Druk nr 340

Warszawa, 7 marca 2012 r. SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ VII kadencja

Pani Ewa Kopacz Marszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. i na podstawie art. 32 ust. 2 regulaminu Sejmu niej podpisani posowie wnosz projekt ustawy:

- o zmianie ustawy - Kodeks karny.

Do reprezentowania wnioskodawcw w pracach nad projektem ustawy upowaniamy pana posa Roberta Biedronia. (-) Maciej Banaszak; (-) Piotr Pawe Bau; (-) Robert Biedro; (-) Bartomiej Bodio; (-) Jerzy Borkowski; (-) Artur Bramora; (-) Jan Cedzyski; (-) Piotr Chmielowski; (-) Artur Dbski; (-) Marek Domaracki; (-) Dariusz Cezar Dziadzio; (-) Wincenty Elsner; (-) Artur Grczyski; (-) Anna Grodzka; (-) Micha Kabaciski; (-) Adam Kpiski; (-) Krzysztof Kosowski; (-) Henryk Kmiecik; (-) Sawomir Kopyciski; (-) Roman Kotliski; (-) Jacek Kwiatkowski; (-) Andrzej Lewandowski; (-) Tomasz Makowski; (-) Magorzata Marcinkiewicz; (-) Maciej Mroczek; (-) Jacek Najder; (-) Wanda Nowicka; (-) Micha Tomasz Pacholski; (-) Janusz Palikot; (-) Wojciech Penkalski; (-) Andrzej Pitak; (-) Zofia Popioek; (-) Marek Poznaski; (-) Andrzej Rozenek; (-) Adam Rybakowicz; (-) Armand Kamil Ryfiski; (-) Pawe Sajak; (-) Marek Stolarski; (-) Halina SzymiecRaczyska; (-) Maciej Wydrzyski.

Ustawa z dnia ......... 2012 r. o zmianie ustawy Kodeks karny

Art. 1. W ustawie z 06 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, Nr 128, poz. 840, z 1999 r. Nr 64, poz. 729, Nr 83, poz. 931, z 2000 r. Nr 48, poz. 548, Nr 93, poz. 1027, Nr 116, poz. 1216, z 2001 r. Nr 98, poz. 1071, z 2003 r. Nr 111, poz. 1061, Nr 121, poz. 1142, Nr 179, poz. 1750, Nr 199, poz. 1935, Nr 228, poz. 2255, 2004 r. Nr 25, poz. 219, Nr 69, poz. 626, Nr 93, poz. 889, Nr 243, poz. 2426, z 2005 r. Nr 86, poz. 732, Nr 90, poz. 757, Nr 132, poz. 1109, Nr 163, poz. 1363, Nr 178, poz. 1479, Nr 180, poz. 1493, z 2006 r. Nr 190, poz. 1409, Nr 218, poz. 1592, Nr 226, poz. 1648, z 2007 r. Nr 89, poz. 589, Nr 123, poz. 850, Nr 124, poz. 859, Nr 192, poz. 1378, z 2008 r. Nr 90, poz. 560, Nr 122, poz. 782, Nr 171, poz. 1056, Nr 173, poz. 1080, Nr 214, poz. 1344, z 2009 r. Nr 62, poz. 504, Nr 63, poz. 533, Nr 166, poz. 1317, Nr 168, poz. 1323, Nr 190, poz. 1474, Nr 201, poz. 1540, Nr 206, poz. 1589, z 2010 r. Nr 7, poz. 46, Nr 40, poz. 227 i 229, Nr 98, poz. 625 i 626, Nr 125, poz. 842, Nr 127, poz. 857, Nr 152, poz. 1018 i poz. 1021, Nr 182, poz. 1228, Nr 225, poz. 1474, Nr 240, poz. 1602, z 2011 r. Nr 17, poz. 78, Nr 24, poz. 130. Nr 39, poz. 202, Nr 48, poz. 245, Nr 72, poz. 381, Nr 94, poz. 549, Nr 117, poz. 678, Nr 129, poz. 734, Nr 133, poz. 767, Nr 160, poz. 964, Nr 191, poz. 1135) wprowadza si nastpujce zmiany: 1) art. 119 1 otrzymuje brzmienie: 1 Kto stosuje przemoc lub grob bezprawn wobec grupy osb lub poszczeglnej osoby z powodu przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej, z powodu bezwyznaniowoci lub ze wzgldu na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn, podlega karze pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do lat 5. 2) art. 256 1 otrzymuje brzmienie: 1 Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrj pastwa albo nawouje do nienawici na tle rnic narodowociowych, etnicznych, rasowych,

wyznaniowych albo ze wzgldu na bezwyznaniowo, pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do lat 2. 3) art. 257 otrzymuje brzmienie: Art. 257. Kto publicznie zniewaa grup ludnoci albo poszczegln osob z powodu przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu bezwyznaniowoci, jak rwnie ze wzgldu na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn lub z takich powodw narusza nietykalno cielesn innej osoby, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3. Art. 2. Ustawa wchodzi w ycie z chwil ogoszenia.

UZASADNIENIE Niniejszy projekt bezporednio nawizuje do projektu nowelizacji ustawy z 06 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z pn. zm.; dalej jako kodeks karny lub kk), nad ktrym pracowa Sejm VI kadencji (druk sejmowy numer 4253 z 18 kwietnia 2011 roku). Projekty te rni si od siebie jedynie w zakresie czci proponowanych zmian art. 256 1 kk. W niniejszym projekcie uwzgldniono uwagi krytyczne zgoszone pod adresem poprzedniego projektu odnonie opisu czynnoci sprawczych art. 256 1 kk, wyraone m.in. podczas jego publicznej prezentacji (3 marca 2011 roku w Austriackim Forum Kultury w Warszawie), podczas konferencji naukowej Przestpstwa z nienawici w Polsce (17 maja 2011 roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu), podczas spotkania organizacji popierajcych projekt w Ministerstwie Sprawiedliwoci (19 maja 2011 roku), podczas debaty sejmowej po pierwszym czytaniu poprzednika niniejszego projektu (13 lipca 2011 roku) oraz w uwagach Sdu Najwyszego (pismo znak BSA II 021 90/11 z 04 sierpnia 2011 roku), stanowisku Rady Ministrw (pismo znak DL-P-I-400-9/11 z 29 sierpnia 2011 roku). Uzasadnienie niniejszego projektu odnosi si te do uwag i zastrzee, ktre pojawiy si wobec poprzedniego projektu przy w/w okazjach. Prawo karne jako cz antydyskryminacyjnej polityki pastwa Zasadniczym celem proponowanej nowelizacji jest zapewnienie skutecznej ochrony prawnokarnej przed przestpstwami popenianymi z nienawici (hate crimes) z uwagi na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno oraz orientacj seksualn. Naley przy tym wyranie podkreli, e dziaanie pastwa w zakresie przeciwdziaania dyskryminacji nie moe ograniczy si do reakcji na jej najjaskrawsze przypadki. Pastwo winno nie tylko reagowa na dyskryminacj - pastwo powinno jej przede wszystkim zapobiega, nie tylko rodkami prewencji oglnej, ale przede wszystkim podnoszc wiadomo spoeczn dziaaniami owiatowymi i edukacyjnymi. Nie ulega wtpliwoci, e nowoczesne spoeczestwa czerpi swoj si, bogactwo i elastyczno z tolerancji w kwestiach wiatopogldowych (jak religia) oraz akceptacji dla rnorodnoci spoecznej, obejmujcej pe, wiek, orientacj seksualn, tosamo pciow, niepenosprawno oraz przynaleno rasow, etniczn i narodow. Nowoczesne pastwo korzysta z rnorodnoci spoecznej, nierzadko buduje na niej cz swojego kapitau spoecznego, natomiast w adnym razie nie traktuje jej jako obcienia czy problemu, ktry trzeba rozwiza poprzez podziay
3

spoeczne, wykluczenie spoeczne i kulturowe czy lansowanie fikcji homogenicznoci spoecznej. Wzajemna nieufno, niech czy wrcz wrogo wobec obcych oraz sztywne podziay spoeczne, zwaszcza zakorzenione w kulturze, wywouj napicia spoeczne i podkopuj si kadego pastwa. Take Polska winna rozwija i utrwala tolerancj i akceptacj w powyszym zakresie. Jednoczenie trzeba mie wiadomo, e osignicie poziomu, na ktrym do dyskryminacji o charakterze kryminalnym ju nie dochodzi, nie nastpio jeszcze w adnym kraju zachodniego krgu kulturowego; nawet stawiane za wzr akceptacji i tolerancji Szwecja, Holandia i Hiszpania nie wyeliminoway dyskryminacji ani tym bardziej - przestpczoci z nienawici. Tymczasem Polska nie jest nawet na pocztku drogi do tego celu. W toku edukacji szkolnej stereotypy i uprzedzenia, ktre przenikaj panujc w Polsce kultur, nie ulegaj rozproszeniu ani osabieniu, a nierzadko s wzmacniane, pastwo nie ma bowiem adnej oferty wychowawczej w tym zakresie i pozostawia sprawy swojemu biegowi. Pastwo nie oddziauje take na doros cz spoeczestwa. Tymczasem panujca kultura nie przewiduje otwartoci na rnorodno, akceptacj i tolerancj traktuje jako zbdne, zachca i skania do podziaw spoecznych, wartociujcych ocen, braku zaufania, niechci, stygmatyzacji i ekskluzji spoecznej. To z nich wywodzi si dyskryminacja, to z nich wywodzi si przestpczo motywowana nienawici, uprzedzeniami. Jak podnoszono szereg razy w toku prac i konsultacji poprzednika niniejszego projektu, prawo karne ma charakter ultima ratio. Nie oznacza to wszake, e pastwo ma zrezygnowa z wprowadzenia instrumentw pozwalajcych na reakcj na przestpczo z nienawici znajdujc mocne oparcie w panujcej kulturze. Zwaszcza w okresie, ktry pastwo powinno wykorzysta na podniesienie wiadomoci spoecznej, regulacje w tym zakresie s potrzebne jako ostatnie, a nie jedyne, ogniwo chronice przed zjawiskiem dyskryminacji i jego najciszymi przejawami. Uzasadnienie dla uycia ultima ratio jest ju dzi (patrz niej). Warto w tym kontekcie przypomnie jako swego rodzaju przestrog okolicznoci, ktre doprowadziy do przyjcia w USA federalnej (oglnokrajowej) ustawy znanej jako Matthew Shepard and James Byrd, Jr. Hate Crimes Prevention Act, uchwalonej przez Kongres USA 22 padziernika 2009 roku, rozszerzajcej federaln ochron przed przestpstwami z nienawici o przesanki pci (gender), orientacji seksualnej (sexual orientation), tosamoci pciowej (gender identity) oraz niepenej sprawnoci (disability); wczeniejsza legislacja federalna dotyczya tylko przynalenoci rasowej, etnicznej, narodowej i wyznaniowej. W nazwie ustawy upamitniono Matthew Sheparda ofiar homofobicznego pobicia ze skutkiem miertelnym z 1998 roku oraz Jamesa Byrda ofiar zabjstwa na tle rasowym,
4

rwnie z 1998 roku. Szczeglnie przypadek Matthew Sheparda, modego (w chwili mierci mia niespena 22 lata) geja z Wyoming, uprowadzonego, okradzionego, torturowanego i pozostawionego na mier (obu sprawcw skazano na kar podwjnego doywotniego pozbawienia wolnoci bez moliwoci zwolnienia), wstrzsn opini publiczn w USA i zainicjowa zmian prawa. Dopiero mier Matthew Sheparda uwiadomia odpowiednio duej czci spoeczestwa amerykaskiego (oraz amerykaskiej klasy politycznej), e problem homofobii, zakorzenionej w kulturze rwnie mocno, jak w Polsce, nie moe by zbywany, e wymaga rozwizania take w sferze prawa karnego i to na szczeblu federalnym. W wietle przedstawionych niej danych jest oczywiste, e nie mona dzi ulec pokusie i stwierdzi, e zmiany wymagaj kultura i wiadomo spoeczna, a nie prawo, w tym prawo karne. Takie podejcie jest w istocie zaproszeniem do bezczynnoci. Co gorsze, oznacza ono rwnie przyzwolenie na dyskryminacj. Paradoksalnie, zmiana prawa jest najatwiejszym do wykonania i najmniej kosztownym zadaniem pastwa w walce z dyskryminacj. Projektowana zmiana w wietle ponadustawowych aktw normatywnych i funkcji prawa Wskazany wyej cel projektowanej nowelizacji ma jednoznacznie antydyskryminacyjny charakter, sigajc w pierwszym rzdzie do konstytucyjnego: 1. 2. 3. zakazu dyskryminacji z jakiegokolwiek powodu (art. 32 ust. 2 Konstytucji RP), zasady rwnoci wobec prawa (art. 32 ust. 1 zd. pierwsze Konstytucji RP), nakazu traktowania wszystkich w rwny sposb przez wadze publiczne (art. 32 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji RP). Przywoane postanowienia Konstytucji RP znajduj te potwierdzenie w zobowizaniach midzynarodowych Rzeczpospolitej Polskiej. Ograniczajc si w tym zakresie do trzech najwyrazistszych przykadw zakazw dyskryminacji niezalenie od przesanek, mona przywoa:
1.

Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 roku, Nr 38, poz. 167), ktrego art. 26 stanowi: Wszyscy s rwni wobec prawa i s uprawnieni bez adnej dyskryminacji do jednakowej ochrony prawnej. Jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powinna by ustawowo zakazana oraz powinna by zagwarantowana przez ustaw rwna dla wszystkich i skuteczna ochrona przed dyskryminacj z takich wzgldw, jak: rasa, kolor skry, pe, jzyk, religia, pogldy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, sytuacja majtkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okolicznoci;
5

2.

Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych (Dz. U. z 1977 roku, Nr 38, poz. 169), ktrego art. 2 ust. 2 stanowi: Pastwa Strony niniejszego Paktu zobowizuj si zagwarantowa wykonywanie praw wymienionych w niniejszym Pakcie bez adnej dyskryminacji ze wzgldu na ras, kolor skry, pe, jzyk, religi, pogldy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, sytuacj majtkow, urodzenie lub jakiekolwiek inne okolicznoci;

3.

Konwencj o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci (Dz. U. z 1993 roku, Nr 61, poz. 284), ktrej art. 14 stanowi: Korzystanie z praw i wolnoci wymienionych w niniejszej Konwencji powinno by zapewnione bez dyskryminacji wynikajcej z takich powodw jak pe, rasa, kolor skry, jzyk, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, przynaleno do mniejszoci narodowej, majtek, urodzenie bd z jakichkolwiek innych przyczyn.

Wskaza naley, e wyej wymienione zapisy Konstytucji RP nie doczekay si - jak dotd penego odzwierciedlenia w obowizujcych regulacjach prawnokarnych. Jak si wydaje, zdecydoway o tym nieaktualne z dzisiejszego punktu widzenia - uwarunkowania spoeczno-obyczajowe. Obecny stan ochrony prawnokarnej nie odpowiada wspczesnym potrzebom spoecznym, ksztatowanym m.in. przez coraz peniejsz i wyraniejsz obecno w przestrzeni publicznej przedstawicieli grup do tej pory wykluczanych, marginalizowanych i lekcewaonych: kobiet, osb transpciowych, w tym przede wszystkim osb transseksualnych, osb starszych, osb niepenosprawnych, osb homoseksualnych i osb biseksualnych.

Obowizujce regulacje nie uwzgldniaj te nowych lub wczeniej nieobecnych bd marginalizowanych zagroe, przed jakimi chroni winno prawo karne. Najwyraniejszym z tych zagroe jest zjawisko homofobii irracjonalnego, faktycznie bezpodstawnego, ale kulturowo zakorzenionego i przybierajcego rozmaite formy lku przed osobami biseksualnymi i osobami homoseksualnymi odpowiedzialne za ich dyskryminacj spoeczn, wykluczenie, potpienie, nienawi oraz agresj wobec tych osb. Uwzgldnienia wymaga te zjawisko transfobii, stanowice swoisty odpowiednik homofobii, wymierzony wobec osb transpciowych. Wyrnikiem tej grupy osb nie jest orientacja seksualna, ale szeroko pojta tosamo pciowa, tj. przynaleno danej osoby do danej pci
6

biologicznej, wzgldnie sytuowanie si pomidzy pciami biologicznymi, a ponadto relacja pci biologicznej i pci psychicznej do pci spoecznej (pci kulturowej, ang. gender). Najszerzej znan postaci transpciowoci jest transseksualno, tj. brak zgodnoci midzy pci biologiczn a pci psychiczn (jedyny sposb usunicia niezgodnoci to dopasowanie pci biologicznej do pci psychicznej zabiegami chirurgicznymi i terapi hormonaln). Spektrum transpciowoci jest jednak duo szersze. Najoglniej ujmujc, tosamo osoby transpciowej nie pokrywa si z konwencjonalnymi pogldami na temat rodzaju mskiego i eskiego, ale czy oba rodzaje lub przemieszcza si pomidzy nimi. Pod wieloma wzgldami podobny do homofobii oraz transfobii jest mechanizm stygmatyzowania ale take wiktymizacji osb niepenosprawnych oraz osb starszych. Jest swoistym kulturowym tabu, e osoby nalece do tych grup padaj ofiar dyskryminacji a take przestpstw nalecych do kategorii przestpstw z nienawici. Podobnie niejako w cieniu znajduj si czyny motywowane niechci i uprzedzeniami na tle pci ofiar. Dosigaj przede wszystkim kobiet. Podobnie jak wyej wymienione, take przesanka pci ofiary jako motyw przestpstwa z nienawici jest uznawana za tabu w odniesieniu do kobiet uzasadnieniem jest ich szczeglna pozycja w kulturze; kobiety tradycyjnie postrzegane s jako wyposaone w dodatkow ochron przed przemoc wanie z racji pci. Przynajmniej czciow odpowiedzi na potrzeb dokonania odnonych zmian obowizujcego ustawodawstwa jest proponowana nowelizacja kodeksu karnego. Zarazem czyni ona zado niemal wszystkim wyrnionym w doktrynie funkcjom prawa karnego: ochronnej (ochrona stosunkw spoecznych i ochrona dbr nalecych do podmiotw uczestniczcych w tych stosunkach przed zamachami na nie), afirmacyjno-motywacyjnej (ksztatowanie prawidowych postaw zachowania poprzez wskazywanie dbr zasugujcych na szacunek i ochron), prewencyjno-wychowaczej (przyszociowe oddziaywanie represji karnej, tak w wymiarze indywidualnym jak i oglnym), sprawiedliwociowej (ksztatowanie oraz zaspokajanie poczucia sprawiedliwoci spoecznej).

To proponowanych zmian art. 119 1 kk, art. 256 1 kk i art. 257 kk Proponowane zmiany art. 119 1 kk, art. 256 1 kk oraz art. 257 kk maj przede wszystkim na celu zapewnienie osobom nalecym do grup spoecznych, ktre mona wyrni
7

uywajc kryterium pci, tosamoci pciowej, niepenej sprawnoci, wieku oraz orientacji seksualnej, prawnokarnej ochrony przed tzw. hate crimes, przestpstwami motywowanymi uprzedzeniami - przede wszystkim przed przejawami tzw. mowy nienawici, ale take przemocy fizycznej. Mowa nienawici Mowa nienawici (hate speech) jest pojciem sformuowanym w pimiennictwie pastw zachodnich na gruncie bada nad dyskryminacj i wykluczeniem spoecznym. Uznaje si, e mow nienawici s wszelkie przejawy uycia jzyka w celu zniewaenia, ponienia bd pomwienia danej osoby lub grupy osb, wyrnianych przy uyciu wybranej cechy bd kryterium, a take wywoania lub utrzymania nienawici wobec takiej osoby lub osb. Mowa nienawici opiera si i odwouje do przypisywanych zasadniczo wszystkim osobom z danej grupy nieprawdziwych cech i charakterystyk, ktre operujc utrwalonym przez kultur stereotypem i uoglnieniem - pogarszaj wizerunek spoeczny i poczucie godnoci osb z tej grupy. Jako przykady mona wymieni nastpujce twierdzenia: Cyganie, Romowie i Rumuni nie dbaj o higien osobist, ebrz, kradn i oszukuj, a zdobyte nieuczciwie pienidze przeznaczaj na hazard, rozpust i wystawne domy; Murzyni s leniwi, wymagaj nadzoru przy najprostszych pracach i nie maj predyspozycji do pracy umysowej; Niemcy s butni, prostaccy i brutalni, skonni do narzucania innym swojej woli si, czuj respekt tylko przed tymi, ktrych uwaaj za silniejszych od siebie; Rosjanie s biednymi, ograniczonymi prostakami o skonnoci do alkoholu, ktrzy marz o tym, eby militarnie zrekompensowa sobie swoj dotychczasow niedol; osoby narodowoci lub pochodzenia ydowskiego s z gruntu ze, tchrzliwe, faszywe, zdradzieckie i chciwe; Polacy s pieniaczami oraz awanturnikami, nie potrafi solidnie ani wytrwale pracowa, kradn samochody, a ponadto notorycznie naduywaj alkoholu; wiadkowie Jehowy to sekta, ktra urzdza pranie mzgu swoim czonkom i wyzyskuje ich w sobie tylko znanych niecnych celach; osoby niewierzce prbuj wszystkim dookoa narzuci swj punkt widzenia i zniszczy instytucje oparte na wierze, nie uczestniczc w yciu duchowym same stawiaj si poza nawiasem spoeczestwa i zasuguj na gorsze traktowanie; osoby wyznania prawosawnego nie s prawdziwymi chrzecijanami, tylko nieprawomylnymi odszczepiecami;
8

muzumanie s niebezpiecznymi fanatykami, zdolnymi powici swoje ycie, eby zabi jak najwiksz liczb niewinnych ludzi; kobiety s predysponowane do innych zasadniczo spoecznie mniej prestiowych, mniej znaczcych i gorzej patnych zawodw oraz funkcji, anieli mczyni (s gorszymi kierowcami, bo brak im orientacji w przestrzeni i maj saby refleks, nie nadaj si na stanowiska kierownicze, bo s zbyt emocjonalne i nie umiej podejmowa szybkich i zdecydowanych rozstrzygni, s matkami, wic powinny zasadniczo pracowa z dziemi, jako nauczycielki, przedszkolanki i opiekunki, a inne zawody pozostawi mczyznom, znaj si tylko na praniu, sprztaniu i gotowaniu, wic tym powinny si zajmowa);

mczyni s agresywni, brutalni, skonni do alkoholu i przemocy, brak im wyczucia i wraliwoci, nie powinni w zwizku z tym wykonywa niektrych zawodw, wymagajcych tych cech, jednoczenie mczyni, ktrzy nie posiadaj w/w przecie negatywnych - cech nie s uwaani za prawdziwych mczyzn;

osoby z niepenosprawnoci, w szczeglnoci z niepenosprawnoci intelektualn, nie s penowartociowymi ludmi, naley ich pilnowa, eby nie zrobili krzywdy sobie lub otoczeniu, nie potrzeba im adnych praw, bo nie umiej/nie mog z nich korzysta, ich uczucia (mio, przyja) ani pragnienia (zaoenia rodziny, posiadania przyjaci, wykonywania pracy) nie zasuguj na uwzgldnienie;

osoby starsze, o ile s do tego zdolne fizycznie, maj si odda do dyspozycji swoim rodzinom, zajmujc dziemi i pomoc w domu, jeli brak im sprawnoci fizycznej powinny usun si w cie i robi wszystko, eby nie by ciarem dla bliskich, dodatkowo osoby starsze nie rozumiej wspczesnego wiata, zatem podobnie jak osb z niepenosprawnoci intelektualn - naley ich pilnowa, eby nie zrobiy krzywdy sobie lub otoczeniu, ponadto osoby starsze nie maj prawa aspirowa do penego udziau w yciu prywatnym ani spoecznym;

osoby transpciowe to szczeglne poczenie emocjonalnego zaburzenia (najpewniej homoseksualnoci) z innymi odchyleniami, skutkujce w szczeglnoci przebieraniem si za kobiet bd za mczyzn;

osoby biseksualne niezalenie od pci s emocjonalne zaburzone i wymagaj terapii, ktra pomoe im si sta heteroseksualnymi kobietami i mczyznami; wedug alternatywnego pogldu osoby biseksualne niezalenie od pci powinny rozstrzygn, czy s homoseksualne czy heteroseksualne, albowiem tylko udaj biseksualno, ktra w istocie nie istnieje; oba przytoczone pogldy zakadaj, e osoby biseksualne s
9

zainteresowane wycznie wspyciem pciowym i pragn jego urozmaicenia obcujc z osobami rnej pci; kobiety homoseksualne boj si i nienawidz mczyzn, s emocjonalne zaburzone i wymagaj terapii, ktra pomoe im si sta heteroseksualnymi kobietami; mczyni homoseksualni s zniewieciali oraz zainteresowani wycznie wspyciem pciowym, nie s zdolni do zbudowania trwaych wizi opartych na mioci i partnerstwie, s emocjonalne zaburzeni oraz wymagaj terapii, ktra pomoe im si sta heteroseksualnymi mczyznami. Klimat dla mowy nienawici buduje te formuowanie pod adresem wszystkich osb nalecych do danej grupy nieprawdziwych, mglistych, a czsto wrcz absurdalnych zarzutw, nie zawsze stawianych wprost - czasem w zawoalowanej formie, jako pozornie niewinne przypuszczenie, domys, wyraz zaniepokojenia, a w istocie obraliwa supozycja. Przykadami takiego postpowania s: oskaranie ydw o spiskowanie przeciwko jakiemu krajowi, celem przejcia nad nim kontroli lub doprowadzenia do jego upadku, oskaranie ydw o porywanie chrzecijaskich dzieci i przeprowadzanie na nich tzw. mordw rytualnych, posdzanie organizacji dziaajcych na rzecz emancypacji osb homoseksualnych i osb biseksualnych o zwizki z organizacjami przestpczymi i tzw. midzynarodow siatk pedofilsk, utosamianie homoseksualnych mczyzn z pedofilami, oskaranie osb homoseksualnych o promowanie lub propagowanie homoseksualizmu, co ma zagraa przede wszystkim modziey. Hate speech wywodzi si (a czasem jest z nim utosamiana) z pierwszego stadium tzw. skali Allporta, tj. z nieprzychylnymi werbalnymi uwagami na temat jakiej osoby bd grupy, czynionymi nie wprost wobec tych osb, ale adresowanymi do szerokiego odbiorcy, niejako za plecami samych zainteresowanych. Badajc zjawisko spoecznego okazywania uprzedze, amerykaski psycholog Gordon Allport wyrni pi stadiw jego zaawansowania: antilocution (dzi hate speech), avoidance celowe unikanie przez przedstawicieli wikszoci obecnoci oraz towarzystwa osoby lub osb nalecych do wykluczanej grupy (przejawy sigaj od towarzyskiego ostracyzmu po segregacj ludzi),

10

discrimination celowe nierwne traktowanie osoby bd osb z wykluczanej grupy, pozbawianie ich moliwoci penego udziau w yciu spoecznym np. przez ograniczanie dostpu do wyksztacenia, pracy, awansu zawodowego,

physical attacks celowe ataki fizyczne, majce na celu zniszczenie mienia osoby bd osb nalecych do wykluczanej grupy, a take spowodowanie obrae oraz mierci u tych osb,

extermination celowe, fizyczne wyniszczenie caej wykluczanej grupy.

W Nature of Prejudice (1954) G. Allport wskazywa i analizowa, jak osignicie jednego stadium w spoecznym okazywaniu uprzedze prowadzio do nastpnego stadium. Przestrzega tym samym przed lekcewaeniem wszelkich przejaww nawet najniszego stopnia uprzedze spoecznych dzi okrelanego mianem mowy nienawici. Zdaniem G. Allporta stadium to tworzy odpowiedni atmosfer do rozszerzenia akceptacji dyskryminacji (uznania dyskryminacji za co oczywistego, naturalnego i podanego), waciwy grunt dla dalszych dziaa wymierzonych przeciwko wykluczanej osobie lub grupie. Jzyk ksztatuje ludzk wiadomo przy takim zaoeniu ze wszech miar suszne pozostaj ostrzeenia G. Allporta przed rozwojem zjawiska, jakie okrelamy dzi mianem mowy nienawici. Pastwo nie moe dopuci do sytuacji, w ktrej jzyk bdzie narzdziem dyskryminacji jakiejkolwiek grupy, tworzcym odpowiedni klimat i torujcym drog dla dalszych jej przejaww. Mowa nienawici najczciej przybiera posta obraliwych i poniajcych wypowiedzi, grb bezprawnych oraz siania nienawici skierowanej wobec osb nalecych do danej grupy. Kierujc si tragicznymi dowiadczeniami historycznymi, w szczeglnoci majc na uwadze zbrodnie II wojny wiatowej, popenione przede wszystkim na tle narodowociowym, etnicznym i rasowym, polski ustawodawca zawar w obowizujcym kodeksie karnym przepisy penalizujce: przemoc lub grob bezprawn wymierzone wobec grupy osb lub poszczeglnej osoby z powodu jej przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowoci (art. 119 kk), nawoywanie do nienawici na tle rnic narodowociowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzgldu na bezwyznaniowo (art. 256 1 kk), publiczne zniewaenie grupy ludnoci albo poszczeglnej osoby z powodu jej przynalenoci narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowoci, a take naruszenie nietykalnoci cielesnej innej osoby z tych powodw (art. 257 kk).
11

Wskazane przepisy maj zasadniczo przeciwdziaa kryminalnym przejawom ksenofobii, antysemityzmu i rasizmu, a take przestpstwom dyskryminacji z uwagi na wyznanie i bezwyznaniowo. W poczeniu z zasad nullum crimen sine lege oznacza to, e przejawy nienawici wywoanej innymi przesankami nie s penalizowane. Takie zawenie ochrony naley uzna za nieuzasadnione i prowadzce do pominicia: kobiet (zagroonych przez przejawy seksizmu oraz mizoginii), osb transpciowych (zagroonych przez przejawy transfobii), osb niepenosprawnych, osb starszych (zagroonych przez przejawy ageizmu), lesbijek, gejw i osb biseksualnych (zagroonych przez przejawy homofobii). mow nienawici i przemoc. Uwzgldnienie w kryminalizacjach

Wymienione grupy rni si liczebnoci oraz przesankami, dla ktrych wystpuje ich zagroenie antydyskryminacyjnych niektrych tylko przesanek prowadzi nie tylko do zrnicowania intensywnoci ochrony prawnokarnej, lecz w konsekwencji rwnie moe by postrzegane jako przejaw hierarchizacji (wartociowania) moliwych przyczyn dyskryminacji, co wydaje si by sprzeczne z aktualnymi tendencjami midzynarodowego prawa antydyskryminacyjnego, a zwaszcza standardami unijnymi. Niewtpliwe jest natomiast, e zrnicowaniu temu naley przeciwdziaa, w pierwszym rzdzie nie dopuszczajc do rozpowszechnienia pierwszego stadium Allporta, czyli powstaniu poprzez uycie mowy nienawici - atmosfery spoecznego przyzwolenia na dalsz dyskryminacj, z agresj fizyczn wcznie. Dostpna ochrona przed przestpstwami z nienawici Jak ju wskazano, kodeks karny nie przewiduje sui generis przestpstw z nienawici ukierunkowanych na pe, tosamo pciow, wiek, niepen sprawno ani orientacj seksualn. W obecnym stanie prawnym dobra osb bd grup osb wyrnianych przy pomocy tych kryteriw s chronione przez prawo karne i cywilne na zasadach oglnych. Dlatego ju w tym miejscu wskaza naley na sabo argumentacji, zgodnie z ktr wymienione grupy osb korzystaj z naleytej i wystarczajcej ochrony prawnokarnej za porednictwem przepisw art. 190 1 kk, art. 212 kk, art. 216 kk i art. 217 kk (dla uproszczenia i z oszczdnoci miejsca w poniszym omwieniu przywoany zostanie tylko przykad osb homoseksualnych i osb biseksualnych). Przepis art. 190 1 kk (groba karalna) przewiduje dwa znamiona przestpstwa:

12

grob popenienia zbrodni lub wystpku wobec danej osoby lub osoby dla niej najbliszej, uzasadnion obaw, e groba ta zostanie speniona.

W praktyce wymagane jest skonkretyzowanie adresata bd adresatki groby, poprzez wymienienie tej osoby bd przez jej wyrane wskazanie w inny sposb. Groby, nawet pobicia i pozbawienia ycia, kierowane pod adresem konkretnej grupy osb, np. klientw lokalu zaoonego zasadniczo z myl o osobach homoseksualnych i osobach biseksualnych, nie s kwalifikowane ani z przepisu art. 190 1 kk ani z jakiegokolwiek innego przepisu kodeksu karnego; zdarza si, e traktowane s wrcz jako niekaralne ostrzeenie, ktre nie upowania do jakichkolwiek krokw przewidzianych przez prawo karne. Dla porwnania: analogiczne groby kierowane pod adresem osb uczszczajcych do miejsca spotka mniejszoci religijnej (miejsca kultu, miejsca pochwku), etnicznej, rasowej bd narodowociowej (orodka imigracyjnego, placwki kulturowej lub edukacyjnej), s kwalifikowane z art. 119 1 kk i cigane z urzdu. Nie jest przy tym wymagana konkretyzacja osb, wobec ktrych kierowane s groby, podobnie jak nie jest wymagane wystpienie obawy przed ich spenieniem w zwizku z czym nie analizuje si tego, na ile realne byo spenienie groby. Przepisy art. 212 1 kk (zniesawienie) i art. 212 2 kk (zniesawienie za pomoc rodkw masowego komunikowania) przewiduj karalno zachowania polegajcego na pomwieniu innej osoby bd grupy osb o takie postpowanie lub waciwoci, ktre mog poniy j w opinii publicznej lub narazi na utrat zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju dziaalnoci. Podnosi si przy tym, e postpowanie bd waciwo pomwionego byy negatywne z punktu widzenia opinii publicznej (ochrona czci zewntrznej pomwionego). Wszystkie badania opinii publicznej przeprowadzane w tym zakresie w Polsce (szczegy patrz niej) wskazuj na to, e homoseksualno sama w sobie jest cech postrzegan jednoznacznie negatywnie (biseksualno jest z reguy cakowicie pomijana). Cho wiadomo spoeczna jest w tym zakresie niezwykle niska, to orientacja seksualna jest cech obiektywn, niezalen od woli i wysikw jakiejkolwiek osoby, nie moe te podobnie jak np. kolor skry - stanowi kryterium postrzegania ani oceny tej osoby. Przypisywanie orientacji seksualnej negatywnych konotacji z zasady nie moe zatem mie miejsca. Zniesawienie osoby nieheteroseksualnej poprzez samo ujawnienie jej orientacji seksualnej, podobnie jak zniesawienie osoby heteroseksualnej przez bdne przypisanie jej biseksualnoci lub homoseksualnoci, nie s zatem moliwe. Zniesawieniem bdzie natomiast takie zachowanie (przede wszystkim w formie wypowiedzi ustnej lub pisemnej),
13

ktre powie konkretn orientacj seksualn z cech bdc jednoznacznie negatywnie postrzegan a zarazem nieprawdziw. Zniesawieniem bdzie zatem nieprawdziwa wypowied o faktach np. okrelenie biseksualnoci lub homoseksualnoci mianem zwyrodnienia, zboczenia, dewiacji czy choroby a take zestawienie ze sob (przypisanie im takiego samego lub zblionego negatywnego adunku) np. homoseksualnoci, biseksualnoci oraz pedofilii, zoofilii i nekrofilii. Przepisy art. 216 kk (zniewaga) maj na celu ochron czci wewntrznej kadego czowieka, zatem ochron przed obraz, ktra ma dotkn jego samego. Problem ze stosowaniem art. 216 kk dla ochrony przed homofobicznie motywowan mow nienawici jest analogiczny do zarysowanego wyej w przypadku art. 212 kk. Osoba zniewaona (w zaoeniu byaby to osoba homoseksualna bd biseksualna) sama musiaaby uwaa homoseksualno i/lub biseksualno za cechy poniajce i obraliwe, a nadto wykaza, e ich nie posiada. Odmiennie przedstawia si sytuacja, w ktrej zniewaga ma charakter wyzwiska czy innego zwrotu powszechnie uznanego za obraliwe, a nadto powizanego z homoseksualnoci czy biseksualnoci (np. cwel, ciota, lesba, peda). Mona przyj, e okrelenia takie s niejako pejoratywne same z siebie, niezalenie od kontekstu orientacji seksualnej, i wyczerpuj znami przestpstwa z art. 216 kk. O ile zatem nazwanie kogo gejem lub lesbijk rodzi wyej zarysowane wtpliwoci odnonie skutecznoci i celowoci stosowania art. 216 kk (przede wszystkim w kontekcie walki z homofobi), o tyle uycie okrele takich jak cwel, ciota, peda i lesba nie budzi ich wcale. Niezalenie od powyszego naley wskaza na sabo ochrony zapewnianej przez art. 212 kk i art. 216 kk, wynikajc z prywatnoskargowego charakteru tych przestpstw. W przypadku art. 119 1 kk, art. 256 1 kk oraz art. 257 kk, gdzie ciganie nastpuje z oskarenia publicznego, zaangaowanie osoby pokrzywdzonej w postpowanie karne mona ograniczy do: zoenia zawiadomienia o popenieniu przestpstwa (cho zawiadomienie moe zoy take inna osoba), zoenia zezna w postpowaniu przygotowawczym zoenia zezna w postpowaniu sdowym.

Osoba pokrzywdzona zasadniczo nie ponosi adnych kosztw zwizanych ze swoim udziaem w postpowaniu karnym, a jeli takie koszty wystpi, to przysuguje jej ich zwrot (w szczeglnoci za dojazd do sdu z innej miejscowoci). Osoba pokrzywdzona zasadniczo nie ponosi te konsekwencji swojego udziau w postpowaniu karnym w sferze pracy pracodawca jest bowiem zobowizany zwolni j od pracy oraz wyda zawiadczenie
14

okrelajce wysoko utraconego wynagrodzenia, na podstawie ktrego waciwy organ (prokuratura i sd) dokonuje rekompensaty (szczegy patrz rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 roku w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecnoci w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnie od pracy; Dz. U. z 1996 roku, Nr 60, poz. 281 z pn. zm.). Zgoa inaczej przedstawia si sytuacja osoby pokrzywdzonej w przypadku art. 212 kk i art. 216 kk, ciganych z oskarenia prywatnego. Osoba pokrzywdzona musi w szczeglnoci: ustali niezbdne dane sprawcy, w tym jego adres dla dorcze, ustali okolicznoci sprawy i zgromadzi dowody na ich potwierdzenie, sporzdzi prywatny akt oskarenia, uici zryczatowan rwnowarto wydatkw, wynoszc obecnie 300 zotych, stawia si w sdzie podczas posiedzenia pojednawczego oraz rozprawy, popiera akt oskarenia, zeznawa w postpowaniu sdowym.

Wprawdzie osoba pokrzywdzona, ktra zostanie oskarycielem prywatnym, korzysta z uprawnie przewidzianych w rozporzdzeniu w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecnoci w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnie od pracy, to jednak musi ponie zryczatowan rwnowarto wydatkw. Obcia j rwnie ryzyko przegranej sprawy i koniecznoci poniesienia kosztw postpowania. Jeli osoba pokrzywdzona wystpujc jako oskaryciel prywatny nie posiada odpowiedniej wiedzy, aby sporzdzi akt oskarenia i popiera go przed sdem, albo nie ma moliwoci osobistego stawiennictwa w sdzie, musi korzysta z zastpstwa procesowego i ponie jego koszty. Jak z powyszego wida, nie sposb porwnywa wysiku, jaki osoba pokrzywdzona musi woy w uzyskanie ochrony przed przestpstwami z nienawici opisanymi w art. 119 1 kk, art. 256 1 kk oraz art. 257 kk, a innymi przestpstwami z nienawici, do ktrych obecnie zastosowa mona jedynie art. 212 kk lub art. 216 kk; zasadniczo nie mona porwnywa te ryzyk, jakie powysze nios dla osoby pokrzywdzonej. Rnice w zakresie ochrony wynikaj te z rnic w opisie czynnoci sprawczych.

Porwnanie opisu czynnoci sprawczych art. 119 1 kk, art. 256 1 kk, art. 257 kk art. 190 1 kk, art. 212 kk, art. 216 kk, art. 217 kk

15

 stosowanie przemocy stosowanie groby bezprawnej wobec grupy osb

brak odpowiednika brak odpowiednika groba karalna (zatem o wszym

stosowanie groby bezprawnej wobec pojedynczej (konkretnej) osoby

zakresie, anieli groba bezprawna) wobec pojedynczej (konkretnej) osoby (ponadto groba ta musi wywoa obaw jej spenienia)

nawoywanie do nienawici

zniesawienie pojedynczej (konkretnej) osoby, zniesawienie grupy osb

nawoywanie do nienawici, rozumiane jest jako wypowiedzi, ktre wzbudzaj uczucia silnej niechci, zoci, braku akceptacji, wrcz wrogoci do poszczeglnych osb lub caych grup spoecznych (por. postanowienie Sdu Najwyszego z 05 lutego 2007 roku w sprawie sygn. akt IV KK 406/06), a zatem wypowiedzi, ktre per se musz zawiera takie treci, ktre s w stanie wzbudza nienawi, tj. wrogo, siln niech do kogo (por. Stanisaw Hoc, artyku O przestpstwach z art. 256 k.k., w: Przegld Prawa Karnego, 2003, nr 22, str. 53); wypowiedzi takie zawsze wyczerpywa bd znamiona art. 212 kk: skoro bowiem bd w stanie wzbudza nienawi, to rozumujc a maiore ad minus zarazem bd pomwieniem o takie postpowanie lub waciwoci, ktre mog poniy w opinii publicznej lub narazi na utrat zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju dziaalnoci; naley te pamita, e grupy spoeczne korzystajce obecnie z ochrony przed nawoywaniem do nienawici maj do dyspozycji jako uzupenienie swojej ochrony art. 212 kk zniewaenie grupy osb zniewaenie pojedynczej (konkretnej) osoby naruszenie nietykalnoci cielesnej grupy osb naruszenie nietykalnoci cielesnej pojedynczej (konkretnej) osoby brak odpowiednika zniewaenie pojedynczej (konkretnej) osoby brak odpowiednika naruszenie nietykalnoci cielesnej pojedynczej (konkretnej) osoby

Jak z powyszego wida, zakres ochrony zapewnianej przez art. 190 1 kk, art. 212 kk, art. 216 kk i art. 217 kk jest wyranie wszy, ni zakres ochrony wynikajcej z art. 119
16

 1 kk, art. 256 1 kk, art. 257 kk. Dotyczy to zarwno grb (np. zabij wszystkich ydw! bdzie przestpstwem, zabij wszystkich gejw! ju nie) jak i zniewaenia (np. Niemcy to winie! bdzie przestpstwem, lesbijki to winie! ju nie). Na marginesie powyszego porwnania wypada te wskaza na umieszczenie wrd przestpstw prywatnoskargowych potencjalnego przestpstwa bez pokrzywdzonego, jakim jest zniesawienie grupy osb. Aby przepisy art. 212 kk przy ciganiu z oskarenia prywatnego nie byy martwe, przyjmuje si, e legitymacj procesow maj wszystkie osoby z danej grupy. Takie rozwizanie wskazuje jednak tylko na niedostatki obecnej regulacji i potwierdza, e przestpstwa godzce w spoecznoci czy grupy spoeczne wyodrbnione za pomoc danego kryterium (wiek, pe, niepena sprawno, tosamo pciowa, orientacja seksualna, przynaleno rasowa, etniczna, narodowa czy wyznaniowa), polegajce na nawoywaniu do nienawici, powinny by traktowane jednolicie i objte ciganiem z oskarenia publicznego. Dla porzdku naley przypomnie, e w sprawach o przestpstwa cigane z oskarenia prywatnego prokurator wszczyna postpowanie albo wstpuje do postpowania ju wszcztego, jeeli wymaga tego interes spoeczny (art. 60 1 kpk), skutkiem czego postpowanie toczy si z urzdu (art. 60 2 kpk). Jak pokazuje dowiadczenie yciowe, powoane rozwizanie nie jest stosowane gownie dlatego, e interes spoeczny rozumiany jest do specyficznie. Oskaryciel publiczny zaczyna dziaa dopiero wwczas, gdy osoba pokrzywdzona nie jest w stanie sama sobie poradzi. Gdy w ocenie oskaryciela publicznego osoba pokrzywdzona dysponuje moliwociami (wiedz, rodkami finansowymi) prowadzenia postpowania, interes spoeczny w objciu sprawy ciganiem publicznoskargowym nie zachodzi. Pokaza to m.in. przykad skrajnie homofobicznego wystpienia posa Stanisawa Pity (ktry w interpelacji poselskiej z padziernika 2009 roku m.in. zestawi ze sob na jednym poziomie homoseksualno, zoofili, nekrofili i pedofili, nazywajc jest podobnymi do siebie), w sprawie ktrego prokuratura rejonowa odmwia wszczcia postpowania przygotowawczego a prokuratura okrgowa podtrzymaa to rozstrzygnicie (spraw pocztkowo nie chcia si te zaj sd rejonowy, uznajc, jeszcze przed wystpieniem do Sejmu o zgod na pocignicie posa do odpowiedzialnoci karnej, e posa chroni immunitet sytuacj zmienio rozstrzygnicie sdu okrgowego). Na sile ochrony zapewnianej przez przepisy art. 212 kk i art. 216 kk way te przewidziane w nich zagroenie: przepis art. 212 1 kk przewiduje kar grzywny, albo ograniczenia wolnoci; zniesawienie przy uyciu rodkw masowego komunikowania (przepis art. 212 2 kk) zagroone jest do jednego roku pozbawienia wolnoci, podczas gdy zniewaenie zagroone jest jedynie karami grzywny i ograniczenia wolnoci, a zniewaenie przy uyciu
17

rodkw masowego komunikowania (przepis art. 216 2 kk) kar grzywny, ograniczenia wolnoci lub pozbawienia wolnoci do jednego roku. Dla porwnania: ju przepis art. 256 1 kk przewiduje sankcj w postaci grzywny, ograniczenia wolnoci lub pozbawienia wolnoci do dwch lat, przepis art. 257 kk kar pozbawienia wolnoci do trzech lat, natomiast art. 119 kk - sankcj pozbawienia wolnoci od trzech miesicy do piciu lat. Warto te pamita, e ju samo nawoywanie do popenienia przestpstw z art. 119 1 kk czy art. 257 kk jest cigane z art. 255 1 kk. Take sam udzia w zorganizowanej grupie lub zwizku osb majcych na celu popenienie ktregokolwiek z w/w przestpstw jest cigany z art. 258 1 kk. Ta dodatkowa ochrona osb nalecych do grup wymienionych w art. 119 1 kk, art. 256 1 kk i art. 257 kk nie ma adnego odpowiednika towarzyszcego regulacjom art. 212 kk i art. 216 kk. Jak z powyszego dobitnie wynika, stosowanie przepisw art. 212 kk i art. 216 kk przez osoby homoseksualne i osoby biseksualne dla ich ochrony jest w najlepszym razie problematyczne. Dostpno ochrony przewidzianej w art. 212 kk i art. 216 kk jest mocno ograniczona przez prywatnoskargowy tryb cigania, a przewidziane przez omawiane przepisy zagroenie kar nisze od przewidzianego w przepisach objtych projektem zmian. W wietle powyszego nie ulega wtpliwoci, e obecne regulacje, w szczeglnoci art. 190 1 kk, art. 212 kk i art. 216 nie zapewniaj skutecznej, w tym oglnodostpnej, prawnokarnej ochrony przed przestpstwami z nienawici podyktowanej przesank pci, tosamoci pciowej, niepenej sprawnoci, wieku ani orientacji seksualnej. Stanowi to nie tylko brak wypenienia konstytucyjnego zakazu dyskryminacji bez wzgldu na przesanki. Brak ten jest duo wyraniejszy i groniejszy, jeli uwzgldni sytuacj spoeczn wok wykluczanych grup, a w szczeglnoci odczucia spoeczne wobec osb transpciowych, osb biseksualnych, lesbijek i gejw. Choby krtkiej wzmianki wymaga te kwestia ochrony zapewnianej przez prawo cywilne. Co do zasady, ochrona dbr osobistych (art. 24 ustawy z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny; Dz. U. z 1964 roku, Nr 16, poz. 93 z pn. zm.) nie bya pomylana jako narzdzie antydyskryminacyjne i w tej roli ma jedynie bardzo ograniczone zastosowanie. Powdztwo o ochron dbr osobistych (w szczeglnoci godnoci, czci, dobrego imienia i renomy), ktre byoby reakcj np. na mow nienawici, jest rozwizaniem biorc pod uwag wkad czasu, funduszy, energii oraz niezbdnych kwalifikacji wymagany od osoby poszkodowanej jeszcze bardziej kosztownym, anieli oskarenie prywatne. Jest zatem ewidentnie mniej efektywne, anieli postpowanie karne prowadzone ex officio.

18

Nie jest te jasne, czy przypadki mowy nienawici kierowanej pod adresem caych grup spoecznych mog by przedmiotem spraw o ochron dbr osobistych. Dotychczasowe orzecznictwo kae w to wtpi. Jak w 2006 roku stwierdzi Sd Najwyszy w przypadku zniesawiajcego zarzutu pod adresem wikszej liczby zbiorowo okrelonych osb, czyli tak zwanego kolektywnego zniewaenia, osoba wchodzca w skad danej zbiorowoci moe domaga si ochrony swoich dbr osobistych tylko wtedy, gdy jest moliwe stanowcze ustalenie, e zniesawiajca wypowied jej dotyczya (z orzecznictwa por. wyrok Sdu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14 czerwca 1994 r., I ACr 281/94, "Dobra osobiste - zbir orzecze Sdu Apelacyjnego w Krakowie, Krakw 1999, oraz wyrok Sdu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 kwietnia 1994 r., I ACr 154/94, nie publ.). Dla identyfikacji okrelonej osoby jako podmiotu naruszonych praw osobistych zarzutem pod adresem wikszej liczby zbiorowo okrelonych osb nie wystarcza stwierdzenie przynalenoci do danej grupy. Twierdzenie, e wypowied skierowana pod adresem grupy lub grupy o niedajcym si precyzyjnie oznaczy skadzie osobowym dotyczya konkretnego jej czonka, mona uzna za uzasadnione w razie udowodnienia, i dotyczya ona wszystkich bez wyjtku czonkw grupy lub konkretnej osoby wchodzcej w skad grupy (wyrok Sdu Najwyszego z 21 wrzenia 2006 roku w sprawie sygn. akt I CSK 118/06). W innym orzeczeniu, zapadym w 2001 roku, Sd Najwyszy stwierdzi z kolei, e w wypadku dziaania skierowanego wobec grupy osb, osoba wchodzca w jej skad moe domaga si ochrony jej dbr osobistych, jeeli okolicznoci, w ktrym to dziaanie (publikacja "dowcipw") nastpio pozwala jego adresatom zidentyfikowa t osob jako nalec do okrelonego krgu podmiotw. W rozpoznawanej sprawie zasadniczym problemem pozostaje jednake kwestia, i tre przedmiotowej publikacji odnosi si do grupy o nie dajcej si bliej okreli liczbie osb, a co za tym idzie, nie pozwala na identyfikacj konkretnych osb, ktrych dobra osobiste zostay naruszone. Nie pozwala nawet na okrelenie, w jakim miejscu i czasie doszoby do naruszenia dobra osobistego tej nieokrelonej grupy osb, ktre mogyby dochodzi ochrony na podstawie art. 24 k.c. (wyrok Sdu Najwyszego z 26 padziernika 2001 roku w sprawie sygn. akt V CKN 195/01). Jak pokazuj powysze przykady, ochrona oferowana przez prawo cywilne grupom spoecznym, z myl o ktrych przygotowano nowelizacj kodeksu karnego (grupom o nie dajcej si bliej okreli liczbie osb), jest w najlepszym razie dostpna w ograniczonym stopniu i tylko w przypadkach, gdy zjawisko hate crime dotyka konkretnej osoby. Nieporwnywalne s rwnie konsekwencje prawne i spoeczne wyroku zapadego w postpowaniu karnym (skazujcego) i w postpowaniu cywilnym (uwzgldniajcego
19

powdztwo). Niewtpliwym walorem postpowania karnego jest wychowawczy aspekt wyroku, aspekt prewencji oglnej, oddziaywania na spoeczestwo za pomoc przykadu. Takiego waloru nie mona przyzna postpowaniu cywilnemu, w tym postpowaniu o ochron dbr osobistych, ktre intuicyjnie, w odbiorze spoecznym jest postrzegane jako kwestia dotykajca tylko i wycznie stron postpowania, spr pomidzy nimi, ktrego rozstrzygnicie zasadniczo nie ma wpywu na otoczenie. Jak si wydaje, fundamentem krytyki proponowanej nowelizacji jest przekonanie wyraone w aciskiej paremii volenti non fit iniuria. Wychodzi si zatem z zaoenia, e kada osoba ma moliwo, eby ochroni swoje interesy korzystajc z dostpnych rodkw prawnych co wane: rodkw, ktre nie angauj Policji ani prokuratury. Przekonanie takie mona oceni jedynie jako z gruntu bdne, bo przyjmujc je uznajemy, e zadaniem pastwa nie jest ochrona przed najciszymi przejawami dyskryminacji, e z zadaniem tym maj upora si same zainteresowane osoby, w szczeglnoci ustalajc tosamo i adresy osb odpowiedzialnych oraz skadajc, opacajc i popierajc przed sdem prywatne akty oskarenia lub pozwy o ochron dbr osobistych. Tymczasem ju z samej natury zjawiska dyskryminacji wynika, e wanie osobom jej dowiadczajcym per se sabszym spoecznie - pastwo winno wyj naprzeciw, zapewniajc skuteczn i dostpn ochron. Biorc pod uwag, e w Polsce zasadniczo nie ma spraw sdowych (cywilnych ani karnych) wynikajcych z przejaww dyskryminacji, ktrych dotyczy proponowana nowelizacja, natomiast do dyskryminacji tej dochodzi na porzdku dziennym (patrz niej), potrzeba zmiany podejcia do omawianego problemu i aktywnej roli pastwa w jego rozwizaniu jest palca. Ciemna liczba przestpstw z nienawici Do specyfiki walki z dyskryminacj a przestpczoci podyktowanej uprzedzeniami w szczeglnoci abstrahujc od przesanek ochrony prawnokarnej naley liczba przypadkw, ktre pozostaj niezgoszone. Jak si wydaje, znakomita wikszo tych przypadkw pozostaje niezgoszona. Inaczej, ni w przypadku wielu innych przestpstw, wszystkie hate crimes maj silne zakorzenienie w obowizujcej kulturze. Ma to trzy zasadnicze konsekwencje: 1. 2. 3. zmniejszon wiadomo amania norm powinnociowych (prawnych, moralnych, etycznych) u sprawcw i sprawczy, zwikszone przyzwolenie na dziaanie sprawczy i sprawcw ze strony otoczenia, nasilone czynniki skaniajce osoby pokrzywdzone do zaniechania cigania.
20

Wystpowanie wymienionych konsekwencji mona atwo zaobserwowa na przykadzie typw przestpstw z nienawici obecnie wystpujcych w kodeksie karnym. Liczba zgaszanych rocznie przypadkw przestpstw na tle rnic narodowociowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzgldu na bezwyznaniowo jest tak niewielka, e mona wrcz podwaa ratio legis art. 119 1 kk, art. 256 1 kk i art. 257 kk. Poniej przedstawiono statystyki przestpstw odnotowanych przez system Temida w latach 20052009 (za raportem Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka Rasizm w Polsce). Liczba zgosze 2005 16 18 34 2006 12 47 35 2007 10 82 33 2008 9 88 50 2009 12 48 95

Kwalifikacja art. 119 1 i 2 art. 256 art. 257

Argumentem przemawiajcym za niezwykle nisk liczb zgaszanych przestpstw jest homogeniczno spoeczestwa polskiego szczeglnie na tle spoeczestw krajw zachodnich, z silnymi grupami imigrantw, wyrniajcych si kulturowo, jzykowo i religijnie. Przy niewielkiej liczbie potencjalnych pokrzywdzonych ladowa liczba zgoszonych przestpstw wydaje si zrozumiaa. Jednoczenie to wanie homogeniczno spoeczestwa jest gwn przyczyn utrwalenia postaw antysemickich i ksenofobicznych, ktre potwierdzaj badania socjologiczne. Na tle pozornie jednorodnego spoeczestwa kada odmienno jest wyranie widoczna, jest traktowana jako odstpstwo od normy, odstawanie od wikszoci, a nawet zagroenie. Wobec niemal cakowitego braku barier ochronnych w postaci tolerancji i akceptacji, ktrych rzekomo jednorodne spoeczestwo nie musiao rozwin, by przetrwa, wystpienia przeciw grupom wyrniajcym si jawi si jako naturalne i uzasadnione, a nie jako naruszenie porzdku. W ten sposb u sprawczy, sprawcw oraz otoczenia manifestuj si dwie z w/w konsekwencji kulturowego zakorzenienia przestpstw z nienawici. Jednoczenie po stronie osb pokrzywdzonych obcokrajowcw, imigrantw wystpuje swoista blokada powstrzymujca przed zgoszeniem przestpstwa Policji lub prokuraturze. Osoby pokrzywdzone jako nalece do mniejszoci czuj si marginalizowane, szukaj oparcia raczej wrd swoich, ni wrd obcych, powstrzymuj si przed reakcj na przestpstwo z obawy przed reperkusjami ze strony sprawcy lub sprawczyni, ale take ze strony pastwa i spoeczestwa. U osb pokrzywdzonych przewaa przekonanie, e lepiej zapomnie o sprawie, przemilcze j, uzna
21

za konsekwencj swojego mniejszociowego statusu, za koszt ycia w spoeczestwie zdominowanym przez innych, anieli podejmowa dziaania prawne, wystpowa przeciw sprawczyni lub sprawcy. Zbliony mechanizm funkcjonuje u wszystkich grup mniejszociowych i jest wynikiem ycia w kulturze, ktra dopuszcza tylko jeden zestaw cech i jeden wzr zachowa, a pozostae wyklucza, czyni podatnymi na ataki: w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb biaych osoby o innym pochodzeniu rasowym staj si obcymi, w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb narodowoci polskiej osoby o innym pochodzeniu narodowociowym lub etnicznym staj si obcymi, w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb wierzcych osoby niewierzce staj si obcymi, w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb wyznania rzymskokatolickiego osoby innych wyzna staj si obcymi. Ten sam mechanizm wykluczania mniejszoci nastpuje w przypadku przesanek, ktre projektuje si doda do art. 119 1 kk, art. 256 1 kk i art. 257 kk: w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb penosprawnych osoby z niepen sprawnoci staj si obcymi, w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb heteroseksualnych lesbijki, geje i osoby biseksualne staj si obcymi, w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z kobiet i mczyzn osoby transpciowe, ktre nie czuj si ani kobietami ani mczyznami i nie chc by taktowane ani jako kobiety, ani jako mczyni, staj si obcymi, w spoeczestwie zoonym niemal wycznie z osb modych oraz osb w wieku produkcyjnym osoby starsze staj si obcymi. Szczeglnym przypadkiem jest dyskryminacja, w tym przestpczo motywowana uprzedzeniami, wymierzona w kobiety. Kobiety nie stanowi mniejszoci ze wzgldu na swoj liczebno, ale wycznie ze wzgldu na nisk pozycj kulturow. Porwnujc przestpczo z nienawici oraz przestpczo przeciw mieniu uzyskuje si ponury obraz. Wasno, kulturowo uznawana za jedn z podstawowych wartoci, powszechnie respektowana, jest dobrem tak cennym, e niemal kady zamach na ni (np. kradzie, wamanie, przywaszczenie, oszustwo) powoduje u sprawcy lub sprawczyni wiadomo zamania obowizujcych norm, wywouje potpienie otoczenia oraz inicjuje reakcj osoby pokrzywdzonej przez co zgaszana jest znakomita wikszo przestpstw z tej kategorii. Zniewaajca wypowied skierowana do osoby pochodzenia azjatyckiego na
22

targowisku lub w innym miejscu publicznym nie powoduje u sprawczyni lub sprawcy poczucia, e zamane zostay normy postpowania (nie tylko prawne), nie wywouje reakcji otoczenia i nie skania osoby pokrzywdzonej do zgoszenia przestpstwa. W efekcie ciemna liczba przestpstw motywowanych uprzedzeniami na tle rnic narodowociowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzgldu na bezwyznaniowo jest prawdopodobnie wielokrotnie wysza, anieli liczba przestpstw zgaszanych. Jeszcze bardziej skomplikowana i trudna do zrekonstruowania jest sytuacja grup, ktre nie s objte ochron prawn przed hate crimes. Z braku innej moliwoci sytuacja tych grup w Polsce zostanie przedstawiona za pomoc ekstrapolacji i porwna. Punktami wyjcia bd statystyki przestpczoci z nienawici z innych krajw oraz wyniki bada spoecznych przeprowadzonych w Polsce. Sytuacja osb niepenosprawnych W Polsce nie prowadzi si bada powiconych przestpstwom wymierzonym w osoby niepenosprawne. Wystpowanie kategorii przestpstw z nienawici motywowanych niepen sprawnoci mona stwierdzi jedynie porwnujc sytuacj Polski z sytuacj innych krajw gdzie prawo przewiduje takie przestpstwa lub gdzie gromadzi si dane odnonie niepenej sprawnoci pokrzywdzonych. Przestpstwa z nienawici do osb niepenosprawnych statystyki FBI (1997-2000) Poczwszy od 1997 roku amerykaskie Federalne Biuro ledcze gromadzi dane nt. zgoszonych przestpstw z nienawici wymierzonych w osoby niepenosprawne. Poniej przedstawiono dane za lata 1997 2000. Ilo zgosze rodzaj niepenosprawnoci fizyczna psychiczna ogem 1997 9 3 12 1998 14 13 27 1999 11 10 21 2000 20 16 36

Przestpstwa przeciw yciu, zdrowiu i wolnoci rok 2000 zabjstwo 0 zgwacenie 0 cika napa 1 zwyka napa 11 groby 6 inne 2

23

1999 1998 1997 ogem

0 0 0 0

1 1 0 2

1 3 1 6

7 10 5 33

6 9 6 27

0 0 0 2

Przestpstwa przeciw mieniu przest. rok rozbj napad kradzie zabr pojazdu 11 7 10 5 33 podpalenie 6 6 9 6 27 wandalizm 11 2 2 0 15 inne przeciw spoeczestwu 2000 1999 1998 1997 ogem 0 0 0 0 0 0 1 1 0 2 1 1 3 1 6 0 1 0 0 1 1 0 0 0 1

Jak wynika z rocznych raportw FBI (ostatni opublikowany raport dotyczy 2008 roku) zbliony poziom zgoszonych przestpstw z nienawici na tle niepenej sprawnoci utrzyma si w kolejnych latach, co przedstawiono poniej. Ilo zgosze rodzaj niepenosprawnoci fizyczna psychiczna ogem 2004 23 48 71 2005 21 32 53 2006 20 74 94 2007 20 62 82 2008 28 57 85

Niewielka liczba zarejestrowanych przestpstw z nienawici na tle niepenej sprawnoci staa si rdem krytyki i przyczyn podwaania sposobu gromadzenia danych o tych przestpstwach. Wskazywano przy tym, e gdyby dane zgromadzone przez FBI oddaway rzeczywisto, oznaczaoby to, e przestpstwa te prawie nie wystpuj, e dotykaj znikomego odsetka wielomilionowej populacji osb niepenosprawnych (dla porwnania: w samym tylko 2008 roku FBI odnotowao 1617 przestpstw z nienawici na tle orientacji seksualnej, 1606 na tle wyznania i bezwyznaniowoci, 1148 na tle pochodzenia narodowego i etnicznego oraz 4704 na tle pochodzenia rasowego). Jednoczenie z bada jakoci szkolnictwa wyszego przeprowadzonych w 2001 roku wynika, e rocznie na terenie campusw i akademikw w Stanach Zjednoczonych dochodzi do okoo jednego miliona
24

zdarze kryminalnych motywowanych uprzedzeniami i nienawici przytaczajca wikszo nie jest natomiast zgaszana. Inne badania wskazyway, e rednio co 14 minut w Stanach Zjednoczonych popeniane jest przestpstwo z nienawici. Cho wyniki tych bada i szacunkw wykazuj duy rozrzut oraz dotycz wszystkich przestpstw z nienawici lub podobnych im zdarze kryminalnych, to potwierdzaj, e dane zbierane przez FBI odnonie przestpstw z nienawici przeciw osobom niepenosprawnym s jedynie szcztkowe. Przestpstwa z nienawici do osb niepenosprawnych (CPS) Inny obraz wyania si z raportw brytyjskiej Koronnej Suby Prokuratorskiej (Crown Prosecution Service), ktra od 2007 roku prowadzi statystyki przestpstw z nienawici na tle niepenej sprawnoci. W latach 2007-2008 zgoszono 279 takich przestpstw (dla porwnania: 1219 przestpstw z nienawici na tle orientacji seksualnej), natomiast w latach 2008-2009 444 takie przestpstwa (przy 1090 przestpstwach z nienawici na tle orientacji seksualnej). Wyrany wzrost zgosze przestpstw z nienawici na tle niepenej sprawnoci w Wielkiej Brytanii idzie w parze ze wzrostem liczby skaza za takie przestpstwa. Jak odnotowaa Koronna Suba Prokuratorska w swoim ostatnim raporcie (dla okresu 20082009) dotyczcym przestpstw z nienawici, w grupie czynw na tle niepenej sprawnoci: 45% stanowiy przestpstwa przeciw yciu i zdrowiu, 11% stanowiy przestpstwa przeciw porzdkowi publicznemu, 12% stanowiy kradziee, 7% stanowiy przestpstwa przeciw wolnoci seksualnej, 6% stanowiy rozboje, 5% stanowiy wamania, 14% stanowiy inne przestpstwa.

Przestpstwa z nienawici do osb niepenosprawnych - OBWE Doroczny raport Biura Demokratycznych Instytucji i Praw Czowieka (ODIHR) Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie powicony przestpstwom z nienawici w krajach czonkowskich OBWE stwierdza, e w omiu krajach rejestruje si przestpstwa na tle niepenej sprawnoci. S to: Belgia, Cypr, Gruzja, Kanada, Modowa, Niemcy, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Wskaza naley, e raport ten podaje odmienn od raportu CPS liczb przestpstw zgoszonych w Wielkiej Brytanii 800 przypadkw dotyczy jednak zgosze dokonanych policji, a nie Koronnej Subie Prokuratorskiej. Raport podaje

25

jednoczenie, e w Niemczech w 2008 roku zarejestrowano 47 przestpstw z nienawici na tle niepenej sprawnoci. Z danych przedstawionych do raportu ODIHR OBWE przez organizacje pozarzdowe wynikao te: e osoby niepenosprawne s czterokrotnie bardziej naraone na fizyczn napa, ni osoby bez niepenosprawnoci (dane British Council of Disabled People), 47% osb niepenosprawnych poddanych badaniu przeprowadzonemu w Szkocji pado ofiar przestpstw z nienawici wzgldnie otrzymao groby popenienia na ich szkod takiego przestpstwa (dane organizacji Capability Scotland). Przestpstwa z nienawici do osb niepenosprawnych specyfika i wnioski Wyjanienia liczby odnotowanych przestpstw z nienawici na tle niepenej sprawnoci wyranie rnej od liczby innych rodzajw przestpstw z nienawici naley szuka w specyfice tych przestpstw oraz osb pokrzywdzonych. U pokrzywdzonych osb niepenosprawnych wystpuje silny mechanizm powstrzymujcy przed zgoszeniem przestpstwa popenionego na ich szkod, na ktry skadaj si nie tylko lk przed sprawc i nieznajomo prawa, ale przede wszystkim przekonanie o bezzasadnoci skargi ze strony niepenosprawnej, poczucie wstydu oraz obawa, e policja zlekceway zawiadomienie lub uzna osob pokrzywdzon za niewiarygodn. Prawie wszystkie te czynniki silnie wi si niepenosprawnoci osoby pokrzywdzonej lub s przez ni wzmacniane. Przekonanie ofiar w tym zakresie podzielaj sprawcy. Mechanizm przestpstw z nienawici wymierzonych w osoby niepenosprawne dobrze pokazuj to przykady przestpstw, jakie miay miejsce w Stanach Zjednoczonych. Eric Krochmaluk, niepenosprawny umysowo mczyzna z Middletown (New Jersey), zosta porwany 30 stycznia 1999 roku. By bity, duszony, przypalany papierosami, krpowany tam klejc a nastpnie zosta porzucony w lesie. Podobny przebieg miaa napa na Justin Hamiltona, niepenosprawnego umysowo mczyzn z hrabstwa Dakota (Minnesota), ktry zosta wywabiony z domu i uprowadzony 10 padziernika 2008 roku. Przez dwie kolejne noce by torturowany, w tym przywizany do drzewa, bity i przypalany papierosami. Ponadto przywizano go do motocykla i cignito po ziemi na odcinku 60 metrw. Groono mu podpaleniem. Sprawcy mwili midzy sob o swojej ofierze jako o dowodzie rzeczowym. Take w tym przypadku pokrzywdzony zosta porzucony. W obu przypadkach sprawcy zostali ujci i skazani za przestpstwa motywowane uprzedzeniami. Oskaryciel publiczny zwrci uwag, e sprawcy byli przekonani, e ze
26

wzgldu na niepen sprawno pokrzywdzonych sprawa nigdy nie wyjdzie na jaw, a jeli nawet do tego dojdzie nikt nie da wiary sowom pokrzywdzonych. Wanym elementem towarzyszcym pierwszemu z omwionych przypadkw jest to, e mimo, e by nagoniony oraz mimo wnioskw oskaryciela publicznego w zakresie kwalifikacji czynw jako przestpstw z nienawici nie zosta on ujty w statystyce FBI. Pokazuje to, e na obraz ujawniany w statystyka wpyw maj nie tylko opory osb pokrzywdzonych, ale take podejcie policji oraz prokuratury: kluczowy przy przestpstwach z nienawici element, jakim jest cecha wyrniajca ofiar, moe zosta cakowicie pominity, a czyn zakwalifikowany jako zwyke przestpstwo. Si rzeczy takie podejcie prezentuj przede wszystkim policja i prokuratura w krajach, ktrych prawodawstwo nie przewiduje kategorii przestpstw z nienawici na okrelonym tle jak w Polsce odnonie niepenej sprawnoci czy orientacji seksualnej. Sytuacja kobiet Jak dokumentuj policyjne statystyki, kobiety s ofiarami przestpstw wielokrotnie czciej, anieli mczyni. Zarazem kobiety s sprawczyniami przestpstw wielokrotnie rzadziej, nieli mczyni s ich sprawcami. W tym kontekcie na szczegln uwag zasuguje tzw. przemoc domowa, czyli przestpczo wyodrbniona z uwagi na miejsce popenienia czynu. Obraz, jaki pokazuj przytoczone poniej statystyki, jest jednoznaczny: to przede wszystkim kobiety s pokrzywdzone przez przemoc domow (w niektrych latach stanowiy nawet ponad poow wszystkich ujawnionych pokrzywdzonych), a sprawcami s w przytaczajcej wikszoci mczyni. Liczba ofiar przemocy domowej wg procedury Niebieskiej Karty 2005 Liczba ofiar przemocy domowej ogem w tym: kobiety w tym: mczyni 91.374 10.387 91.032 10.313 76.162 8.556 81.985 10.664 79.811 11.728 156.788 157.854 130.682 139.747 132.796 2006 2007 2008 2009

27

dzieci do lat 13 nieletni od 13 do 18 lat 1999 Liczba ofiar przemocy domowej ogem w tym: kobiety w tym: mczyni dzieci do lat 13 nieletni od 13 do 18 lat

37.227 17.800

38.233 18.276

31.001 14.963

31.699 15.399

27.502 13.755

2000

2001

2002

2003

2004

96.955

116.644

113.793

127.515

137.299

150.266

55.214 4.239 23.929

67.678 5.606 27.820

66.991 5.589 26.305

74.366 7.121 30.073

80.185 7.527 32.525

88.388 9.214 35.137

13.546

15.540

14.908

15.955

17.062

17.527

Liczba sprawcw przemocy domowej Liczba sprawcw przemocy domowej Liczba sprawcw przemocy domowej ogem w tym: kobiety w tym: mczyni nieletni 1999 Liczba 56.847 4.153 92.776 213 2000 70.457 4.074 92.526 175 2001 69.138
28

2005

2006

2007

2008

2009

97.142

96.775

81.743

86.568

81.472

3.632 77.937 170 2002 76.991

3.942 82.425 201 2003 83.330

3.926 77.326 220 2004 91.920

sprawcw przemocy domowej ogem w tym: kobiety w tym: mczyni nieletni 1.838 54.669 340 2.571 67.309 577 2.361 66.376 401 2.903 73.759 329 2.861 80.233 236 3.501 88.180 239

Tzw. przemoc domowa ma znaczenie szczeglne, bo dochodzi do niej w miejscu, ktre zwyczajowo powinno stanowi ostoj spokoju i bezpieczestwa. Sprawcami przemocy domowej s niemal wycznie osoby znane pokrzywdzonym - to ojcowie, bracia, synowie, mowie i konkubenci. Jak mona wnioskowa z powyszego, motywacja sprawcw przestpczoci wymierzonej w kobiety jest specyficzna, ale wpisuje si w motywacj wystpujc w przypadku innych hate crimes. Sprawcy atakuj osoby, ktre postrzegaj jako ulege, po ktrych oczekuj posuszestwa i podporzdkowania, a jednoczenie sabsze fizycznie i psychiczne, ktrych opr - jeli w ogle wystpi - bdzie atwo przeama. Ocena ofiary jako gorszej od sprawcy (bo - kulturowo - zajmujcej nisz pozycj, mniej prestiow, ograniczon do cile wybranych rl spoecznych), jako zasugujcej na atak, jako proszcej si o atak, jako naturalnego celu ataku nastpuje zatem na takich samych zasadach, jak w przypadku innych przestpstw motywowanych uprzedzeniami. Stereotypy dotyczce kobiet s czci kulturowego opisu kobiet - tak jak stereotypy dotyczce innych grup, ktre dowiadczaj hate crimes, s czci kulturowego opisu tych grup. Wynikaj z przynalenoci do grupy, z posiadania pci, a nie s podyktowane warunkami indywidualnymi danej osoby. Stereotypy te s podstaw uprzedze, czyli nastawienia wobec caej grupy i wszystkich nalecych do niej osb (do wszystkich kobiet), a uprzedzenia s podstaw dyskryminacji i przestpczoci. Naley przy tym wyranie podkreli i zaznaczy, e przestpczo, ktrej ofiar padaj kobiety, w przewaajcym stopniu nie jest podyktowana tym, e dla sprawcw s one jedynie bezpieczniejszymi celami ataku fizycznego czy psychicznego. Nie jest tak, e sprawcy - przed dokonaniem przestpstwa - analizuj, jaka osoba bdzie odpowiedni ofiar i wybieraj kobiety, jako atwiejsze cele ataku. Nie dochodzi do wiadomego wyboru pomidzy potencjalnymi
29

pokrzywdzonymi, atak jest bowiem z samego zaoenia wymierzony w kobiet, a nie w mczyzn; celem sprawcy jest uderzy kobiet, a nie uderzy jak osob, przy czym tylko kalkulacja sprawcy prowadzi do wyboru kobiety jako ofiary, bo daje ona mniejsz szans na niepodan reakcj, w tym obron. Wyodrbniona penalizacja przestpstw motywowanych uprzedzeniami wobec kobiet jest konieczna, bo dotychczasowe regulacje nie stanowi skutecznej tamy dla tego zjawiska. Pokazuj to w szczeglnoci przytoczone wyej statystyki przemocy domowej, ktre przez lata konsekwentnie utrzymuj si na zblionym poziomie. Specyfik przestpstw wymierzonych w kobiety jest take to, e sprawcami s bardzo czsto osoby najblisze (w rozumieniu art. 115 11 kk) dla pokrzywdzonych. Do ich cigania w trybie prywatnoskargowym (art. 212 kk, art. 216 kk i art. 217 kk) lub na wniosek pokrzywdzonej (art. 190 1 kk) niezbdna jest inicjatywa pokrzywdzonej. Bardzo czsto jest to wymg niemoliwy do spenienia. Omawiajc problem hate crimes wymierzonych w kobiety nie sposb nie odnie si do jedynej rnicy pomidzy t grup a innymi, ktre projektuje si obj ochron prawno karn: jest ni liczebno grupy. W Polsce kobiety stanowi okoo 52% populacji. Jednoczenie niska pozycja kulturowa kobiet skutecznie niweluje ich przewag liczebn nad mczyznami. Wprawdzie przestpstwa z nienawici nie musz by kierowane przeciw osobom nalecym do mniejszoci, to w Polsce kobiety s jedyn grup, ktra dowiadcza takiej przestpczoci i zarazem nie jest grup mniejszociow. Sytuacja osb homoseksualnych i osb biseksualnych Stosunek Polek i Polakw do osb homoseksualnych i osb biseksualnych a take sytuacja i odczucia tych osb byy w ostatnich latach przedmiotem szeregu bada. Poniej zaprezentowane zostan: wybrane wyniki bada opinii publicznej ukazujce nastawienie spoeczne w szczeglnoci do osb homoseksualnych (informacje dotyczce danego badania kadorazowo towarzysz przedstawianym wynikom), najwaniejsze ustalenia raportu Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, przygotowanego wsplnie przez dwie organizacje pozarzdowe walczce z dyskryminacj osb homoseksualnych i osb biseksualnych: Stowarzyszenie Lambda-Warszawa oraz Stowarzyszenie Kampania Przeciw Homofobii.

30

Brak statystyk policyjnych dotyczcych orientacji seksualnej osb pokrzywdzonych (oparty na wyjanieniu, e orientacja seksualna to jedna z danych wraliwych, ktrych Policja nie moe gromadzi ani przetwarza) wymusza rekonstrukcj sytuacji w oparciu o powysze dane. Sytuacja spoeczna osb homoseksualnych i osb biseksualnych badania opinii publicznej Sonda CBOS z 1-4 lipca 2005 roku przeprowadzony na grupie 1021 dorosych Polek i Polakw w ramach badania Biece problemy i wydarzenia. W ramach przedmiotowego sondau respondentkom i respondentom zadano szereg pyta dotyczcych osb homoseksualnych, tego, jak s postrzegane oraz jakie prawa powinny im przysugiwa. 83,0% osb uczestniczcych w badaniu stwierdzio, e nie zna adnej osoby homoseksualnej. 78,0% osb uczestniczcych w badaniu odmwio osobom homoseksualnym prawa do zachowania zgodnie z ich sposobem bycia w miejscach publicznych. osobom uczestniczcym w badaniu zadano pytanie Jak by zareagowaa/zareagowa, gdyby osoba homoseksualna zostaa?, przedstawiajc respondentom i respondentkom szereg sytuacji; odpowiedzi przedstawiono poniej. homoseksualny mczyzna procenty homoseksualna kobieta

Jak by zareagowaa/zareagowa, gdyby osoba homoseksualna zostaa twoim ssiadem/twoj ssiadk nie miabym/miaabym nic przeciwko bybym/byabym przeciwko temu trudno powiedzie nie miabym/miaabym nic przeciwko bybym/byabym przeciwko temu trudno powiedzie

56 38 6

54 40 6

twoim bliskim wsppracownikiem/twoj blisk wsppracownic 45 50 5 42 53 5

31

twoim przeoonym/twoj przeoon nie miabym/miaabym nic przeciwko bybym/byabym przeciwko temu trudno powiedzie posem/posank z twojego okrgu wyborczego nie miabym/miaabym nic przeciwko bybym/byabym przeciwko temu trudno powiedzie nauczycielem/nauczycielk twoich dzieci nie miabym/miaabym nic przeciwko bybym/byabym przeciwko temu trudno powiedzie opiekunem/opiekunk twoich dzieci nie miabym/miaabym nic przeciwko bybym/byabym przeciwko temu trudno powiedzie 11 86 3 14 83 3 19 77 4 21 75 4 37 57 6 38 56 6 41 53 6 42 53 5

Na pytanie co by zrobi/zrobia, gdyby twoje dziecko okazao si osob homoseksualn?, respondenci i respondentki udzielili nastpujcych odpowiedzi: o o o zaakceptowabym/zaakceptowaabym to bez trudu 6,0% zaakceptowabym/zaakceptowaabym to z trudem 47,0% nie zaakceptowabym/nie zaakceptowaabym tego i prbowaabym/ prbowabym to zmieni 38,0% o trudno powiedzie 9,0%

Zapytane o stosunek do homoseksualnoci, osoby uczestniczce w badaniu udzieliy nastpujcych odpowiedzi: o o o o homoseksualno jest czym normalnym 6,0% homoseksualno nie jest czym normalnym, ale powinna by tolerowana 55,0% homoseksualno nie jest czym normalnym i nie powinna by tolerowana 34,0% trudno powiedzie 7,0%

32

Sonda CBOS z 912 maja 2008 roku przeprowadzony na grupie 1116 dorosych Polek i Polakw w ramach badania Aktualne problemy i wydarzenia. W ramach przedmiotowego sondau respondentkom i respondentom zadano szereg pyta dotyczcych osb homoseksualnych, tego, jak s postrzegane oraz jakie prawa powinny im przysugiwa. 83,0% osb uczestniczcych w badaniu stwierdzio, e nie zna adnej osoby homoseksualnej (wynik identyczny jak w badaniu z lipca 2005 roku). 69,0% osb uczestniczcych w badaniu odmwio osobom homoseksualnym prawa do zachowania zgodnie z ich sposobem bycia w miejscach publicznych. Zapytane o stosunek do homoseksualnoci, osoby uczestniczce w badaniu udzieliy nastpujcych odpowiedzi: o o o o homoseksualno jest czym normalnym 8,0% homoseksualno nie jest czym normalnym, ale powinna by tolerowana 52,0% homoseksualno nie jest czym normalnym i nie powinna by tolerowana 31,0% trudno powiedzie 9,0%

Zapytane o to, jakie jest nastawienie wikszoci spoeczestwa do homoseksualnoci, osoby uczestniczce w badaniu udzieliy nastpujcych odpowiedzi: o o o o yczliwe 1% obojtne 25% wrogie 66% trudno powiedzie 8%

Zapytane o to, jakie powinno by nastawienie pastwa do osb homoseksualnych, osoby uczestniczce w badaniu udzieliy nastpujcych odpowiedzi: o o o o pastwo powinno ochrania osoby homoseksualne 13% pastwo powinno obojtnie traktowa osoby homoseksualne 57% pastwo powinno zwalcza osoby homoseksualne 20% trudno powiedzie 10%

W konkluzji przeprowadzonych bada oraz po porwnaniu ich wynikw z wynikami bada przeprowadzonymi od 1988 roku, CBOS stwierdza, e postawy spoeczne wobec osb homoseksualnych s trwae i mocno ugruntowane, czego dowodzi zdecydowanie i konsekwencja, z jak znaczca grupa respondentw sprzeciwia si przyznaniu im jakichkolwiek praw. Wydaje si, e ani zmiana ustroju, ani wstpienie do Unii Europejskiej nie zmieniy istotnie nastawienia spoeczestwa. Chwilowe zmiany opinii zanotowalimy w momencie, kiedy restrykcje wymierzone w homoseksualistw wizano z moliwymi
33

zagroeniami swobody zrzeszania si innych grup: by moe wtedy niektrzy przestali myle o prawach gejw i lesbijek w kontekcie swoich opinii na temat homoseksualizmu, a zaczli widzie je jako cz porzdku demokratycznego. Sytuacja spoeczna osb homoseksualnych i osb biseksualnych Problematyka niniejsza zostanie przedstawiona w oparciu o: opracowanie Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006 przygotowany w 2007 roku przez Stowarzyszenie Kampania Przeciw Homofobii razem ze Stowarzyszeniem Lambda-Warszawa (dalej jako Raport 2007), opracowanie Przemoc motywowana homofobi. Raport 2011, powstae jako zwieczenie projektu Razem Bezpieczniej przeprowadzonego na przeomie 2010 i 2011 roku przez Stowarzyszenie Kampania Przeciw Homofobii (dalej jako Raport 2011). Raport 2007 oparto na wynikach badania ankietowego na 1002 osobach; z tego 51,6% stanowili geje, 29,5% - lesbijki, 11,7% - biseksualne kobiety, 6,4% - biseksualni mczyni, 0,8% - inne osoby. 51,9% osb miecio si w przedziale wiekowym od 18 do 25 roku ycia, 36,5% - w przedziale od 26 do 40 roku ycia. Ponad 70,0% osb pochodzio z miast o liczbie ludnoci przekraczajcej 100 000 osb. 45,2% osb objtych badaniem podao, e legitymuje si wyksztaceniem rednim, 34,2% - wyksztaceniem wyszym. Raport 2011 oparto na analizie 428 indywidualnych, ankietowych zgosze o doznanej przemocy motywowanej homofobi (w badaniu odrzucono zgoszenia, co do ktrych byy wtpliwoci, czy dotycz przemocy motywowanej uprzedzeniami na tle orientacji seksualnej); z tego 56,1% stanowili geje, 24,9% - lesbijki, 7,6% - biseksualne kobiety, 6,2% biseksualni mczyni, 5% - inne osoby. 61,8% osb miecio si w przedziale wiekowym od 18 do 25 roku ycia, 19,7% - w przedziale od 26 do 40 roku ycia. 67,2% osb pochodzio z miast o liczbie ludnoci przekraczajcej 100 000 osb. Jak z powyszego opisu wynika, oba badania objy przede wszystkim osoby lepiej wyksztacone i mieszkajce w wikszych miastach, co ma dla wynikw badania znaczenie o tyle, e po osobach z tej grupy mona oczekiwa rzeczowej oceny otoczenia i niewielkiej skonnoci do wyolbrzymiania zagroe czy nieprawidowego relacjonowania swoich dowiadcze i spostrzee. Poniej przedstawiono wyniki obu bada relewantne z punktu widzenia projektowanych zmian kodeksu karnego.

34

Raport 2007 przemoc fizyczna odsetek osb badanych, ktre dowiadczyy przemocy fizycznej w tym: jeden raz dwa razy trzy razy i czciej 39,5% 18,6% 41,9% 17,6%

formy przemocy fizycznej (procenty nie sumuj si do 100, poniewa mona byo wybra wicej ni jedn form): potrcanie, uderzanie, szarpanie albo kopanie pobicie atak z broni zaczepki seksualne naruszajce nietykalno cielesn, np. dotykanie wbrew woli przemoc seksualna inne formy naruszenia nietykalnoci cielesnej przemoc psychiczna odsetek osb badanych, ktre dowiadczyy przemocy psychicznej w tym: jeden raz dwa razy trzy razy i czciej 17,6% 12,4% 70,0% 51,0% 67,6% 24,4% 1,7% 32,4% 4,0% 8,5% 85,1%

odsetek osb badanych, ktre o zdarzeniu nie powiadomiy Policji

formy przemocy psychicznej (procenty nie sumuj si do 100, poniewa mona byo wybra wicej ni jedn form): zaczepki sowne/agresja sowna obraanie, ponianie, omieszanie rozpowszechnianie negatywnych opinii na temat osoby objtej badaniem pogrki nienawistne listy skierowane do osoby objtej badaniem lub jej bliskich szanta 75,0% 55,8% 44,6% 15,3% 5,9% 6,5%

35

wandalizm i niszczenie mienia grafitti/plakaty/ulotki na temat osoby objtej badaniem inne formy nkania psychicznego

5,5% 2,0% 7,2% 96,1%

odsetek osb badanych, ktre o zdarzeniu nie powiadomiy Policji

Tytuem wyjanienia naley doda, e najczstszym powodem rezygnacji z zawiadomienia Policji by brak przekonania o skutecznoci dziaa Policji, obawa przed uwagami, komentarzami i docinkami ze strony funkcjonariuszy Policji spowodowanymi ujawnieniem orientacji seksualnej pokrzywdzonych, a take obawa przed zemst sprawcw. Raport 2011 odsetek osb badanych, ktre dowiadczyy przemocy (ogem): jeden raz dwa razy i czciej 45,6% 54,4%

formy przemocy (procenty nie sumuj si do 100, poniewa mona byo wybra wicej ni jedn form): zaczepki sowne, ublianie, obraanie, ponianie groby, szanta zastosowania przemocy fizycznej groby, szanta zastosowania innej formy przemocy wandalizm, niszczenie mienia potrcanie, szarpanie, uderzanie, kopanie pobicie atak z broni zaczepki seksualne gwat i prba gwatu 92,9% 19,4% 8,3% 5,0% 25,1% 17,7% 0,9% 5,7% 2,6% 90,3%

odsetek osb badanych, ktre o zdarzeniu nie powiadomiy Policji

Wyjaniajc przyczyny braku powiadomie Policji w Raporcie 2011 stwierdzono: wikszo osb dowiadczajcych przemocy zwizanej z przypisywan im orientacj seksualn nie zgasza jej na policj. Respondenci i respondentki podali 388 przyczyn niezgoszenia si na policj, ktre zostay poddane analizie treci w celu znalezienia elementw wsplnych. Wyrniono cztery gwne czynniki przyczyniajce si do braku poinformowania policji o dowiadczonej przemocy: przekonania osoby poszkodowanej na temat postaw policji, brak wiedzy o odpowiednich procedurach formalno-prawnych i wiary w ich skuteczno, umniejszanie wasnej szkody i poczucie bezsensu, wstyd i strach.

36

Ukrywanie przed otoczeniem swojej orientacji seksualnej Osoby badane na potrzeby Raportu 2007 zapytano, czy, przed kim i w jakich okolicznociach ukrywaj swoj orientacj seksualn. Odpowiedzi uszeregowano w czterech obszarach: praca, szkoa/uczelnia, miejsce zamieszkania oraz miejsca publiczne. Analizujc przedmiotowe odpowiedzi, naley mie wiadomo, e ujawnienie orientacji heteroseksualnej nastpuje zasadniczo w sposb nieuwiadomiony, w trakcie czynnoci i zachowa, jakie towarzysz osobom heteroseksualnym niemal w kadych okolicznociach. Niezalenie od miejsca, ludzie wymieniaj informacje na temat tego, jak i z kim spdzaj swj czas wolny (z rodzin, z maonkiem, z dziemi), jakie maj plany wakacyjne, urlopowe czy witeczne, jak i z kim mieszkaj itd. Rozmowy na ten temat odbywaj si zarwno w miejscu pracy jak i podczas przypadkowych spotka, w trakcie towarzyskich wizyt, a take w miejscach publicznych. Towarzysz im gesty i inne zachowania (trzymanie si za rce z partnerem/partnerk, wymiana spojrze i czuoci). Cao tworzy niemal nieprzerwany przekaz heteroseksualnoci, ktry wpisuje si w panujc kultur. Bardzo wiele osb homoseksualnych i osb biseksualnych nie wysya takiego przekazu, ani te przekazu waciwego dla swojej orientacji seksualnej. Z obawy przed nieprzychyln reakcj otoczenia celowo ograniczaj one swj udzia w rozmowach i spotkaniach, zachowuj si w sposb powcigliwy (np. nie okazuj zainteresowania osob tej samej pci, albo nie trzymaj si za rce ze swoimi partnerami lub partnerkami podczas spaceru) i dla siebie sztuczny, eby nie ujawni swojej orientacji seksualnej. Taki stan rzeczy z jednej strony powoduje silny dyskomfort psychiczny ukrywajcej si osoby, a z drugiej strony - prowokuje domysy i przypuszczenia na jej temat, powodujc przynajmniej czciowe wykluczenie. Spord osb objtych badaniem, ktre pracoway lub poszukiway pracy w okresie objtym badaniem do Raportu 2007 (tj. lata 2005-2006), a 84,6% ukrywao swoj orientacj seksualn. Najczciej (procenty nie sumuj si do 100) ukrywanie to miao miejsce wobec pracodawcw i przeoonych (61,9%), nastpnie wobec innych pracownikw (57,0%) a take wobec klientw oraz interesantw (48,6%). 65,1% osb badanych uczyo si w szkole lub na uczelni. Spord tych osb a 27,4% przez cay czas ukrywao swoj orientacj seksualn, a 51,6% robio to do pewnego stopnia, tj. nie wobec wszystkich. W 77,8% przypadkw orientacj seksualn ukrywano przez nauczycielami, a w 82,7% przypadkw przed innymi uczniami/studentami. Mechanizm i skutki ukrywania orientacji seksualnej w szkole s bardzo podobne, jak w pracy.

37

Raport 2007 zawiera te dane na temat ukrywania orientacji seksualnej w zwizku z zamieszkaniem. A 62,2% osb badanych podao, e zdarzyo im si ukrywa swoj orientacj seksualn przed ssiadami, a take wydzierawiajcymi i wynajmujcymi mieszkania - z obawy przed ich reakcj. 46,4% osb objtych badaniem stwierdzio te, e ukrywa fakt wsplnego zamieszkania z partnerem bd partnerk tej samej pci. W przedmiocie ukrywania orientacji seksualnej w miejscach publicznych Raport 2007 zawiera nastpujce ustalenia: 76,5% osb objtych badaniem nie ujawnia swojej orientacji seksualnej w takich miejscach, jak urzdy, sdy, bary, kluby, sklepy, rodki komunikacji miejskiej, takswki oraz plae. Spord 23,5% osb, ktre zdecydoway si na ujawnienie, 32,0% doznao odmiennego lub gorszego traktowania ni osoby heteroseksualne (przejawami takiego traktowania byy m.in. obraliwe i poniajce komentarze wsppasaerw w komunikacji publicznej, czy takswkarzy, usuwanie z klubw i barw, a nawet utrudnianie korzystania z praw przysugujcych stronie procesowej). Przedstawione powyej wyniki w przedmiocie ukrywania orientacji seksualnej daj obraz poczucia zagroenia homofobi jako zjawiska, ktre moe zamanifestowa si w dowolnym miejscu i czasie, oraz ycia prowadzonego w czujnoci, ktrej nie musz zachowywa osoby heteroseksualne. Jest to jednoczenie uzupenienie ponurego obrazu, jaki wyania si z danych dotyczcych aktw przemocy fizycznej i psychicznej spowodowanej nienawici do osb nieheteroseksualnych. Wielokrotna homofobiczna przemoc jako symptom hate crime Niezwykle wanym ustaleniem Raportu 2007 i Raportu 2011 s dane dotyczce czstotliwoci dowiadczanej przemocy. Ju w badaniu dotyczcym lat 2005-2006 wyrany by udzia segmentu wskazujcego na wielokrotne dowiadczenia homofobicznej przemocy przez dan osob. Badanie z 2011 roku wskazuje, e ponad 54% osb zgaszajcych przypadki takiej przemocy dowiadczyo jej czciej, ni jeden raz, natomiast 1/3 badanych wielokrotnie. Raport 2011 wskazuje, e osoby donoszce o dowiadczonej homofobicznej przemocy opisyway czstotliwo swoich dozna nastpujcymi sowami: regularnie; raz na jaki czas; praktycznie przy kadym spotkaniu; w cigu ostatniego roku; w cigu ostatnich dwch lat; po coming out;
38

odkd pamitam; niemale codziennie; bez przerwy; cay rok szkolny.

Pokazuje to, e w wielu przypadkach przemoc motywowana uprzedzeniami na tle orientacji seksualnej ma charakter regularny, powtarzajcy si, e nie jest zjawiskiem przypadkowym ani incydentalnym. Skoro osoby pokrzywdzone byy celem przemocy kilkakrotnie, nie pozostawia to zudze, e chodzi o zjawisko typu hate crime - ofiary nie byy przypadkowo wybrane, powtarzalno zdarze jednoznacznie wiadczy o tym, e celem bya konkretna (a nie dowolna) osoba. Podsumowanie Przedstawione wyej wyniki bada opinii publicznej oraz bada ankietowych osb homoseksualnych i osb biseksualnych jednoznacznie wskazuj, e zjawisko homofobii jest niemal wszechobecne. Nieprzypadkowo te homofobia zbiega si z brakiem elementarnej wiedzy na temat homoseksualnoci i biseksualnoci - pokazuj to wyniki przytoczonych wyej bada, zgodnie z ktrymi dua cz osb badanych traktuje homoseksualno jako co nienormalnego, co nie powinno mie miejsca i na co nie moe by ich zgody, jako zjawisko jednoznacznie negatywne, ktre trzeba prbowa zmieni, a zasig jego wystpowania ograniczy, take poprzez uniemoliwienie zajmowania niektrych funkcji czy wykonywanie niektrych zawodw przez osoby homoseksualne. Jednoczenie ogromna wikszo osb uczestniczcych w badaniach stwierdzia te, e osobicie nie zna ani jednej osoby homoseksualnej. Wskazane niewiedza i nieznajomo zjawiska s podstawowymi przyczynami lku wobec niego, strachu, stanowicego rdo homofobii. Bezzasadna nieprzychylno, zoliwo i wyrzdzanie przykroci to najagodniejsze przejawy homofobii, ktre dotykaj osoby biseksualne, lesbijki i gejw niemal na co dzie. Przemoc psychiczna, w tym mowa nienawici (czstokro w poczeniu z przekazem medialnym, wydatnie zwikszajcym jej si raenia) oraz groby kierowane pod adresem caej spoecznoci osb homoseksualnych i osb biseksualnych oraz konkretnych osb nalecych do tej spoecznoci, a nadto przemoc fizyczna skierowana przeciw tym osobom to stan obecny, a nie ponura wizja przyszoci, ktrej trzeba zapobiec. Zadaniem pastwa jest ochrona podlegych jego wadzy ludzi przed przejawami dyskryminacji, w tym homofobii. Projektowane zmiany kodeksu karnego daj szans na przynajmniej czciowe naprawienie zaniedba w tym zakresie. Rozszerzenie ochrony, jak
39

daj art. 119 1 kk, art. 256 1 kk i art. 257 kk, na osoby homoseksualne i osoby biseksualne, bdzie sygnaem, e pastwo nie daje przyzwolenia na homofobi, na wykluczenie ze spoeczestwa jego najliczniejszej mniejszoci. Spoeczne i kulturowe znaczenie takiego stanowiska pastwa trudno przeceni. Najpeniej wyraaj je dwie funkcje prawa karnego: afirmacyjno-motywacyjna, zachcajca i nakaniajca do okrelonych, zachowa, uznanych za waciwe z punktu widzenia demokratycznego pastwa prawnego, uznajcego prawa czowieka za najwaniejsz cz swojego dorobku prawnego (w omawianym przypadku do zachowa niehomofobicznych), prewencyjno-wychowawcza, przeciwdziaajca powrotowi do przestpstwa (prewencja indywidualna) oraz zniechcajca inne osoby do popenienia przestpstwa (prewencja oglna). Udzia pastwa w ochronie osb biseksualnych i osb homoseksualnych bdzie oznacza, e s to grupy, ktre nie tylko nie stanowi zagroenia spoecznego (co im si czsto przypisuje), ale ktre same potrzebuj wsparcia w walce o swoje miejsce w spoeczestwie. Projektowane zaangaowanie pastwa nawet w sferze prawa karnego to informacja, e homoseksualno i biseksualno s zjawiskami normalnymi, ktrych w adnym razie nie mona wykorzystywa przeciwko innym osobom ani jako straszaka ani jako instrumentu poniania, obraania, ani jako przyczyny przeladowa czy przemocy. Warto te odnie si do projektowanej nowelizacji w kontekcie konstytucyjnej swobody wypowiedzi. Naley w tym wzgldzie jednoznacznie stwierdzi, e wprowadzenie karalnoci mowy nienawici adresowanej do grup osb wyrnianych w oparciu o kryterium pci, wieku, niepenej sprawnoci, tosamoci pciowej oraz orientacji seksualnej nie stanowi naruszenia tej wolnoci. Trzeba pamita, e wolno wypowiedzi nie ma charakteru absolutnego i koczy si tam, gdzie zaczynaj si prawem chronione dobra innych ludzi. Nie ulega te wtpliwoci, e wolno ta nie umoliwia krzywdzenia, obraania czy poniania innych ludzi; nie moe te by traktowana jako osona, zza ktrej bezkarnie formuowane s dowolnej treci wypowiedzi, w tym wypowiedzi godzce w innych ludzi. Wolno wypowiedzi suy swobodnej ekspresji pogldw, umoliwia dyskusj, wymian argumentw, a nie wyzywaniu caych grup spoecznych, bd groeniu nalecym do nich osobom.

Nowe przesanki karalnej dyskryminacji- uwaga oglna

40

W toku prac sejmowych nad poprzednikiem niniejszego projektu nowelizacji kodeksu karnego (druk sejmowy numer 4253) kilkakrotnie zwracano uwag na potencjaln trudno w stosowaniu znowelizowanych przepisw wynikajc z nowych przesanek zakazanej dyskryminacji. Wskazywano m.in. e przesanka niepenej sprawnoci jest niejasna i moe prowadzi do problemw interpretacyjnych - w efekcie osoba uwaajca si za pokrzywdzon moe nie otrzyma takiego statusu (gdy organ prowadzcy postpowanie uzna, e nie posiada ona cechy niepenej sprawnoci), a postpowanie zostanie umorzone. Zasygnalizowany problem jest pozorny z dwch powodw. Po pierwsze, rozstrzygajce dla bytu przestpstwa z nienawici, przestpstwa motywowanego uprzedzeniami, nie jest faktyczne posiadanie przez osob pokrzywdzon cechy, ktra sprawia, e dosigo j przestpstwo. Rozstrzygajce jest bowiem przekonanie osoby popeniajcej przestpstwo, e swoim czynem uderza w znienawidzon grup spoeczn (patrz rwnie niej odnonie wykrelenia zaimka jej z art. 119 1 kk i art. 257 kk). Czynem motywowanym antysemick nienawici jest bowiem zarwno pobicie grupy Chasydw w strojach noszonych przez nich podczas szabasu jak i pobicie osb ubranych w takie stroje, uczestniczcych np. w inscenizacji historycznej. Jak si wydaje, z uwagi na charakter przestpstw z nienawici, na wymagane do ich popenienia nastawienie psychiczne oraz to, e celem nie jest konkretna osoba, konstrukcja error in personam bdzie mie do nich ograniczone zastosowanie. Po drugie, przesanki dodawane niniejszym projektem do kodeksu karnego nie s mniej ani bardziej niejasne od przesanek ju wymienionych w nowelizowanych przepisach. Jest zaskakujce, e wtpliwoci interpretacyjne budzi np. niepena sprawno, a nie budzi ich przynaleno narodowa ani etniczna. Co wicej, poza tosamoci pciow, wszystkie nowe przesanki proponowane w nowelizacji, s znane polskiemu prawu, na potwierdzenie czego wskaza mona: art. 183a ustawy z 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy (Dz. U. z 1974 roku, Nr 24, poz. 141 z pn. zm.), ktry zawiera otwarty katalog przesanek niedopuszczalnej dyskryminacji w sferze zatrudnienia na podstawie umowy o prac, a jednoczenie spord wszystkich moliwych przesanek - przykadowo wymienia: pe, wiek, niepenosprawno, ras, religi, narodowo, przekonania polityczne, przynaleno zwizkow, pochodzenie etniczne, wyznanie oraz orientacj seksualn, przepisy ustawy z 03 grudnia 2010 roku o wdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej w zakresie rwnego traktowania (Dz. U. z 2010 roku, Nr 254, poz. 1700), ktre wymieniaj nastpujce przesanki niedopuszczalnej dyskryminacji: pe, ras,
41

pochodzenie etniczne, narodowo, religi, wyznanie, wiatopogld, niepenosprawno, wiek oraz orientacj seksualn. Jak z powyszego wida, proponowane przesanki zakazanej dyskryminacji nie stanowi novum w polskim prawodawstwie, wobec czego ryzyko powodowanych przez nie problemw interpretacyjnych naley uzna za dokadnie takie samo, jak w przypadku przesanek ju zawartych w kodeksie karnym. Innymi sowy: okoliczno ta nie moe by brana pod uwag przy rozpatrywaniu zasadnoci proponowanej nowelizacji.

Ksztat proponowanych zmian art. 119 1 kk i art. 257 kk Proponowane zmiany w art. 119 1 kk oraz art. 257 kk nie ograniczaj si do rozszerzenia katalogu przesanek zakazanej dyskryminacji (o przesanki pci, tosamoci pciowej, wieku, niepenej sprawnoci oraz orientacji seksualnej), ale dotycz te zmiany redakcyjnego ujcia tych przepisw. Obecna redakcja tych przepisw sugeruje, e ochron prawnokarn objte s tylko osoby bdce nonikami okrelonej cechy. Nie bd natomiast podlega ochronie ofiary np. przemocy, ktre wprawdzie same okrelonej cechy nie maj, ale ich wiktymizacja wynika z powizania z osob, ktra okrelon cech nosi, albo z faktu postrzegania ich przez otoczenie jako osb o okrelonej cesze. Takie ograniczenie jest nieuzasadnione i prowadzi do osabienia ochrony przed przestpstwami z nienawici. Przykadem potwierdzajcym przedstawion wyej interpretacj w/w przepisw jest sprawa, w ktrej pokrzywdzonym by Tomasz Pietrasiewicz, szef Orodka Brama Grodzka-Teatr NN w Lublinie. T. Pietrasiewicz jest znanym w Lublinie mionikiem i propagatorem kultury ydowskiej. Noc 17 grudnia 2010 roku do mieszkania T. Pietrasiewicza wrzucono przez okna dwie cegy, na ktrych namalowane byy swastyki; do jednej z cegie przymocowany by niewielki adunek pirotechniczny (petarda), ktry wybuch wewntrz mieszkania. Prowadzca postpowanie karne Policja uznaa, e opisane zdarzenie naley zakwalifikowa z art. 160 1 kk w zbiegu z art. 288 1 w zwizku z art. 11 2 kk, pomijajc w kwalifikacji art. 119 1 kk. Wyjaniajc przyjcie takiej kwalifikacji Prokuratura Okrgowa w Lublinie stwierdzia, e byo to nastpstwem tego, e z zezna Tomasza Pietrasiewicza wynika, e nie naley od do narodowoci ydowskiej, a z kultur ydowsk czy go jedynie wykonywana praca oraz pasja (cytat za pismem Prokuratury Okrgowej w Lublinie znak III Dsn 45/10/LPd z 28 stycznia 2011 roku). Dopiero 20 maja 2011 roku, po m.in. wniosku

42

penomocniczki T. Pietrasiewicza w tym zakresie, zmieniono kwalifikacj czynu na art. 119 1 kk. W tej sytuacji projektuje si nowe brzmienie przepisw art. 119 1 kk i art. 257 kk, ktre poprzez usunicie zaimka jej usunie wtpliwoci interpretacyjne i pozwoli na objcie ochron nie tylko osb nalecych do grup wymienionych w obu przepisach, ale rwnie osb dowiadczajcych dyskryminacji przez asocjacj z tymi grupami. Kztat proponowanych zmian art. 256 1 kk Celem proponowanych zmian w art. 256 1 kk jest rozszerzenie katalogu przesanek zakazanej dyskryminacji o przesanki pci, tosamoci pciowej, wieku, niepenej sprawnoci oraz orientacji seksualnej. Decyzja 9/09 Rady Ministerialnej OBWE Analizujc projektowane zmiany kodeksu karnego warto przypomnie choby niektre zalecenia i wskazania, ktre dotycz Polski jako pastwa czonkowskiego organizacji midzynarodowych, a ktre odnosz si do przestpczoci motywowanej uprzedzeniami. Decyzja 9/09 Rady Ministerialnej Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie z 02 grudnia 2009 roku wzywa pastwa czonkowskie do walki z przestpstwami z nienawici. Decyzja zawiera m.in. wezwanie do: gromadzenia i upubliczniania rzetelnych danych i statystyk dotyczcych hate crimes, podejmowania stara, aby zachci osoby pokrzywdzone do zgaszania przestpstw z nienawici - przy jednoczesnym stwierdzeniu, e zaniony poziom zgosze uniemoliwia pastwom czonkowskim wypracowanie skutecznych polityk postpowania z przestpczoci motywowan uprzedzeniami, wprowadzenia, gdy jest to stosowne, konkretnych i dostosowanych do potrzeb przepisw wymierzonych w przestpstwa z nienawici, zabezpieczonych skutecznymi karami, ktre oddaj ciar tej przestpczoci. VI Sprawozdanie Okresowe z realizacji MPPOiP W kontekcie projektowanych rozwiza naley rwnie przypomnie, e Komitet Przeciw Torturom Organizacji Narodw Zjednoczonych - nadzorujcy realizacj Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych - wprost zaleci Polsce wprowadzenie do krajowego porzdku prawnego przestpstw z nienawici motywowanych orientacj seksualn. Przygotowane przez Rad Ministrw VI Sprawozdanie Okresowe Rzeczypospolitej Polskiej
43

z realizacji postanowie Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych odnosio si do tego zalecenia w nastpujcy sposb: On considering recommendations of the Committee Against Torture, the NPO adopted the position that it would be justifiable to take legislative initiative for the amendment of Article 256 PC and Article 257 PC by the introduction of a penal sanction of conduct such as instigating to hatred or intolerance with respect to people of a different sexual orientation, as well as insulting a group of people or a person because of their sexual orientation. When work is launched on the amendment to PC, Recommendation No. 19 of the Committee Against Torture as to the need of penalising hate crimes () on grounds of sexual orientation will be presented to the bodies in charge of drafting an amendment to PC and CCP. (Po rozwaeniu zalecenia Komitetu Przeciwko Torturom PK [Prokuratura Krajowa] stana na stanowisku, i zasadnym byoby podjcie inicjatywy ustawodawczej zmierzajcej do nowelizacji art. 256 Kk oraz art. 257 Kk poprzez zagroenie sankcj karn zachowa polegajcych na nawoywaniu do nienawici lub nietolerancji wobec osb o odmiennej orientacji seksualnej, a take na zniewaeniu grupy osb lub osoby z powodu jej orientacji seksualnej. W sytuacji podjcia prac nad nowelizacj Kk, Zalecenie nr 19 Komitetu Przeciwko Torturom w zakresie potrzeby wprowadzenia penalizacji przestpstw z nienawici () opartych na orientacji seksualnej zostanie przedstawione gremium przygotowujcemu nowelizacj Kk oraz Kpk.) Komitet Praw Czowieka Organizacji Narodw Zjednoczonych, rozpatrujcy przedmiotowe sprawozdanie z realizacji Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych zarekomendowa Polsce: The State party should ensure that all allegations of attacks and threats against individuals targeted because of their sexual orientation or gender identity are thoroughly investigated. It should also: legally prohibit discrimination on the grounds of sexual orientation or gender identity; amend the Penal Code to define hate speech and hate crimes based on sexual orientation or gender identity among the categories of punishable offenses; and intensify awareness-raising activities aimed at the Police force and wider public. (Pastwo-Strona powinno zapewni rzetelne dochodzenie w sprawie wszystkich zarzutw dotyczcych atakw i grb wymierzonych w osoby fizyczne na tle ich orientacji seksualnej lub tosamoci pciowej. Powinno ponadto: ustawowo zakaza dyskryminacji na tle orientacji seksualnej lub tosamoci pciowej; znowelizowa Kodeks Karny celem umieszczenia mowy nienawici oraz przestpstw z nienawici na tle orientacji seksualnej lub tosamoci

44

pciowej wrd czynw zabronionych; oraz nasili dziaalno zwikszajc wiadomo w tym zakresie skierowan na suby policyjne oraz opini publiczn). Rekomendacja pochodzi z setnej sesji Komitetu Praw Czowieka, ktra odbya si w Genewie 11-29 padziernika 2010 roku. Rekomendacja CM/Rec( 2010) 5 Komitetu Ministrw Rady Europy z 31 marca 2010 roku 31 marca 2010 roku Komitet Ministrw Rady Europy przyj rekomendacj CM/Rec(2010)5 skierowan do krajw czonkowskich tej organizacji (Polska naley do Rady Europy od 1991 roku). Rekomendacja dotyczy walki z dyskryminacj na tle orientacji seksualnej oraz tosamoci pciowej. W zaczniku do rekomendacji odniesiono si zarwno do przestpstw motywowanych uprzedzeniami jak i do mowy nienawici. Odnonie hate crimes oraz innych zdarze motywowanych uprzedzeniami Komitet Ministrw zarekomendowa pastwom czonkowskim: zapewnienie skutecznych, szybkich i bezstronnych dochodze w sprawach, w ktrych mona przypuszcza motywacj zwizan z orientacj seksualn lub tosamoci pciow; uznanie motywacji zwizanej z orientacj seksualn lub tosamoci pciow za okoliczno obciajc i zaostrzajc wymiar kary; podjcie odpowiednich krokw celem zachcenia osb pokrzywdzonych przestpstwami z nienawici na tle orientacji seksualnej lub tosamoci pciowej do zgaszania tych przestpstw (wrd rekomendowanych dziaa znalazo si zapewnienie, aby osoby zatrudnione w Policji, prokuraturze i sdownictwie miay stosown wiedz i umiejtnoci, pozwalajce rozpozna przestpczo motywowan uprzedzeniami oraz udzieli odpowiedniego wsparcia osobom pokrzywdzonym i wiadkom); podjcie odpowiednich krokw celem zapewnienia bezpieczestwa i ochrony godnoci przez osoby LGBT pozbawione wolnoci, ze szczeglnym uwzgldnieniem ochrony, jak naley otoczy osoby transpciowe; gromadzenie oraz analiz danych dotyczcych wystpowania i charakteru dyskryminacji na tle orientacji seksualnej lub tosamoci pciowej. Odnonie mowy nienawici Komitet Ministrw zarekomendowa pastwom czonkowskim: podjcie odpowiednich krokw dla zwalczenia wszelkich form wypowiedzi, w tym za porednictwem mediw oraz Internetu, ktre mona uzna za wywoujce lub szerzce nienawi lub inne formy dyskryminacji lesbijek, gejw, osb biseksualnych i osb
45

transpciowych; mowa nienawici powinna by zakazana i publicznie potpiana, ilekro wystpi; dziaania w tym zakresie winny by zgodne z art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci oraz orzecznictwem Europejskiego Trybunau Praw Czowieka; zwikszenie wiadomoci wadz publicznych oraz instytucji publicznych wszystkich szczebli celem unikania wypowiedzi, zwaszcza dla mediw, ktre mona uzna za legitymizacj nienawici lub dyskryminacji; aby osoby sprawujce urzdy publiczne lub w inny sposb reprezentujce pastwo byy zachcane do promowania praw czowieka przysugujcych lesbijkom, gejom, osobom biseksualnym i osobom transpciowym. Penalizacja homofobicznych i transfobicznych hate crimes w krajach Unii Europejskiej Zgodnie z najnowszym raportem Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej powiconym dyskryminacji na tle orientacji seksualnej i tosamoci pciowej (Homophobia, transphobia and discrimination on grounds of sexual orientation and gender identity, Agencja Praw Podstawowych, Luksemburg, 2010), homofobiczne i transfobiczne hate crimes s coraz powszechniejsze w ustawodawstwie karnym krajw UE. Prawo karne Belgii, Danii, Estonii, Hiszpanii, Francji, Irlandii, Litwy, Holandii, Portugalii, Rumunii, Szwecji, Sowenii oraz Wielkiej Brytanii przewiduje przestpstwa motywowane uprzedzeniami na tle orientacji seksualnej i tosamoci pciowej. Rwnoczenie przepisy ustaw karnych w Belgii, Danii, Hiszpanii, Finlandii, Francji, na Litwie, w Holandii, Portugalii, Rumunii, Szwecji i Wielkiej Brytanii uznaj, e popenienie przestpstwa motywowanego uprzedzeniami na tle orientacji seksualnej i tosamoci pciowej jest okolicznoci obciajc. Uzupeniajco naley doda, e cho prawodawstwo niemieckie nie przewiduje kategorii przestpstw z nienawici na tle orientacji seksualnej i tosamoci pciowej, to kategori tak wyodrbnio orzecznictwo; podobna sytuacja jest na Wgrzech. Na tle wymienionych krajw Polska pozostaje jednym z niechlubnych wyjtkw w Unii Europejskiej, ktrego prawodawstwo ani orzecznictwo nie przewiduj skutecznej ochrony prawnokarnej przed przestpczoci motywowan homofobicznie i transfobicznie. Orzecznictwo Europejskiego Trubynau Praw Czowieka 09 lutego 2012 roku Europejski Trybuna Praw Czowieka (ETPC) wyda wyrok w sprawie Vejdeland i inni przeciw Szwecji (skarga numer 1813/07).

46

Skarcy (Tor Fredrik Vejdeland, Mattias Harlin, Bjrn Tng oraz Niklas Lundstrm) wesp z trzema innymi osobami, rozprowadzili w 2004 roku w jednej ze szwedzkich szk okoo 100 ulotek stwierdzajcych m.in., e homoseksualno to seksualna tendencja dewiacyjna (deviant sexual proclivity), ktra ma moralnie niszczycielski wpyw na tkank spoeczn (a morally destructive effect on the substance of socjety) oraz odpowiada za rozwj HIV/AIDS. Ulotki stwierdzay te, e homoseksualne lobby prbuje bagatelizowa zagroenie pedofili. Skarcy nale do organizacji, ktrej angielska nazwa to National Youth. W 2005 roku szwedzki sd skaza skarcych za przestpstwo z nienawici. Skarcy odwoali si od wyroku a nastpnie zoyli skarg od wyroku sdu II instancji do szwedzkiego Sdu Najwyszego, ktry oddali j w 2006 roku. W postpowaniu skarcy bronili si twierdzc, e nie zamierzali wyraa potpienia dla osb homoseksualnych jako takich a celem ich dziaa byo wszczcie debaty o braku obiektywnoci w szwedzkich szkoach ("the applicants claimed that they had not intended to express contempt for homosexuals as a group and stated that the purpose of their activity had been to start a debate about the lack of objectivity in the education in Swedish schools"). W 2007 roku skarcy odwoali si do ETPC. Trybuna orzek, e skarcy nie maj racji twierdzc, e Szwecja - skazujc ich za przestpstwo z nienawici - naruszya art. 10 Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci. Trybuna uzna ponadto, e: skarcy mieli prawo wyraania opinii, natomiast uczynili to w sposb nadmiernie agresywny a ulotki zostay narzucone (imposed) osobom uczszczajcym do szkoy (umieszczono je na szafkach oraz wewntrz szafek uczniowskich), kary naoone na skarcych przez szwedzkie sdy (kary w zawieszeniu z grzywnami od 200 do 2000 Euro) nie byy nadmierne, gdy za to przestpstwo grozio skarcym do dwch lat pozbawienia wolnoci. Co najwaniejsze, orzekajc w przedmiotowej sprawie trybuna uzna, e dyskryminacja na tle orientacji seksualnej jest rwnie powana, co na tle przynalenoci rasowej (discrimination based on sexual orientation was as serious as discrimination based on race, origin or colour), Wskazanie rde finansowania Uchwalenie projektowanej ustawy nie pociga za sob obcienia budetu pastwa ani budetw jednostek samorzdu terytorialnego.

47

Odnonie projektowanych aktw wykonawczych W razie uchwalenia projektowanej ustawy wydanie nowych aktw wykonawczych nie jest przewidziane. Owiadczenie o zgodnoci z prawem Unii Europejskiej Projektowana ustawa: jest zgodna z prawem Unii Europejskiej, nie jest ustaw wykonujc prawo Unii Europejskiej, o ktrej mowa w art. 95a uchway Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z 30 lipca 1992 roku - Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 1992 roku, Nr 26, poz. 185 z pn. zm.) Ustalenia powysze w odniesieniu do projektu nowelizacji kodeksu karnego, nad ktrym pracowa Sejm VI kadencji (druk sejmowy numer 4253) - potwierdzia opinia Biura Analiz Sejmowych znak BAS-WAPEiM-966/11 z 26 kwietnia 2011 roku (doczona do projektu nowelizacji w druku sejmowym numer 4253). Wobec charakteru rnic midzy niniejszym projektem a jego poprzednikiem, tj. wobec rezygnacji z czci proponowanych wwczas zmian w art. 256 1 kk przy jednoczesnym braku nowych zmian, powoana wyej opinia Biura Analiz Sejmowych zachowaa aktualno. Konsultacje spoeczne Prace nad poprzednikiem niniejszego projektu, procedowanym przez Sejm VI kadencji (druk sejmowy numer 4253) zainicjowano podczas oglnopolskich spotka organizacji spoecznych zajmujcych si dziaalnoci na rzecz osb biseksualnych, lesbijek, gejw oraz osb transpciowych w 2008 roku. Od tamtej pory stopniowo rozszerzano krg podmiotw, z ktrymi konsultowano projekt. Proponowany w obu projektach (niniejszym i jego poprzedniku) kierunek zmian popary m.in.: Helsiska Fundacja Praw Na Czowieka, Rzecz Osb Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, Fundacja Transpciowych Transfuzja,

Towarzystwo Interwencji Kryzysowej, Stowarzyszenie Lambda-Warszawa, Stowarzyszenie Otwarte Forum, Stowarzyszenie Przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita, Oglnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia, Fundacja Autonomia, Stowarzyszenie Dni Rwnoci i Tolerancji, Stowarzyszenie Kobiet Konsola, Stowarzyszenie Kampania Przeciw Homofobii oraz Stowarzyszenie Pracownia Rnorodnoci.

48

Konsultacje spoeczne nad proponowanymi zmianami kodeksu karnego objy m.in. publiczn prezentacj poprzedniego projektu, poczon z panelem dyskusyjnym (Warszawa, Austriackie Forum Kultury, 03 marca 2011 roku), konferencj naukow Przestpstwa z nienawici w Polsce (Toru, Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, 17 maja 2011 roku) oraz publikacje w prasie drukowanej i elektronicznej. W toku powyszych konsultacji poparcie dla kierunku zmian w kodeksie karnym wyraziy nie tylko organizacje spoeczne, ale take osoby reprezentujce nauk prawa (m.in. prof. Eleonora Zieliska, prof. Marian Filar) oraz instytucje publiczne - Prokuratur Generaln i Biuro Rzeczniczki Praw Obywatelskich. Niezalenie od powyszych konsultacji, za rozszerzeniem zakresu ochrony art. 119 1 kk, art. 256 1 kk i art. 257 wypowiedziaa si dr hab. Monika Patek (vide Zgaszam problem. Rzeczywisto osb homo- i biseksualnych w Polsce. Geje i lesbijki w Polsce analiza bada dotyczcych indywidualnych przypadkw dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn prowadzonych w 2011 roku przez Stowarzyszenie Lambda-Warszawa, Warszawa, 2011).

49

Warszawa, 21 marca 2012 r. BAS-WAPEiM-692/12

Pani Ewa Kopacz Marszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Opinia prawna w sprawie zgodnoci z prawem Unii Europejskiej poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny (przedstawiciel wnioskodawcw: pose Robert Biedro)

Na podstawie art. 34 ust. 9 uchway Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 roku Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Monitor Polski z 2012 r. poz. 32) sporzdza si nastpujc opini:

1. Przedmiot projektu ustawy Projekt ustawy przewiduje zmian artykuw 119, 256 oraz 257 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zmianami). Zmiana zakada: penalizacj stosowania przemocy lub groby bezprawnej wobec grupy osb lub osoby ze wzgldu na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn, penalizacj zniewaenia oraz publicznego nawoywania do nienawici ze wzgldu na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn. 2. Stan prawa Unii Europejskiej w materii objtej projektem Prawo Unii Europejskiej nie zawiera przepisw regulujcych zagadnienie bdce przedmiotem projektu ustawy. 3. Analiza przepisw projektu pod ktem ustalonego stanu prawa Unii Europejskiej Przepisy projektu nie nale do materii regulacji prawa Unii Europejskiej.

4. Konkluzja Przedmiot projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny nie jest objty prawem Unii Europejskiej. Szef Kancelarii Sejmu Lech Czapla

Warszawa, 21 marca 2012 r. BAS-WAPEiM-693/12 Pani Ewa Kopacz Marszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Opinia prawna w sprawie stwierdzenia w trybie art. 95a ust. 3 regulaminu Sejmu czy poselski projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny (przedstawiciel wnioskodawcw: pose Robert Biedro) jest projektem ustawy wykonujcej prawo Unii Europejskiej Projekt ustawy przewiduje zmian artykuw 119, 256 oraz 257 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zmianami). Zmiana zakada: penalizacj stosowania przemocy lub groby bezprawnej wobec grupy osb lub osoby ze wzgldu na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn, penalizacj zniewaenia oraz publicznego nawoywania do nienawici ze wzgldu na pe, tosamo pciow, wiek, niepenosprawno bd orientacj seksualn. Przedmiot projektu ustawy nie jest objty prawem Unii Europejskiej. Projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny nie jest projektem ustawy wykonujcej prawo Unii Europejskiej. Szef Kancelarii Sejmu Lech Czapla

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

PREZES PIERWSZY sDU NAJWYszEGo

2012r. dnia',il,) kwietnia Warszawa,

BSA il-021-134112

SEKRETARIAT SZEFA KS L,dz. ....,.,,...,.

n i

jJ...,' Data lvpiywu'....'..{. "i.!l " :+... ] Pan Lech CZAPLA Szef Kancelarii Seimu

.iia1

.'?)a,,,,, i,,),nf .,:' ,, \,Z.o,,,i,',,nvr,,,?,i,^\ * ' L,r /

W odpowiedzi na pismo z dnia 29 marca 2012 r., GMS-WP-173-95112 uprzeimie informuj,ze Sd Najwyzszy podtrzymujeswoje uwagi do poselskiego z projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny przestane przy pimie dnia (znak pisma KancelariiSejmu:GMS12 kwietnia2Ol2 r., o sygn. BSA ll-021-97112 WP-173.71l12), poniewa przedstawione projekty W zakresie projektowanych a r t y k u t o 1 1 9 s 1 , 2 5 6 s 1 , 2 5 7s z b i e z n e . w

Z powazaniem
'
l \ .y' ','. .in , .y4 ' .i.|'* | ,yU ) ! " l

),L.,,";,vL

'|t U:,}

,i

t.

1y^,'''l,,-s

Stanistaw DBROWSKI

PIERWSZYPREZES sDU NAJWYZSZEGo RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ BSA il-021-97112

onia 'Ji kwietnia2012r. Warszawa,

AH]..| ii;it se;.\,'.;;'

L.ti:. ,",,,,,......,

i;1:-

piy.i; '..''''i".i'. '.iulz.. l Di:ia Pan Lech CZAPLA Szef Kancelarii Sejmu

W odpowiedzina pismo z dnia 1 marca 2012 r., GMS-WP-173-71112 uprzejmie przesytam uwagi Sqdu Najwyszego do poselskiego projeWu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny.

Z powazaniem

**fi n,,n,T "/-,*-,jStanistawDBRoWsKl

Warszawa, dnia 11 kwietnia 2012 r. SD NAJWYSZY BIURO STUDIW I ANALIZ

Pl. Krasiskich 2/4/6, 00-951 Warszawa BSA II-021-97/12

UWAGI do poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny

Projektowane

zmiany

wychodz

naprzeciw

patologicznemu

zjawisku

spoecznemu, jakim jest mowa nienawici. Przedmiotem niniejszych uwag nie bdzie diagnoza istnienia tego negatywnego zjawiska spoecznego. Cz przedstawionych w uzasadnieniu projektu danych wydaje si jego istnienie wysoce uprawdopodobnia. Nie wydaje si bardzo wtpliwe, aby ta przesanka kryminalizacji zostaa speniona. Dla prawa karnego nie jest ona jednak wystarczajca. Trzeba rwnie przyzna, e istniejcych zarwno w prawie cywilnym, jak i prawie karnym instytucji prawnych nie da si porwna z projektowan w ocenianym projekcie ochron. czy spoecznoci, Ochrona dbr osobistych przez prawo cywilne cech dyskryminujc. Podobnie odnosi si do zindywidualizowanych narusze, nie za nieokrelonej grupy osb posiadajcych skonstruowana jest prawnokarna ochrona czci, czemu dobitnie daje wyraz ciganie zniewag z oskarenia prywatnego. Inny jest te gwny przedmiot ochrony zwykych zniewae oraz mowy nienawici. Nie mona jednak nie przedstawi wtpliwoci odnonie istnienia innych warunkw kryminalizacji tzw. mowy nienawici w sposb, w jaki projektuje si to uczyni. Uwagi te dotycz projektu w zakresie, w jakim bezporednio odnosi si do kryminalizacji mowy nienawici w szerszym, rwnie pozawerbalnym aspekcie, to jest projektowanych artykuw 119 1 k.k., 256 1 k.k., jak rwnie 257 k.k.

1. Projektowane regulacje maj czsto w zaoeniu osign cel oglnoprewencyjny, ksztatujcy pewne postawy spoeczne oraz utwierdzajce normy spoeczne zakazujce opisanych w projekcie negatywnych zachowa. Jeli przy tym kryminalizacja taka jest kryminalizacj na dalekim przedpolu naruszenia dobra prawnego, nie s spenione wszystkie jej przesanki; uwaga ta dotyczy w szczeglnoci projektowanego artykuu 256 k.k. Zakorzenienie w spoeczestwie norm zachowania powinno nastpowa w pierwszym rzdzie w inny sposb, ni poprzez prawo karne. 2. Ju w obecnym brzmieniu artykuu 256 k.k. nie jest oczywiste, czy spenia on wszystkie warunki kryminalizacji. Projektowane znamiona art. 256 k.k. okrelone s w sposb mao precyzyjny, niekiedy wrcz nielogiczny. W szczeglnoci chodzi tu o znami szerzenia nienawici . Pod tym ktem poprawniejsze ju, cho dalekie od precyzji, jest okrelenie wywouje nienawi. 3. Bodaj najwikszym problemem zwizanym z kryminalizacj mowy nienawici jest kazuistyczno regulacji, zamiast jej abstrakcyjnoci. Dodanie w projektowanych przepisach kilku istotnych powodw dyskryminacji nie wyczerpuje wszystkich moliwych znamion dyskryminujcych, pomijajc rwnie istotne. Tego typu technika legislacyjna sprawia, e przepisy te bd musiay by nowelizowane w nieskoczono, w przeciwnym bowiem razie regulacja nie bdzie rwno traktowaa wszystkich grup dyskryminowanych. Naley wic raczej prbowa znale i zastosowa okrelnik cechy dyskryminujcej bdcy najmniejszym wsplnym mianownikiem i zastosowa go tak, aby unikn niebezpiecznej kazuistycznoci w abstrakcyjnej normie prawnej. Jeli okae si to niemoliwe to, podtrzymujc zamiar kryminalizacji opisanych w projekcie zachowa, projektodawca powinien dokona penego wyliczenia wszystkich moliwych powodw dyskryminowania. 4. Warto ograniczy kryminalizacj mowy nienawici do zachowa jak najbardziej precyzyjnie okrelonych normatywnie. Wydaje si, e takim jest projektowany art. 257 k.k., w zakresie, w jakim penalizuje on publiczne zniewaenie wymienionych tam osb ze wzgldu na przypisywan cech

spoecznie dyskryminujc, ktr jednak, jak ju wspomniano w punkcie 3., albo naley okreli abstrakcyjnie, albo te wymieni wszystkie powody dyskryminacji spoecznej, co wydaje si mao moliwe. Przy abstrakcyjnym okreleniu cechy spoecznie dyskryminujcej jej doprecyzowanie mogoby nastpi w sowniczku wyrae ustawowych. Zdecydowanym plusem proponowanej regulacji jest natomiast ustanowienie kryminalizacji samego przypisywania cech, o ktrych mowa w projektowanym artykule. Nie jest wic istotne, czy dana osoba cech tak rzeczywicie posiada. 5. Okrelenie publicznie zniewaa jest okreleniem wystarczajco ostrym i da si poczy z odpowiednio zdefiniowanymi powodami zniewaenia danej grupy spoecznej. Jednoczenie trzeba bardzo ostronie formuowa, lub wrcz unika formuowania znamion, ktre wysoce utrudniaj, lub wrcz uniemoliwiaj udowodnienie zwizku przyczynowego midzy zachowaniem sprawcy, jakim jest stosowanie przemocy, groby bezprawnej a przypisywan cech dyskryminujc. 6. Powysze uwagi krytyczne nie maj by argumentem przeciwko racjonalnej kryminalizacji mowy nienawici, ktra jednak jest zadaniem niezwykle trudnym. Kryminalizacja zjawisk (w tym wypadku mowy nienawici) jest w procesie legislacyjnym rwnie nieprzydatnym terminem, co zwalczanie przestpczoci.

Sporzdzi A. Grski (czonek BSiA)