppraca z organizacjami, cmites zapatistas dziaajce w wielu krajach, solidarno i poparcie ludzi, w tym wielu artystw (m. in. Manu Chao jest zapatyst), tysice artykuw, filmw, ksiek, monografii na ich temat (w Stanach Zjednoczonych na uniwersytetach prowadzone s osobne przedmioty dotyczce kwestii zapatystw)Wiemy, e wiat si dowiedzia i ich wspiera, ale co na wszystko Meksyk?

Yvon Le Bot, Presente, Pasado y futuro del Zapatismo, [w:] Mxico Ida y Vuelta. El espejo y la mscara, Mardid 2005 s.43 9 hiszp.. rebelde 10 Wywiad z subcomendante Marcosem, przeprowadzony przez dziennikarza Vincente Scherera, [w:] Mxico Ida y Vuelta. El espejo y la mscara, Mardid 2005s. 79 11 Ibidem s.72

Negocjacje z rzdem PRI w latach 90 nie przynosiy dobrych rezultatw. Nadzieja pojawia si, gdy w 2000 roku wybory prezydenckie wygrywa Vincente Fox, pierwszy od 72 lat prezydent z opozycyjnej partii, koczc tym samym monopol na wadze, jak do tej pory miaa PRI. Dochodzi do rozmw i porozumie w San Andrs, ktre kocz si projektem Cocopa, ktry mia wprowadzi zmiany do konstytucji gwarantujce Indianom prawa do odrbnoci kulturowej i etnicznej, poszanowanie dla jzykw i dialektw indiaskich (w Meksyku istnieje 57 etni indiaskich) gwarancj wasnoci ziemskiej oraz autonomi. Projekt ten by absolutnie rewolucyjny i dawa Indianom nadzieje, e po tak dugim czasie i walkach, wreszcie bd mogli osign swoje cele. 5 grudnia 2000 roku Fox wysya Ley Cocopa do kongresu, jako jedn ze swoich pierwszych decyzji, inicjatyw prezydenck. Par miesicy pniej zapatyci organizuj marsz pod hasem Marcha India por la dignidad, ktry zacz 24 lutego 2001 roku w San Cristbal de las Casas, stolicy Chiapas i szed przez ca drog, a do stolicy kraju, robic po drodze przystanki i okrenia, zatrzymujc si w miastach i miasteczkach (m. in. wanych orodkach Rewolucji Meksykaskiej). Marsz zyska niesychane poparcie spoeczestwa, drog ledziy media, bya to istna droga ku wolnoci. 2 tygodnie, 3 tysice kilometrw, 12 stanw. W kocu 11 marca docieraj do Mexico City organizujc ogromny wiec poparcia na synnym placu Zcalo. Pierwszy raz w historii Indianie dostaj pozwolenie wejcia do Trybunau i wygoszenia swoich racji. 28 marca ma miejsce wystpienie comendante Esther, ktra na oczach narodu przedstawia postulaty zapatystw. Fakt, e jako gwnego mwc wyznaczono kobiet rwnie spotka si z uznaniem. Zapatyci walcz o rwnouprawnienie kobiet, w swoich deklaracjach bardzo czsto poruszaj te kwestie. Wydawao si, e cel zosta osignity. Niestety, rzd meksykaski mia inne plany. W zasadzie nigdy nawet nie myla, eby Ley Cocopa wprowadzi w ycie, wizaoby si to z powanymi problemami, ktrych przecie nie chcia sobie sam sprawia. Ustawa zostaa oczywicie przegosowana i zatwierdzona. Jednak jedyne, co miaa wsplnego z pierwowzorem to tytu. Kongres jednogonie przyj zmiany, ktre w efekcie byy zaprzeczeniem pierwotnych porozumie. Bez mrugnicia okiem, ani komentarza, w jednej chwili ustawa, ktra miaa by przeomem i wreszcie zmieni pozycj Indian, przekrelia wszelkie nadzieje jakie za sob niosa.

Rzd obawia si poparcia spoeczestwa, widzia, e zapatyci szybko si rozwijaj, wobec tego stanowili due niebezpieczestwo. Musieli dziaa, czyli pokaza kto w tym kraju naprawd rzdzi. Wszelkie romantyczne idee legy w gruzach. Zapatyci powtarzaj, e mimo wszystko si nie poddadz. Meksyk istnieje ju 200 lat jako niezaleny nard i przez cay ten czas Indianie byli jego fundamentaln czci () Indianie nie znikn nagle od jakiejkolwiek kampanii, bomby czy innej broni jakiej uywaj12 mwi Marcos. Problem Indianina w kocu trzeba bdzie rozwiza. Zapatyci chc, eby da Indianom szans. Chc, aby da im wadz i autonomi na wasnych terytoriach, chc dosta moliwo pokazania wadzom, e potrafi o siebie zadba i si zorganizowa, skoro od 500 lat nikomu si nie udao, to dlaczego nie? Jak teraz wyglda, ycie Indianina zapatysty? - Czym jest dla ciebie ndza13 Marcos? pyta si Vincente Scherer, dziennikarz, ktry 10 marca 2001 roku przeprowadzi wywiad z subcomendante Marcosem. -To dziewczynka. Dziewczynka, ktra umara mi na rekach, miaa mniej ni pi lat, od gorczki, w comunidad de Las Tazas, bo nie byo lekarstwa, eby obniy temperatur, zmara mi na rkach. Prbowalimy obniy gorczk wod, mokrymi cierkami, mylimy j itd., ja i jej ojciec. Odesza. Nie potrzebowaa operacji ani szpitala. Potrzebowaa jednej tabletki, antybiotyku. To paradoksalne, bo w dodatku ta dziewczynka nawet si nigdy nie urodzia, nie miaa aktu narodzin. Czy jest co gorszego ni narodziny i mier bez zauwaenia?14 Takich y i mierci jest wiele. A w dodatku to ycie jest pene upokorzenia, wynikajcego z nietolerancji spoeczestwa, niemoliwoci zdobycia pracy, edukacji (wielu Indian nie zna hiszpaskiego), dostpu do suby zdrowia. Zapatyci prbowali zwrci uwag na problemy ju wczeniej. Jednak adne instytucje pastwowe nie reagoway. W kocu powiedzieli Basta! Bd walczy do koca i s przekonani co do swoich racji. Czasami sami si nie rozumiemy. Ale jestemy szczerzy i uczciwi, chcielibymy aby politycy mogli to samo powiedzie o

12 13

Ibidem, s. 74 misera 14 Ibidem, s. 78

sobie15. Mwi, e nie chwyc nigdy za bro, nie zmieni swojej drogi. Wiedz, e bdzie trudna i duga, e jeszcze duo przed nimi, ale maj nadziej. Zapatyci ju wygrali. Rozpoczli ruch, ktry wydawaoby si jest niemoliwy do zrealizowania w Ameryce aciskiej. Osigajc wsparcie i popularno na caym wiecie pokazuj jak silna i wana jest, niezalenie od kultury, wiary, ani szerokoci geograficznej, potrzeba pokoju i pokojowych rozwiza oraz odrzucenie przemocy. Miejmy nadziej, e ten paradoks zamieni si kiedy w przykad dla innych, bo przecie wane jest nie to co si robi, tylko jak si to robi. A cytujc jeszcze na koniec subcomendante Marcosa, dodam, e jeeli kto musi sign po bro, eby uwiarygodni swoje przekonania, to znaczy, e s to marne przekonania16.

BIBLIOGRAFIA: 1. Ramn Lopes (seleccin), Mxico Ida y Vuelta. El espejo y la mscara, Mardid 2005 2. Declaracin de la Selva Lacandona http://www.ezln.org/documentos/1994/199312xx.es.htm 3. Agnieszka Bgda-Brzeziska, Marcin Florian Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy bezpieczestwa informacyjnego we wspczesnym wiecie,

Warszawa 2003 4. Tadeusz epkowski, Historia Meksyku, wyd. Ossolineum, 1986

15 16

Ibidem, s.75 Ibidem, s.80