OBWODY ELEKTRYCZNE

ARR1302 Semestr 3

Obwody elektryczne
Dr in.. Adam Gubaski Pok. 205/7 D1 Konsultacje: wt. 11-13 r. 13-15 eportal.eny.pwr.wroc.pl oe1

Obwody elektryczne
Cel zaj : Umiejtno obliczania stanu ustalonego w obwodach RLC przy wymuszeniu sinusoidalnym z wykorzystaniem: rwna Kirchhoffa, zasady superpozycji, metody prdw oczkowych, metody potencjaw wzowych., twierdzenia Thevenina. Rozwizywanie obwodw ze sprzeniem magnetycznym. Wyznaczanie parametrw czwrnikw. Rozwizywanie obwodw trjfazowych. Skadowe symetryczne. Zawarto kursu: Liniowy obwd elektryczny przy wymuszeniu sinusoidalnym. Metoda symboliczna. Prawa i twierdzenia teorii obwodw w zapisie symbolicznym. Wykresy wskazowe. Moc zespolona. Rezonans. Obwody ze sprzeniem magnetycznym. Czwrniki. Ukady trjfazowe. Metoda skadowych symetrycznych.

Obwody elektryczne
Literatura podstawowa: 1. S. Osowski, K. Siwek, M. miaek Teoria Obwodw, Oficyna Wydawnicza 2. Politechniki Warszawskiej, 2006. 2. S. Bolkowski - Teoria Obwodw Elektrycznych -WNT 1995 ; 3. Opracowania wewntrzne Zakadu Elektrotechniki Teoretycznej Literatura uzupeniajca: M. Uruski, W. Wolski - Teoria Obwodw t. I, II - skrypt P.Wr. K. Mikoajuk, Z. Trzaska - Elektrotechnika Teoretyczna - PWN 1984 J. Osiowski, J. Szabatin - Podstawy Teorii Obwodw t. I, II - WNT 1992 - 1995

Warunki zaliczenia: egzamin 1 termin: 16.06.2010 2 termin: 23.06.2010

Obwody elektryczne
Teoria obwodw stanowi jedn z dziedzin elektrotechniki zajmujc si stron teoretyczn zjawisk wystpujcych w obwodach elektrycznych, w tym metodami analizy rozpywu prdw i rozkadu napi w obwodzie w stanie ustalonym i nieustalonym. Przyjmuje si, e nonikami elektrycznoci s czstki elementarne: elektrony i protony. W przypadku przewodnikw elektrycznych najwaniejsz rol odgrywaj elektrony swobodne, stanowice trwae noniki ujemnego adunku q, wyzwolone z przycigania jdra atomu oraz jony, stanowice czsteczki naadowane dodatnio lub ujemnie. Elektron ma adunek elektryczny rwny e = 1,602 176 487(40)1019C i mas spoczynkow me 9,109381031 kg Prd elektryczny powstaje jako uporzdkowany ruch adunkw elektrycznych i jest utosamiany w teorii obwodw z pojciem natenia prdu elektrycznego. Jest wielkoci skalarn, a jej jednostk w ukadzie SI jest amper (A). Kademu punktowi w rodowisku przewodzcym prd elektryczny mona przyporzdkowa pewien potencja mierzony wzgldem punktu odniesienia. Rnica potencjaw midzy dwoma punktami tego rodowiska nazywana jest napiciem elektrycznym. Jednostk napicia elektrycznego jest volt (V).

Obwody elektryczne

B
E

VA = lim q0 0

dW
A

q0

= E dl
A
dl
A U AB

U AB = E dl = E dl + E dl = E dl E dl = VA VB
A A A B

dq i (t ) = dt

Obwody elektryczne
Obwd elektryczny suy do przekazywania energii elektrycznej ze rde energii do odbiornikw. Za obwd elektryczny bdziemy uwaa takie poczenie elementw, ktre umoliwia przepyw prdu. Z teori obwodw zwizane jest pojcie sygnau. Rozrniamy sygnay: - napiciowe ( napicia ), u(t) - prdowe ( prdy ), i(t) - elektromagnetyczne ( fale elektromagnetyczne ) i wiele innych.

Obwody elektryczne
Jeeli rozmiary obwodu s mae w porwnaniu z dugoci fali elektromagnetycznej sygnau to wwczas mwimy, ze obwd ma skupione elementy ( parametry ) pomijamy rozmiary geometryczne elementu. np. dla 50 Hz dugo fali = c f 6000km i obwody o rozmiarach rzdu kilkunastu kilometrw mona uwaa za skupione. Linie energetyczne o dugoci setek kilometrw stanowi obwody o tzw. parametrach rozoonych musimy wwczas uwzgldni rozmiary geometryczne.

Obwody elektryczne
Obwody elektryczne charakteryzuj si okrelon budow tzw. struktur. W strukturze obwodu wyrnia si: oczka gazie wzy. Gazie utworzone s z elementw obwodu. Elementem obwodu jest jego cz niepodzielna pod wzgldem funkcjonalnym, bez utraty cech charakterystycznych. Elementami s np. oporniki, kondensatory, cewki, akumulatory itp.

Obwody elektryczne
Elementy dzielimy na: - aktywne -pasywne. Element aktywny wytwarza energi kosztem innej postaci energii: - mechanicznej generator - chemicznej ogniwo, akumulator - sonecznej ogniwa fotowoltaiczne - itd. Elementy pasywne: - zachowawcze- akumulujce ( cewka, kondensator ) - rozpraszajce ( rezystor ). Elementy posiadaj zaciski suce do doprowadzania sygnau, dwu-, trzy-, cztery lub wicej zaciskowe.( dwjniki, trjniki, czwrniki, itd. )

Obwody elektryczne
Elementy pasywne, dwu zaciskowe - strzakowanie Napicie i prd strzakuje si przeciwsobnie ( nasza umowa ).

Va

Vb u = uab = Va Vb u

Na elemencie pasywnym zawsze

t

uidt 0

Obwody elektryczne
Przykady elementw pasywnych: Opornik, rezystor - opisuje si zalenoci midzy u i i ( sygnay )
u

tg = R

Liniowy - u =R i R parametr zwany rezystancj lub oporem [R ] = 1 ( Ohm ) 1 = G - kondunktancja, przewodno [G ] = 1S ( Simens ) R

Obwody elektryczne
Nie zawsze element rezystancyjny musi mie charakterystyk liniow ( np. warystor )

Obwody elektryczne
Najczciej opornik jest wykonywany z metalowego drutu. Jeeli drut ma dugo l, pole przekroju poprzecznego S i rezystancj waciw ( rezystywno ) , to rezystancja opornika jest wprost proporcjonalna do l i , a odwrotnie proporcjonalna do S, std R=l/S.

Obwody elektryczne
Kolor Warto 1 pasek brak srebrny zoty czarny brzowy czerwony pomaraczowy ty zielony niebieski fioletowy szary biay 2 pasek Mnonik 3 pasek 0,01 0,1 x1 x 10 x 100 x1k x 10 k x 100 k x1M x 10 M Tolerancja 4 pasek 20 10 5 20 1 2 3 0,1 0,5 0,25 0,1 0,05 Wspczynnik temp. ppm/K Ostatni pasek

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

200 100 50 15 25 10 5 1

Obwody elektryczne
Uwagi: - paskw lub kropek jest trzy, cztery, pi lub sze jeli jest ich trzy, to wszystkie trzy oznaczaj oporno (w tym trzeci oznacza mnonik), a tolerancja wynosi 20% jeli jest ich cztery, to trzy pierwsze oznaczaj (tak jak w przypadku powyej) oporno, a czwarty tolerancj jeli jest ich pi, to trzy pierwsze oznaczaj cyfry opornoci, czwarty mnonik, a pity tolerancj jeli jest ich sze, to jest to opornik precyzyjny i trzy pierwsze oznaczaj cyfry opornoci, czwarty mnonik, pity tolerancj, szsty temperaturowy wspczynnik rezystancji (ten pasek moe znajdowa si na samym brzegu opornika) pierwsz cyfr oznacza pasek bliszy koca, a midzy mnonikiem i tolerancj jest czasem wikszy odstp stare oporniki s oznakowane: 1 cyfra kolor opornika 2 cyfra kolor paska mnonik kolor kropki

Obwody elektryczne
Szereg wartoci - wartoci nominalne ("znamionowe") rezystancji opornikw i Pojemnoci kondensatorw produkowanych seryjnie pochodz z ustalonej w tym celu tabeli szeregw.

Obwody elektryczne
Cewka, zwojnica opisuje si sygnaami , i ( =w )

[ ] = 1Wb

Weber

u u= L d dt

Cewka, zwana inaczej induktorem, naley do klasy elementw pasywnych. Ma ona zdolno gromadzenia energii w polu magnetycznym. Cewce idealnej przypisuje si tylko jedn waciwo, zwan indukcyjnoci wasn (w skrcie indukcyjnoci) i oznacza liter L. Dla cewki liniowej indukcyjno definiuje si jako stosunek strumienia Y skojarzonego z cewk do prdu pyncego przez ni, to znaczy Dla liniowej =L i , L parametr - indukcyjno wasna

[L] = 1H

Henr

Obwody elektryczne
Napicie cewki wyraane jest jako pochodna strumienia wzgldem czasu

d di u=w =L dt dt

W przypadku cewki liniowej, dla ktrej strumie jest iloczynem prdu i indukcyjnoci, , relacja napiciowo-prdowa upraszcza si do postaci Jest to element zachowawczy

1 1 2 i = idt ' , WL = Li L 2

Obwody elektryczne
drut Ptla koowa

cylinder selenoid

Linia 2-przewodowa

toroid

Kabel koncentryczny pyta

Obwody elektryczne
Zauwamy, e przy staej wartoci indukcyjnoci i prdu cewki, napicie na niej jest rwne zeru, gdy pochodna staej wzgldem czasu jest rwna zeru. Std cewka w stanie ustalonym obwodu, przy prdzie staym zachowuje si jak zwarcie (napicie midzy kocwkami elementu jest rwne zeru). Interesujce zjawiska powstaj w ukadzie dwch cewek pooonych blisko siebie, w ktrych zachodzi wzajemne przenikanie si strumieni magnetycznych. Jeli dwie cewki o indukcyjnociach wasnych i s tak usytuowane, e strumie wytworzony przez jedn z nich przenika drug, to takie cewki nazywamy sprzonymi magnetycznie.

i1

L1 u1 M

i2

L2 u2

Obwody elektryczne
Obok indukcyjnoci wasnej, dla cewek sprzonych wprowadza si pojcie indukcyjnoci wzajemnej M

M=

21

i1

12

i2

gdzie 21 oznacza strumie skojarzony z cewk drug, wytworzony przez prd pyncy w cewce pierwszej, a 12 strumie skojarzony z cewk pierwsz, wytworzony przez prd pyncy w cewce drugiej. Jednostk indukcyjnoci wzajemnej jest henr. Istnienie sprzenia magnetycznego powoduje indukowanie si napi na cewce pierwszej wskutek zmian prdu pyncego w cewce drugiej (i na odwrt). Zgodnie z prawem indukcji elektromagnetycznej napicia obu cewek wytworzone na skutek indukcji wzajemnej okrelone s wzorami

di1 di2 u1 = L1 M dt dt

di2 di1 u2 = L2 M dt dt

Obwody elektryczne
Znak plus lub minus wystpujcy we wzorze zaley od rodzaju sprzenia: ( + ) - sprzenie zgodne ( dodatnie ) ( - ) - sprzenie przeciwne ( ujemne ). W tym celu wprowadza si pojcie zaciskw jednakoimiennych ( * ) Jeeli prdy do zaciskw jednakoimiennych jednoczenie wpywaj lub wypywaj to strumie wasny i wzajemny si dodaj . Wtedy istnieje sprzenie dodatnie

Z powyszych zalenoci wynika, e w elementach sprzonych magnetycznie energia elektryczna moe by przekazywana z jednego elementu do drugiego za porednictwem pola magnetycznego. Co wicej, nawet przy braku przepywu prdu przez cewk, moe na niej pojawi si napicie pochodzce ze sprzenia magnetycznego od cewki drugiej.

Obwody elektryczne
Kondensator opisuje si sygnaami u i q

[q ] = 1C

Culomb

Kondensator jest elementem pasywnym w ktrym moe gromadzi si energia w polu elektrycznym. Kondensatorowi idealnemu przypisuje si tylko jedn waciwo, zwan pojemnoci C. W przypadku kondensatora liniowego pojemno jest definiowana jako stosunek adunku q zgromadzonego w kondensatorze do napicia midzy okadkami tego kondensatora Dla liniowego q = C u C parametr pojemno [C ] = 1F Farad Jest to element zachowawczy 1 u
1 u = D idt ' , q = idt ' , WC = Cu 2 2
t t

=D

elastancja

i C

i=

dq dt

. Zaleno wica napicie i prd kondensatora dana jest w postaci rwnania rniczkowego Podobnie jak w przypadku cewki, jeli napicie na zaciskach kondensatora jest stae, to jego prd jest rwny zeru (pochodna staej wzgldem czasu jest rwna zeru). Kondensator zachowuje si wtedy jak przerwa (mimo istnienia napicia prd nie pynie).

Obwody elektryczne
Tak przedstawione elementy s wyidealizowane idealne

idealne rzeczywisty
L RL

Ru

Obwody elektryczne
Ga zbir tak poczonych elementw, tak e na zewntrz wyprowadzone s tylko dwa zaciski zwane wzami kocwkami gazi. Wze sieci to kocwka gazi do ktrej mog by podczone inne gazie ( 1, 2, 3 itd. ) Najprostsze poczenia gazi to:
szeregowe rwnolege
R1 i1
u G1 G2 G3

R2

i2

R3

i3

Pynie ten sam prd Na kadej gazi jest to samo napicie

i = i1 = i2 = i3 u = u1 = u2 = u3

Oczkiem obwodu nazywamy zbir gazi tworzcych drog zamknit i o takiej wasnoci, e po usuniciu dowolnej gazi pozostae nie tworz drogi zamknitej. Obwd rozgany - zawiera wicej ni jedno oczko.

Obwody elektryczne
Elementy aktywne rda Idealne, niesterowalne
napiciowe
u

prdowe

I zr

I zr
u

Obwody elektryczne
rda sterowane
rdo napiciowe sterowane prdowo

i1 ri1
rdo napiciowe sterowane napiciowo

u1
rdo prdowe sterowane napiciowo

u1
qu1

u1
rdo prdowe sterowane prdowo

i1
i1

Obwody elektryczne
Wielkoci r, oraz q i stanowi wspczynniki proporcjonalnoci midzy wielkoci sterujc i sterowan tych rde. Przyjmuj one najczciej wartoci rzeczywiste, cho w rnego rodzaju modelach mog by rwnie opisane liczb zespolon. Naley nadmieni, e rda sterowane stanowi bardzo popularne modele wielu elementw elektrycznych i elektronicznych, takich jak transformatory idealne, maszyny elektryczne, tranzystory bipolarne i polowe, wzmacniacze operacyjne napiciowe i prdowe, itp.

Obwody elektryczne
Prawa Kirchhoffa
Prdowe Prawo Kirchoffa ( PPK )

i
n

=0

i1 + i2 + i3 i4 i5 = 0

Obwody elektryczne
Napiciowe Prawo Kirchoffa ( NPK ): Suma napi i si elektromotorycznych w kadym oczku obwodu elektrycznego jest rwna zeru.

u
k

Ek = 0

u2 u1 u4 E4 u3

u1 + u2 + u3 u4 + E4 = 0

Obwody elektryczne
Sygnay sinusoidalne, zwane rwnie harmonicznymi, s opisane w dziedzinie czasu nastpujcym wzorem (w opisie przyjto oznaczenie sygnau napiciowego)

u (t ) = U m sin(t + )

u(t) - warto chwilowa napicia, Um - warto maksymalna (szczytowa) napicia, zwana rwnie amplitud, - faza pocztkowa napicia odpowiadajca chwili t=0, t+ - kt fazowy napicia w chwili t, = 2f - pulsacja mierzona w radianach na sekund, f =1/T - czstotliwo mierzona w hercach (Hz), T - okres przebiegu sinusoidalnego.

Obwody elektryczne

UWAGA: Wartoci chwilowe sygnaw bdziemy oznacza ma liter, a wartoci maksymalne, skuteczne i wielkoci operatorowe du.