Ballada hotelowa

Wiesaw Grnicki

Spis treci
Rozdzia I. Nie uczta Baltazara ................................................................................................................. 3 Rozdzia II W poszukiwaniu duszy. Wstp do albergologii. ..................................................................... 7 Rozdzia III. Dewizy duszy nie daj ........................................................................................................ 20 Rozdzia IV. Monarchowie, przybywajcie .............................................................................................. 26 Rozdzia V. Uwagi o historycznej roli Howarda Johnsona. .................................................................... 38 Rozdzia VI. Moje spotkania na szczycie ................................................................................................ 45 Rozdzia VII. Jak usyszaem pukanie od dou ........................................................................................ 62 Rozdzia VIII. Nic dziwnego .................................................................................................................... 67 Rozdzia IX. Ex Oriente ........................................................................................................................... 77 Rozdzia X. Silva rerum .......................................................................................................................... 86 Rozdzia XI. Spowied dziecicia wieku ................................................................................................. 92

Rozdzia I. Nie uczta Baltazara

Hotele s podobne do kobiet. To nie jest ze zdanie, jak na pocztek niniejszego studium. Byskotliwy paradoks zwiksza prawdopodobiestwo, e szanowni czytelnicy zechc przeczyta przynajmniej pierwsz stron, a to w naszej brany poowa sukcesu. Ile to razy widujemy teksty, ktre ju po pierwszym akapicie przyprawiaj o miertelne znuenie! Jake czsto powtpiewamy o przydatnoci alfabetu lub doznajemy bolesnego uczucia, e artyku z pitkowej gazety czytalimy ju w zesz rod, a w ogle to jeszcze w ubiegym roku. Zniechcenie do lektur bywa okresami tak zaraliwe, e gdyby nie telewizja, dziennikarze od sowa drukowanego wymieraliby z godu jak plujki w listopadzie. Telewizja jest naprawd nieocenionym wynalazkiem: kilka milionw ludzi moe si co wieczr osobicie przekona, e gldzenie na pimie jest jednak atwiejsze do zniesienia ni gldzenie przy pomocy obrazkw.

Co zreszt wcale nie oznacza, e kady rodzaj gldzenia - a jest ich przecie kilkanacie - cieszy si jednakow tolerancj publicznoci. Dowiadczenie poucza, e inteligentne i ambitne dyrdymaki s askawiej przyjmowane przez czytelnika ni niechlujne produkty trzeciego gatunku, trzepane tamowo ze sfelerowanego surowca, i to jeszcze przy uyciu prymitywnej techniki gramatycznej. Ten wanie praktyczny wzgld na pozyskanie czytelnika przywieca autorowi przy poszukiwaniu odpowiednio zgrabnego pocztku i bdzie mu przywieca w dalszym cigu. Zreszt porwnanie hoteli do kobiet jest gboko suszne i o tyle oryginalne, e nikt si nim jeszcze nie posuy. Urok hoteli i kobiet wcale nie zaley od bogactwa, cho nie ma co ukrywa, e elegancja, wytworny zapach i dobry gust nikomu jeszcze nie zaszkodziy. Obie pci na pewno zgodnie przyznaj, e nawet najpikniejsze tapety nigdy nie kompensuj haaliwoci i grubiaskich manier. Kady te potwierdzi, e umiech, pogoda i spokj potrafi wynagrodzi prawie wszystkie niewygody, jakie nas mog spotka. I jeszcze jedno: s hotele, ktre si pamita przez cae ycie, choby nas czya z nimi tylko jedna noc, ale s i takie, ktre mimo usilnie roztaczanych wdzikw gin z pamici natychmiast po oddaniu klucza w recepcji. Mona te doda, e niektre hotele - podobnie jak niektre kobiety - maj dusz, wdzik i tosamo, podczas gdy inne stanowi mniej lub bardziej udan obudow nicoci. Najgorsze, e nigdy nie mona tego stwierdzi zawczasu i trzeba si o tym przekonywa na podstawie wasnego dowiadczenia. Bardzo mi si podoba to porwnanie. Rozumiem wszake, e jego zuchwalstwo nie wszystkich usposobi do artw. Jako pierwsi wzdrygn si z oburzenia tzw. teleolodzy, czyli osoby pytajce bezustannie czemu to suy. Jeli odpowiem, e niczemu godziwemu i e mnie osobicie interesuje tylko wity spokj - osoby warkn, e nie pora, prosz was, na takie dowcipy. Ale nie powiedz, czy to ju nie pora, czy jeszcze nie pora. I zamilkn znaczco. No i dobrze. Mamy ich z gowy, przynajmniej na najblisze sto stron, co te ma swoje zalety. Obawiam si, e porwnaniem do hoteli mog si rwnie poczu dotknite co wraliwsze panie, poniewa przywyky, eby je porwnywa do egzotycznych kwiatw lub co bardziej wyszukanych okazw fauny (peny wykaz metafor w synnej pieni Tadeusza Chyy pt. Litania). Proponuj jednak, aby panie na chwil powcigny uraon dum. Zaraz dowiod, e porwnanie jest celne i niezwykle pochlebne. Zreszt czy to nie lepiej sprbowa czego nowego, choby dla odwieenia zasobw emocjonalnych lub po prostu dla gimnastyki umysowej? Wiem ze syszenia, e istniej podobno damy, ktre nie sypiaj, lecz udaj si na spoczynek, sowo ko uwaaj za wulgarne, a negli, nawet barchanowy, kojarzy im si gwnie z Gomor (gdzie, mwic nawiasem, pomysy byy jednak duo lepsze ni w Sodomie). Ot t grup dam usilnie prosz, aby zrezygnowaa z dalszej lektury. Roi si tu od dwuznacznych aluzji i pewnej dezynwoltury, ktr atwo poczyta za cynizm. Panie maj wystarczajc ilo powodw do zdenerwowania, prosz sobie nie komplikowa ycia. Wszystkim zreszt i tak dogodzi niepodobna, a co do mnie, wol dogadza osobom o wikszej lotnoci i ywszym poczuciu humoru. Czyni to nawet z niema satysfakcj. Co rzekszy, nastpn grup przeciwnikw niniejszego dziea mielibymy zaatwion.

Pozostaje jeszcze jedna kategoria potencjalnych czytelnikw, ktrych naleaoby lojalnie przestrzec przed dalsz lektur, a ju zwaszcza przed wydawaniem wasnych, ciko zapracowanych pienidzy na zakup niniejszej szalonej ksieczki. Za kobietami przepadamy wszyscy, natomiast za hotelami tylko niektrzy. W ogle stosunek ludzi do hoteli przypomina troch stosunek do zjawisk przyrodniczych. Skrzypicy nieg i siarczysty mrz przyprawiaj jednych o paroksyzm radoci istnienia, innych o gbok odraz i jk tsknoty za latem, a przynajmniej za wiosn. Nie ma w tym nic szczeglnie zego, jak w przypadku dam ggawych, o ktrych doprawdy trudno wykrztusi z siebie dobre sowo; przeciwnie, w tej cudownej rnorodnoci gustw przejawia si uroda naszego ycia. Trzeba to jednak bra pod uwag, kiedy si przystpuje do piewania ballad. S bowiem ludzie, ktrzy organicznie nie znosz hoteli - adnych, nawet najbardziej komfortowych. Przyprawia ich o przygnbienie sama perspektywa spdzenia nocy w jakim przechodnim ku, bez ulubionego jasieczka pod gow, bez dobrze znajomej lampy i mruczenia domowych rur, tak sodko koyszcych do snu. Tych z pastwa take prosz, aby zrezygnowali z wydawania kilkunastu zotych (mam nadziej, e pastwo doczytali wstp a do tego miejsca w ksigami samoobsugowej) na dzieo, ktre bdzie dla nich tak interesujce, jak wspomnienia wdkarskie dla filatelisty. Tyle jest innych, poytecznych lektur, zawierajcych gbokie treci wychowawcze. No a skoro ju si na ten temat zgadao, pragn rwnie baga o porzucenie dalszej lektury tych wszystkich, ktrzy nie znosz autora, pisywali zoliwe i druzgocce recenzje z jego poprzednich wytworw, pomawiaj go wytrwale o cyniczny oportunizm oraz uwaaj za grafomana, hucpiarza i blagiera. Jest ich tak wielu, e mgbym zbi fortun na samym wyliczaniu nazwisk, gdy w Polsce za ksiki paci si, jak wiadomo, od objtoci. Drodzy, kochani, przemili panowie - pozwlcie si nam pobawi we wasnym gronie. To znaczy wrd osb, ktre lubi t stylistyk, potrafi odebra kade mrugnicie okiem i delektowa si surrealistycznymi artami, a take nie miewaj pretensji do autora, kiedy ten wpadnie w polizg. Nie jest tych osb zbyt wiele, jak na taki duy kraj, ale w kadym razie wystarczy, eby wydawnictwo nie musiao si troszczy o losy nakadu. Przepraszam, e si troch uniosem. Nie wiem jednak, czy pastwo zdaj sobie spraw, jakie to niebezpieczestwa czyhaj na autora, ktry zamierza dzi pisa o czym takim, jak hotele. Wiele ludzi upatruje w takim pomyle dowd, e jak si nie ma okazji, eby co rozsdnego powiedzie, naleaoby raczej pomilcze. Idea nie jest za, ale niepraktyczna: za milczenie nie pac. A poza tym - co by to pomogo? Autorowi i tak ju nic zaszkodzi nie moe. Tu znalaz si na licie jako jeden z pierwszych do ozdobienia latami; tu znw, na odwrt, podejrzewaj go poufnie o robienie gby i zbieraj dowody; wdzie krzycz, e s waniejsze tematy i e wstyd zawraca czytelnikowi gow opowiastkami, z ktrych nic nie wynika. Ze nikt si nie bdzie czepia takiej miesznej ksieczki ani poczytywa jej za dowd tupetu autora? Moliwe. Ja te mam t cich nadziej. Autorowi nie pozostaje w tej sytuacji nic innego, jak zabiega o wzgldy u czytelnika. Nawiasem mwic, nie jest to najgorsze wyjcie przy pisaniu ksiek. Kiedy, w dawnych czasach, taka zasada obowizywaa wszystkich autorw, ale zdaje si, e j uniewaniono.

Troch tu za duo tych introdukcji, ekskuz i prewencyjnego uerania si na wszelki wypadek. Wiem. Ale jake tu milcze, kiedy raz po raz odzywa si jaki ponury gos i da, eby skoczy z tymi, prosz was, dowcipuszkami. Wiem z dowiadczenia, e s to przypadki nieuleczalne i prawie zawsze doywotnie: modociany ponurak zamienia si od razu w zrzdliwego starca. Pewno dlatego ofiary tej przykrej przypadoci s tak skonne do udzielania poucze. Na Pantagruela dopiero zaoyli akta, z Haka zapamitali gwnie feldkurata Katza ze wzgldu na pokrewiestwo dusz i zbieno obyczaju, Hadleyburga dugo szukaj na mapie - ale do kaza i mentorskich peror zawsze pierwsi. Nie taj, e miabym czasem ochot powtrzy im legendarny art Janusza Minkiewicza sprzed wierwiecza: nie uczta Baltazara. Sami si uczta. Moe w kocu co z tego wyniknie. Przynajmniej w nastpnym pokoleniu. A pki co - pozwlcie poy i poartowa. Co si za tyczy Baltazara, to ma on znakomite wrcz poczucie wasnej racji stanu i na razie obejdzie si bez rad i poucze. Dzieje rzemiosa wskazuj, e fatalnie si to koczyo, kiedy garbarze udzielali fachowych porad pasamonikom, a kowale podejmowali pryncypialn krytyk sztuki zotniczej.

Rozdzia II W poszukiwaniu duszy. Wstp do albergologii.

Teraz, kiedy zostalimy ju we wasnym gronie, moemy wreszcie przystpi do tematu. Tak si fortunnie skada, e oprcz wymienionych w poprzednim rozdziale nieprzyjaci hotelowego koczowania istniej rwnie ludzie, ktrzy za hotelami przepadaj. Nawet w najskromniejszym hoteliku potrafi si zadomowi po kwadransie, nie przeszkadzaj im dwuznaczne odgosy za cian (w hotelach wszystkie odgosy s dwuznaczne), z satysfakcj wysuchuj porannych dyskursw pa sprztaczek, a w niewielkiej teczuszce lub czemodaczyku wo ze sob malek namiastk domu. Ktr, jak jarmarczny sztukmistrz, umiej rozoy choby w czterech goych cianach. Nie musz chyba wyjania, e nale do tej wanie podgrupy rodzaju homo sapiens, czy moe raczej homo viator. W hotelach wszystkich kategorii czuj si jak ryba w wodzie. Ubstwiam nie koczce si korytarze, pokrtne schody, niepoczytalne zakamarki. Przepadam za czujnym, dowiadczonym i zawsze troch melancholijnym wzrokiem panw portierw lub robicych na drutach konsjerek.

Z chci spdzibym reszt ycia w przytulnych barach hotelowych lub w niebiasko mikkich fotelach klubw. Lubi mieszny zapach hotelowych azienek, take polskich, gdzie dumna Przemysawka walczy o lepsze z By moe, a cay ten romans brutalnie przerywaj oboki proszku Ixi i smugi tpego chlorku. I mog o tym wszystkim opowiada bardzo dugo. Trudno orzec, czy jest to kwestia wrodzonego temperamentu i wczgowskiego usposobienia, czy te rozwinity przez liczne podre instynkt szybkiej adaptacji do szybko zmieniajcych si warunkw. Mam nadziej, e raczej to drugie. Lekarze utrzymuj, e ludzie le przystosowani popadaj w chuligastwo, co u dziennikarzy przybiera szczeglnie potworn posta, albo umieraj zbyt wczenie, czego chwilowo chciabym unikn, eby zobaczy, jak si to wszystko skoczy. Wyliczyem sobie niedawno, e w rnych hotelach polskich i zagranicznych przespaem nie mniej ni 850 nocy. Sporo. Gdyby zastosowa do tego bilansu najnowsze osignicia statystyki, wyszoby z rachunku, e przynajmniej w 17 hotelach musiay mnie spotka jakie nadzwyczajne przygody. Nie potrafi w tej chwili powiedzie, czy tak rzeczywicie byo, ale tak w kadym razie wynika ze synnej teorii dwch procent. Stwierdza ona, e tylko dwa procent ludzkiego yciorysu zasuguje na trwa pami i tylko tyle spotkanych ludzi pozostawia w nas niecieralny lad. Nie liczyem, ale to nie jest wykluczone. No, powiedzmy, pi procent, nie wicej. Ciekawe, swoj drog, co te si dzieje z reszt naszego ycia. Spiesz wyjani, e podliczajc swe hotelowe noce mam na myli wycznie normalne hotele komercjalne, gdzie od goci pobiera si pienidze. Trudno by byo zliczy inne miejsca, gdzie take co pewien czas nocujemy: koszary, szpitale, zaprzyjanione dacze, pewne orodki, cokolwiek to sowo znaczy, a take szereg innych instytucji, gdzie do goci z reguy si dopaca. Nie bdziemy si tym zajmowa; jest to raczej temat dla ekonomistw. Tych prawdziwych, komercjalnych hoteli naliczyem w sumie okoo trzystu, z czego 32 w Polsce. Tusz wic, e zdobyem pewn skal porwnawcz. Nie tak moe, eby zaraz pisa baedekera lub Guide Michelin - na to jestem zbyt leniwy, bo w przewodnikach wszystko si musi zgadza - ale jednak wystarczajc, aby skreli niniejszy wstp do nauki o korzystaniu z hoteli, ktr to nauk warto by byo nazwa albergologi. Przyznaj pastwo sami, e to brzmi cakiem niele. Skoro zwyke paaszowanie bigosu nosi ostatnio nazw degustacji organoleptycznej, leenie brzuchem do gry zyskao dumne miano pasywnej rekreacji, a o wesoych dziewuszkach mwi si, e s kryminogenne - najwysza pora, aby stworzy interdyscyplinarn dziedzin wiedzy w postaci albergologii, Sowo albergo oznacza po wosku ober lub zajazd, co wydaje mi si i zrczniejsze pod wzgldem fonetycznym, i mniej wieloznaczne, gdy rzeczownik htel oznacza w redniowieczu po prostu gocinny dom, a wszyscy przecie wiemy, e nie brak dzi hoteli, gdzie samo pojawienie si klienta przyprawia personel o konwulsje wciekoci. Czy nie przesadzam z tymi naukowymi zapdami? Moliwe. Ale nie tak znw bardzo. Naukowe, czy te naukawe, jak chc chemicy, jest dzi waciwie wszystko; odkd wynaleziono komputery, wcibsko nauki nie ma ju adnych granic. Dowodem poczynania pp. Johnsona i Mastersowej, ktrzy w trakcie do jednak intymnych czynnoci podczali pacjentom rurki, termometry i czujniki w zupenie niezwyke miejsca, a potem wyniki dali do przetrawienia maszynie matematycznej. Opis tego wszystkiego zaj im a dwa tomy z licznymi wykresami, ale ja osobicie wol zwyke porno.

A pozwol sobie te zauway, e owe scjentyficzne konkluzje na wiadomy temat zna u nas od wiekw kady normalny, dobrze rozwinity Jako, nie mwic o pani Zosi. Jeli tak dalej pjdzie, wkrtce kady szanujcy si obywatel bdzie musia zaliczy jaki naukawy esej pod grob ostracyzmu towarzyskiego. Ju dzi doktoraty sypi si jak wierzbowe kotki na wiosn, i to na tematy, o ktrych jeszcze dziesi lat temu nawet si filozofom nie nio. Tote rad jestem, e mog to od razu zaatwi. Licz, e kompetentne autorytety uznaj niniejsz ksieczk za intelektualny rwnowanik pracy doktorskiej, a moe nawet habilitacyjnej. Doktorw i docentw mamy takie mnstwo, e jeszcze jeden gdzie si tam zmieci. Nie sdz, eby to byy zupenie niestosowne dowcipy: W Szwajcarii na przykad istnieje Wysza Szkoa Hotelarska, gdzie dosta si rwnie trudno, jak do Harvardu lub na archeologi rdziemnomorsk w Warszawie, a dyplom stamtd, jak mi si wydaje, ma wiksz warto praktyczn ni doktorat niejednej szacownej Alma Mater. Czego przecie musz uczy przez te trzy lata. Zabawne, ale kandydatom na t uczelni dodaje si punkty za pochodzenie spoeczne: potomstwo hotelarzy ma fory wprost proporcjonalne do rocznych obrotw tatusinego hotelu. Skoro albergologia jest dziedzin tak ezoteryczn, e wymaga protekcji i, przynajmniej w Szwajcarii, posiadania odpowiednio bogatego papy, naley wnioskowa, e nocowanie w hotelach wcale nie jest czynnoci tak prost, jak nam si czasem wydaje. W ogle na wiecie zostaje coraz mniej rzeczy prostych, jasnych i oczywistych. Wspominaem ju o poczynaniach pp. Johnsona i Mastersowej, po ktrych trzeba si teraz dugo zastanawia, czy jestemy w fazie plateau, czy te przeszlimy wyszy prg recepcyjny. Ale przecie jeszcze gorzej dzieje si z jedzeniem. Cukier szkodzi, sl jest trucizn, tuszcz grozi zawaem, nawet korniszonkom nie przepucili: powoduj nadkwasot. Zdaje si, e najzwilej uja to pewna wybitna dietetyczka, ktra stwierdzia w swej ksice, e jedzenie w ogle szkodzi. Kade. Ja dzikuj za takie rady. Std te i mj mizerny przyczynek do abergologii nie bdzie mia odpowiedniej aparatury naukowej, bibliografii, cytatw w szeciu jzykach i podzikowa dla uczynnych wsppracownikw. Jest to dzieo bezwstydnie subiektywne i przeznaczone raczej dla klientw ni dla dyrektorw hoteli, cho nie powiem, ebym pp. dyrektorw odwodzi od lektury. Nie utrzymuj, e odpowiednio pogbione podstawy teoretyczne mog nas ustrzec przed wszelkimi niespodziankami, ktrych w tej akurat dziedzinie bywa szczeglnie duo. Myl tylko, e atwiej jest znosi niepowodzenia i kiepskie dowcipy losu, jeli znamy teori, ktra to wszystko hurtem, raz na zawsze wyjania. Nie jest powiedziane, e ta maksyma odnosi si wycznie do hoteli, ale do nich przede wszystkim. Oto przykad. W szczeciskim hotelu Piast postawia mnie kiedy na nogi o czwartej nad ranem salwa z dwunastu dzia krownika. Mino kilka strasznych minut, zanim si zorientowaem, e to nie krownik, lecz pomocniczy personel hotelowy, i e nie strzela, lecz wlecze po bruku studziennego podwrka blaszane pojemniki na mieci, rezonujce tak strasznie, e na pewno byo to sycha a w Szwajcarii, moe nawet w Katedrze Obsugi Klienta. Po takim przebudzeniu dzie mamy z gowy. Zwyky klient, pozbawiony przygotowania teoretycznego, zaczyna si w takich wypadkach biesi, dzwoni z pretensjami do recepcji, wykrzykuje pogrki pod adresem dyrekcji i zapowiada, e on ich nauczy. Czego pan nauczy, przyjacielu, czego? Przecie jeli wozy szczeciskiego MPO przyjedaj po mieci o pitej, trudno wymaga, aby personel pomocniczy wystawia pojemniki, powiedzmy, o dziesitej, kiedy ju nawet spracowane mewy przecieraj zaspane oczka.

Natomiast klient z odpowiednim przygotowaniem teoretycznym bdzie od razu wiedzia, e hotele caego wiata, bez wzgldu na kraj, kategori i wygld zewntrzny, dziel si na dwie zasadnicze grupy. Na takie, gdzie klientowi sprzedaje si spokojny sen i dobre samopoczucie, oraz na takie, gdzie podstawowym zajciem jest spenianie czynnoci subowych w zakadzie d/s noclegowania osb przyjezdnych. W tej drugiej grupie wszelkie reklamacje i pretensje s zupenie bezcelowe, gdy budz zniecierpliwienie lub nawet zgryliwe komentarze: facet mia szczcie dosta pokj, a teraz jeszcze grymasi. To prawda, e na pierwsze wejrzenie trudno obie grupy rozrni, a wieczny deficyt ek hotelowych sprawia, e rzadko mamy mono dokonania wyboru. Nie zmienia to jednak istoty sprawy: trzeba moliwie szybko dokona teoretycznej oceny hotelu i dostosowa do niej nasz metod postpowania. Snuj tu na razie rozwaania zupenie oglne i pragnbym unikn podejrzenia, e skar si na hotel Piast. Nic podobnego. Panie w recepcji s zawsze bardzo mie, jak na t wyczerpujc prac, poza tym mam w Szczecinie rozmaite interesa, i kto wie, kiedy znw zapukam do Piasta. A dowd osobisty z nazwiskiem i zawodem trzeba jednak okazywa. Dodam te, e z wyjtkiem dzkiego Grandu i gdaskiego Monopolu1 nie znam w Polsce hotelu, o ktrym z rk na sercu miabym do powiedzenia same ze rzeczy. Wtedy, o czwartej nad ranem, miaem, przyznaj. Ale to przechodzi. Dobrze si skada, e egzemplifikacj tez teoretycznych rozpoczem od polskich przykadw. Nasze hotele znajduj si mniej wicej w poowie mojej skali: midzy bezwzgldnym, beznadziejnym dnem, jakim s w Europie hotele woskie, a niezym poziomem przecitnych hoteli europejskich redniej wielkoci. Nie umiemy, podobnie jak wszyscy inni, radzi sobie z monstrualnymi landarami, gdzie nadmiar goci powoduje stan chronicznego chaosu, a jedyn myl przewodni dyrekcji jest drena kieszeni klienta; jestemy te bezradni w dziedzinie, w ktrej waciwie wszyscy inni radz sobie najlepiej. Myl o malutkich, przytulnych hotelikach, prowadzonych czsto na zasadzie familijnego biznesu, cichutkich, czyciutkich i penych ciepeka. Jednak w wadze redniej wcale nie jest z nami tak le, jak nieraz z gorycz sdzimy. To fakt, e wiele prostych spraw przychodzi nam z nieopisanym trudem, gdy nigdy nie bylimy narodem oberystw, ktry to fakt nasuwa wielu cudzoziemcom podejrzenie, i w polskich hotelach zatrudnia si wycznie wywaszczonych ordynatw oraz ksiniczki krwi. Nieszczsne polskie sowo usugi, obejmujce przecie i hotelarstwo, zawiera w sobie taki bezmiar upokorze socjalnych, e nic si chyba nie zmieni na lepsze, pki nie wymylimy innego sowa. Nie kady kelner zmieniby si ze spawaczem, a barmanka z przdk, w niczym to jednak nie wpywa na lepsze samopoczucie pracownikw dziau usug. Ta poszlachecka maniera ma w sobie jednak pewien wdzik, do ktrego, jak do wszystkiego na wiecie, mona si przyzwyczai. Warunek jest tylko jeden: w polskich hotelach naley by gociem, a nie klientem, co to paci i wymaga. Ciepe, penoludzkie stosunki z zaog recepcji, niewinny flircik z pani telefonistk, okazjonalny drink z wicedyrektorem, kwiatek dla panny Basi z rezerwacji i kartka z Pernambuco dla pana Jurka, ktry nawet w szczycie urlopowym potrafi dla nas wyczarowa przeliczny pokoik - oto co rni idealnego gocia od natrtnego i bezosobowego klienta.
1

Jake si te czasy zmieniaj! Wraz z ludmi. Po zmianie kierownictwa, ktre przysporzyo gdaskiemu Monopolowi tak fatalnej sawy, sta si to nagle jeden z najmilszych hoteli w Polsce, a na uczynno pa z recepcji brak po prostu sw. Wic jednak wszystko naprawd zaley od ludzi.

e hoteli jest w Polsce sporo i e musielibymy nawizywa zbyt rozlege stosunki towarzyskie? Nieprawda. Po pierwsze, od czego notesik? A po wtre, prdzej czy pniej Polska i tak stanie si federacj znajomych, ktrych dawniej zwano kumotrami, przeto lepiej nie zasypia gruszek w popiele, bo nas inni ubiegn. Na przykad jest ju zdecydowanie za pno na nawizywanie jakichkolwiek znajomoci w sopockim Grandzie; wszystkie zostay zawarte jakie dwadziecia lat temu i nie ma si co pcha z grabul. Zwaszcza e i tak nie wytrzymamy konkurencji z osobami, ktre tam spdzaj lato. Mieszkaem w Grandzie tylko raz i odniosem wraenie, e ka tam dopaca nie tylko za widok i pla, lecz rwnie za malownicze oboki i nostalgiczne pomrukiwanie syren okrtowych. Pamitam pewnego rozmarzonego aktywist brany ogrodniczej (sadzonki gerber, sdzc po marce koniakw na stole, lub cebula siedmiolatka, sdzc po marce towarzyszcych mu dam), ktry siedzc w restauracji sopockiego Grandu spoglda co chwila na morze, ociera zy i po spoyciu kolejnej pidziesitki woa, e on musi dopaci za ten cudowny widok. Ktre to yczenie zostao natychmiast uwzgldnione przez pp. kelnerw, w formie zreszt urzekajco eleganckiej: panie Zenku, dla pana wszystko! Za chude uszy mamy, drodzy pastwo, eby sprosta tak doborowej socjecie, jej manierom i portfelom. Nie mam nic przeciw gerberom i cebuli, ani nawet przeciw panu Zenkowi, tyle e nie lubi siedzie w kcie z poczuciem niszoci, kiedy ory naszego ycia lataj wysoko. Mwic tu pochlebnie - acz bez nadmiernych zachwytw - o redniej klasie naszych hoteli, nie mam oczywicie na myli wszystkich razem. Twierdz tylko, e w Polsce jest stosunkowo wiele hoteli posiadajcych dusz. A to prowadzi nas do nastpnej tezy z zakresu albergologii. Zapewne pastwo zauwayli, e tytu niniejszego rozdziau tak wanie zosta sformuowany: w poszukiwaniu duszy. Brzmi to zupenie jak cytat z Przybyszewskiego, ale nic nie szkodzi. Prawd jest, e moderna pozostawia po sobie potworn na og poezj (przepraszam z gry jej mionikw, nic jednak nie poradz, e stale mi si myli chu z istnoci, nenufary zocistowose z mgie woalem oraz tsknica z grani tajemn). Prawd jest wszake, i pozostawia rwnie najwspanialsze, do dzi nie przecignione w stylu hotele. Przybyszewski jest wic na miejscu przynajmniej jako lune skojarzenie, bo chodzi o styl epoki, nie o detale. Nie jest na pewno kwesti przypadku, e prawie wszystkie hotele secesyjne maj dusz, czasem nawet bardzo bujn. Dziewitnastowieczna koncepcja hotelarstwa jako przemysu usugowego wie si oczywicie z rozwojem kapitalizmu, z rewolucj transportow w postaci kolei elaznych, zwaszcza za z nowym podwczas rozwarstwieniem podrnych wedle ich sytuacji finansowej, nie za wedug indygenatw i tytuw rodowych, jak poprzednio. Klienci po prostu zaczli si zatrzymywa tam, gdzie im byo wygodnie, a nie tam, gdzie powinni ze wzgldu na swj status spoeczny. Jeszcze w poowie XIX wieku w hotelach angielskich podrni musieli skada oberystom oficjalne owiadczenie, e s naprawd dentelmenami, a ju w 20 lat pniej w najwytworniejszych hotelach londyskich pojawili si australijscy handlarze weny i amerykascy krlowie myda. Jest to jednak socjologia hoteli, o ktrej z pewnoci przeczytamy wkrtce jaki doktoracik, podczas gdy nas interesuje tu gwnie psychologia. Tylko mieszczastwo, jako klasa i jako twrca wasnej kultury, mogo w dobie swych triumfw stworzy tak instytucj spoeczn jak hotel wczesny, ze wszystkimi jej osobliwymi atrybutami, wykraczajcymi daleko poza pojcie komfortu lub elegancji. w pluszowo-mosino-fajansowy odorek dwuznacznoci, klimat urlopu od normy obyczajowej, gabineciki, panie dziejku, i sodkie dziewuszki z varits, nieodczne od pejzau wiktoriaskich i

secesyjnych sal bankietowych - to wszystko nie powstawao samo z siebie. Iluzj beau mondeu i wystawny sztafa, dostpny dla kadego, kto paci, trzeba byo stwarza ogromnym nakadem wysikw, i to starannie skoordynowanych. Potrzebna bya inwencja waciciela, talent kucharza, rzutko architekta; absolutnie niezbdny by dyskretny ober i bystry pikolak, tzw. fertyczna pokojwka w czepeczku, a take pan buchalter w zarkawkach czuwajcy nad finansami co bardziej roztargnionych klientw. Podobnie jak w przemyle i handlu, w hotelarstwie sta si konieczny drobiazgowy i wielostronny podzia pracy. Tylko w ten sposb rodzio si to, co nazywam dusz hotelu - jego indywidualno i niepowtarzalny gdzie indziej klimat, a take swoisty substytut dla wielu podwiadomych marze klientw. Prowincjonalny hreczkosiej mg tu odegra rol playboya, poczciwa matrona miaa szans, aby przez jedn dob poczu si jak kokota, medyk od razu zostawa profesorem, asesor - ekscelencj, koncypient - tajnym radc. Tak rozumiany hotel z przeomu stuleci by czym znacznie pojemniejszym ni sam tylko zbir miejsc noclegowych; by atwo dostpn namiastk innego ycia, instytucj towarzysk, miernikiem statusu, a nade wszystko by, jak pniej kinematograf, wielk fabryk zudze. Nie wszdzie si to zapewne udawao. Mona jednak przyj, e z pocztkiem biecego stulecia przewaajca wikszo rednich i wielkich hoteli dorobia si owej duszy. Te, ktre jej nie miay - po prostu znikay z rynku. Na tych wanie ospaych, ozibych i roztargnionych zbi sw fortun Conrad Hilton. W swej ksice Bd moim gociem (genialny tytu, swoj drog; trzeba by geniuszem, eby nabywca ksiki z wasnej kieszeni paci Hiltonowi za reklam Hiltona) opowiada, jak to w latach dwudziestych zacz stopniowo skupywa wietne niegdy hotele europejskie i amerykaskie, z ktrych uleciao ycie po I wojnie wiatowej. ycie, czyli dusza. Czyli e nie jest to pojcie wymylone tylko przez niej podpisanego. Sam cesarz hotelarzy potwierdza, e istniej w jego brany takie wanie dziwne i niezupenie wytumaczalne imponderabilia. Pastwo pytaj, skd to wszystko wiem, skoro epok secesji pamita u nas ju tylko Hamilton. C czyta si to i owo, zawd wyrabia spostrzegawczo na rne drobiazgi. Ale istnieje jeszcze jeden, koronny argument: rwnie i dzi bywaj hotele z dusz. Nie za czsto, ale jednak bywaj. Och, nie chodzi wcale o to, e damy mog si czu jak kokoty (raczej na odwrt), ani o to, e pan ober jest cigle tak samo dyskretny (wrcz przeciwnie). Chodzi po prostu o to, e hotel z dusz jest czym wicej ni placwk noclegow dla ludnoci; e ma wasny klimat, indywidualno i styl, na og niezaleny od standardu. Na przykad mj ulubiony hotel polski, orbisowska Cracovia, jest z pewnoci jednym z najmilszych miejsc w Europie. I to mimo skromniutkiego wyposaenia, chronicznie popsutych radioodbiornikw i pokoikw tak ciasnych, e mogyby zadowoli tylko kameduw, i to bosych. A przecie zawsze jako jest woda mineralna w pokojach, cierpliwa i sympatyczna zaoga w recepcji, s mie i nader sprawne panie telefonistki, ba, nawet panie sprztaczki zachowuj si o wicie wzgldnie cicho, co w polskich hotelach jest zjawiskiem zupenie wyjtkowym. (Rekord haaliwoci bije z pewnoci dzki Grand: nigdzie wicej nie udao mi si zaobserwowa takiego bezmiaru wrogoci tych, ktrzy wstaj o pitej, do tych, ktrzy pi do smej). Unosi si w Cracovii atmosfera spokoju, uczynnoci i ciepa, sprawiajca, e zdroony go moe tu naprawd odpocz i odetchn. Bywam w Cracovii do czsto i nie zdarzyo si jeszcze, ebym musia dopomina si o cokolwiek lub sysza cho raz czyj podniesiony gos.

Natomiast postawiony niedawno w tyme Krakowie hotel Holiday Inn wyda mi si troch zbyt zimny i bezosobowy, cho standardem przewysza Cracovi wprost dramatycznie. W tym betonowym bunkrze, chyba zakupionym z demobilu linii Maginota, mieszcz si jakie bezkresne pokoje, wyoone baraszkowymi dywanami i zdobione na cianach zwierciadami z importu o powierzchni 0,5 ha kade. Bar jest taki, e snob pada gsto, a lada w recepcji przypomina komputer III generacji. A jednak czego mi tam brak, cho mam dugi wdzicznoci wobec pracownikw recepcji i nie potrafi powcign zachwytu nad sprawnoci obsugi, zapewne bezprzykadnie dobrej w naszym kraju. Sam nie wiem, czego bym jeszcze chcia - moe po prostu duszej tradycji? Zastrzegem jednak na wstpie, e jest to dzieo subiektywne i naukawe, wic niech mi Holiday Inn wybaczy, e nawet taniutki hotel Polski w Krakowie, nie mwic ju o staruszku Francuskim, oby nam y wiecznie, wydaje mi si przytulniejszy ni wszystkie plastykowo-marmurowe wspaniaoci. Krakw w ogle jest miastem, ktre czeka na sw wielk ksik; wiadomo, e jest prawdziw stolic polskiej kultury, tote mio mi donie, e jest rwnie nie kwestionowan stolic polskiego hotelarstwa. Nie mwi, e np. Dworcowy lub Polonia speniaj wszystkie bez wyjtku moje marzenia w dziedzinie albergologii. Kiedy jednak rankiem wyglda si z okien Polskiego na w zaom starych murw miejskich, kiedy w Hotelu Pod Bia R syszy si szum wody w rurach, ktre przecie niegdy szumiay tylu znakomitociom... Nie wiem zupenie, skd wzia si niedorzeczna legenda o skpstwie krakowian. Hotele w tym miecie s znakomitym punktem obserwacyjnym, aby si naocznie przekona, e to nieprawda. Wystarczy zaj do restauracji w ktrym z dobrych hoteli krakowskich i popatrze, kto, co i za ile zamawia. A umiej tam gotowa, umiej... Gdyby pastwo mieli wtpliwoci, prosz porwna krakowsk kuchni z tym, co wydaj w celu spoycia w takiej np. Bydgoszczy lub Szczecinie. No comments, jak mawiaj dyplomaci, kiedy komentarze s rzeczywicie zbyteczne. Moliwe, e hotelowy genius loci (wanie! to jednak bardziej naukawe okrelenie ni modopolska dusza) dorasta niezmiernie powoli i ywi si fluidami, jakie z siebie wydzielaj przez sen zadowoleni gocie. Kiedy si tak rozejrze po starowieckich pokojach i pomyle, co te ciany widziay i co by mogy opowiedzie - dusz hotelu mona wtedy niemal dostrzec na wasne oczy. Ale nie, chyba jednak si zagalopowaem. Gdyby to bya prawda, nestor naszych hoteli, czyli Europejski w Warszawie, musiaby by bezapelacyjnym prymusem, czego wolabym jednak nie stwierdza na pimie. Nie, na buzi te nie. Zreszt nie wiem; jako mieszkaniec stolicy nie mam prawa korzysta z warszawskich hoteli. Tyle e bywam tam czasami na jakich subowych posikach i wiem, e honorarium za niniejsz ksieczk wystarczyoby w najlepszym razie na zamwienie skromnej zakski. Rozumiem, e kady chce zarobi, Orbis te. All right. Jednake zimne zdzierstwo, skalkulowane przez komputery, nigdy nie chodzi w parze z posiadaniem duszy. Nigdy, powtarzam. Ostatecznie w samym rodku Sahary te mona ustawi podarty namiot i pobiera trzysta dolarw za prawo skorzystania z cienia. Co, mwic nawiasem, nie byoby wcale tak odstraszajce dla wspczesnych Beduinw, ktrzy przeszli od razu na petrodolary, zanim jeszcze nauczyli si liczy w piastrach. Petrodolary s tak dziwn walut, e ilo zer po pierwszej cyfrze nie robi nikomu wielkiej rnicy. Leciaem niedawno samolotem z Rzymu do Londynu i na wasne oczy widziaem, jak pewien petroplayboy zapaci stewardesie dwiecie dolarw za zot zapalniczk Flaminaire, cho domagaa si tylko szedziesiciu. Nie mwi ju o tym, jak strasznie klienci z tych krajw spetrolili warszawski

rynek damski; znajomy Amerykanin skary si niedawno, e stopa inflacji w Polsce musi wynosi okoo 600 procent rocznie, sdzc po cenach usug specjalnych w Forum i Europejskim. Doradziem mu chodno, eby porozmawia w Departamencie Stanu na temat Arabii Saudyjskiej, a w ogle to pretensje niech kieruje do szejka Jamaniego, a nie do moich rodaczek. C to, Caritas? Mwic, e zdzierstwo nie mieci si w moim pojmowaniu sztuki hotelowej, musz jednak zastrzec, e nie odnosz tej zasady do warszawskiej Victorii. Po prostu dlatego, e nie jest to hotel, lecz zakad dowiadczalny Ministerstwa Finansw. Nie wiadomo do tej pory, ile ludzie s skonni zapaci za butelk piwa, ale prby trwaj i, jak sycha, poprzeczka dojdzie wkrtce do 250 zotych. Bardzo dobrze. Niech pac. Proponuj rwnie, eby w Victorii pobiera sone myto za prawo odetchnicia klimatyzowanym przez zachodnie (sic!) urzdzenia powietrzem. A za skorzystanie z toalety - cztery dychy. Ani grosza taniej. Trzydzieci zotych dla Intercontinentalu, eby si od nas jak najprdzej odczepili, pi zotych dla miasta i pitka dla babci. Nie, le mwi. Dyrekcja te przecie musi zarobi na premie dla zaogi. Pidziesit! Tylko czciowo poczuwam si tutaj do niestosownych artw. Instytucje drenaowe funkcjonuj we wszystkich krajach wiata - dlaczego waciwie nie miaoby ich by u nas ? W Acapulco ogldaem kiedy przez pot superluksusowy zesp rekreacyjny Las Brisas, gdzie kady go ma do dyspozycji wasnego jeepa, lodwk z szampanem, zamraalnik z homarami, deski surfowe, dwa baseny, trzy altany, rower wodny i niewielki jachcik z zaog. Ceny ksztatoway si wwczas na poziomie 800 dolarw za dob, teraz pewno wynosz trzy razy tyle. Nawet najbogatszy czowiek wiata, Paul Getty, wyrazi si o Las Brisas, e jest to miejsce troch za drogie. Mog uzna, e homary s niezbdne do ycia, nie bd si spiera o szampana, ale deski surfowe to ju jest czysty, stuprocentowy drena. Wic nie tylko my, drodzy pastwo, uprawiamy t mieszn sztuk. W takim duym kraju jak nasz powinno w kocu istnie cho jedno miejsce, gdzie kelnerzy ziewaj w oczekiwaniu na goci, gdzie mona zamwi zup z petw rekina, a choby i cielcin. I gdzie mona sobie powyglda na smutny, pusty plac Zwycistwa przez solexowe szyby, podobno jedyne w promieniu kilkuset kilometrw. Jeli to kogo bawi - naley mu to umoliwi, w naleycie pojtym interesie finansowym caego spoeczestwa. Donosz mi, e pan Zenek (raczej jednak wczesny szpinaczek, sdzc z wysokoci rachunkw za hors doeuvre) jest czstym bywalcem w Czarnym Kocie. No i na zdrowie. Ja nie zazdroszcz panu Zenkowi, a on, o ile wiem, nie zazdroci nikomu z mojej brany. Susznie zreszt. I tak powinno by. Popeniam t dygresj z rozmysem, poniewa przedsibiorstwa drenaowe, skdind cenne, w ogle nie wchodz w zakres naszych psychologicznych rozwaa. Nowego Prousta raczej si nie dorobimy, tote krajowy superluksus moemy spokojnie traktowa bez emocji, jak, powiedzmy, Komisj Planowania czy Gwny Urzd Ce. propos: czy pastwo wiedz, dlaczego wspomniaem tu Marcela Prousta? Poniewa przez 32 lata poywia si on wycznie w paryskim Ritzu -, adna inna kuchnia w Paryu jako mu nie odpowiadaa. Jego synna gosposia miaa nawet wasny klucz od restauracji, aby o pnocy zaserwowa pisarzowi na podkurek zimne piwo Stella Artois lub jego ulubiony krem malinowy. Prosz sobie wyobrazi Bohdana Czeszk, ktry o godzinie 23,45 wysya gosposi do Victorii po wiartk zimnej ytniwki i ledzia w mietanie.

Rwnie i Tomasz Mann wikszo swych wczesnych nowel napisa w Grand Hotel Des Bains na Lido, gdy dusza hotelu przybieraa tam posta wyrafinowanej muzy. Znam ten hotel. Sponiewierana tu przeze mnie Victoria jest biednym, wschodnioeuropejskim grajdoem w porwnaniu z tamtymi wspaniaociami. A Mann siedzi tam tygodniami i pisze. Jest to jeden z najlepszych dowcipw, jakie w yciu syszaem. Czy pastwo znaj moe cho jednego polskiego pisarza, ktry za dochody ze swych ksiek mgby mieszka np. przez dwa tygodnie w hotelu Forum? Ale skoro si zgadao o pisarzach i hotelach, musz popeni pewn dygresj. Cakiem niedawno udao mi si, zreszt nie bez trudu, zwiedzi w Bangkoku synny hotel Oriental, zwaszcza t jego cz, ktra nosi nazw Authors Wing, czyli Oficyna Pisarzy. To wanie tutaj, nad brzegami mtnej, gorcej, tustozielonej rzeki Chaopraya, mieszka niegdy Joseph Conrad. A take Somerset Maugham, Nol Coward i James Mitchener, ktrzy nie wiadomo dlaczego uchodz w tamtych stronach za wybitnych pisarzy. (W tej brany, przypominam, pomyki s najpotworniejsze i powtarzaj si z rozmieszajc regularnoci, vide literacka nagroda Nobla). Bardzo to dzi gustowne i eleganckie miejsce. W doskonale klimatyzowanym holu stoj najwspanialsze pufy wiata, o barwie dojrzaych oliwek, tak mikkie i agodne w dotyku, e klient najchtniej nigdy by ju si z nich nie podnosi. Zwaszcza e nienobiay kelner kry jak arktyczna zjawa z tac jakich niewiarygodnych drinkw. Spod przeszklonego sufitu zwisaj niby-buddyjskie dzwony z teakowego drewna i szczeglnie urodziwego mosidzu. Boy hotelowy obnosi tablic z cichutkimi dzwoneczkami, na ktrej napisa nazwisko kogo, kogo prosz do telefonu, a wszystko to odbywa si bez pokrzykiwa, jakie sycha przy takiej okazji w hotelach amerykaskich. Barwne, milczce dziewczta, podobne do motyli, przyklkaj co kilka minut przy stolikach, oprniajc popielniczki i strzepujc niewidoczne pyki. Za krysztaow cian chodzonego holu bkitnieje basen, w ktrym pywaj dyurni europejscy playboye o miniach z atlasu anatomii prawidowej i skrze z miedzianej blachy. Ach, jacy zwinni! Zapewne wynajto ich na sezon kierownictwo hotelu, aby mie klientki w pewnym wieku nie narzekay na monotonne widoki. Na marmurowym obrzeu basenu podskakuj wrble, najmilsze ptaki wiata, tak samo wesoe, czupurne i rozwiergotane pod kad szerokoci geograficzn. Dobrze by tu byo troch pomieszka. Dwa tygodnie, powiedzmy. No, tydzie. Ale wystarczy przez chwil popatrze na klientel Orientalu, eby z nieba egzotycznych uniesie wrci szybko na ziemi naszych trzewych spostrzee. Tgie, spocone Niemki, Angielki, Holenderki czapi z nieopisan udrk tam i z powrotem midzy klimatyzowanym holem i wciekym, rozszalaym socem koo basenu. Dawno ju przestay rozrnia Lao-tse od Buddy i szintoizm od hinduizmu, maj do wszelkich wity i zabytkw, marz o jesiennym chodzie, ciepych kapciach i miym pmroku wasnej kuchni, lecz nie opuszcz przecie niczego - no, niczego - za co zapacili mowie w agencji turystycznej, nabywajc luksusow podr Waszego ycia na tajemniczy Wschd. Zwaszcza otye Niemki po pidziesitce, dobrze jeszcze pamitajce czasy Eintopfgericht i epok chesterfieldw, poprzebierane w sari, kimona i sarongi, wyrniaj si szczegln pazernoci w zaliczaniu wszystkiego, co trzeba i mona zaliczy. Sapi ciko od skwaru i wysiku, zanurzajc si z desperacj w basenie i poszc zocistych playboyw, a potem ukadaj swe buraczkowe ciaa na leakach pod palm. T kpiel w listopadzie te, niestety, trzeba zaliczy. A jakby mao byo tej turystycznej mki, tuste kobiety musz jeszcze patrze spod swych ociekajcych potem powiek na liczne, chodne, dugowose dziewczyny, ktre pyn na swych

bezkresnych nogach u boku mocnych, brodatych mczyzn. Mczyni s tak mscy, jak gdyby ich wykadrowano z wieczornych filmw telewizyjnych klasy B; na ramieniu nosz kamer filmow Nicon, na przegubie prawdziwego Rolexa, w kieszeni dyktafon Philipsa oraz kalkulator dwunastodziaaniowy firmy Texas Instruments, na palcu - piercie z akwamaryn, na szyi - znak zodiaku z platyny i zota. Na Costa del Sol czy do innego St. Tropez jed dzi tylko mali sklepikarze bez wyobrani; mocny, prawdziwy mczyzna leci z dziewczyn na weekend do Bangkoku czy przynajmniej na Bahamy, jeli mu si spieszy. Nie. W takim klimacie nie moe powsta adna literatura. Najwyej trzeciorzdne powiecida typu zabili go i uciek, gdzie rozkady lotw, szmoncesowaty seks i intryga spod ciemnej gwiazdy walcz ze sob o gorsze. Co mona naocznie sprawdzi w najbliszej ksigami. Jeli jednak przejdziemy jakie sto pidziesit krokw do Authors Wing w tyme samym hotelu Oriental, znajdziemy si raptem w zupenie innym wiecie, godnym niezej literatury wspczesnej. Ludzie, ktrzy tu mieszkaj, maj wypisane na twarzach ciemne sprawy naszego wiata: mtne afery, ktre dopiero po latach wypyn na czowki gazet, wielkie geszefty, wywiad, pewno i mroczne kombinacje z dostawami uzbrojenia dla psw wojny. S brzydcy, masywni, znueni, peni cynicznej goryczy i wystudiowanej obojtnoci, ktra nagle zamienia si w czujn i napit uwag, kiedy nieznany przybysz zbyt dugo szwenda si pomidzy nimi. Ich kobiety o wskich wargach, ubrane z nadmiernie starann elegancj, maj oczy, ktre zbyt wiele widziay, aby mogy by pikne. Kiedy mieszka tu Conrad, w hotelu Oriental nie byo klimatyzacji ani oliwkowych pufw. Byo tu tylko pieko, o ktrym aden Europejczyk nie moe mie nawet przyblionego pojcia, dopki go sam nie przeyje. Do okien pokoju Conrada - cile biorc, mieszka on nie w dzisiejszym Authors Wing, lecz w przelicznym starym budynku na tyach obecnego hotelu - napywaa cuchnca para z rzeki Chaopraya, ar odbiera zdolno mylenia i obezwadnia ciao najsilniejszych, do Europy trzeba byo pyn miesicami. Ale wok peno byo mczyzn dokadnie tego samego rodzaju, jacy dzi mieszkaj w Oficynie. Byli gotowi sprzeda dusz diabu dla pienidzy, sawy lub dla samej tylko satysfakcji mocowania si z sob samym, z arem tropiku, z przeciwnociami losu i podstpami rywali. Czynicy zo, drczeni niejasnym niepokojem, skonni do kadej nikczemnoci lub nagle suchajcy wewntrznych gosw - zawsze jednak byli tem kadej dobrej literatury i barw prawdziwego wiata. Zadziwiajce, naprawd. Rnica cen midzy Oficyn Pisarzy i gwnym budynkiem naprawd jest niewielka, a przecie gocie podwiadomie sortuj si sami, jak opiki pod wpywem magnesu. Jake tu nie wierzy w istnienie genius loci? To moje tajlandzkie dowiadczenie samo przez si utwierdzioby mnie w pogldzie, e co w rodzaju fluidw przybiera w sztuce hotelowej niemal materialn posta. I oto konkluzja moich rozwaa o hotelowej duszy. Na t dusz po prostu nie ma recepty - spiritus flat ubi vult, a przynajmniej tam, gdzie si nie szczdzi wysikw, aby zechcia zamieszka. Istniej notoryczne okropiestwa - przykadem doszcztnie spaskudzona przez remont kaliska Europa - ktre kiedy moe i miay sw kalinieck dusz, ale j straciy na jakim zakrcie i chyba ju jej nigdy nie odzyskaj. Istniej starekie, ledwo dyszce biedactwa, ktre si kocha od pierwszego wejrzenia (przykadem Rzeszw lub Cieszyn), a tu obok pyszakowate domiszcza, udajce nowoczesno, lecz tak ndznie wykoczone, tak pozbawione cienia wdziku i wyprane z indywidualnoci, e przenigdy

nie zagrzej miejsca w ludzkiej pamici. Przykadem gdyski Batyk, eby pozosta chwilowo przy krajowych przykadach. A eby rzecz bya jeszcze bardziej kapryna, trzeba doda, e zdarzaj si rwnie cakiem nowe i do banalne pod wzgldem architektury hotele, a jednak ttnice wesooci, przyjazne ludziom i po prostu sympatyczne. (Norrrmalnie sympatyyyczne, jak mawia mode pokolenie). Przykadem poznaski Merkury, jeden z najlepiej prowadzonych hoteli polskich, czy katowicka Silesia, gdzie cudem boskim zachowaa si wietna, godna zapamitania kuchnia, jedna z ostatnich w Polsce. Napisaem to cieple zdanie o Silesii i ogarn mnie smutek. Nie wiem, moe na staro przyjdzie mi pisa tylko nekrologi? Ostatnie dobre flaki we wsi Jabonka, gmina Nidzica. Ostatnie jadalne pieczywo na Polnej w Warszawie. Ostatnie raki koo Augustowa. Ostatnia kaczka z szawi w Iawie. Ostatnie boskie koduny w wabrzyskim hotelu Sudety. Ostatni porzdny chodnik w Biaymstoku. W ogle... ostatnie tango w Paryu. Moe dlatego albergologia jest tak zajmujca, e niepodobna jej uj w adne reguy. Jak na now nauk, stwierdzenie jest nieco liskie, ale co nas to waciwie obchodzi? Albergologia jest przede wszystkim sztuk, a dopiero potem nauk. A sztuka rzdzi si jednak wspaniale pynnymi kryteriami. Moim ulubionym malarzem jest na przykad Holender, Pieter van der Groos, ktry nie namalowa w ogle nic, wychodzc zapewne z zaoenia, e rzeczywisto jest i tak adniejsza, ale rozwiesi po Utrechcie ogoszenia, e co niedziel od pitnastej do siedemnastej bdzie siedzia w domu i przyjmowa honoraria za nie namalowany obraz. Genialny pomys. Ciekaw jestem, jak by pastwo zareagowali, gdyby od tego miejsca do koca ksiki byy ju tylko puste strony. Czy rzeczywisto nie jest o wiele bardziej fascynujca ni sowa, ktre z siebie w pocie czoa wydusza znkany autor? A przecie, wychowani w innej szkole i nawykli do innych regu zabawy, bdziemy si jednak mczy dalej. W Polsce nie brak twrcw, ktrym naleaoby paci za to, eby przestali pisa. I to paci sowicie, w interesie kultury narodowej i dobrego samopoczucia obywateli. Chyba nie musz wymienia nazwisk? Marz, eby mnie zaliczono do tego grona; Szedziesit groszy za kade nie napisane sowo urzdza mnie w zupenoci. Ale zdaje si, e na to trzeba by mie skuteczniejsze koneksje i znacznie lepsz opini ni autor niniejszego dziea. Myl, e wobec nieokrelonoci regu albergologii jedna tylko zasada ma rang aksjomatu. Taka mianowicie, e ani kategoria hotelu, ani szumna reklama ze subowymi legendami, ani najbarwniejszy nawet neon na dachu o niczym jeszcze nie rozstrzygaj. Genius loci na pewno zaley od kilku atwo sprawdzalnych i, jak mawiaj pp. naukawcy, mierzalnych czynnikw: od fachowoci i uprzejmoci personelu, od wygody pomieszcze, od czystoci i bogosawionej ciszy, od zapachu, rodzaju ogrzewania, zdobnictwa wntrz i rnych miych drobiazgw. Ale zaley jeszcze od czego wicej, co ponownie usprawiedliwia uyte tu na wstpie porwnanie z paniami: od indywidualnoci, rozumianej w tym wypadku nie jako osobowo nie do zdarcia, lecz raczej jako swoista niepowtarzalno. Zapach mojej ukochanej Cracovii potrafi rozpozna nawet na Antarktydzie, gdyby mnie tam kiedy diabli zanieli; pogodn cisz malekiego hotelu Diomia w Atenach bd wspomina zawsze z rozczuleniem. W aden natomiast sposb nie czuj si zwizany emocjonalnie z niezliczonymi Hiltonami, w ktrych wypado mi kiedy nocowa (Conrad Hilton myli si, niestety, w swojej autoreklamwce: kupowa martwe hotele tylko po to, aby je przyrzdzi tak, jak

amerykascy przedsibiorcy pogrzebowi przyrzdzaj nieboszczykw, nie aujc szminki, ru i make-upu). Hotel, jeli ma by hotelem, a nie przedsibiorstwem noclegowym, powinien by namiastk domu, nie za bratankiem koszar lub zakadu karnego. Im bardziej rni si jeden od drugiego, tym przyjemniej w nim mieszka. Sdz, e w indywidualnoci hotelu najwierniej przejawia si indywidualno waciciela lub zarzdcy. Raczej zreszt zarzdcy, bo jednoosobowych wacicieli jest ju dzi bardzo niewielu. Kto, kto nie cierpi tej roboty, zawsze bdzie podwiadomie dy, eby w identycznych pokojach stay identyczne sprzty, eby goci obowizywa pwojskowy rygor, a wszelkie ich zachcianki byy traktowane jak uprzykrzanie ycia personelowi. Ci natomiast szefowie, ktrzy maj w sobie yk do upikszania naszego wiata i cho troch fantazji, nawet w najskromniejszych warunkach potrafi wymyli co, czego wdziczny klient nigdy nie zapomni. Nie zawsze to mona powiedzie o sklepach, fabrykach czy o maych miasteczkach, gdzie cinienie przebrzydej materii i potga tzw. ukadw bardziej utrudnia ycie, ale hotel z reguy stanowi najpeniejsze odbicie osobowoci ludzi, ktrzy nim kieruj. Czasami jednak zawarto duszy w hotelu osiga granice absolutu: zostaje dusza i nic wicej. Pani Renata Linsenmeyer, wacicielka hotelu Breidenbacher Hof w Dsseldorfie, nigdy nie wydaa ani feniga na reklam swego zakadu, nie zgodzia si nawet na najskromniejszy neon nad wejciem, ale za to zawiadamia swych zamonych goci, e w jej hotelu panuje nostalgia i szlachetno. Wobec tego nie ma tam telefonw wewntrznych, radia, telewizji (znam pewn wie w Biaostockiem, gdzie wszystkie te warunki s spenione, a ludzie grymasz), przy drzwiach jest tylko jeden przycisk, ktrym wzywa si osobistego sucego, a klosze na lampach s wykonane na specjalne zamwienie wedug wzoru z 1898 roku. Nie wiem, niestety, czy odcito rwnie wodocig i czy pokojwka przynosi rankiem dzban rdlanej wody oraz porcelanow misk do mycia. Podobnie w paryskim Bristolu, gdzie zawsze zatrzymuj si kanclerze RFN, a Konrad Adenauer mieszka tam podobno 21 razy. Te nie ma telefonw i telewizji, ba, nie ma rwnie baru, poniewa bezszelestna suba zjawia si na kade zawoanie, z kadym dajcym si pomyle trunkiem. Na wieczorny posiek gocie obowizani s wdziewa smoking lub wizytow sukni do kostek, przy czym wytworne posiki (bez prawa wyboru, jak w tanim pensjonacie!) spoywane s w superstylowej sali, do ktrej waciciel hotelu, Pierre Jammet, specjalnie zaangaowa historykw sztuki, aby najmniejszy nawet szczeg by wiernie utrzymany w stylu Ludwika Filipa. Zupen osobliwoci Bristolu jest to, e jego dusza signa bruku, a nawet jeszcze niej. Po odjedzie kadego gocia suba hotelowa odkrca desk klozetow w jego azience i oddaje j do fabrycznego przeszlifowania. Jest to zabieg wspaniale bezsensowny (szlifowanie nie zabija gonokokw, najwyej moe je zahartowa), a przy tym i troch obraliwy. Monsieur Jammet imputuje jak gdyby swym wytwornym gociom, e nosz brudn bielizn lub jeszcze gorzej. Hotel jest wprawdzie francuski, lecz pewna niemiecka maksyma wydaje si tu na miejscu: sicher ist sicher. Sam te kiedy mieszkaem... nie, nie w Bristolu, drodzy pastwo; trzeba by decyzji Sejmu i zgody NIKu, eby mi uznano rachunek choby za jedn dob. Przeciwnie. Mieszkaem kiedy w taniutkim, malekim Pension Schneider w Wiedniu, ktry to zakad upamitni mi si na zawsze nadmiarem duszy. Wacicielka przedsibiorstwa, korpulentna Frau Schneider, przedstawia mi ju w cigu pierwszego kwadransa niezmiernie dug list postulatw, zakazw, polece i obowizkw, ktrym

musz podda jej gocie. Nie wolno pali tytoniu w pokojach. Na posiki nie wolno spnia si wicej ni pi minut. Powrt po godzinie 22.00 kosztuje pi szylingw, po 23.00 - pitnacie. Naley zoy owiadczenie, e klient nie posiada ze sob grzaki elektrycznej ani elazka. adnych pa, to jasne nawet w wieku kanonicznym. Do posiku mona zamwi piwo, ale tylko jedno i tylko austriackie. Goci pci mskiej wolno przyjmowa tylko w saloniku, e jednak stoi w nim tylko jedna kanapka i dwa fotele, naley dy, aby unika toku. Tak. Moe to i nie najgorzej, e nigdy nie bylimy narodem oberystw. Wprawdzie historia pokaraa nas za to dramatycznym niedostatkiem ek hotelowych, ale nasza rogata, wolna dusza lepiej si jednak czuje w atmosferze pewnej baaganiarskiej swobody. Przecie wywieszanych na drzwiach regulaminw hotelowych i tak nikt przez chwil nawet nie traktuje serio. Czy kto z pastwa sysza kiedykolwiek, eby w ssiednim pokoju panowaa cakowita cisza po godzinie 22.00? Chyba e pokj jest pusty.

Rozdzia III. Dewizy duszy nie daj

I tak jako niepostrzeenie przeszlimy w naszych rozwaaniach nad dusz od przykadw krajowych do zagranicznych. Sama pora. Domylam si, e przynajmniej cz czytelnikw z pewn niecierpliwoci czeka, co te mam do powiedzenia o sztuce hotelarskiej w krajach o twardej walucie. (Bardzo to rzeczowe i porczne okrelenie; przyjo si w naszym jzyku tak powszechnie, e na cudzoziemcach sprawiamy wraenie narodu ekonomistw, eby to tak wytwornie nazwa. W sopockim hotelu syszaem kiedy monolog pewnej damy, ktra surowo tumaczya klientowi, e drachmy nie nale do najtwardszych walut i jeli transakcja ma doj do skutku, dama bdzie musiaa sobie doliczy co nieco na koszta manipulacji walutowych i ryzyka, jakie ponosi). Tkwi w nas uporczywe, troch podwiadome przewiadczenie, e wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego wie si nieodmiennie z bardzo wysokim poziomem usug. Ze paskie oko konia tuczy i e w tej akurat dziedzinie zysk jest znacznie skuteczniejsz spryn napdow ni plan, vide ajenci CPN lub, powiedzmy, pan Zenek.

Musz przyzna, e mj punkt widzenia na t spraw jest, nazwijmy to, do umiarkowany. Nie udao mi si na razie dostrzec niczego, co by ten nasz potoczny pogld potwierdzao lub dezawuowao cakowicie. Po prostu rnie bywa. Trudno zaprzeczy, e moja wiedeska Frau Schneider nie cierpiaaby na pewno odrobiny kurzu na parapecie ani nie tolerowaa wstawionych kolesiw, ktrzy o pnocy rozpoczynaj na korytarzu snucie wspomnie z wojska, przy zupenej obojtnoci pa dyurnych. Jest wykluczone, aby tak stylowy i peen wdziku hotel, jak warszawski Bristol, marnia latami, poniewa firma nie moe znale wykonawcy do remontu. Nie sdz, aby jakikolwiek kapitalistyczny przedsibiorca tolerowa trzaskanie drzwiami, bicie w jakie bbny i nieustajcy jazgot na korytarzach o szstej rano, jak to ma miejsce w dzkim Grandzie. Ale to tylko cz prawdy. Przede wszystkim pamitajmy, e wrd rednich i wielkich hoteli na Zachodzie ju tylko bardzo nieliczne, wrcz wyjtkowe, stanowi nadal prywatn wasno pojedynczych przedsibiorcw. Przewaajca cz hoteli naley do wielkich korporacji, czsto bankowych lub przemysowych; istnieje sze wielkich acuchw, ktre cznie posiadaj ponad poow wszystkich ek hotelowych w Europie Zachodniej i trzeci cz ek w Ameryce Pnocnej. Personel, z dyrektorami wcznie, skada si wic bez reszty z najemnych pracownikw, tak samo jak u nas. No dobrze, powiedz pastwo, ale przecie rady nadzorcze owych korporacji kontroluj chyba prac swych dyrektorw? Domagaj si porzdku, zabiegania o wzgldy gocia, rywalizacji z konkurencj? No, owszem. Domagaj si. A czy nasz Orbis tego nie czyni ? Czy urzdy miejskie nie daj od wydziaw gospodarki komunalnej, eby przyzwoicie prowadziy hotele niszych kategorii? Powtrz po raz trzeci z rzdu, e na dusz hotelu nie ma adnej recepty, w tym rwnie dewizowej. Rnie bywa - i to wszystko. Jako konkretnego hotelu zaley od nieprzeliczonego mnstwa czynnikw: od kraju, w ktrym ten hotel stoi, i cech narodowych jego mieszkacw, od indywidualnoci waciciela lub dyrektora, od usytuowania topograficznego, od wieku i tradycji firmy, nawet od klimatu. Ale nie zaley, przynajmniej bezporednio czy proporcjonalnie, od czynnika finansowego. Niech mi pastwo pozwol rozwin troch t szokujc teori, gdy w obecnej formie cignaby na siebie gromy ze wszystkich stron, a i tak ju przecie mamy wystarczajco wiele zmartwie. Dla jednych byaby dowodem na zakamanie profesjonalisty, ktry gotw jest uwierzy we wszystko, co sam napisze. Dla drugich - niepokojcym dowodem na skuteczno rozmikczania. A jeszcze inni mogliby si w tym relatywistycznym pogldzie dopatrzy mrocznych pogosw konwergencji. (To adne - mroczne pogosy konwergencji; polecam naladownictwo). Podejmuj si wszake dowie, e i ndzna empiria ma czasem swe nieocenione zalety. Wspominaem tu ju z odraz hotele woskie, poniewa znakomicie ilustruj one moj tez. Wikszo z nich remontowano prawdopodobnie po raz ostatni za czasw Wiktora Emanuela I, ale ceny najobskurniejszych nawet ruder s po prostu rozmieszajce, kiedy je porwna z podobnymi hotelami hiszpaskimi lub skandynawskimi. Nie mwi ju o tym, e portierzy nagminnie handluj walutami (po co? nigdy tego nie potrafiem poj), co stwierdzam tylko dla porzdku, nie bez zoliwej satysfakcji, i e kupcz wiadomym towarem jak Lewantyczycy, co z kolei stwierdzam z niejakim poczuciem wyszoci, poniewa u nas odbywa si to jednak na wyszym poziomie. Nie mwi te o tym, e przepa midzy familijnymi pensjonacikami dla turystw i hotelami w wielkich

miastach powiksza si w jeszcze szybszym tempie ni u nas dewastacja niektrych hoteli ekstraklasy. Ani o tym, e takie sensacyjne wynalazki, jak szczoteczka do butw do dyspozycji gocia lub radioodbiornik w pokoju, s cakowicie nie znane woskim hotelarzom - przynajmniej w tych hotelach, gdzie ja si niekiedy zatrzymuj. (Raczej staj; to bardzo eleganckie okrelenie - stan w hotelu). Najbardziej jednak irytujce jest to, e w hotelach woskich unosi si rozpylona w powietrzu (rednio zreszt pachncym) jaka niepohamowana chciwo, nie ukrywana pogarda dla klienta i owa charakterystyczna dla wspczesnego mieszczastwa woskiego filozofia: aby si nachapa, bo nie wiadomo, co przyszo przyniesie. Trudno wyjani, jak to si waciwie stao, e kraj cigncy tyle dochodw z turystyki mg dopuci do tak przejmujcego upadku stylu wasnego hotelarstwa. Wiem, e cz czytelnikw zupenie si ze mn nie zgodzi. Rzeczywicie, Wosi nadal mwi swym klientom bon giorno, a wszyscy znamy kraje, gdzie uchodzioby to za niepotrzebn i troch gupaw formalno. Kto raz spdzi urlop w pobliu Sorrento, spojrza zaraz po przebudzeniu na Lago di Como lub choby posiedzia chwil na tarasie malekiego hoteliku w Ostii - ten zawsze ju bdzie tskni do Woch, ze wszystkimi okropnymi wadami tego kraju. Autor niniejszych zoliwoci nie jest wcale wyjtkiem i w kadej chwili gotw jest pomczy si jeszcze raz w owych woskich hotelach. Tyle e nie o tym mowa. Hotele woskie, zwaszcza te rednie, pooone w rdmieciach wielkich miast, stay si bladym cieniem samych siebie sprzed lat, powiedzmy, dwudziestu. Niewzruszona wiara, e kady cudzoziemiec kupi woskie soce i zechce zobaczy papiea (drugi najlepszy produkt eksportowy republiki po licencjach Fiata), doprowadzia hotelarzy woskich do takiej gnunoci i pazernoci, e chyba ju nie ma nadziei na popraw. Pod koniec lat pidziesitych mieszkaem przez kilka dni w rzymskiej Albergo San Giorgio, tu koo Stazione Termini. Boe, jak mi si tam podobao! W tych czasach szczytem polskiego luksusu hotelowego by warszawski Grand, wic pastwo pojm psychologiczne to moich wczesnych oczarowa. Ale cakiem niedawno znw miaem okazj pomieszka w rdmieciu Rzymu i nie bd ukrywa, e w Europie znam tylko jeden ansztalt jeszcze gorszy ni to, co mi si przydarzyo; mam na myli owicz z jego wczesnym hotelem czwartej, a moe i jedenastej kategorii. Ot w hotelu Patria (w samym centrum miasta, na via Torino, prosz sprawdzi przy najbliszej okazji) daj za 12 dolarw na dob cel klasztorn dla masochistw. Bez stou, bez nocnej lampki, nawet bez szafy na odzie, ale za to z jednym kolawym krzesem nie wiadomo do czego i z tzw. widokiem na ulic, ktry naleaoby wstydliwie zasoni. Dniem i noc bez chwili przerwy rozlega si tam ryk pdzcych samochodw, wycie syren policyjnych, spieszcych na miejsce kolejnego porwania, i dugie, wyczerpujce monologi piknoci nocy, ktre koo drugiej nad ranem uwaaj za stosowne wypomnie steranym koleankom ich proweniencj i niepowodzenia w zawodzie. Przez pi kolejnych nocy nie zmruyem w Patrii oka. Sdziem pocztkowo, e mam pecha, ale znajomi upewnili mnie, e tak jest wszdzie, moe z wyjtkiem Monte Parioli. A kiedy obejrzaem rachunek, okazao si, e gratis jest waciwie tylko tlenek wgla z ulicznych spalin. Nie mam zbyt wygrowanych wymaga, zwaywszy na wysoko polskiego ryczatu hotelowego, ale kiedy si przez pi kolejnych nocy wstaje z kacem gigantem, do tego zupenie nie zawinionym - albergologia przestaje by tylko zabawn teori.

Mam wraenie, e to si odnosi nie tylko do Rzymu. W Palermo mieszkaem kiedy w rozkosznej skdind ruderze pod nazw Albergo di Posta, ktrej waciciel dugo zabawia mnie dyskursem o polityce, sensie ycia, paniach i przygodach wojennych. Wysuchaem tego z bezgraniczn cierpliwoci (jak si paci ndzne 6 tysicy lirw za nocleg, grymasi nie ma co), ale kiedy wszedem do przydzielonego mi pokoju, okazao si, e jedyne w nim owietlenie stanowi nie osonita pitnastowatowa arwka, upstrzona przez muchy jeszcze za czasw Garibaldiego. Uczciwo kae przyzna, e nad lustrem tkwia jaka dychawiczna jarzeniwka, moga jednak zainteresowa tylko Hasiora: jej elektrody znajdoway si po zewntrznej stronie szklanej rurki. Doprawdy, nie trzeba by kokietem, eby w takim owietleniu straci ochot do ycia i popa w chandr jak std do Zgierza. O hotelach weneckich w ogle nie ma co wspomina. Tylko w romantycznej literaturze z przeomu stulecia tak si licznie prezentuj. Dzi trudno by byo znale cho jedn cian bez gronych pkni, hol bez szczurw i wann bez obfitego planktonu. Pozwol sobie przypomnie, e rzdzcy Wenecj chadecy rozkradli nawet midzynarodowe fundusze, jakie UNESCO przeznaczyo na konserwacj najcenniejszych zabytkw. Czego oczekiwa po hotelarzach? W Neapolu jest chyba jeszcze gorzej. Mieszkaem tam kiedy w czystym i eleganckim hotelu Mediterraneo i ju byem skonny osabi swe krytyczne spojrzenie, gdyby nie pewien kanadyjski chirurg, ktry mnie z nudw zaprosi na piwo. Uczestniczy w jakim midzynarodowym kongresie i skary si, e w ssiednim hotelu w aden sposb nie moe si przygotowa do wygoszenia referatu. O szstej rano zaglday do niego sprztaczki, dziwujc si per Madonna mia, e zamorski go nosi piam w kwiatki; o sidmej wkraczaa przez pomyk lokalna striptizerka, ktra w zasadzie pracowaa do trzeciej nad ranem, ale potem miaa jeszcze zobowizania natury towarzyskiej. Kwadrans po sidmej wpada starzec z porann gazet, tu za nim may chopiec z dzielnicy San Giuseppe, ktry znaczco opowiada tragiczne dzieje swej dwudziestoosobowej rodziny. Przed sm zaczynay szale telefony: szukano signor Gellati, cioci Vittorii oraz panny Bereniki. O smej trzydzieci doktor zaczyna wy ze wciekoci, dzwoni do recepcji z pretensjami, ale odpowiadano mu z niezmconym spokojem, e ragazza znajca angielski pojechaa na wesele kuzynki do Florencji. mietanka do niadania miaa dat sprzed piciu dni, troskliwie, acz niezbyt dokadnie zamazan kozikiem. Hotelowy kot zreszt i tak j wypija doktorowi sprzed nosa, wic ale kierowane do dyrekcji miay poowiczny skutek: jak to, to w Kanadzie nie lubi takich kochanych, malekich, sodkich kotkw? mietanki koteczkom auj? Doktor sczy espresso, zgrzyta zbami, a kiedy postanowi posmarowa grzank demem, u stolika stan bernardyn w habicie i wygosi po angielsku spor mow. Zbiera mianowicie datki na pewien sierociniec; czy to naprawd jest moralne, e pan tu siedzi i obera si demem, a biedne sierotki nie maj koszulek na zim? Doktor warkn, e w Watykanie jest do zota. Posysza to mody kelner i konspiracyjnym gestem wrczy doktorowi zaproszenie na wiec ultralewackiej organizacji, gdzie miaa by mowa o dekapitacji papiea i rozstrzelaniu caej buruazji. Kiedy doktor dopeza wreszcie, godny i zaspany, na posiedzenie kongresu, przewodniczcy niepewnym gosem odracza obrady o godzin. W kuluarach opowiadano sobie rne straszne przeycia z neapolitaskich hoteli. Pewien profesor twierdzi, e zosta zgwacony, co byo tym okropniejsze, e przez kobiety. Niemiec z Duisburga znalaz karalucha w owsiance ; na jego awantury szef kuchni odpowiedzia ozible, e to nie jest un albergo tedesco. Jaki muzumanin paka, poniewa na kolacj podano mu pstrga, ktry okaza si galaretk z wieprzowiny. Mao kto mg si pochwali post faction, e spa spokojnie duej ni dwie godziny. Rekordzist okaza si podobno

pewien maomwny Szkot: co pitnacie minut wpadali do jego pokoju modzi ludzie, tryskajcy vis vitalis. Szkot mieszka po prostu w pokoju 117, przy czym z drzwi skradziono rodkow jedynk, podczas gdy ta pani urzdowaa w pokoju 107. Jak si komu spieszy, nie patrzy na brakujce cyfry. Zamwilimy z doktorkiem jeszcze jedno piwo (pode, oj, jakie pode!) i w ramach pokojowego wspistnienia doszlimy do zgodnego wniosku, e cudzoziemiec moe we Woszech y, a nawet powinien, natomiast musi wystrzega si hoteli. I oto pierwsza cz dowodu na moj tez. Istnieje wszake i druga, ktrej te nie mam zamiaru przemilcze. Myl o hotelach angielskich, czy moe raczej brytyjskich, ale nie bd si wdawa w szczegy, gdy dzisiaj nikt naprawd nie wie, jakiej narodowoci s ludzie zamieszkujcy dawne Wyspy Brytyjskie. Trudno ukrywa, e z hoteli angielskich mam najmilsze, najsympatyczniejsze wspomnienia. Nawet najskromniejsze wrd nich s dokadn odwrotnoci woskiej pazernoci, odznaczaj si wyjtkowych rozmiarw dusz i pozostawiaj w kliencie tak trway lad, e nawet po latach wspomina si je z rozczuleniem. To si oczywicie skoczy, jak wszystko, co dobre, ale pki co, nie mog sobie oszczdzi peanu. Genius loci przemieszkuje w brytyjskich hotelach ze szczeglnym upodobaniem, mruczc z radoci i zacierajc rce dla rozgrzewki, jako e z ogrzewaniem wntrz wyspiarze maj chroniczne kopoty od tysica lat. By moe wynika to std, e Anglikom sprawia przyjemno maksymalne upodobnienie wntrz hotelowych do wntrz mieszkalnych. (Zakadajc, e Anglikom cokolwiek moe sprawi przyjemno oprcz samego faktu bycia Anglikami; prosz pamita, e Francuzi szydz nawet z ycia erotycznego wyspiarzy). A wic, gdzie nie zajrze, abaury, fintifluszki, sceny myliwskie, parawany, postumenty nie wiadomo do czego, story, falbanki, ozdobne czasze, puchary, ramki, podstawki i figurki. W kadym innym kraju uchodzioby to susznie za rupieciarni, lecz w Anglii, jak powszechnie wiadomo, w ogle nie ma rzeczy niegustownych: wszystko pochodzi z epoki Tudorw lub przynajmniej pamita krlow . Wiktori. Takie rzeczy musz by naturalnie w najlepszym gatunku. A genius loci wprost ubstwia takie drobiadki. Nawet osoby, ktre za nic nie postawiyby u siebie w domu eklektycznej patery w mosine listki, z perwersyjn frajd ciesz si noc spdzon pord takich przedmiotw. W Glasgow, ktre skdind naleaoby przymusowo pokazywa mieszkacom odzi, Sosnowca i Zawiercia, aby si wyleczyli z kompleksw, zdarzyo mi si kiedy mieszka w przelicznym hoteliku Royal, stojcym przy miesznej uliczce Sauchiehall. Utworzono go bardzo dawno z piciu ssiadujcych ze sob kamieniczek czynszowych. Musiaem pokonywa sze zakrtw i jedenacie par schodw na rnych poziomach, aby dotrze do swego pokoju, lecz trud by w peni opacalny. Za kadym zakrtem wyaniay si jakie portale, pakamery i zakamarki. Schody wiody w coraz inne epoki, w korytarzach unosi si ciepy, nieco mdlcy, lecz rozkoszny zapaszek dostatniej staroci. Wszystko to razem przypominao stary kopersztych z Illustrated London News; zastanawiaem si nawet, czy nie zapuci bakenbardw, eby nie wypa ze stylu. A w pokoju - przyznam, e spotkaem si z tym tylko jeden raz we wszystkich swoich podrach - pod starowieckim lustrem, bardzo zreszt wyrozumiaym i uprzejmym, sta wiecznie perkoczcy imbryk z wrztkiem. Na piknie repusowanej tacy (tombak, ale jakiej roboty!) leay pokotem torebki

z czterema rodzajami kawy, trzema rodzajami herbaty i dwoma odmianami mietanki. Cukier gratis. I to wszystko za jedyne dziesi dolarw. e te im si chce! Dodam jednak, e takie hotele maj pewn przykr wad: klient w ogle nie ma ochoty wychodzi na miasto, nawet w najpilniejszych sprawach. Najlepiej byoby wreszcie spokojnie polee, poczyta Agat Christie i posucha agodnej, sennej muzyczki, sczonej przez rozczulajce radio w drewnianej skrzynce na wczepy, model 1930. W razie pilnej potrzeby - bar na pierwszym pitrze, tylko cztery zakrty i trzy pary schodw. Ach, co za bar! Nie wierz, eby mona byo popa w alkoholizm z samego zamiowania do alkoholu, natomiast podejrzewam, e mona si stoczy w otcha z upodobania do piknych barw. Wic tak: mosine kurki u szynkwasu, aksamitny pmrok z odrobin podniecajcej stchlizny, kanciaste paski szyb trawionych w secesyjne floresy, bogie kanapki ze szkaratnego adamaszku, tame bogate frdzle, krysztaowe blaski butelek i barman z rudym wsem, jak z Dickensa, na pewno byy wachmistrz highlanderw. A na cianach kolorowe sztychy: lord Moira poluje z biaymi chartami, w tle sokolnik i krasnowosa amazonka z dobrze widoczn ydk w strzemieniu. Nic, tylko si tu zaszy, zamwi double scotch z lodem i y, y pki czas. Nawet krakowska kawiarnia Pod Pawiem, tak licznie podrobiona na secesj, nie ma w sobie tyle wdziku retro, co orygina. Rozrzewniem si troch, co w dzieach naukawych zupenie nie uchodzi, licz wszake, e mi to pastwo wybacz. Tak w kocu niewiele jest hoteli z dusz i do tego tak bardzo stylowych, e trzeba mie serce z kamienia i wyobrani z perforowanej tamy, eby si nie wzrusza, kiedy los zdarzy pomieszka w takim miejscu. Dwa omwione tu przykady - woski i angielski - do chyba wymownie ilustruj moj tez, e system ekonomiczno-spoeczny sam przez si nie rozstrzyga jeszcze o niczym w dziedzinie hotelarstwa. Wiemy to z przykadw krajowych, to samo odnosi si do dowolnych przykadw zagranicznych. Nie wiem, czy wynikaj z tego jakie wane wnioski natury oglnej, jednake dla albergologii jest to twierdzenie kapitalne. W przekadzie na jzyk praktyki podrniczej oznacza ono, e porzdnego i miego hotelu trzeba szuka ze wiec w kadym bez wyjtku kraju wiata. I prosz nie wierzy w bazarow filozofi, jakoby wymienialno waluty miaa jakikolwiek rzeczowy zwizek z istnieniem duszy. Uwaam to za bardzo optymistyczny akord na zakoczenie niniejszego rozdziau. Jeli si nad tym dobrze zastanowi, mona przez chwil popuci wodze marzeniom i wyobrazi sobie jak, z teoretycznego punktu widzenia, mogyby wyglda nasze krajowe hotele pod koniec biecego stulecia. Nie mam pewnoci, czy pastwo podzielaj moj rado, lecz mnie osobicie zawsze roznosi joie dexistence, ilekro z rachunku wypada, e bdzie lepiej. I e nie ma teoretycznych przeszkd, eby w hotelarstwie byo lepiej. To bardzo wane. Istniej liczne teorie, z ktrych wynika, e moe by tylko gorzej. Mal de sicle, drodzy pastwo.

Rozdzia IV. Monarchowie, przybywajcie

Dobrze, si skada, e wyjanilimy sobie doniose problemy teoretyczne. Dalsze dywagacje bd si teraz odbywa na troch bezpieczniejszym gruncie. Zwaszcza e zamierzam teraz opowiedzie kilka pbajkowych historii o najwspanialszych, ju prawie legendarnych hotelach wiata. My, ktrzy sypiamy w hotelach za spraw Orbisu lub z delegacj subow w kieszeni (duo rzadziej ni inne narody na wasny rachunek i dla wasnej przyjemnoci), mamy o tych hotelach klasy Lux-Lux-Lux bardzo niejasne pojcie. Lecz przecie w swoim czasie stanowiy one swoisty symbol, waciwie ju graniczcy z literatur, nie z usugami. Byy jak gdyby prehistori wspczesnego hotelarstwa, na tyle bajeczn, eby dzi bya ju socjalnie nieszkodliwa, jak bajka o rybaku i zotej rybce, lecz zarazem rwnie wan kulturowo, jak Jozue, co wstrzyma Soce. Trudno oczywicie rczy za wiarygodno kadego szczegu; mitomania rodu ludzkiego w ogle nie ma granic. Kiedy dzi czytamy wspomnienia o Adrii, mona by wnioskowa, e biblijny Eden mieci

si midzy Ho i Krlewsk w Warszawie. Myl jednak, e rozsdna dawka mitologii nikomu nie zaszkodzi. Osobicie jestem podejrzliwy wobec ludzi, ktrzy nigdy nie czytaj gupich powiecide z lku przed strat czasu lub owiadczaj wyniole, e cotygodniowe felietony w pewnym pozawarszawskim tygodniku literackim napawaj ich zgroz. Nie zgadzam si z takim wygodnictwem. Czowiek ciekawy wiata powinien si interesowa wszystkim, co stanowi o tle epoki, i nie wykrca si pilnymi zadaniami w sferze nadbudowy. Felietony te z ca pewnoci wystawiaj wiadectwo epoce. Tak samo z legendami o najsynniejszych hotelach. Nikt przy zdrowych zmysach nie bdzie przecie docieka, o ile jedne i drugie maj zwizek z rzeczywistoci. A czyta je naley, we wasnym, dobrze zrozumianym interesie. Pierwsze wskazuj, jak moe by; drugie - jak mogo by. To bardzo skuteczne lekarstwo na porost wyobrani. C, i ten rozdzia wypada zacz od paradoksu; najlepsze s te hotele, ktrych ju w ogle nie ma. Jak choby legendarny berliski Adlon, o ktrym napisano pi powieci i nieprzeliczon mas noweletek. Przewin si przez niego cay Almanach gotajski, cisa czowka amerykaskiego Social Register, Paprocki z Niesieckim na dokadk, kilka tysicy baronetw, najsynniejsi playboye XIX wieku, diwy, primadonny i rozekani tenorzy, mietanka finansowa gmin starozakonnych z caej Europy, ze szczeglnym uwzgldnieniem plemienia Lewi oraz Rotszyldw, Nobel i Pasteur, Zola i Turgieniew, Poincar i Wielki Ksi Mikoaj, zanim jeszcze zosta carem, wadcy Kruppa, Vickersa i japoskich dzaibatsu. Podobnie jak w sawnej, a te ju nie istniejcej restauracji Kempiskiego, dziao si w Adlonie tyle i tak wanych rzeczy, e przeszed do historii polityki, obyczaju i kultury. Niechtnie o tym mylimy, ale przecie Berlin naprawd by kiedy miastem wspaniaej kultury, zanim dosta si pod wadz baznw i opryszkw. Jest nawet zdjcie z odwiedzin Wilhelma II w salach recepcyjnych Adlonu. Najgupszy z Hohenzollernw gapi si w obiektyw, otoczony tumem dam dworu, adiutantw, kuzynw, panien respektowych i jakich koszmarnych pruskich typw von und zu. Kadego normalnego czowieka to zdjcie musi dzi przyprawia o dyzgust i odrobin politowania, bo najjaniejszy dwr przypomina stado pawianw zapatrzonych w kolorow szmatk. Sprbujmy jednak odtworzy sobie reakcj czytelnika Neuer Berliner Tageblatt, ktremu pokazano takie zdjcie. Cesarz w hotelu! W tych samych murach, gdzie bywaj jacy handlarze, wzbogaceni na handlu okowit i oczywicie zupenie pozbawieni Salonfhigkeit, gdzie trafiaj si osoby kolorowe, a nawet damy z pwiatka, co prawda w niezym gatunku. To przecie troch tak, jak kardyna w zamtuzie lub, powiedzmy, Jerzy Urban nioscy feretron w procesji. W drugiej poowie ubiegego stulecia hotele cigle jeszcze byy instytucj do niejasn pod wzgldem towarzyskim. Kobieta, ktra pod jakimkolwiek pretekstem, choby odwiedzin chorowitego wuja, przekraczaa prg hotelu nawet z przyzwoitk - z miejsca stawaa si osob podejrzanej konduity. Nobilitacja hoteli dokonywaa si bardzo powoli, waciwie dopiero wtedy, kiedy w hotelowych salonach zaczli bywa co bardziej nowoczeni przedstawiciele rodowej arystokracji. (Podobno ksi Windsoru, pniejszy krl Jerzy V, niejedn upojn noc spdzi w luksusowych hotelach Biarritz, Parya i Ostendy; jak wida, korona mu przy tym z gowy nie spada). Przemiany te pocztkowo odbyway si w sposb typowy dla epoki: przy pomocy ostrego rozwarstwienia klasowego i socjalnego. Tam gdzie zatrzymywa si byle kupiec bawatny, socjeta zagldaa rzadko, i to raczej na zasadzie zwiedzania zoo. Poniewa jednak bywanie w hotelu samo

w sobie przestao ju uchodzi za faux pas, narodzia si koniunktura na superluksus: bariera finansowa odstraszaa skutecznie kupcw bawatnych, lecz przepuszczaa krlw stali i czowk bankiersk, a jednoczenie umoliwiaa arystokratom bywanie w firmie bez uszczerbku na honorze. (Modszym czytelnikom przypomn, e przegranie w bakarata wioski z setk dusz lub rzucenie krupierowi w kasynie diamentowej kolii, ktr ona wniosa w wianie - nigdy w tych koach nie przynosio uszczerbku na honorze). Wanie wtedy, pomidzy rokiem 1880 i 1900, powstay niemal wszystkie najwytworniejsze hotele Europy. Cz bardzo starych gmachw lub paacw adaptowanych na potrzeby hotelowe dyskontowaa od razu swe tradycyjne nazwy, adresy i wietn proweniencj. Inne dopiero budowano, ale z takim wyliczeniem, aby przymiy blask konkurentw. Aby kady, kto dysponowa wystarczajcym majtkiem, mg mie namiastk najbardziej wyszukanego luksusu. Berliski Adlon zosta zniszczony podczas II wojny wiatowej tak doszcztnie, e trudno dzi nawet odnale to synne niegdy miejsce. Przebudowano parysk Plaza Athene. Spsia rzymski Excelsior. Ale na szczcie zostao jeszcze niemao tych pomnikw epoki, przynajmniej w postaci murw. Radz je pastwu obejrze przy najbliszej okazji. Do hallu wolno dzi wej kademu, kto przeamie w sobie naturalny lk przed srogim wejrzeniem portiera, a przez kwadrans zawsze moemy poudawa, e czekamy na barona Lobkowitza, ksin Montenegro lub plenipotenta Rotszyldw. To jest tylko kwestia treningu psychicznego. Doradzam t niewinn rozrywk, albowiem wszystko wskazuje na to, e w cigu kilku najbliszych lat owe matuzalemy zbankrutuj i albo je przerobi na grysik, jak paryskie Hale, albo strac dusz poza moliwo jej odrodzenia. A warto by, eby chocia wnuki wiedziay, jak wyglda taki bajkowy hotel. Moliwo utraty duszy wydaje si zreszt bardziej realna, bo proces ten trwa ju od pewnego czasu. Przykadem londyski Dorchester: mury niby te same, ale w apartamentach z wiktoriaskimi stiukami bdzie si wkrtce smay shish kebab lub sieka baranin z czosnkiem na falafel. Dorchester, jak wiadomo, zosta niedawno nabyty przez jakie plemiona naftowe znad Zatoki Perskiej. Razem ze synnymi srebrami, na ktrych jada niegdy pawie mdki sam Oscar Wilde. Razem z szefem kredensu i naczelnym kiprem (Boe, co za zawody!), razem ze synn bibliotek (podobno jedyny na wiecie komplet Tatlera), razem z parawanami, ktre projektowa Beardsley, a take razem z legendarnymi nocnikami z majoliki wedug wzorw Emila Gall. Moja ukochana secesja rzeczywicie odznacza si bosk pynnoci linii, ale w tym wypadku chyba jednak przesadzono z artyzmem: przecie ani samemu zobaczy, ani drugiemu pokaza. Nowi waciciele nabyli take hurtem grup najdoskonalszych, bezbdnych i bezszmerowych kamerdynerw, ktrzy w swoim czasie usugiwali monarchom i prezydentom. Taak. Nie mam nic przeciw szaszykom, jeli soczyste i naleycie przyprawione (cebula koniecznie z pieprzem, prosz pamita!), bardzo jednak wtpi, czy zmiana tytuu wasnoci wyjdzie Dorchesterowi na dobre. Dusze starych hoteli s okropnie rozkapryszone. Zdarza si, e ulatuj na zawsze po normalnym okresowym remoncie, kiedy to zniecierpliwiony dubanin pan murarz odupa jak niewan na pozr sztukateri lub w miejsce przemiesznej balustradki w zakrtasy wstawi zimn jak kosmos tafl metaplexu. C dopiero, kiedy nastpuje zmiana waciciela. A zreszt dusze starych hoteli wybieraj czasem niebyt po prostu z powodu totalnej dezaprobaty dla naszych czasw. Miaem ostatnio relacj z pierwszej rki, od modego czowieka, ktry przez wakacje

pracowa w niezmiernie niegdy eleganckim hotelu Londonderry w Londynie. Ot plemiona naftowe opanoway i ten hotel, co prawda dotd tylko w charakterze klientw. Ale to wystarczy. Z opustoszaej sali restauracyjnej prawie nikt ju nie korzysta - posiki zamawiane s do pokojw. Podobno wzeczek z kolacj na dwie osoby adowano w kuchni przez p godziny: saatka z homarw, cocktaile z krewetek, zupy wiowe, wina dobrych marek, dua ilo ryu i ragout baranie. Po czym wszystko to wracao nietknite, ze sztucami wcznie. Brakowao tylko ryu i baraniny. Pod koniec pobytu mody czowiek nie mg ju patrze na homary. I pastwo chcieliby szuka duszy przy takiej klienteli? Moe dlatego doznaj osobliwego rozdwojenia jani, ilekro spotykam si z osobami, ktre utrzymuj, e po mierci cesarza Franciszka Jzefa w sferze usug nie nastpio ju nic godnego uwagi, a restauracje i hotele psiej w zastraszajcym tempie, cho ich bezustannie przybywa. Z jednej strony s to osoby tak reakcyjne, e ostatni prawdziw wiosn oglday w roku 1913, a nazwisko Badeski kojarzy im si tylko z Baden-Baden. Lub z ekscelencj Badenim. Nie ma mowy, eby si z nimi solidaryzowa. Z drugiej jednak strony jest stwierdzonym faktem historycznym, e im wicej postpu i cywilizacji, tym mniej smaczne jedzenie - oglnie, w skali caego wiata, ale i szczeglnie, w pewnych krajach, ktrych nie ma co wymienia. Nie wiem, doprawdy, jak wybrn z tego dylematu. Ostatecznie za mojej wczesnej modoci, zaraz po wojnie, istniaa jeszcze w Warszawie legendarna knajpa Simona i Steckiego, a przecie nie usiuj nikomu wmwi, e pstrg w galarecie, serwowany dzi w Cracovii, jest wystrugany z jesionu i doprawiony terpinolem. Przeciwnie. Wrcz przeciwnie. W jednej wszake kwestii owe straszne osoby maj na pewno racj: wielkie, stare matuzalemy hotelarstwa kapcaniej dzi coraz bardziej z biedy i sklerozy. Te, ktre jeszcze przetrway, stoj w obliczu takich trosk finansowych, e nam pewno wkrtce zemr. Przykadem takie sawy tamtej epoki, jak paryski Ritz, hamburski Vier Jahreszeiten, wiedeski Imperial i Sacher czy to pompierskie, nienobiae cudo w Montreux nad Jeziorem Lemaskim, Montreux Palace, ktrego zapomnie niepodobna: w caej Szwajcarii nie ma tylu pyzatych balkonikw, filuternych okienek w attykach i tarasw, na ktrych mona swobodnie musztrowa szwadron konnicy z trbaczem i doboszem. e wielkie matuzalemy kapcaniej dzi z biedy, nie ma si czemu dziwi. Zabrako ju na wiecie gw koronowanych z odpowiednim gestem, oczywicie nie liczc cesarza rodkowej Afryki, Bokassy Pierwszego, ktry idzie ladami Napoleona i na razie niele mu si wiedzie: by rwnie podporucznikiem armii francuskiej, jego ona ma na imi Jzefina, no i sam cesarz jest rwnie niskiego wzrostu. U Szwedw monarcha musi si spowiada parlamentowi, dlaczego wypali cygaro; w Anglii szwagier krlowej dorabia na ycie jako fotograf; krlewicz rumuski, Micha, tak si przej detronizacj, e funkcjonowa jako fordanser, eby to tak elegancko nazwa. A co si dziao u Holendrw, kiedy ksi maonek postara si od Lockheeda o jaki milionik na drobne wydatki -wszyscy wiemy. Co gorsza, zaczyna ju brakowa przebogatych, stylowych arcyotrw w stylu Bazylego Zacharowa, Camillo Castiglioniego, Ivana Kreugera, starego Kruppa, Boussaca. Stawiskiego. To oni, zawsze w cylindrze i sztuczkowych spodniach, powiewajcy biaym szalem z jedwabiu, odziani w getry z safianu i rkawiczki z osiowej skry, stanowili najlepsz ze wszystkich moliwych dekoracji w Grandach, Imperialach, Excelsiorach i Royalach. Jeden Onassis nie mg przecie mieszka we wszystkich hotelach rwnoczenie, cho klas dorwnywa swym pierwowzorom z pocztkw

stulecia. Zreszt mia miy lewantyski obyczaj raczej kupowania hotelu, ktry mu przypad do gustu, ni wynajmowania w nim np. caego pitra. Szejkowie z Bahrajnu, Omanu czy Zjednoczonych Emiratw maj wprawdzie wystarczajco wiele pienidzy, aby wykupi wszystkie hotele na wiecie i wszystkie firmy, z Orbisem wcznie, ale zdaje si, e matuzalemy umr wtedy nie z biedy, lecz ze sklerozy i braku zainteresowania dla ycia. W londyskim Savoyu opowiadaj, nawet bez stosownego umiechu, jak to pewien szejk po zakupieniu pidziesiciu mercedesw, omiu rolls-roycew i rnych drobiadkw w rodzaju prywatnego odrzutowca zamwi do pokoju wod mineraln i obdarowa kelnera hojnym napiwkiem w wysokoci 50 pensw. Nie chc si powtarza, ale to sytuacja si przecie powtarza, nie autor. Czy w takim stanie rzeczy mona nie y wspomnieniami? A stare hotele maj co wspomina, oj, maj. Kiedy w latach dwudziestych najsynniejszy podwczas rekin naftowy, Nubar Gulbenkian wynajmowa na cay tydzie najdroszy hotel paryski, Plaza Athene - personel y jak w transie. Wszyscy pracownicy hotelu, od kuchcikw do sprztaczek, co wieczr zjadali na koszt Gulbenkiana kolacj z langustyn i kawiorem, ktre to produkty latami mogli tylko wcha. Kamerdynerzy dostawali na odjezdne po zotej Omedze, szczeglnie zasueni nawet z wygrawerowan dedykacj w rodzaju A mon ami, Pierre, pour tous les services - Nubar G. Szef recepcji niada i obiadowa ze starym zbjem przy wsplnym stole (pastwo chyba mog sobie wyobrazi, jak wygldaa obsuga i co na tym stole stao?). A specjalnie sprowadzane dziewczta Gulbenkian mia tylko ptora metra wzrostu, lecz jego duch by wprost niespoyty, podobno na miar samego Rasputina - otrzymyway przy rozstaniu od ochmistrza dworu jaki diamentowy drobiadek na dalsz drog ycia. Ciekawe, e ten stary otr nic o tym nie pisze w swych pamitnikach, natomiast dugo i namitnie zajmuje si jakimi szczegami natury giedowobankowej, ktre dzi nikogo ju nic nie obchodz. Widocznie dziewczta, wino i piew byy dla starego Ormiaszki rwnie niezbdnym elementem egzystencji jak powietrze. Nie jest to na pewno najgorsza koncepcja filozoficzna, ale ma jedn wad: eby j wyznawa, trzeba by Gulbenkianem lub Onassisem. Wszystkim innym wino i piew przychodz w cikim mozole. Skoro brakuje ju dzi Gulbenkianw, Zacharoww i Stawiskich (to nie znaczy, e ich w ogle nie ma, ale przestali si obnosi ze swymi strasznymi pienidzmi w sposb a tak ostentacyjny), skoro wizyty na najwyszym szczeblu kocz si z reguy w rezydencjach rzdowych, podczas gdy do hoteli udaje si towarzyszca szefowi biedota, od ministra w d, ktra po powrocie musi si rozliczy z delegacji w obliczu surowej pani ksigowej, a nie ma na wiecie ksigowej, ktra by uznaa rachunek na 250 dolarw za nocleg w Claridgeu - ot w tej sytuacji jest zupenie zrozumiae, e wielkie stare hotele doywaj swych dni jak nostalgiczne hrabiny w mitenkach. Mog one dzi funkcjonowa albo na zasadzie oaz janiepaskiego luksusu, i niektre wytrwale to czyni (w paryskim George V na trzech goci przypada 3,8 osb obsugi, w genewskim Beau Rivage gociom nadal przydziela si osobistych kamerdynerw, londyski Savoy ma wasn wypoyczalni frakw i dyskretnie zaznacza, e jest to strj niezbdny, cho nie wiadomo po co; szejk we fraku to jest gra pswek, a nie widok do ogldania) - albo strac racj bytu i zaczn wkrtce bankrutowa jeden po drugim, jak ksicy rd, ktremu z powodu nadmiernego wyrafinowania zabrako dyurnego ordynata. Taki wanie los spotka ju niebawem sie legendarnych hoteli Ritza. Ich slogan reklamowy, dzi jako zarzucony, przypomina najgorsze dowcipy wczesnego Tusiaka : Gocimy krlw. Ty te masz szans. Jest to firma tak strasznie snobistyczna i tak pena fumw, e w slangu amerykaskim,

a slang zawsze odzwierciedla wane procesy spoeczne, istnieje nawet zarejestrowany w sownikach przymiotnik ritzy - tyle co superluksusowy, nadwytworny, wystrzaowy. Inna rzecz, e jest uywany gwnie wobec dziewczyn, ale czy w Polsce mwi si o dziewczynach, e s cracoviaskie lub merkurialne, od poznaskiego Merkurego? Mona by od biedy mwi, e bywaj wiktoriaskie, od Victorii, nie ma jednak pewnoci, czy co bardziej oczytane nie poczytaj tego za dwuznaczny komplement. Zaoyciel tego imperium luksusu, Csar Ritz, ktrego krl Edward VII nazwa kiedy krlem hotelarzy i hotelarzem krlw, zabroni w testamencie czynienia jakichkolwiek ustpstw na rzecz uboszej klienteli, jak gdyby clochardzi rzeczywicie wybierali si na nocleg do Ritza. Surowo take przykaza pierworodnemu synowi, aby nawet na cal nie odstpowa od krlewskiego standardu. Dobra rada, ale na pierwsz dekad stulecia. Dzi skutek jest taki, e np. paryski Ritz wynajmuje tylko poow swych pokoi, a jego deficyt idzie w dziesitki milionw. Co wicej, nie ma nadziei na popraw ju nie tylko ze wzgldu na kiesze klienteli, lecz i ze wzgldu na nieodwracalne przemiany obyczaju. Szef genewskiego hotelu Richemond, Andr Lang, stwierdzi z rezygnacj w wywiadzie dla tygodnika Der Spiegel, e mode pokolenie nie ma pojcia o prawdziwej gocinnoci. Szef wiedeskiego Imperialu (hotel ten dotd nosi w nazwie czarodziejskie literki k.u.k. - cesarski i krlewski), pan Karl-Peter Littig, powiada z gorycz, e nadchodzce pokolenie przyniesie ze sob kompletny triumf amerykanizmu, co w tym kontekcie mona rozumie jako przykry nawyk sypiania byle jak i byle gdzie. Oczywicie w cesarsko-krlewskim rozumieniu tej czynnoci. S co prawda i tacy, jak dyrekcja synnego Bayerischer Hof w Monachium, ktrzy widz wyjcie w ucieczce do przodu, czyli w dalszym podnoszeniu cen i w coraz wymylniejszych formach usug dla goci. Nie wiem, po prawdzie, co w hotelach tej klasy mona by jeszcze wymyli; ju chyba tylko co z ryb. Mwi, dla jasnoci, o pomnikach hotelarskiej staroytnoci, bo o tym, co wymylili Japoczycy, jeszcze opowiem. A w ogle nie wr tej metodzie ucieczki do przodu dugiego ycia. Moja prywatna recepta na szalejc inflacj polega na jednoczesnym uniewanieniu wszystkich pienidzy we wszystkich krajach i rozpoczciu caej zabawy od nowa, nikt jednak nie chce mnie sucha, tote menuet cen trwa i dostarcza milionom ludzi, nie tylko bywalcom hoteli, niewyczerpanej rozrywki. Skoro we Woszech wyprodukowanie monety stulirowej kosztuje 280 lirw, okup za porwanych paci si w miliardach, a za funta szterlinga mona zje parwk - pora uzna, e przyszo ju si zacza. Ale do czasu, meine Herren, do czasu. Kiedy w Bayerischer Hof ka zapaci trzy tysice dolarw za dob w jednoosobowym pokoju, mog powsta, jak rzecze znany felietonista, zakcenia ostre midzyludzkiego stosunku osb. Nie to, ebym straszy. Po prostu przemawia przeze mnie dowiadczenie. Publiczno moe si pogodzi z nowymi cenami ywnoci, odziey czy komunikacji, ale z konwulsyjn wciekoci reaguje na wszelkie podwyki cen tych usug, ktre nam dostarczaj przyjemnoci. Wiedzieli ju o tym konsulowie w staroytnym Rzymie, obniajc a do zera opaty za circenses. T wnikliw obserwacj poddaj pod rozwag szefom naszych zjednocze turystycznych i caego hotelarstwa. Nie mwi, eby dopaca. Trzeba tylko zachowa rozsdek i wzorowa si niekoniecznie na monachijskich przykadach.

W przeciwnym razie odniesiemy tak Victori nad klientem, e trzeba bdzie sypia na dworcu. Klska matuzalemw jest wic nieuchronna, lecz sprawiedliwo kae doda, e niektre z nich, przekazane modszym i mielszym dyrektorom, podejmuj pewne prby, aby nady za stylem epoki. Prby te polegaj gwnie na parcelacji zbyt wielkich pomieszcze i forsownej kuracji odmadzajcej. ycz matuzalemom jak najlepiej, pozwalam sobie jednak powtpiewa o celowoci tych zabiegw. Efekty takich kuracji jako ywo przypominaj na razie amerykask cioci nieboszczk, ktr przed pogrzebem odwozi si zwyczajowo do salonu kosmetycznego Heleny Rubinstein, aby j troch przyprawiono i aby uczestnicy drinka aobnego mogli z czystym sumieniem powiedzie, e ciocia wyglda very nice. Widziaem gdzie wind Otisa z elektronicznym rozrzdem, do ktrej zamiast drzwi wstawiono barokow rzekomo kratk. Oczywicie odlan pod cinieniem z wysokoudarowej ywicy epoksydowej. I oczywicie made in Japan. Jest to widok mniej wicej tak samo apetyczny jak mecz piciarski oldboyw. Obkany zamiar pogodzenia omszaoci z nowoczesnoci bardzo rzadko przynosi podane skutki. Istniej te rni mieszni nuworysze, ktrzy, jak to zawsze nuworysze, usiuj bez powodzenia podrobi wszystko od razu: styl, rozrzutno, wdzik, wytworn szlachetno klimatu i jeszcze autentyzm na dokadk. Celuj w tym zwaszcza Amerykanie; mniej wicej poowa hoteli wzniesionych w USA w cigu ostatnich 40 lat gorczkowo nawizuje do dawnego stylu. Nie ma co opowiada, jakie to daje efekty. Z reguy wyglda to tak, e na perskim kobiercu z wkien poliamidowych stoj niesychanie stylowe serwantki z polimerw, na pluszowych kotarach z frdzlami mona jeszcze dostrzec metki made in Hongkong, a na yrandolach, toczonych w amorki z lichej blachy aluminiowej, wisz umbry z niedbale pozacanej tektury. Ale ceny s very ritzy, rzecz jasna. Mali buruje zawsze myl, e to, co drogie, musi by koniecznie dobre i pikne. Mam ja na pieku z plutokratami, gdy kiedy, na skutek wyjtkowo niefortunnego zbiegu okolicznoci, musiaem za wasne pienidze przemieszka jedn dob w montrealskim Sheratonie i waciwie caa noc mi zesza na kontemplowaniu nowoczesnej technologii wytwarzania faszywych antykw. Dotychczas nie zdarzyo mi si mieszka w adnym z owych wspaniaych matuzalemw (dotychczas, powtarzam), std i moje relacje s nieco oglnikowe lub wrcz cignite z zagranicznej prasy. Lecz mam przecie i niewielki zasb wasnych dowiadcze z kontaktw z ow zanikajc ekstraklas. Na przykad w miecie znanym u nas pod nazw Paryewa spdziem kiedy jedn noc w sawnym, a moe i najsawniejszym niegdy Grand Hotelu. Przed rewolucj stanowi on wasno diukw Brabancji, czy kogo w tym rodzaju, w poowie stulecia goci ksit i najsawniejsze piewaczki, a dopiero od kilkunastu lat przeszed na maswk. Jest to gmach co najmniej potworny. W piciopitrowym hallu, gdzie pan Blanchard mgby spokojnie puszcza swoje balony, wyj wichry jak w Archangielsku; odnosz wraenie, e sycha w tym powicie potpiecze jki zdekapitowanych wacicieli paacu. Ze rde miarodajnych dowiedzielimy si w swoim czasie, e wszystkie ofiary Rewolucji Francuskiej (ale nie w. Inkwizycji) hurtem dostpiy raju, zdaje si jednak, e potem ten pogld wycofano z obiegu. Zupenie susznie. Wystarczy przespacerowa si przez hall Grand Hotelu, aby nabra niezbitej pewnoci co do istnienia purgatorium. Przyczyniaj si do tego i wntrza mieszkalne hotelu: w pokojach wieczny zib, wilgotna pociel i mia, lodowata cisza grobowca. Mwilimy o duszy hotelu, trzeba zatem uzupeni t teori: istniej rwnie dusze potpione.

Monstrualne schody w hallu Grandu, rozpoczynajce si wspaniaym, szerokim forte, lecz w ogle pozbawione koca i liskie jak Marszakowska w lutym, take przywodz na myl eschatologi: s strome i mczce jak droga do raju. Pewno byy przydatne podczas wielkich balw, kiedy kupidyny goniy si z rusakami, a w nie koczcych si krugankach i westybulach tuste markizy iskay si starannie przed rozpoczciem kadryla lub pawany, tukc potem wszy srebrnym moteczkiem na zotym kowadeku. (Orygina tego urzdzenia mona dotd oglda w jednym z muzew paryskich; zwracam uwag, e nie ma ono polskiej nazwy). Dzi te same schody przyprawiaj wycznie o nadwerenie minia sercowego. Wygodniej wprawdzie wjecha wind, kt jednak bdzie korzysta z windy, skoro moe si wdrapa po tych samych schodach, po ktrych stpali niegdy Richelieu, Carnot, a moe i sam Krl Soce? Ten trick dziaa absolutnie wszdzie. Obecna dyrekcja Grandu doskonale si orientuje w aosnych cigotach swych obecnych klientw niskiego stanu i cynicznie oszczdza na rachunkach za dostaw energii: winda funkcjonuje jeszcze gorzej ni najgorsze windy w pewnym kraju wschodnioeuropejskim. Merci. Jeeli mam wybiera, to naprawd wol inny Grand Hotel w tyme Paryewie, opatrzony dumnym przydomkiem du Mont Blanc. Mieci si on o dwadziecia krokw od synnej ulicy Kota Rybowcy (modzi czytelnicy, czybycie nie wiedzieli, kim bya Joln Fldes?), naprzeciw gonego teatrzyku de la Huchette, gdzie przed wierwieczem pan Ionesco epatowa doborow publiczno swymi pomysami, ktre uchodziy za surrealistyczne, pki ich nie skonfrontowano z rzeczywistoci. Mj may Grand jest firm cakowicie pozbawion arystokratycznych fumw, a nawet demonstruje jak gdyby pewn abnegacj w zakresie troski o materi. Jej waciciel interesuje si wycznie inkasowaniem nalenoci, pozostawiajc dobrym duchom zajmowanie si wszystkimi instalacjami hotelowymi, z kanalizacyjn wcznie. Std zapewne w charakterystyczny dla Quartier Latin zapaszek, o ktrym nasi oczarowani Paryewem podrnicy uporczywie milcz. (Kiedy si mwi rodakom, e trzy czwarte domw w Paryu nie ma porzdnej kanalizacji, odpowiadaj na to ostro: ...no, mniejsza, co odpowiadaj. A nie lepiej to pojecha i zobaczy na wasne oczy?). Dawno ju w Paryewie nie byem i nie wiem, czy Grand Hotel du Mont Blanc jeszcze istnieje. Szkoda by go byo, gdyby znikn. Jeli gdziekolwiek udao mi si skorzysta z maszyny czasu na wstecznym biegu, to wanie tam. Wszystko jest w Grandzie zeszowieczne i autentyczne do blu renic. A wic instalacja elektryczna - ach, te malownicze wyczniki nacienne z galalitu, posklejane plastrem opatrunkowym z dat 1906, te abaury, aplikowane chiskim jedwabiem z czasw Sun Jat-sena! A wic rozkoszne rupiecie w pokojach, parawany z palisandru i gzymsy z faszywego dbu, doszcztnie zarte przez komiki i sto razy popakane gipsem. Stoliki o trzech nogach, gdy czwarta suy za podprk chwiejcej si szafy. Winda ze zrudziaym lustrem i lamwk z wypowiaego aksamitu, zdaje si, e na rczny napd. Krte schodki zapasowe, tak wskie, e dwie osoby pci przeciwnej w aden sposb nie mog si na nich min bez naruszenia obyczajnoci, tyle e w tym miecie damy s tolerancyjne. Swoista wo urynaw w chabry i stokrotki. (Coraz bardziej podejrzewam zeszowieczn klientel hoteli o koprofagi). Plusk wody za przepierzeniem, powtarzajcy si w zadziwiajco regularnych odstpach czasu i zawsze poprzedzany czym w rodzaju odgosw udrki. Wiek tapet i pluskiew pod tapetami; pluskwy musz niele pamita bitw pod Austerlitz, bo s zupenie ju siwiutekie i gryz goci raczej z przyzwyczajenia ni dla przyjemnoci swoje ju wypiy.

No i wreszcie to wszystko, co okrelibym jako pozanoclegow funkcj Grand Hotel du Mont Blanc. Moe nie wyraam si dostatecznie jasno, ufam jednak, e kto spdzi cho jedn noc w jakimkolwiek normalnym hotelu, temu nic wicej wyjania nie trzeba. Pastwo mwi, e to wcale nie jest zeszowieczne i e dzielnie kontynuujemy tradycj? Moliwe. Nie bd si spiera. Ale czytuj przecie Johnsona i Mastersow, liznem Kinseya, znam Fanny Hill, inedita Fredry oraz Histoire dO i nie odstpi od pogldu, e rwnie w tej dziedzinie postp nie jest pojciem cakiem jednoznacznym. Nie, nie sprzeciwiam si miaym metodom i nowoczesnym technikom. Twierdz tylko, e odrobina sodkiego, leniwego konserwatyzmu te bywa wielce poyteczna. Prosz posucha. Wspominaem tu o super luksusowym hotelu Bayerischer Hof w Monachium (to ten sam, co postanowi uciec do przodu z cenami). Kiedy stawali tam osobici gocie krlw Bawarii, mieszka Wagner, Liebig i Fichte, ksita wydawali przyjcia na synnym zotym serwisie, uwiecznionym w podrcznikach historii sztuki. Ot obecny szef tego hotelu, Falk Volkhardt, sprawia wraenie uszczliwionego, kiedy w midzynarodowym przewodniku dla playboyw (jest taki, miaem w rku, ale tre rozdziau o Polsce ze zrozumiaych powodw zachowam dla siebie) okrelono jego firm jako najszykowniejszy w miecie punkt na podrywanie kociakw. Mao tego. W rozmowie z dziennikarzem Volkhardt powiedzia dosownie: Przepadam za sytuacjami, kiedy w hallu mojego hotelu przechadza si wystrzaowa dziewczyna z tygrysem na smyczy. Voil. Czy w przeszoci komukolwiek do tych rzeczy byy potrzebne tygrysy? Co zrobi, jeli kto nie lubi tygrysw? Czy hipopotam na wzeczku bdzie all right? A jeeli panienka lubi wielbdy? Dwugarbne? Dzikuj za taki postp. W dziedzinie, o ktrej mowa, lecz take w sztuce hotelowej. Nie wybieram si do Bayerischer Hof ani do Savoyu, ani do zuryskiego Baur au Lac, lecz pragnbym, aby zosta gdzie cho jeden may rezerwat autentycznej przeszoci, z jej klimatem, przedmiotami, zapachem i stylem. Moe niekoniecznie taki, jak mj may Grand z ulicy de la Huchette, ale w kadym razie bez tygrysw. Przemawia przeze mnie cakowicie bezinteresowna tsknota za ocaleniem cho szcztkw etosu, czy moe raczej esprit du mtier brany hotelowej. A bezinteresowno jest pierwsz przesank, eby rozprawia o temacie bez brzydkich posdze o moralne lub finansowe przekupstwo. Nie pisuj piosenek do Opola, marzybym wszake, aby przynajmniej co pite kanie mona byo zapamita. Nie znosz powieci kryminalnych, uwaabym si jednak za usatysfakcjonowanego, gdyby oficerowie milicji pili francuski koniak tylko dwa, powiedzmy trzy razy, a nie co drug stron. i tak dalej. I tak dalej. Pragn si stanowczo zastrzec, e nie proponuj tu nikomu, aby na si wtacza dusz w budowle, gdzie w aden sposb zmieci si ona nie moe. Znam taki wypadek w kraju i przysigam, e daje to efekty nieodparcie komiczne. e za rzecz dziaa si w kraju - opowiem. Wiele lat temu nakrcono u nas zupenie niezy film dokumentalny o warszawskim Grand Hotelu, ktry wwczas, jeli pastwo pamitaj, stanowi Giewont dolce vita na skal krajow; spoycie posiku w salach Grandu uchodzio za bezwzgldny point dhonneur kadego snoba, snobki, snobwny i snobitka.

Pisaem komentarz do tego filmu i ju wwczas miaem ochot troch po artowa, lecz pani reyser, susznie zreszt, sprzeciwia si ironicznej konwencji komentarza. Byo to tak dawno, e sam fakt posiadania znonej restauracji, nocnej knajpy i portiera w liberii zasugiwa raczej na ekstatyczn rado ni na kpiny. Zwaszcza e budynek Grandu zosta wzniesiony we wczesnych latach pidziesitych w zupenie innych celach. Mia to by dom noclegowy dla delegowanych subowo pracownikw terenowych i podwadnych wczesnej PKPG. Drobizg: jedenacie piter! Kiedy go wic postanowiono zamieni na orbisowski hotel dla zwykych miertelnikw, czy moe raczej niezwykych, bo dewizowych - rykom radoci nie byo koca. Express Wieczorny domaga si, eby na dachu byo ldowisko dla migowcw, ktre miay dowozi pasaerw z owej mrocznej obory na Okciu (mwi o poprzednim dworcu lotniczym, nie o obecnym, dla jasnoci) wprost do hotelu. Europa, kompletna Europa. Kiedy po raz pierwszy wojskowy migowiec, pomalowany dla niepoznaki w ciapki i pikasy, mia wyldowa na dachu Grandu - ruch uliczny uleg zawaowi od Belwederu do Trasy W-Z, laryngolodzy ogosili ostre dyury z powodu masowych uszkodze suchu, a zziajani reporterzy przypominali jako ywo Egona Kischa, ktry patrzy na poar Szpindlerowskich Mynw. Wieczorem tego dnia w barze Grandu nie mona byo wetkn nawet szpilki; toute Varsovie witowaa pojednanie z Europ. Na parkingu, poniewa by to pierwszy hotel z parkingiem, stay limuzyny krajowcw: szaowe blaszane dekawki, dwa mocno zdezelowane czarne citroeny, zakupione z przetargu w wiadomej instytucji, jeden moskwicz la opel i opel la moskwicz, a nawet pewien przedpotopowy Chevrolet, zwizany sznurkami i poklejony na lin, z gatunku tych, ktre w pierwszym roku po wojnie zoliwy lud warszawski obdarzy dwuznacznym mianem demokratek. Ja sam przejedaem tamtdy wieczorem na skuterze i nie bd zaprzecza, e czuem si jak krl ycia. Prosz : jedziemy sobie skuterkiem. Gaz, sprzgo, hamulec (najmodniejsze sowa owych lat). Mijamy luksusowy hotel, peen najwytworniejszej publicznoci, z prawdziw hrabiank w barze, z dumnym neonem o barwie surowego befsztyka, podobno z basenem kpielowym, ba, z teleksem (cudo techniki, naprawd !), ktry sam wystukuje rezerwacje z Tuluzy, Tybingi i Turynu adresowane do Grand Wa. Na dachu w kadej chwili moe wyldowa migowiec. Wsiadamy, czemu nie, bezcenny skuter pozostawiamy na parkingu - tak jest, na parkingu. Co za sowo! Lecimy. C to dla nas! Po czym, okazujc niedbale paszport (tak jest - PASZPORT z WIZAMI!), zajmujemy miejsce w srebrzystym Li-2, ktry nas unosi prosto do Paryewa. Jake si tu nie cieszy yciem? Jak nie kocha tego penego fantazji kraju, gdzie dopiero co uprztnito gruzy z ulicy Kruczej, a ju jest w nim miejsce na barw ycia, marzenia, wdzik i wesoo, choby nawet byy rezultatem niewielkiej autosugestii? Nie. Nie bd si zapiera, jak aba bota, swych wczesnych uniesie. Kochaem wtedy Grand bez pamici - i niech sobie wykrzywieni kibice mwi, e stali z boku, e nie kryli sardonicznego umieszku na temat naszych biednych luksusw i e w ogle nie maj z tym nic wsplnego. Rzeczywicie, stali z boku - z boku kontuaru w barze, poniewa lepsze miejsca, naprzeciw hrabianki, dobrowolnie ustpowali prawdziwym Francuzom i Anglikom, nie mwic ju o Amerykanach. Paru tych naszych bubkw robio nieze interesa na tej bardzo dla nich typowej mieszaninie janiepastwa, dennej gupoty, lokajstwa i pospolitego kotustwa, ktre samowolnie podnieli do rangi stylu.

Film, o ktrym mwi, zosta zrobiony chyba w rok pniej, kiedy Grand funkcjonowa ju jako normalny element stoecznej dolce vita oraz punkt kontaktowy tuzw rynku walutowego. Bardzo

szybko skupi wok siebie elit pawilonw handlowych, mistrzw skrobanki, dugowose specjalistki od Bonjour, tristesse i tuzinkowych playboyw, ktrzy wwczas byli jeszcze mieszniejsi ni dzisiejsi szpanerzy. Bardzo szybko przeszy mi zauroczenia Grandem; rzekbym nawet, e pojawi si we mnie odruch klasowej oceny wobec socjety, ktra tam bywaa. Dziay si w Grandzie rne rzeczy, nie wszystkie nadajce si do opisw w druku. Film jednak zosta nakrcony bez intencji demaskatorskich, z przyczyn natury psychologicznej, o ktrych ju wspominaem. Pierwsza sekwencja rozgrywaa si w kuchni. Zdyszany kelner w smokingu wpada i wola na cay gos: - Szedziesit indykw w maladze! Dwadziecia dwa pstrgi w galarecie! Szesnacie karpi po ydowsku! Pieczywo, maso! Pomylaem przez chwil, e pani reyser przesadzia troch z inscenizacj, jak na film dokumentalny. Ale dalszy cig filmu wyprowadzi mnie z bdu. To wszystko dziao si naprawd. Powd by zupenie niezwyky, ale te i bardzo, bardzo polski. W Grandzie odbywao si akurat przyjcie weselne. Potomek jednego z najstarszych polskich rodw arystokratycznych polubi wanie jak zagraniczn ksiniczk czy krlewn, bo na tym poziomie rnica jest ju minimalna. Przy ulicy Kruczej w Warszawie, o sto metrw od tzw. mincwki, o czterysta metrw od siedziby Komitetu Centralnego, tu obok cudownie przedwojennych sklepikw na Mokotowskiej - spoywaa indyki w maladze najcilejsza czowka Almanachu gotajskiego, z pitnastu ksit, dziesitki hrabiw i bliej nie okrelona, lecz na pewno bardzo wielka ilo drobniejszych potek z picioma pakami w herbie. (Chyba pi, bo trzech z heraldyki nie pamitam). Wie gminna niesie (nie wiem, czy prawdziwie), e pan mody bra lub w kontuszu i przy karabeli u biodra. Jeli tak, to chyba rwnie w delii podbitej sobolami, moe w suckim pasie i w bobrowym kopaku z czaplim pirem, a kontusz by chyba spity diamentow brosz weneckiej roboty. Arcybiskup odczyta podobno specjalne bogosawiestwo papieskie, Veni Creator odpiewali najlepsi artyci scen stoecznych, za kierownic cadillaca siedzia hajduk w barwie herbowej. Nie - tego nie pojm w adnym innym kraju wiata. Nie mam nic specjalnego przeciw owej familii, gdy przez 400 lat tylko co pity jej przedstawiciel podpada pniej historykom, w odrnieniu od takich Potockich czy Branickich, u ktrych co drugi bra jurgielt, kupczy krlewszczyzn lub z obcego poduszczenia warcholi przeciw wasnemu krlowi. Ale przyznaj pastwo, e surrealizm owej sceny w Grandzie mg przyprawi cudzoziemcw o zawa. Pewien mj brytyjski kolega, syn dokera znad Tamizy, mieszka tam akurat podczas wesela i w rodku nocy zadzwoni do mnie peen irytacji, stanowczo domagajc si wyjanie. Szykowa wanie na nastpny dzie korespondencj z Polski dla swej umiarkowanie lewicowej gazety, w ktrej to korespondencji teza przewodnia brzmiaa tak: rnie w tym kraju bywa i nie wszystko moe si w nim podoba, lecz przecie niepodobna zaprzeczy, e Polacy zaprowadzili u siebie sprawiedliwo spoeczn, zlikwidowali absurdalne przywileje rodowej arystokracji... Wytumaczyem mu najpierw, e aby zrozumie peny sens sceny, ktr oglda w Grandzie, musi sobie wyobrazi, e uczestniczy w weselu ksicia Walii z crk lorda Astora, przy czym drub jest nastpca tronu, a druhn siostrzenica wicekrla Indii. Rykn mi w p sowa, e nie lubi gupich dowcipw. Odparem, e my za nimi przepadamy i e gdyby nie ta nasza zwariowana cecha, dawno by nas ju nie byo.

No bo i prosz sobie uwiadomi bezbrzen inkoherencj tej sceny; na grze migowiec, na dole teleks i cadillac, a w rodku XVIII wiek in corpore, karabele, kontusze, komerae i jet-set na poziomie po prostu kosmicznym. Oraz indyk w maladze, cho Panie Kochanku na duo skromniejsze przyjcie kaza ku szeset wow i przynajmniej trzydzieci niedwiedzi, eby panowie szlachta nie wyrzekali na skpstwo J. O. Xicia. Dodam, e dowiedziaem si tego wszystkiego przy okazji wspomnianego filmu, powiconego cikiemu trudowi pracownikw Grandu i ukazujcego cay ten sznyt od do smutnawej strony kulis i zaplecza. A potem wesele si skoczyo, pastwo modzi starym zwyczajem ujechali do Nicei czy innej Ostendy, a do baru w Grandzie wrciy smtne szczurki w zamszowych kurteczkach, czkajcy waluciarze, dyktatorzy brany plastykowej i egzystencjalistki w czarnych demperkach, skonne dzieli swj sagaski smutek z dentelmenami od fasolki szparagowej. Seans spirytystyczny si powid, lecz na jedn tylko, ulotn chwil; sdziw dusz wywoano z zawiatw i podstpem zwabiono do domu noclegowego PKPG. Prosz, niech tam pastwo dzi zajrz i starannie jej poszukaj. Stawiam indyka w maladze kademu, kto j odnajdzie. Nie wiem, czy mgbym wymyli celniejsz point na zakoczenie rozdziau o wielkich, starych hotelach. Prby transplantowania duszy maj jeszcze mniejsze szanse powodzenia ni transplantacja mzgu. Najwyej moe si znale jaki genialny doktor Barnard hotelarstwa, ktry w zupenie nowych murach potrafi zaszczepi serce. Przykadem Cracovia.

Rozdzia V. Uwagi o historycznej roli Howarda Johnsona.

Stwierdzilimy powyej (jednak ten naukawy styl bardzo si udziela), e wiek dziewitnasty hotelarstwa cigle jeszcze trwa w formie szcztkowej, nie ulega jednak wtpliwoci, e zemrze jeszcze za naszego ycia. Ostateczny cios temu stylowi zadali oczywicie Amerykanie, ze swym zamiowaniem do powtarzalnych, idealnie funkcjonalnych i sterylnie czystych wntrz. To wanie oni wymylili wyjtkowo nieprzyjemn tez, e cywilizacja zaczyna si od dobrych klozetw; i to oni dzier bezwzgldny rekord wiatowy w zuyciu myda, rodkw czyszczcych i dezynfekcyjnych oraz kosmetykw. Moe nie w kadym miecie amerykaskim jest to dostrzegalne goym okiem - kade miasto polskie jest oaz czystoci w porwnaniu z Brooklynem lub grnym Manhattanem - lecz obsesja amerykaskich klas rednich na punkcie higieny ma znamiona kliniczne. Podejrzewam, e ledziony Amerykanw s starannie pakowane w plastykow foli, a ich jelito grube podlega codziennej dezynfekcji z uyciem dezodorantu. O zastosowaniach spray intim ju nie wspominam, bo i u nas si na szczcie upowszechnia; dodam wszake z zakopotaniem, e istnieje rwnie specjalna

wersja tego sprayu dla panw. Instrukcja uycia bya tekstem tak wyuzdanym, e si rumieniem ze wstydu, czytajc j ukradkiem na pce supersamu w Los Angeles. Nie ma mowy, ebym j tu powtarza. Ciekawe, swoj drog, jak si te czasy zmieniaj. Jeszcze czterdzieci lat temu Amerykanie mieli w wytwornych koach europejskich opini ludzi bogatych, lecz mao okrzesanych, a zatem i chyba niezbyt domytych. Bardzo zwile uj to w formie przypowieci monsieur Pench, szef paryskiego Ritza. Dawniej kiedy otrzymywalimy rezerwacj z Ameryki - powiada - sprawdzalimy adres zamawiajcego. Jeli to by Boston lub nowojorska Park Avenue, wysyalimy potwierdzenie. Jeli nie - tumaczylimy si brakiem wolnych miejsc. Dzi rezerwacja z tamtej strony Atlantyku oznacza dla nas pomyln wie, ale moemy si tylko modli, eby go nie przyjecha w dinsach i z wisiorkiem na szyi. Czy mona co do tego doda? Chyba tylko tyle, e konsekwentne uywanie porzdnych klozetw i azienek przez dwa pokolenia czyni mutacyjne cuda w obyczaju: najpierw zaczynamy si my, a dopiero potem przestajemy si my. Nie chc przez to powiedzie, e w Ameryce nie ma luksusowych hoteli. Przeciwnie. Bd mia jeszcze honor poopowiada troch o tych sprawach. Mam tylko na myli ow synn amerykask ingenuity, czyli pomysowo, zaradno i inwencj w sytuacjach, ktre Europejczykw przyprawiaj o jk bezradnoci. Twrca synnych amerykaskich obery, Howard Johnson, zawdzicza swe niezliczone miliony jednemu prostemu pomysowi, stanowicemu dokadne odwrcenie europejskiej formuy wielkiego hotelarstwa: zamiast maksimum indywidualnoci - maksimum standaryzacji. Zamiast zrnicowania standardw locum i obsugi - pena unifikacja jednego i drugiego. Zamiast kosztownych pluszw tanie, lecz solidniejsze laminaty. W kadym z piciu tysicy nalecych do koncernu Johnsona hoteli, moteli, obery i zajazdw obowizuje identyczny jadospis, dominuj dwie te same barwy (pomaraczowa i turkusowa), ten sam ukad pokoi i te same ceny. Budzc si rankiem nie potrafimy stwierdzi bez signicia po map, czy jestemy w Tulsie w stanie Oklahoma, czy w Portland w stanie Maine. Kelnerki nosz wszdzie te same pomaraczowo-turkusowe fartuszki - w Ameryce, Europie i Australii. Tapczany w liczbie kilkunastu tysicy sztuk zostay wykonane pedantycznie wedug tego samego wzoru. Szef recepcji moe by biay, niady lub czarny, lecz umiecha si zawsze tym samym johnsonowskim umiechem (podobno trenuj ich przed lustrem). Trudno przeceni przewrt, jaki Johnson spowodowa w sztuce podrowania. Pokonywanie olbrzymich przestrzeni Stanw Zjednoczonych i Kanady byoby chyba w ogle niemoliwe bez tych znajomych wieyczek nad kolejn ober Johnsona, bez identycznych frytek z hamburgerem i 38 rodzajw lodw. Symetria jest estetyk idiotw, monotonia wiadczy o ubstwie wyobrani; to wszystko prawda, ale tylko do pewnej granicy, czysto liczbowej. Po jej przekroczeniu zaczyna si wielko. Przecie na tym samym pomyle opiera si i kariera coca-coli. Opowiedziano o tym wistwie miliony dowcipw, nikt jednak nie zaprzeczy, e firma ta wymylia produkt genialny wanie przez sw powtarzalno i identyczno. Coca-cola jest taka sama w biednych sklepikach Andaluzji, na zboczach Ruwenzori, w kiosku ulicznym w Rawalpindi, w dorzeczu Amazonki, w Posku i Tule, w Ritzu i schronisku modzieowym nr 5. Co podobnego zdarzyo si i z Johnsonem: ten geniusz biznesu potrafi si wczu w psychik zwykego, turysty, ktry zazwyczaj czuje si obco w nowym otoczeniu, lka si nieznanych potraw, nie wie, jakie obowizuj napiwki. Zatrzymujc si u

Johnsona wie od razu wszystko - nawet to, gdzie jest prysznic i o ktrej godzinie mona zje lunch, zoony z frytek, hamburgera i lodw. Wielkie, naprawd. Oczywicie, e obere Johnsona maj si tak do starych hoteli angielskich i niemieckich, jak blaszany kinkiet za 63 zote w pawilonach rzemielniczych do rcznie kutego kandelabra ze srebra. To prawda. Ale kt, oprcz progenitury pana Zenka, kupuje dzi stare kandelabry? Kogo sta na zindywidualizowane usugi lub przedmioty istniejce w jednym egzemplarzu? Jedni maj rollsroycey, inni jed syrenkami; oprcz wykresu Carnota nic waciwie tych pojazdw nie czy, a przecie oba stanowi pewien wany prg cywilizacyjny. Tak samo i z hotelami. Midzy Csarem Ritzem i Howardem Johnsonem istnieje przepa mierzona w miliparsekach, lecz obaj wnieli do dziejw cywilizacji porwnywalny wkad. Uff! A mnie zatyka od tej naukawoci. Uwaam si jednak za usprawiedliwionego: c by to by za poytek, gdybymy tu snuli tylko rozmieszajce anegdotki? A rzecz jest o tyle jeszcze warta wnikliwego komentarza, e to wanie Howard Johnson wymyli zupenie nowe sowo, ktre weszo na zawsze do wszystkich jzykw wiata: motel. Dzi ju nawet dzieci szkolne wiedz, co to znaczy, lecz dobrze pamitam czasy, gdy w polskich tygodnikach literackich ukazyway si dugie na pi okci artykuy wyjaniajce wnikliwie istot motelu i obficie ilustrowane przykadami z wojay autora. Pamitam te (w ogle za duo pamitam i trzeba bdzie z tym skoczy) w potop reportay z pierwszego bodaj polskiego motelu w Sowiku pod Kielcami. Wwczas bya to nasza nastpna przepustka do Europy, dzi, o ile wiem, motel suy gwnie jako punkt zborny dla nieprzeliczonych kursokonferencji, w ktrych organizowaniu, jako nard zasobny w czas i pienidze, nie mamy sobie rwnych. Zawsze mnie zastanawia, o czym te mona konferowa w Sowiku przez tyle dni. Chyba e nazwiemy konferowaniem czynnoci znane od pocztkw rodu ludzkiego pod zupenie inn nazw. Nie chc kraka, zdaje si jednak, e motel nie przyjmie si w naszym obyczaju. I to z dwch wanych powodw. Po pierwsze, motel moe skutecznie funkcjonowa tylko na zasadzie witaj-egnaj. Skromny standard, szybka rotacja klientw, niewyszukane posiki, dostpne dla kadej kieszeni - ot, eby byo gdzie zoy gow i spaaszowa jajecznic. U nas na odwrt - motele staj si synonimem luksusu i cen, ktre przez kurtuazj nazwijmy drenaowymi. Przeliczne zajazdy wielkopolskie na trasie E-8 s tak wspaniae, e podrny najchtniej spdziby w nich cay urlop, gdyby mu starczyo pienidzy, bo to i kuchnia wzorowa, i telewizja przy kominku, i pokoiki jak w modrzewiowym dworku. Bywa te inaczej. Pewien znany motel w okolicach Warszawy ma prawdopodobnie jeden z najwyszych w wiecie wskanikw wykorzystania ek. Sdz, e musi si on obraca w granicach szeciu osb na jedno ko w cigu doby. Pastwo pytaj, jak to jest moliwe? C - nie kady ma czas, eby spdza w motelu ca dob. Istniej sytuacje, w ktrych kilka godzin w zupenoci rozwizuje palcy problem dnia. A powd drugi jest rwnie bardzo polski. Motele, w naszych przynajmniej warunkach, powinny si znajdowa w sporej odlegoci od wikszych miast, aby rzeczywicie speniay rol przydronych zajazdw. To znaczy e trzeba do nich dojecha, a nastpnie wrci samochodem. Wszyscy za znamy uprzedzenia MO wobec osb, ktre przyjy jedno skromne piwko ywieckie do kolacji. Czowiek,

ktry nalepi wanie zielony listek na szybie swego nowego fiata 126p, staje wic od razu wobec potwornego dylematu: jecha czy poy jak czowiek, zwaszcza w godziwej kompanii. Amerykanie, przynajmniej w wikszoci stanw (albowiem jest to kraj, w ktrym nie ma jednolitego kodeksu drogowego, przepisy ruchu i znaki drogowe zmieniaj si po sze razy w cigu duszej podry), wybrnli z tego dylematu poprzez do pomysow sztuczk: prowadzenie samochodu z zawartoci alkoholu we krwi powyej jednego promille jest przestpstwem karnym, ktrym od razu zajmuje si sd. Natomiast poniej tej granicy zawarto alkoholu we krwi jest okolicznoci obciajc tylko w razie spowodowania wypadku. Inaczej mwic - rb, co chcesz, ale na wasne ryzyko. Chyba to wanie dlatego udao si w Stanach zbudowa tak gst sie doskonale prosperujcych moteli. A waciwie w Stanach z Kanad i Meksykiem na dokadk, gdy w tym rejonie imperializm hotelowy jankesw jest szczeglnie ekspansywny. Chocia, mwic midzy nami, nie jest to najuciliwsza posta imperializmu. Znam tych moteli niemao - samych Johnsonw zaliczyem ze dwadziecia - i musz od razu powiedzie, e rwnie do nich odnosi si wyoona w poprzednich rozdziaach teza: adne recepty nie obowizuj. Ceny same przez si nie rozstrzygaj jeszcze o niczym, malownicze usytuowanie kae si mie na bacznoci, olniewajce neony bywaj zwodnicze. Tylko u Johnsona i w sieci Holiday Inn z gry wiadomo, czego si mona spodziewa. Wszdzie indziej maj zastosowanie normalne reguy totolotka. Na przykad w Ogdensburgu, w pnocnej czci stanu Nowy Jork, tu koo granicy kanadyjskiej, spdziem kiedy noc w motelu, ktry na pierwsze wejrzenie wydawa si skromny, lecz sympatyczny. Dopiero koo pnocy okazao si, e, primo, materace pamitaj Buffalo Billa i zostay prawdopodobnie wykonane ze skalpw, niezbyt dokadnie oddzielonych od czaszek. Secundo, na korytarzu podchmieleni panowie toczyli ostry dyskurs o polityce fiskalnej rzdu federalnego, utrzymany w mao pobaliwym tonie. Tertio, tapety byy zmurszae, przez szpary wciska si lodowaty wiatr (a w grach Adirondack przymrozki zdarzaj si nawet w lipcu), ogrzewanie nie dziaao, woda ledwo si sczya z kranu, tylko WC byo, oczywicie, w porzdku. Nazajutrz w rozmowie z wacicielk motelu dyskretnie zwrciem uwag na te mankamenty. Dama zmruya oczy, obejrzaa mnie starannie i spytaa zimno, czy przyjechaem z Europy; kiedy to gorliwie potwierdziem, wycedzia, e w Ameryce hrabiw nie ma. Zupenie jakbym sysza recepcjonistk w pewnym znanym mi kraju europejskim. I pastwo jeszcze wierz w cudotwrcze waciwoci wymienialnej waluty? Natomiast w miasteczku Upper Sandusky, cakiem niedaleko od Ogdensburga (najwyej jakie trzysta kilometrw, co na amerykaskie odlegoci jest naprawd drobnostk), spdziem noc w motelu, ktry na pierwsze wejrzenie wyglda identycznie jak owa rudera w Ogdensburgu. Ale c za rnica! Waciciel od razu zawiadomi mnie pgosem, e w pobliu pojawiy si jelenie, i wyrazi gotowo wypoyczenia wasnego remingtona z lunetk. W szufladce stolika nocnego znalazem nie tylko, jak wszdzie, Bibli w wydaniu Towarzystwa Gideonw, lecz rwnie magazyn pornograficzny, damsk spink do wosw, krla pik i nie dojedzony wafel. Widocznie poprzednim lokatorom musiao si okropnie spieszy. Na gustownym stoliku sta winidurowy wazon z kwiatkami ze styropianu i japoskiego papieru. A woda w azience wcale nie wiadczya o skpstwie waciciela. Miaa temperatur okoo 300 C i tylko chwalebna przezorno, nabyta w toku licznych podry

i nakazujca najpierw odkrci kran na prb, ustrzega mnie przed beztroskim wlezieniem pod prysznic. Nawiasem mwic, przezorno, a nawet daleko posunita nieufno, jest najpierwszym przykazaniem dla wszystkich korzystajcych z moteli. Wielkie hotele, przynajmniej w Europie i Ameryce Pnocnej, s wyposaone w instalacje na tyle standardowe, e trudno popeni pomyk, kiedy si z nich korzysta. (Poza jedn, nagminn, ktrej waciwie unikn nie sposb; myl tu o zastanawiajcym nieporzdku w oznaczaniu rnych przyciskw ciennych - ile to razy pragnem po prostu zapali wiato w przedpokoju, a zamiast tego zjawiaa si pokojwka i pytaa znaczco, czego sobie ycz). Natomiast motele, zwaszcza te najmniejsze, nale zazwyczaj do indywidualnych wacicieli, ktrzy uwaaj je za swj dom i miewaj rne dziwne pomysy. Pamitam, e jakiego sierpniowego wieczoru zatrzymaem si w motelu Crossroads, w malekim miasteczku Fort Payne w stanie Alabama. Sierpie na poudniu Stanw w ogle nie jest miesicem do ycia: temperatura nawet noc nie spada poniej 30C, wilgotno powietrza przekracza 90%. Lubi upay i wietnie je na og znosz, ale tym razem dojado mi do ywego. Po prostu nie byo czym oddycha. Musiaem korzysta z moteli dostpnych dla mojej kieszeni, tote nie wydziwiaem, kiedy si okazao, e Crossroads nie ma klimatyzacji. Trudno - pomylaem - przeyem Borneo, przeyj i Alabam. Nazajutrz znw czekao mnie tysic kilometrw jazdy, postanowiem wic jak najrychlej odwoa si do pomocy Morfeusza. Przed snem poszedem do azienki, aby umy zby. Zdziwio mnie jednak, e z kranu leci tylko zimna woda. Rozejrzaem si wokoo i dostrzegem obok umywalki zwisajcy acuszek. Bez wahania pocignem - i rzeczywicie, nad umywalk rozjarzya si arwka, a w kranie pojawi si wrztek. Pomylaem nie bez satysfakcji, e jednak my, ze wschodniej Europy, nie jestemy tacy znw niezaradni przy spotkaniach z nowoczesn technik. Po czym pooyem si i natychmiast usnem. Krtko po pnocy obudziem si z nieodpartym przewiadczeniem, e s to moje ostatnie minuty. Serce omotao mi jak silnik czogowy, skra szelecia, jam ustn wypenia pomity pergamin. Temperatura w pokoju na pewno przekraczaa pidziesit stopni; czuem dosownie, jak moja krew nabraa konsystencji roztopionego oowiu i z trudem przepychaa si przez nabrzmiae arterie. Przeklinajc upay, Alabam i przedwczesn staro, ostatkiem si zwlokem si z ka, aby wzi zimny prysznic. W ostatniej chwili przypomniaem sobie jednak, e kiedy w Asuanie doznaem ju tzw. zapaci potowej, polegajcej na raptownym odwodnieniu organizmu. Przestrzeono mnie wwczas, e zimny prysznic w tej sytuacji jest rwnoznaczny z zayciem cyjanku potasu. Podniosem suchawk telefonu, aby wezwa lekarza, w recepcji jednak nikt nie odpowiada - waciciel z rodzin na pewno spali. Postanowiem pj do recepcji bez wzgldu na to, e musiaem trzyma si sprztw, a potem ciany. Wystarczyo jednak, e otworzyem drzwi na werand, a spyn na mnie kojcy, chodny powiew nocnego powietrza. Nie by to, powiedzmy, chd wrzeniowej nocy w Polsce, temperatura nadal utrzymywaa si koo 30C, jednak w porwnaniu z piekem, jakie panowao w pokoju, mona to byo uzna za chd. Dumaem z p godziny nad niefartem, jaki mnie spotka, a wreszcie krzyknem eureka. w przeklty acuszek w azience by po prostu sprzony z obrotowym czteropozycyjnym wycznikiem, prawdopodobnie skonstruowanym przez waciciela motelu w ramach hobby. Przez przypadek ustawiem wycznik na najwysze obroty dmuchawy ogrzewczej, a na domiar wczyem a trzy lampy arowe. Kiedy si nazajutrz skaryem wacicielowi, odpowiedzia nie bez zdumienia, e koo acuszka powinna by instrukcja obsugi, skoro za jej nie

ma, to widocznie gdzie zgina, ale kto to znw w sierpniu wcza ogrzewanie. Przecie na gorc wod w kranie jest z lewej strony taki pstryczek, co prawda schowany za klapk. Dlatego bagam: zanim pastwo co pocign lub nacisn w obcym motelu, prosz zasign wyczerpujcych informacji. Moe by przecie i tak, e jaki niewinny acuszek spowoduje zarwanie si stropu. Inna, lecz rwnie ponura przygoda spotkaa mnie kiedy w pewnym przepiknym skdind motelu kanadyjskim. Mieci si on w miejscowoci Alma, w prowincji Nowa Szkocja. Pech chcia, e mieszkaem tam a cztery dni - w krajobrazie, o ktrym nie podejmuj si pisa, w cudownym lipcowym socu, a jeli dodam, e z pomostu owiem ryby giganty o nie znanych u nas nazwach i manierach, wieczorem za zbieraem rydze i borowiki w ilociach wrcz mitologicznych, zrozumiej pastwo moje rozgoryczenie. Ot w kadym z pokoi tego motelu znajdowaa si tzw. obficie zaopatrzona lodwka. Czeg tam nie byo! A to Queen Anne, a to porzdny gin Gordona, a to cudownie zamroone piwo, nie mwic ju o rnych drobiadkach na zb, w rodzaju pasty z ososia, marynowanych muli czy solonej ikry jakich mdrych i uczynnych ryb atlantyckich. Od pierwszej do ostatniej chwili desperacko walczyem z pokusami; ju wycigaem rk po whisky, ale trzewy jeszcze rozum cofa rk w bezpieczne miejsce. Rankiem majaczyy mi si mule, w poudnie dochodziem do wniosku, e ycie bez stojcych w lodwce drinkw nie zasuguje na miano ycia, na podkurku czuem na jzyku smak ososiowej pasty. Ale podr w te strony kosztowaa mnie drogo i naprawd nie mogem sobie pozwoli na rozrzutno. Gbokiego szoku doznaem dopiero przy paceniu rachunku. Okazao si, e zawarto lodwki bya wliczona do ceny pokoju, i to wcale nie wygrowanej! Waciciel wykombinowa sobie po prostu, e gocie i tak wszystkiego nie wypij (rzecz, przypominam, dziaa si w Kanadzie) i nie zjedz, a z punktu widzenia konkurencyjnoci firmy zaadowana lodwka jest jednak najskuteczniejszym rodkiem reklamowym. Nie wiedziaem, co zrobi: przeduy pobyt o nastpn dob i naprawi bdy poprzednich czterech dni? Zabra ze sob tak lekkomylnie pominite dobrodziejstwa natury? Nie musz wyjania, e zrobiem obudn min, jak asceta, ktrego mierzi sam zapach ginu, ucisnem do waciciela i nacisnem peda gazu tak energicznie, jak chyba nigdy przedtem. Wnioski na przyszo wycignem z Almy takie, e jeli teraz napotykam gdzie wypenion lodwk, posuguj si star zasad Teksaczykw: shoot first, ask later. Najpierw jedz i pij, a potem dopiero pytaj o rachunki. Prawd jest, e i przy napenionej lodwce zachowanie ostronoci te nie zawadzi. Znam wypadek dwch ruchliwych rodakw, nie znajcych ani w zb angielskiego, ktrych los rzuci do taniego i ustronnego motelu koo Buffalo. Z niemaym zdziwieniem odkryli w lodwce kilka puszek z konserwami misnymi, a poniewa byli to ludzie oszczdni i ciuajcy wytrwale dolary, spaaszowali konserwy w cigu jednego dnia. Nastpnego dnia pokojwka wstawia nowe konserwy. Zjedli. Trzeciego dnia to samo. Dopiero kiedy wyjedali, wacicielka zapytaa ich, nie kryjc podniecenia, gdzie maj psa, bo nigdzie go jako nie wida. Owe wymienite konserwy byy po prostu straw dla psw, gdy w motelu czsto gociy samotne staruszki z pinczerkami. Na puszkach byo to wprawdzie wyranie napisane, lecz c, trzeba zna jzyki obce, bo po smaku nie odrnisz. Tak. Rnie bywa - i to jest waciwie caa prawda o motelach. Tylko u Howarda Johnsona nie dyndaj adne podejrzane acuszki i nikt nie proponuje flinty ze snajperskim wizjerem.

Szczerze mwic, nie miabym nic przeciwko temu, aby i u nas rnie bywao. Aby, powiedzmy, supermodny Krak rni si dramatycznie od wielkopolskiego Zerwikaptura, a gociniec w Napierkach zaciekle konkurowa z Serockiem. Obawiam si jednak, e nigdy do tego nie dojdzie. Plan, przerb, premia kwartalna, akumulacja oraz oboenie ek wyczerpuj bez reszty imaginacj naszego motelarstwa. Mimo to nie widz powodu, eby kwka. S kraje, gdzie motel do tej pory uchodzi za rzecz zdron, a w kadym razie niepotrzebn. Mdrzy ludzie powiadaj, e nigdy nie jest tak le, eby nie mogo by jeszcze gorzej. Co prawda malkontenci mwi, e nigdy nie jest tak dobrze, eby nie mogo by lepiej, ale z nimi rozmawia trudno: nawet w serze szwajcarskim dostrzegaj tylko dziury. No a skoro mowa o motelach - musz na zakoczenie cho wspomnie o najwspanialszym, niezapomnianym, niezrwnanym motelu mojego ycia. Nosi on nazw Camino Real i znajduje si w meksykaskim miecie Tampico; podaj te informacje dla porzdku, na wypadek gdyby kto z pastwa tam kiedy zawita. Sam motel nie jest a tak znowu luksusowy - ot, schludne pokoiki, godziwy barek, sympatyczna sala restauracyjna, tropikalna rolinno dookoa. Jednake Camino Real upamitni mi si czym, czego nie widziaem nigdy przedtem ani nigdy potem: monstrualnym basenem pywackim w ksztacie litery T. Basen jest wyoony bkitnymi kafelkami, woda w nim przypomina zapachem i jasnoci najpikniejsze zaktki mrz poudniowych, a rozstawione na obrzeu kolorowe fotele pod parasolami sprawiaj wraenie reklamwki z ycia high lifeu. Po prostu nie chce si w ogle opuszcza basenu. Pastwo sdz, e przemawia przeze mnie zamiowanie do sportw wodnych? Hm. Tylko czciowo. Pywaem ju w wielu basenach i o adnym innym do tej pory nie pisaem na klczkach. Albowiem wok basenu w Camino Real kr bez wytchnienia kruczowosi kelnerzy i starannie wypatruj wrd nurkujcych osoby o sabym charakterze. Po czym, kiedy taki sabeusz uchwyci si na chwil drabinki, wtaczaj mu w rk szklaneczk z jakim boskim cocktailem. Trzeba by z elaza, eby si temu oprze. Przy trzecim wynurzeniu obojtnieje nam zupenie wysoko rachunku, a nawet przestajemy si zdumiewa, w jaki sposb kelnerzy rozpoznaj w wodzie swych klientw, bo wszyscy w kocu wygldamy wtedy tak samo. Niech pastwo tylko sprbuj to sobie wyobrazi: upalna noc z takimi gwiazdami, jakich nigdy u nas nie bywa, opuncje i agawy, indiaska muzyka z gonikw, ostry zapach tortillas oraz chili con carne, ciepa i pachnca woda w basenie, podwietlonym dyskretnie u dna - a na powierzchni czeka kelner z lodowatym ginem lub szklaneczk tequili. Oszale mona ze szczcia, naprawd. I dodam jeszcze z podniesionym czoem, e basen jest czynny do witu. Polecam, serdecznie polecam. Warto nadoy drogi, aby spdzi cho jedn noc w Camino Real. Wiem oczywicie, e takie rady s rozwcieczajce. Ale mnie te kiedy nie przyszo nawet do gowy, e si znajd w Tampico. Nie trzeba traci nadziei nawet wtedy, gdy mieszkamy w Koluszkach. I to by byo na tyle, jeli chodzi o motele. Tyle mamy jeszcze materiau do przerobienia, e nie ma co marudzi. A jeli skrzywdziem tu ojczyste motele - z chci dam si przekona. Pozostaj do dyspozycji.

Rozdzia VI. Moje spotkania na szczycie

Przypuszczam, e s pastwo troch rozczarowani dotychczasow narracj. Nie mieszkaem w Claridgeu ani w. Ritzu, wypowiedzi szefa Imperialu cytuj za czasopismami, Victori znam tylko z cen, a co do moteli, to w kocu kady nasz handlowiec potrafi opowiedzie duo wicej. Nie mwic ju o szanownych kolegach po fachu, ktrzy kolekcjonuj hotele, kraje i miasta z namitnoci filatelistw. C - w urnalistyce jest troch tak jak w poezji: ten, kto pierwszy porwna oczy kobiet do gwiazd, by na pewno geniuszem, ale drugi by ju tylko tpym plagiatorem bez wyobrani. O ile wiem, jestem na razie pierwszy. Nikt dotd nie wpad na pomys, eby pisa o hotelach ballad proz, a ja przecie nikomu nie zabraniaem. W mojej brany bywaj okresy, kiedy mona wyy tylko z oryginalnych pomysw, i to niezmiernie szybko przelewanych na papier. Tym wanie objaniam sw nadzwyczajn elokwencj i pracowito.

Nie jest wszake prawd, jakobym swoje informacje o s uperluksusowych hotelach czerpa tylko z drugiej rki. To fakt, e czsto w nich nie bywaem; najczciej podrowaem subowo i chyba nic ju wicej wyjania nie musz. Jednake kilka razy zdarzyo mi si korzysta z rnych - bardzo rnych - zaprosze, co umoliwio mi osobist znajomo ze cis czowk wiatowego hotelarstwa. Albowiem obok starych, owianych legendami matuzalemw istniej te nowsze hotele ekstraklasy, niekiedy rwnie gone, a czasem jeszcze drosze ni imperium Ritza. Te spotkania na szczycie przebiegay na og w serdecznej i przyjaznej atmosferze, poniewa adaptuj si natychmiast w kadym miejscu, szczytw nie wyczajc. Pod jednym tylko warunkiem : ebym si nie musia troszczy o wysoko rachunku. wiat jest tak wspaniale urzdzony, e takie sytuacje jednak si zdarzaj. Z gry powiem, e nie ywibym adnych zastrzee, gdyby owe sytuacje miay si jeszcze powtrzy. Co prawda zupenie si ju na to nie zanosi, ale pomarzy wolno, pki co. Na licie moich luksusowych znajomych czoowe miejsce zajmuje oczywicie tokijski hotel New Otani, o ktrym za chwil odpiewam psalm pochwalny. Natomiast pozycj nr 1-A zajmuje bezspornie Mark Hopkins w San Francisco. Stoi on w najwaniejszym miejscu najwaniejszego pagrka (a jest ich w San Francisco siedem, jak w staroytnym Rzymie), gdzie centymetr kwadratowy dziaki budowlanej kosztuje obecnie okoo siedmiu dolarw. Centymetr kwadratowy, powtarzam. Wzgrze to, mwic nawiasem, nosi nazw Nob Hill, co po polsku oznacza Wzgrze Snobw. Wspaniaa nazwa, jak na upodobania niej podpisanego. Mark Hopkins jest chyba najsynniejszym hotelem Ameryki Pnocnej. Jest to dzi locum tak horrendalnie drogie, e w hallu widzi si tylko niezmiernie stare milionerki, przepracowanych playboyw z udrk w oczach oraz stada Wochw typu mafioso, ubranych w identyczne kapelusze borsalino, zapewniajce 100% konspiracji. Dziewczta, jeli zdoaem zauway, maj nieustanne kopoty z portierami, co take odrnia Marka Hopkinsa od innych instytucji tego typu. Sam hotel, zbudowany z pocztkiem stulecia i przerabiany mniej wicej co dekad z uyciem kolejnych technologii, trudno zaliczy do arcydzie architektury. Jest hiltonowato-continentalowaty, z meblami, ktrym polecono udawa omszae antyki, z oami dla Messaliny and her boys i z tak iloci marmuru, e mona nim zasypa Atlantyk. Ale najgoniejsz atrakcj Marka Hopkinsa jest umieszczona na ostatnim, bodaj trzydziestym pitrze restauracja, z ktrej widok, jak twierdz w prospekcie reklamowym, nie da si porwna z adnym innym na wiecie. Jest w tym troch przesady, ale nie tak znw wiele. Ca Kaliforni Bg stworzy w przypywie wyjtkowo dobrego humoru, a ju t jej cz, w pobliu Zatoki Zotych Wrt, musiay lepi najsympatyczniejsze anioy po niezej szkole sztuk piknych. I nie dam gowy, czy to si dziao ju po ukaraniu ojca Noego: tak cudown lekko linii i niedocigy gust kolorystyczny nawet anioom nieatwo by byo opanowa bez rodkw pomocniczych. Z tarasu wok restauracji wida rozrzucone po pagrkach miasto, po ktrym pezn mieszne wagoniki linowych tramwajw. Wida sawny most nad Zatok Zotych Wrt, zote grzbiety fal Pacyfiku, brunatne masywy dalekich gr, gaje pomaraczowe w dolinach, spitrzone we autostrad - no, wszystko waciwie, co temu miastu przydaje nieporwnanej urody. Wieczorem wida take dzielnic chisk, gdzie te smoki poeraj zielonych mandarynw z neonu. I zacumowany na wieczno aglowiec Bachutha Bay z poowy zeszego stulecia, pachncy smo, mosidzem i sol, zachowany z najdrobniejszymi szczegami swego wspaniaego wyposaenia. A wreszcie Fishermens Wharf, rojny port rybacki, gdzie, jak kae miejscowy obyczaj, o szstej rano kupuje si od

rybakw wieo zowione kraby, aby po kwadransie, trzymajc w jednym rku chrupic buk, a w drugim - szklank zimnego biaego wina, miady zbami owe nieopisywalne tuowie i szczypce. I myle leniwie, e ycie moe by czasem pikne. Nigdy i nigdzie kraby nie smakoway mi tak bardzo, jak wanie tam, pord gwaru portowego, w porannej bryzie, ktra niespiesznie rozgarniaa mleczn, ciep mg. Ze szczytu Marka Hopkinsa mona na to wszystko patrze naprawd bez koca. Ale wszystkiego i tak si przecie nie zapamita. Powodowany t ludow mdroci, wszedem z zewntrznego tarasu do wntrza restauracji z zamiarem, aby w sobie utrwali ten klimat kieliszkiem agodnego cocktailu Manhattan. Co te i nastpio. Ju jednak po minucie powziem podejrzenie, e u Marka Hopkinsa sporzdzaj Manhattan z szaleju na denaturacie: wiat wok mnie zacz si zachowywa bardzo niestosownie. Wstaem energicznie, aby sprawdzi dziaanie wasnego bdnika, nic jednak nie mogem mu zarzuci. Usiadem wic i na wszelki wypadek zamwiem nastpny Manhattan. Jednake uczucie niejasnego niepokoju, dziwacznego wirowania czy raczej pezania horyzontu zaczo mi wrcz fizycznie dokucza. Po dziesiciu minutach byem tak skonfundowany i roztrzsiony, e nie mogem duej ukrywa swego stanu przed towarzyszcym mi Amerykaninem. Mia nieprzeniknion, pen wspczucia min; kto by to pomyla, e Polacy, o ktrych rne rzeczy opowiadaj, s a tak wraliwi na niewinny alkohol w postaci Manhattanu (gin z wermutem plus smaona w cukrze winia maraskino). Ze wzgldu na honor narodowy pewno bym si jeszcze troch utrzyma w formie, ale nagle spostrzegem co, co mnie poderwao na rwne nogi. Maszt radiowy na Telegraph Hill, ktry pocztkowo znajdowa si dokadnie w poowie naszego panoramicznego okna, przesun si teraz do brzegu ocienicy. Wraz z nim powdroway wiata dzielnicy chiskiej, Most Zotych Wrt i co tam jeszcze. Uznaem, e rzeczywisto tak si jednak nie zachowuje, nawet w Ameryce, i zadaem wyjanie. Dopiero wtedy mj towarzysz, pokadajc si ze miechu, wyjani mi przyczyn tych dziwnych zjawisk. Caa restauracja znajduje si na ogromnym talerzu, ktry obraca si z szybkoci jednego obrotu na godzin. Jest to ruch tak powolny i bezszelestny, e pocztkowo w ogle nie mona go zauway, std w niejasny niepokj i wszelkie halucynacje. Wszystkie inne znane mi obrotowe restauracje poruszaj si znacznie szybciej i dlatego nie wystpuje w nich w niepojty efekt. Ale kiedy si ju stwierdzi, e jestemy w porzdku - w odpronym nagle kliencie wybucha tak niepohamowana euforia, e zamawia poczwrn ilo drinkw. I zdaje si, e o to firmie chodzio. Genialne. Swoj drog, tylko jankesi potrafi wymyli co takiego, eby cae miasto obracao si wok jednego faceta, a nie odwrotnie. Wyobraam sobie, co by to byo, gdyby obrotow podog zainstalowano na przykad w warszawskiej Kameralnej lub, jeszcze lepiej, w szczeciskiej Oazie (tak si chyba nazywa ta wielopitrowa mordownia?). Dowcipy o pijakach s w fatalnym gucie, ale niech pastwo to sobie wyobra. Tu obok Marka Hopkinsa widnieje na mojej licie najdroszy niegdy i podobno najwspanialszy hotel Ameryki, Fontainebleau w Miami Beach na Florydzie. Przemieszkaem tam kiedy a trzy doby, i to w zamierzchych, wrcz bajecznych czasach, kiedy za 20 dolarw mona byo mie pokj na granicy luksusu. A Fontainebleau ju wwczas liczy sobie w sezonie, tzn. w lutym, 75 dolarw za dob, i to za najtaszy dwuosobowy pokj. Firma, ktra wtedy za mnie pacia, miaa cakiem trzew kalkulacj, posuwajc si do tak wyuzdanej rozrzutnoci: koszty handlowe i reklamowe odlicza si od podstawy podatkowej, im za nisza podstawa, tym nisza stopa podatku. Milionerw w USA jest podobno 100

tysicy, myl jednak, e najdrosze hotele amerykaskie dawno by ju zbankrutoway, gdyby nie ta pomysowa sztuczka fiskalna. Dziwne to troch, ale moje wspomnienia z Fontainebleau przypominaj opowiadania zachwyconych nastolatek: byo tak fajnie, e ju nic nie pamitam. No, niezupenie. Dzieliem pokj z pewnym koleg z Sierra Leone i na zawsze utkwiy mi w pamici jego hebanowe pity, wystajce spod rowej kodry lub tuptajce po turkusowym dywanie; zderzenie kolorystyczne byo tak niezwyke, e bez przerwy wodziem oczami za bosymi nogami kolegi, a wreszcie sarkn gorzko, e on ma takie nogi od urodzenia. Pami czowieka jest tak kapryna, e nigdy nie mona przewidzie, co przechowa po wielu latach. Ta okoliczno rwnie mnie upowania do powtrzenia uytego tu wczeniej porwnania pa z hotelami. Niech panowie dobrze si zastanowi, czy nie mwi prawdy. Pamitam rwnie, e po sali restauracyjnej rozwoono potrawy na elektrycznym wzeczku z kierownic i trbk, poniewa kelnerzy padliby z wycieczenia, gdyby te astronomiczne odlegoci mieli przemierza na piechot. Okna sali wychodziy na Atlantyk, a waciwie na pla hotelow, po ktrej uganiay si tam i z powrotem stada doszcztnie zbikinizowanych i penych desperacji dziewuszek. Uwierzyy pewno w popularn klechd amerykask, jakoby w Miami Beach mona byo ustrzeli milionera na weekendzie. By to bd w sztuce oczywisty nawet dla laika ; milionerzy przyjedali z wasnymi zapasami. A gdyby nawet mieli zamiar chwil odpocz, to matre dhtel dysponowa takimi adresami, e oko bielao. Wiem, poniewa mj argentyski kolega, zupenie wyzbyty z waciwej wschodnim Europejczykom wstydliwoci, nawiza kontakty z owym dentelmenem i dugo nam potem relacjonowa to niesychane zdarzenie. Matre zada najpierw 25 dolarw za samo signicie po album ze zdjciami, kiedy za przyszo do uzgadniania szczegw technicznych, wyszo na jaw, e Argentyczyk musiaby przeznaczy trzymiesiczne stypendium, aby si troch poobraca w koach zblionych do elity finansowej USA. Pamitam rwnie, e w Fontainebleau dziaa jaki nadzwyczajny kabaret. Firma znw nas zaprosia, wic poszedem, cho osobicie nie uznaj adnych kabaretw, poza Salonem Niezalenych, Pietrzakiem, Koft i prof. Stanisawskim. Trwao to dugo, ale nic mi prawie nie zostao w pamici. Jaka dama, podrobiona na wczesn Violett Villas, piewaa kuplety, ktre ewentualnie mogy by dwuznaczne dla rycerzy Okrgego Stou, lecz ju czytelnikw Dekamerona przyprawiyby o ziewanie. Magik wyciga z cylindra ywego krlika, co dystyngowan widowni doprowadzao do jkw zachwytu. Pniej jeden pan gra na ksylofonie. Okropno. Myl teraz, e gdyby tak t fors dostali do rki Pietrzak z Dobrowolskim... no, potrzebny byby jeszcze waciciel hotelu z odpowiednim poczuciem humoru. O to zazwyczaj duo trudniej ni o pienidze. Nic na to nie poradz, ale musz po raz dziesity powtrzy sw naczeln tez albergologiczn: nawet najbardziej wyrafinowany luksus, turkusowe dywany, rowe kodry oraz najwyej kompetentny matre dhtel - nie daj adnej gwarancji, e hotel bdzie mia dusz i zostanie w naszej pamici. Zdaje mi si, e najtrafniej uj to w Fontainebleau mj kolega z Nigerii, ktrego po zakoczeniu wystpw kabaretu zapytaem, jak mu si podobao. Wiesz - powiedzia - u nas na wsi lepiej jednak tacz. Ja te tak sdz, cho w Nigerii nie byem. A wic Mark Hopkins, Fontainebleau... aha, w tej samej kategorii mam jeszcze na licie co smakowitego: najdroszy i najwaniejszy hotel w Stambule pod nazw Maczka. Pisze si to Maka, z niewielkim ogonkiem pod liter c, jeli si jednak znam na medycynie, ogonek powinien by raczej pod liter a. Nie mam pewnoci, czy zaoycielem firmy nie by przypadkiem Salomon Mczka.

A gdyby pastwu opowiadali, e stambulski Hilton jest elegantszy, prosz tego w ogle nie sucha. Hilton, jak wszdzie, jest przeznaczony dla amerykaskich turystw, i to takich, ktrzy nawet w Ameryce uchodz za dewizowych. Hotel Maczka upamitni mi si wydarzeniem, ktre wspominam nie bez zakopotania, ale te z niejakim rozczuleniem. Ot pewnego wieczoru spoywalimy tam kolacj... Przepraszam. Pisz to w pewnej mazurskiej wsi, poywiajc si przedwczorajszym chlebem oraz smaonymi zielonkami, i nagle menu tamtej kolacji stano mi przed oczami jak ywe. Boe! Milcz, serce, o krewetkach w winie, saatce ze limakw i muli, krokietach z jarzbkw. A ta maleka ryba z Morza Joskiego czy Egejskiego - lnica jak polerowana platyna, o smaku, ktrego do niczego porwna niepodobna! To pieczywo, pachnce jak sen z wczesnego dziecistwa! Ot spoywalimy tam kolacj - czworo Polakw i pewien oficer policji tureckiej, przebrany za przewodnika. W sali restauracyjnej byo niepeno - najwyej jakie pidziesit osb, w tym poowa wojskowych. Pianista tu koo nas brzka Arrivederci, Roma oraz Ramon, byo spokojnie, wesoo i ciepo. Nasz przewodnik podszepn jednak pianicie, e przy stoliku siedz Polacy. Jak pastwo sdz, co te usyszelimy? Waciwie niepotrzebnie pytam, bo na pewno kademu zdarzyo si to ju z dziesi razy w yciu. Oczywicie, e w pmrok sali popyna pradawna sowiaska pie Woga, Woga, mat radnaja. Pomruczaem, co trzeba - przecie przy sowach mat radnaja nie bd si awanturowa - po czym odoyem widelec i udaem si do pianisty. W toku przyjacielskiej wymiany zda, prowadzonej rwnoczenie w piciu jzykach, wyjaniem pianicie, e mamy nowsze piosenki. Kiedy w kocu da si przekona, zada dowodw. C byo robi? Polacy bywaj gwnie na stambulskim bazarze, istniaa nika nadzieja, aby nawet najbardziej nadzianych losy kiedy sprowadziy do Maczki, a przecie nie mogem tego wszystkiego przemilcze lub poprzesta na sprostowaniach. Wezwaem pozostaych czonkw naszej grupy, ustawiem ich w rzd i zaczlimy: Sza dzieweczka do laseczka... Ju przy sowach bardzom ci rada sala zacza klaska; przy trzeciej zwrotce piewali wszyscy, poniewa Turcy s narodem muzykalnym i z trudnych do wyjanienia przyczyn ywi nieodpart sabo do Polakw. (Tzn. ywili, bo teraz nasi handlarze-turyci jeszcze i tu spaskudzili nam reputacj na zawsze). Mam do umiarkowane zdanie o wasnych talentach wokalno-muzycznych, nie bd si jednak zapiera, e ryczaem na cay gos, kiedy pukownicy armii tureckiej piewali daa bym d chleba z masem, alem go zjada. Pikny to by wieczr. Jeli pastwo usysz teraz, e kompania tureckiej piechoty (przypominam: proporcjonalnie najliczebniejsza armia Paktu Atlantyckiego!) piewa Sza dzieweczka - prosz pamita, e to moja sprawka. Pianista zapisa sobie melodi, ja zostawiem mu sowa w tureckiej pisowni, a e w Maczce najczciej bywaj wysze szare, moje przypuszczenie nie jest moe tak cakiem bezpodstawne. Mam na ten wieczr wiarygodnych wiadkw i prosz mnie nie podejrzewa, e koloryzuj. Zastanawiam si tylko, co nasz przewodnik napisa w raporcie. Ale chyba nic jednak nie pisa, poniewa twrczo wykorzysta nasz pobyt dla uzupenienia deficytu owej straszliwej kminkwki czy anywki, ktr w tych stronach pija si podobno dla przyjemnoci.

Bardzo jestem dumny z tego wieczoru w Maczce. Midzy innymi dlatego, e od dawna chciaem si zrewanowa Turkom za najpikniejsz map Europy, jak w yciu widziaem. Pochodzi ona chyba z XVII wieku i znajduje si na cianie paacu sutaskiego Topkapy. Najpierw jest imperium ottomaskie, trzykrotnie wiksze ni w rzeczywistoci, ale to nic nie szkodzi. Potem, patrzc na zachd, jest Rusia, ktra pynnie przenika w znajomy Lechistan, a potem ju tylko Holandia. Francia ma rozmiary niewielkiego kantonu, a midzy nami i ziemi niderlandzk nie ma w ogle nic. I jak tu nie lubi Turkw? O, wanie. Co to jednak znaczy dugoletni trening w brany: ledwo zaczem wychwala Turkw, a ju mi si przypomniao, e musz powiedzie dobre sowo o Grekach. Czyni to z zupenie czystym sumieniem, poniewa przez pi dni mieszkaem kiedy w najdroszym ateskim hotelu Grande Bretagne przy placu Syntagma i zaliczam to dowiadczenie do najmilszych. Jest to prawdopodobnie jedyny z luksusowych hoteli, ktry mgbym okreli jako bezbdny pod kadym wzgldem. Eklektyczne wntrza s rozumnie i gustownie odnowione; milczca suba porusza si jak w XIX wieku, ale bez rozmieszajcego lokajstwa; hotel wypenia dyskretna, gboka cisza, ujmujcy zapach, aura pewnej osobliwej powagi i olniewajcej czystoci. W kawiarni Grande Bretagne spdziem dwie godziny z trenerem Kazimierzem Grskim, przeprowadzajc z nim wywiad. Mam, niestety, skonno do nieco nadmiernej gestykulacji, poniewa za pan Kazimierz jest czowiekiem cudownie flegmatycznym, moja gestykulacja bya zapewne znacznie bardziej oywiona ni normalnie. Nie zapomn spojrzenia, ktrym mnie dyskretnie lecz niedwuznacznie obrzuci ober. Myl, e to wanie tak wychowany personel, czuy na imponderabilia i znajcy surowe kryteria tego, co jest comme il faut, stanowi najwikszy skarb wielkich hoteli. A w ogle to marz ju o tym, eby Grecy i Turcy wreszcie si ze sob pogodzili. Bardzo lubi oba kraje i przepadam za oboma narodami, ale gupio si jako do tego przyznawa. W Pireusie pokazano mi niewielk zatoczk, ktra od kilkuset lat nosia nazw Turkolimano, lecz ostatnio jakim pospiesznym rozporzdzeniem zmieniono jej nazw na bardziej swojsk: Mikrolimano. Czowiek, ktry mi to opowiada, czeka na moj reakcj, ale nie mg si doczeka. Powiedzie, e zmiany historycznych nazw uwaam za nonsens? Niedobrze. Pomyl, e trzymam z Turkami. Uda gupaw obojtno? Te le. Dojd do wniosku, e Polacy nie czytaj gazet. Pochwali? Jeszcze gorzej. A nu czowiek, ktry mi to opowiada, jest po prostu Lewantyczykiem i rwnie uwaa obecne wanie za tragiczn bzdur? Dlatego prosz: kochani, pogdcie si szybko, pozwlcie nam lubi was bez adnych dyplomatycznych subtelnoci. Na mojej licie superluksusowych hoteli zostao ju niewiele pozycji. O bombajskim Tad Mahalu opowiem pniej, rnym Hiltonom nie zamierzam powica cennego miejsca, o nowojorskim hotelu Americana mam niewiele do powiedzenia, gdy poszedem tam spa o czwartej nad ranem i wyjechaem o sidmej, wic wspomnienia mam do blade. New Otani musi jeszcze chwil poczeka. Musz jednak wspomnie o hotelu, ktrego luksus nie da si po prostu opisa, cho niewiele chyba ludzi wie o jego istnieniu. Nosi on nazw Houston Oaks i mieci si, jak sama nazwa wskazuje, w dwumilionowym ju miecie Houston w Teksasie. Jest to firma tak dystyngowana, e nie wystawia normalnych rachunkw, lecz pisze listy do klientw, i to na maszynie z brzow, a waciwie dbow

tam, gdy koloryt caego hotelu jest utrzymany wanie w tonacji jasnego dbu: Szanowny Gociu! Dla Pana, ktry korzysta z naszej szczeglnej preferencji, zarezerwowalimy pokj nr 1723. Zechce Pan askawie wypeni odpowiednie rubryki na odwrocie niniejszej koperty i pozostawi j w recepcji. Na tym kocz si wszelkie nasze formalnoci. yczymy przyjemnego pobytu, jakkolwiek nie mamy wtpliwoci, e moe on by tylko godnym zapamitania. Nie szczdzimy wysikw, aby Paska cenna osoba znalaza u nas wszystko, na co zasuguje. Prosz sobie teraz wyobrazi, e w barze, wyoonym dbowym fornirem, snuj si najdoskonalsi kelnerzy w dbowych mundurach, fistaszki le w dbowych miseczkach, a drinki podawane s w szklankach oklejonych foli w kolorze dbu. Dodam, e w podcieniach hotelu mieci si tzw. dbowa galeria, tzn. kilka humorystycznie drogich zakadw kosmetycznych i fryzjerskich, dwa nieze sklepy z grafik i malarstwem, cukiernia (gwnie marcepan w formie odzi) oraz agencje podry, oznaczone dbowym listkiem. Nazwa hotelu nawizuje do jakich dbw, ktre tu podobno rosy, i std ten stan totalnego zdbienia. Nie mog w tej chwili wyjania powodw, ktre mnie sprowadziy do Houston Oaks, pragnbym wszake, aby mi pastwo uwierzyli, e to byo naprawd bardzo luksusowe. Pokoje byy tak obszerne, e spacer od ciany do ciany przyprawia o znuenie; kolorowy telewizor mona byo podczy nawet w azience; ilo barw, kafejek, klubw i restauracji bya zbyt wielka, jak na pojemno emocjonaln przybysza z Europy. Pastwo pytaj, czy bya te dusza? Nie. Nie zauwayem. Nawet niezy skdind pomys z dbowoci te, jak si okazuje, nie jest adn gwarancj na posiadanie duszy. Powd, dla ktrego pobyt w Houston Oaks mimo wszystko wspominam z pewnym rozrzewnieniem, jest do osobliwy. Ot po penym bieganiny dniu zaczem porzdkowa notatki (w tej brany porzdkowanie notatek jest jeszcze waniejsze ni mycie zbw) i szykowa korespondencj do swej gazety na dzie nastpny. I wtedy przypomnia mi si nagle warszawski hotel Polonia, ktry przed wojn nosi nazw Polonia Palace. Nie wspominaem o nim dotd, cho stoi przecie w najwaniejszym punkcie Warszawy. Nie z roztargnienia jednak, lecz z nostalgii. Nale bowiem do pokolenia, ktre ma obrzydliwie dokadn pami i przechowuje w niej nieprzebrane mnstwo niepotrzebnych lub wrcz szkodliwych wspomnie. A hotel Polonia jest dla mnie osobicie jednym z tych nielicznych punktw zakotwiczenia, dziki ktrym wierz czasem, e yciorys zdarzy mi si naprawd i e nie jest zbiorem niepoczytalnych majacze. Wstyd przyzna, lecz Poloni pamitam mglicie jeszcze sprzed wojny. Gwnie chyba za przyczyn kolorowego neonu na ssiednim domu. Reklamowa on Mydo z jeleniem marki Schicht ; jeli mnie pami nie zawodzi, jele co minut skaka wprost na neon Radion sam pierze. Tylko starzy warszawiacy pojm, co to naprawd znaczy dla ludzkiej psychiki, jeli si w tym miecie pamita jaki budynek przez tak wiele lat. Kiedy jako dziecko przyjedaem z dalekiej Woli do rdmiecia, Polonia wydawaa mi si nie tyle nawet bram do raju, lecz czym w rodzaju sfer niebieskich z chrami archaniow i serafinw. Nie to, ebym tam mieszka; nikomu chyba w mojej dzielnicy takie pomysy nawet do gowy nie przychodziy. Ale pamitam listopadowy wieczr, kiedy prowadzony energicznie za rk przechodziem Alejami koo Polonii. Pamitam dokadnie zapach jakich frykasw wydobywajcy si z ciepego, gwarnego wntrza; zote galony portiera; rzewn muzyczk z kawiarni ;

krysztaowe blaski yrandoli w hallu; perfumy kobiet znikajcych w obrotowych drzwiach. Wystarczy, eby w dziecku rozbudzi ow bezprzedmiotow tsknot, ktrej kropla pozostaje na cae ycie. Wiele lat pniej odkryem w starym przewodniku, e Polonia Palace wcale nie bya szczytem stoecznego sznytu. Pokoje mona tam byo dosta od 7 zotych za dob, podczas gdy w Europejskim pokj z azienk kosztowa 35 zotych. Przy okazji ciekawostka w stylu epoki: w przedwojennej Warszawie tylko pi hoteli - Angielski, Bristol, Europejski, Polonia i Rzymski - miao pokoje z azienkami. Nawet szykowny hotel Brhlowski - Fredry 12, telefon 548-00, gdyby kto pyta - mia tylko wsplne azienki na korytarzach. A eby byo mieszniej, hotel Imperial (Marszakowska 121), hotel Francuski (Marszakowska 112), hotel Savoy (Nowy wiat 58) i Britania (Nowolipie 18) miay po jednym WC na pitro. Specjalnie dobraem te nazwy, aby przypomnie co bardziej rozmarzonym osobom, e jednak i wwczas istniaa pewna rnica standardw midzy, powiedzmy, Imperialem wiedeskim i warszawskim. Zawsze powiadam, e niektrzy warszawiacy powinni raz na tydzie odwiedza ulic Zbkowsk, Brzesk i Strzeleck, eby sobie przypomnie, jak to naprawd wygldao. Wiadomo jednak, e rzeczowe informacje nie maj adnego w ogle wpywu na mity, zwaszcza na te, ktre sami sobie stwarzamy. Nie sdz, aby degradacja Polonii w czymkolwiek wpyna na moje zauroczenie tym gmachem, cho nigdy w nim nie mieszkaem. Albowiem przedwojenne wspomnienia s drobnostk w porwnaniu z tym, czym bya Polonia w latach pniejszych. Nie mwi tu o latach wojny; mieci si tam jaki Soldatenheim czy inny hotel nur fr, czego nie pamitam i nie mam zamiaru sobie przypomina. Ale w roku czterdziestym pitym... Drodzy pastwo, kto nie przey tych miesicy w cuchncych spalenizn wwozach, kto nie nuci od rana do nocy Warszaaawo, ty moooja Waarszawo, kto nie widzia, jak powstaje tzw. bunkier Gajewskiego i nie zwichn kostki na piargach Starwki - ten nie moe wiedzie, czym bya wwczas Polonia dla Warszawy, jeli to miejsce na mapie mona byo wwczas nazwa Warszaw. By to jedyny w ogle hotel w nie koczcym si rumowisku, przez przypadek zachowany waciwie w idealnym stanie, gdyby nie liczy braku szyb i kilku dziur od pociskw. To wanie tu zatrzymywa si genera Dwight Eisenhower, wszyscy bez wyjtku ambasadorzy, szef UNRRA oraz stada rodakw z zagranicy, ktrzy wpadali, eby si rozejrze, czy warto wraca. W wikszoci wypadkw wychodzio im z rachunku, e nie warto, nad czym osobicie nigdy nie nauczyem si ubolewa, cho rzd PRL tyle razy wzywa do wyrozumiaoci i braterskich uczu. A ja nie. Nie lubi dobrowolnych emigrantw z tamtych lat i pewno ju nigdy nie wyzbd si tej przykrej przypadoci. Chodziem wwczas do szkoy na Hoej (piechot, bo jak inaczej - dopiero od sierpnia uruchomiono pierwsz lini tramwajow, bardziej zreszt dekoracyjn ni funkcjonaln) i nie bd ukrywa, e moje powroty do domu niezmiernie si przecigay wanie za przyczyn postojw w rejonie Polonii. O tym, eby przekroczy prg hotelu, w dalszym cigu nie mogem marzy. Ale na rozlegym placu naprzeciw hotelu - by to niedoszy parking przed nieszczsnym Dworcem Gwnym - znajdowao si co, co mi przez wiele miesicy odbierao przytomno: stao tam stale kilka, czasami nawet kilkanacie zagranicznych samochodw. Po raz pierwszy w yciu ogldaem wwczas na wasne oczy ywych cudzoziemcw, o ktrych dotychczas syszaem tylko na dorywczych i niezbyt zajmujcych lekcjach geografii. Niemcy przez pi lat byli dla mnie czym w rodzaju stong lub pajkw: niby si to uznaje za integraln cz rzeczywistoci, ale oswoi si nie sposb. Tymczasem przed Poloni

drzemali w swych arcyluksusowych chevroletach najprawdziwsi cudzoziemcy: Szwedzi, Francuzi, Kanadyjczycy, a moe nawet prawdziwi Amerykanie, ktrzy wwczas byli dla warszawiakw rwnie egzotyczni, jak dzi byliby przybysze z Aldebarana. Godzinami wypatrywaem na nich oczy: no, co takiego! pi z czapk nasunit na oczy, wygldaj zupenie jak nasi, a przecie przyjechali z jakich niesychanych, obcych krajw. To wanie tam, przed Poloni, odbyem sw pierwsz rozmow w jzyku angielskim. Ktrego popoudnia przeamaem trem, podszedem do rozpartego w chevrolecie mczyzny w nieokrelonym mundurze i zapytaem szybciutko: wot tajme yz yt na? Facet spojrza na mnie leniwie i odpowiedzia po polsku: - Wp do trzeciej. I spieprzaj std, ale zaraz! Bardzo to gboko przeyem, bo w kocu nie chodzio mi o gum do ucia ani o unrrowskie saperki, ani nawet o papierosy typu Morris. Pragnem po prostu wyprbowa sw angielszczyzn, ktr kuem w pocie czoa na zo Volksausbildungbezirksleiterowi, odkd kaza mi si uczy w szkole niemieckiego. I taki niefart! Ale za tydzie wreszcie mi si powiodo. Na tak samo sformuowane pytanie inny kierowca odpowiedzia, e jest quarter past three i na domiar zapyta, skd znam angielski. Cudowne - skd znam angielski! Odpowiedziaem, e sam si nauczyem, co przyprawio kierowc o dugie dobrotliwe chrzkania; by prawdopodobnie Kanadyjczykiem. Nic z tego nie wyniko sensownego oprcz jednej przeraajcej sprawy: od tego wanie momentu uwierzyem, e znam angielski. Trudno opisa, jakich to komplikacji przysparza w dalszym yciu. Niech pastwo nie sdz, e moja znajomo z Poloni skoczya si na przylegym parkingu. Ale gdzie tam! Kiedy w roku 1949 ogoszono bitw o handel, ktrej istotnym elementem byy tzw. obiady popularne, a ja byem ju czowiekiem etatowym, wynagradzanym wprost bezwstydnie, bo sum 18 tysicy zotych miesicznie (na star walut oczywicie, czyli po naszemu 540 zotych) pierwsze swoje kroki skierowaem nie gdzie indziej, lecz wanie do Polonii. U siwego kelnera, ktry musia pamita co wytworniejszych klientw sprzed obu wojen wiatowych, z zimn krwi zamwiem obiad popularny, ktrego cena w caym kraju bya pocztkowo identyczna: 90 zotych, czyli dwa zote i siedemdziesit groszy w obecnej walucie. Przynis, nie powiem. By kapuniaczek, jeli dobrze pamitam, jakie symboliczne pieroki i kompot, chyba na gwodziu, bo ladu owocw nie umiaem odnale. Menu byo wszake niewart wzmianki drobnostk w porwnaniu z faktem, e wreszcie przekroczyem prg Polonii i zasiadaem przy stoliku jako normalny klient, co jeszcze kilka lat wczeniej byo nie do pomylenia. Skutki rewolucji bywaj bardzo rne, lecz rwnie i takie, co stwierdzam z podniesionym czoem. Poniewa tam, gdzie stoi obecnie synny drogowskaz wyznaczajcy punkt zerowy dla drg w caym kraju, umieszczono wwczas co w rodzaju dworca autobusw miejskich, gdzie tak czy inaczej zawsze trzeba si byo przesiada - zaczem bywa w Polonii czstym gociem. Byo mi po prostu po drodze, a na dwa siedemdziesit dziennie byo mnie jednak sta, nawet po padziernikowej reformie walutowej z roku 1950. Zajadaem chudy kapuniaczek lub soupe paysann, czyli kartoflank z wirkami, delektowaem si nawet gobkami z kapusty, ktrych od tamtych czasw nie bior do ust. Kilka razy, w przypywie radoci istnienia, zniewayem czowieka pracy, tzn. kelnera, napiwkiem

w wysokoci 15 groszy. (Wierzcie lub nie, modzi czytelnicy, ale ja naprawd pamitam czasy, kiedy byy u nas w obiegu nawet monety jednogroszowe). Ktrego popoudnia, kiedy paaszowaem kolejny kapuniaczek - staa si rzecz niewiarygodna. Do mojego stolika podszed jaki dziwnie ubrany mczyzna, skin mi gow i zanim zdyem cokolwiek powiedzie - usiad tu koo mnie. Po chwili wyszo na jaw, e jest to ni mniej, ni wicej, tylko prawdziwy, ywy Amerykanin. A rok by, powtarzam, tysic dziewiset pidziesity, kiedy przypadkowe znajomoci z Amerykanami byy, powiedzmy, nie najlepiej widziane. Nie bd twierdzi, e pozyskaem czowieka dla naszej sprawy, cho jako zapalczywy zetempowiec miaem na to ochot od pierwszej chwili. Spytaem go jednak na wstpie (ach, ta znajomo angielskiego!), skd pochodzi. Okazao si, e z Houston w stanie Teksas. Nigdy nie syszaem o takim miecie, o Teksasie za wiedziaem tylko tyle, co wyczytaem u Mayne Reida, Curwooda i Coopera. Wspbiesiadnik napisa mi nazw swego miasta na kartce, wyrwanej z wasnego notesu (rok 1950, powtarzam!). Pouczyem go surowo, e to si powinno wymawia Hastn, a nie Hjusten, jak on to czyni. Pokornie przyzna mi racj, zaraz jednak pospieszy z niesychanym argumentem, e w Ameryce mwi si wanie Hjusten. Zaperzyem si troch, co nie uszo uwagi dwch bladych modziecw, ktrzy przy ssiednim stoliku sczyli w napiciu wod mineraln. Co to znaczy, e si mwi? Kady moe zoy takie owiadczenie, a przecie istniej reguy i prawida... Naiwna wiara w konsekwencj ortografii, zwaszcza angielskiej, jest, jak wiadomo, typowa dla pocztkujcych; dopiero znacznie pniej dokonuje si odkrycia, e wszystkie prawida s wyssane z palca i su tylko do drczenia dzieci. Nie byem wyjtkiem jako pocztkujcy. Nasza dyskusja, toczona w sposb do oywiony, do reszty upewnia bladych modziecw, e maj do czynienia z wyjtkowo perfidn prb zaszyfrowania rozmowy. Zorientowaem si w kocu, e z sali padaj w nasz stron zaintrygowane spojrzenia; zapytaem Amerykanina o godzin (wasnego zegarka jeszcze nie miaem), a kiedy mi odpowiedzia, zerwaem si raptownie pod pozorem pilnych zaj. Bladzi modziecy poderwali si wraz ze mn i oskrzydlili mnie przy szatni. C - o kapel cygask nie pytali, ale o prawie wszystko poza tym. Bez wahania wrczyem im t nieszczsn karteczk z napisem Houston, po czym w peni zaspokoiem ich dociekliwo. A przecie najwaniejszy szczeg zataiem przed nimi. Kiedy odchodziem od stolika, mj wspbiesiadnik rzek na poegnanie, e gdybym kiedy by w Houston, powinienem go odwiedzi. Nazywa si tak a tak, a znale go mona na jedenastym pitrze w gmachu koncernu mydlanego Unilever. Zmilczaem wobec bladych modziecw to zaproszenie, nie ze strachu nawet, lecz z poczucia totalnego surrealizmu. Z rwnym powodzeniem mg mnie zaprosi wtedy na Ksiyc lub Czomolungm. Dwa miesice przedtem zdarzyo mi si ldowa maym samolotem sportowym w samym rodku obawy na band Wehrwolfu i UP A w dorzeczu Pregoy, a ten mnie zaprasza za ocean. Nie umiaem sobie w aden sposb wyobrazi, eby moje drogi mogy kiedykolwiek zawie mnie w tamte strony. A jednak. Jedenacie lat pniej znalazem si w Houston. Mnstwo si przez ten czas na wiecie zmienio - tak wiele, e z upodobaniem to sobie czsto przypominam, kiedy odnosz wraenie, e si ju nic nie zmieni. Nocowaem w jakim przedmiejskim motelu, miaem przed sob jeszcze cztery dni

jazdy i, szczerze mwic, zupenie wwczas zapomniaem o tamtym spotkaniu w Polonii. Dopiero w 24 lata po tym spotkaniu, kiedy znw znalazem si w Houston, i to jeszcze w tak luksusowym hotelu jak Houston Oaks - przypomnia mi si ten wrzeniowy dzie z 1950 roku. A przysiadem z wraenia. Odlatywaem nazajutrz rankiem, nie byo mowy, abym wpad do gmachu Unilever. Ale w byskawicznym skrcie uwiadomiem sobie, e przyszoci - kadej przyszoci - nigdy nie naley si zarzeka. Nie twierdz, e czekaj nas tylko komfortowe hotele, smaczne jado i godne upamitnienia drinki. Nie, zupenie nie. Myl tylko o tym, e gwny urok naszego ycia polega na nieprzepowiadalnoci zdarze, a nawet caych dugich sekwencji. Trwajca prawie wier wieku droga od kapuniaczku w Polonii do dbowych boazerii w Houston Oaks utwierdza mnie w przekonaniu, e nigdy nie jest tak le, eby potem nie byo lepiej. To bardzo cenne motto na kad por ycia, cho sprawdza si tylko w poowie wypadkw. Sdz jednak, e pointa tej nieco przydugiej dygresji byaby niepena, gdybymy nie westchnli tutaj nad dalszymi losami Polonii. Nie byy optymistyczne. Kiedy tylko obiady popularne stay si w koach gastronomicznych niepopularne, a stolicy zaczo przybywa nowych, elegantszych hoteli - Polonia bardzo szybko stracia rang warszawskiego symbolu i zupenie zesza na psy, jak owa hrabina, co przeputaa swe folwarki i na staro zajmowaa si sortowaniem surowcw wtrnych na wysypisku w Szczliwicach, konwersujc przy tym po francusku z ulubionym buldokiem Pipi. Wprowadziy si do Polonii, niemal na stae, rne panie, ktre szybko nazwano polonistkami, cho z trudem sylabizoway kart da, a bezbdnie odczytyway tylko cyfry na banknotach, nawet (a waciwie przede wszystkim) w obcych jzykach. Zagocili cinkciarze najgorszej kategorii, zaczy si zdarza kradziee i mordobicia; doszo do tego, e na Poznaskiej dyurowa co noc radiowz milicyjny. Postanowiono pozby si tego wrzodu w centrum miasta przy pomocy niezawodnej i wyprbowanej wielokrotnie metody: remontu. Trwa chyba z siedem lat i zakoczy si cakowit klsk. W ostatniej chwili, dziki haasom Expressu Wieczornego, uratowano szcztki secesyjnych ozdb i dekoracji, jednak wikszo licznych i nobliwych detali posza na zom lub pada pod ciosami omu. A razem ze starociami, jak zwykle, uleciaa z Polonii dusza. W tym samym miejscu, na tych samych fundamentach stoi teraz nijaki, pewno nawet niele prowadzony, lecz rozpaczliwie bezosobowy budynek, ktrego nie mona ju odrni od zronitego z Poloni Metropolu. Id czasem niespiesznie Alejami Jerozolimskimi, zagldam do wntrza Polonii przez drzwi, ogoocone z mosinych klamek i kratek, przypominam sobie przedwojenny neon oraz powojenne pejzae najbliszego otoczenia - i myl nie tylko o tym, e czas mija. Myl rwnie, e hotele s naprawd podobne do ludzi. Rosn powoli, bogac si we wasne legendy, staj si dla kogo punktem zakotwiczenia wasnej pamici - a potem jednym ciosem mona je zabi lub tak zniszczy, e nigdy ju nie bd przypomina samych siebie sprzed lat. Tyle tylko, e jeeli miabym wybiera midzy Poloni i Houston Oaks - mimo wszystko wybrabym t pierwsz, cho rnica klasy jest midzy nimi wiksza ni rnica midzy odzi i Florencj. I to nie z powodu zdawkowych sentymentw. Raczej dlatego, e hotel, ktry tyle przey i widzia, przywodzi na myl mdrego, dowiadczonego czowieka, choby mu si nawet nie najlepiej teraz wiodo - nie za plutokratyczn kuk bez serca, jak wiele owych szklano-dbowych wspaniaoci.

Moe i na t nasz biedn Poloni te kiedy przyjd lepsze czasy. Utraconego genius loci nic ju nie przywrci, to prawda. Istnieje wszake sto sposobw, aby ocali cho cie dawnej legendy, jak to uczyniono we Francuskim w Krakowie. Pojlimy ju, e dobre hotele (niekoniecznie ogromne rozmiarami) zdobi miasto nie tylko sw architektur, lecz rwnie klimatem, stylem, indywidualnoci. Nie trac nadziei, e kiedy wybior si z wasnej woli na obiad do Polonii - eby odwiey wspomnienia i nabra pewnoci, e kolejne pokolenie czternastolatkw bdzie tu dowiadcza podobnych emocji, jakich ja w ich wieku dowiadczaem. Skoro mowa o obiedzie, to z gry zapowiadam: adnego kapuniaczku! Nie chciabym pozostawia wraenia, jakobym wrd hoteli ceni tylko czcigodnych starcw i wybrzydza na wszystko, co ma mniej ni 70 lat. Nic podobnego. Nie daj si tylko nabra na krzykliw, tandetn nowoczesno i wol ju skromne i nudne obere Johnsona ni wysztafirowane landary, podobne do garay. Jeli warszawski hotel Forum ma by nowoczesny pod wzgldem architektury, to optuj nawet za Myliwskim w Gliwicach, cho mieszka tam nieatwo. Jeli natomiast nowoczesno jest sensowna, funkcjonalna i suy nie popisom pana architekta, lecz prawdziwej wygodzie i satysfakcji klienta - niech yje nowoczesno. W istocie najpikniejszy hotel, w jakim kiedykolwiek zdarzyo mi si pomieszka, zosta wzniesiony w roku 1967, z uyciem najnowoczeniejszych materiaw budowlanych i najbardziej wyrafinowanych technik konstrukcyjnych. Jest to zbudowany przez Japoczykw hotel Okura w Amsterdamie. Niewiele widziaem budynkw, ktrych olniewajce proporcje, owietlenie, intymno zaktkw, hojno przestrzeni, szlachetna prostota barw, linii i faktur tak bardzo skaniayby do relaksu. Sdz, e przynajmniej przez miesic nie mona by si tym hotelem znudzi. Gust i pomysowo wietnie si tam uzupeniaj, a wiadomo, e to nie zawsze chodzi w parze, vide choby warszawski hotel MDM, gdzie obkany pomys owietlenia wszystkich okien rwnoczenie przy pomocy kandelabru-potwora jest prawdopodobnie niepowtarzalny w skali wiatowej. Wielka sala kongresowa Okury jest na przykad ozdobiona pabstrakcyjn mozaik, ktr uoono tak sprytnie, e nie ma mowy, aby si zdrzemn przy najnudniejszym nawet referacie. O cudzie kolorystycznym azienek nie ma nawet co opowiada: to mg wymyli tylko artysta malarz do spki z geniuszem technikiem. Nawet najgorsze brudasy chciayby tam doy swych dni nie wychodzc z wanny. Ba, nawet system korytarzowy - a korytarze s przeklestwem wszystkich waciwie wielkich hoteli na wiecie - tak jako pogmatwano, podzielono ppoziomami i pochylniami, e zupenie nie odczuwa si owej przykrej nudy, jaka nas nka w drodze z pokoju do windy. Hall gwny Okury rzeczywicie przypomina troch podwrzec szintoistycznej wityni, co do mnie jednak, gotw jestem w takich warunkach modli si nawet do Mzimu. Tak pojmowan nowoczesno pochwalam z caego serca. Mieszkaem kiedy w nowoczesnym motelu w centrum Monachium, gdzie azienka, odlana z jednego integralnego bloku jakiej masy, miaa barw marchewki polanej kwasem azotowym, a chromowane prty nad wann byszczay tak, e trzeba si byo kpa w okularach przeciwsonecznych. Dywan by krwisty jak sen rzenika, story o barwie moczu miay si rozsuwa za naciniciem guzika, ale si nie rozsuway, a tapczan by tak cholernie wygodny, e sprynowa przez kwadrans po kadym obrceniu si na bok. Chyba to wanie tam zapaaem mioci do niezawodnych staruszkw z brany hotelowej. Dopiero Okura przywrcia mi cenne poczucie umiaru i proporcji, niezbdny skadnik wszelkiej filozofii, w tym take

hotelowej. W uproszczonej nieco wersji pierwszy aksjomat prakseologii hotelowej brzmi dzi u mnie jak gdyby troch banalnie: nie dajmy si zwariowa. Ani starociami, ani nowoczesnoci. No i teraz nadesza wreszcie pora, eby opowiedzie ca prawd o najwspanialszym hotelu wiata, czyli New Otani w Tokio. Rozmylnie odkadaem t opowie na koniec rozdziau, poniewa tylko na finiszu mona z siebie wydoby ostatni dech, a prawda o hotelu New Otani wymaga maratoskiej kondycji. U autora i u czytelnika. Albowiem czego takiego na pewno nie ma nigdzie indziej na caym wiecie. Wierz, e mog by hotele jeszcze bardziej luksusowe, wiksze lub nawet takie, ktre oferuj gociom jeszcze wiksz ilo atrakcji, cho to ju trudno sobie wyobrazi. Nie wierz natomiast, aby mg gdziekolwiek istnie hotel, w ktrym dusza harmonizuje z materialnym ksztatem pomieszcze w sposb doskonalszy, ni to si dzieje w New Otani. Pastwo oczywicie wiedz, jak si zamawia budzenie w hotelu. Kaniamy si nisko w recepcji i podajemy godzin, ktr chmurna pani (z wyjtkiem Cracovii i Silesii, gdzie si to odbywa z umiechem) wpisuje do grubej ksigi, aby pniej byy pisemne podstawy do reklamacji. W nowoczeniejszych hotelach dokonuje si tego telefonicznie z wasnego pokoju, ale taka to i nowoczesno. W New Otani zamawianie budzenia odbywa si zupenie inaczej. We wasnym pokoju o dowolnej porze nakrcamy na tarczy telefonicznej cyfr 5, a nastpnie numer godziny, o ktrej pragniemy si obudzi. Idzie to oczywicie do pamici komputera, bo japoska firma bez komputera byaby dzi czym gboko niesmacznym i niegodnym zaufania czcigodnych klientw. Po chwili syszymy w suchawce jaki orientalny kurancik i przeliczny dziewczcy gos: Do mo arigato gozaimasu! Oyasumi nasai! I po sekundzie to samo po angielsku: Serdecznie dzikuj! ycz przyjemnego wypoczynku i mocnego snu. Dobranoc. Wcale to nie przeszkadza, e gos piknej panny jest nagrany na tam i wczany przez komputer; s gosy, od ktrych ycie ludzkie staje si pikniejsze. Rano za... obawiam si, e jeli to opowiem, nikt mi i tak nie uwierzy. Ot pierwszego ranka o godzinie 7.33 - bo tak sobie zayczyem godzin budzenia, eby sprawdzi, czy komputer jest rzeczywicie taki cwany - z telefonu rozleg si nie normalny dzwonek, lecz melodyjny, przenikliwy dwik o tak niezwykej tonacji, e obudziby siedmiu braci picych, c dopiero normalnego czowieka. Kiedy podniosem suchawk, usyszaem nie w piewny gos znajomej panny, lecz - no, naprawd tak byo - nagrany na tam wiergot ptakw. Jednoczenie radio, dyskretnie zainstalowane u wezgowia, zaczo emitowa ten sam wiergot, a z klimatyzatora napyn rzeki, wesoy zapach drzew pomaraczowych. W cigu kilkunastu sekund pokj hotelowy zamieni si w wiosenny gaj pomaraczowy, peen piewu ptakw, radoci i bodaj nawet soca, cho za oknem co tam sipio. Przyznaj pastwo, e po takim pocztku dzie musi by udany. I to si w New Otani rzeczywicie sprawdza co do joty. Na dobr spraw mona by z tych dwch bliniaczych gmachw nie wychodzi przez kilka miesicy i mimo to nie znudzi si ani na chwil. W skadzie kierownictwa hotelu znajduje si tzw. dyrektor socjalny w postaci wyjtkowo urodziwej pani, ktra dba tylko o to, aby si klient przypadkiem nie znudzi. Nie wiem, czyby to zbyt dugo nie trwao, gdybym postanowi wyliczy wszystkie atrakcje New Otani. A wic Golden Spa, superluksusowy orodek rekreacyjny z basenem, urzdzeniami odtuszczajcymi i najwymylniejszymi natryskami. Sze salonw kosmetycznych. Trzy sauny. Bliej nie okrelona, lecz

w kadym razie ogromna ilo punktw masau. Salon ceremonialny do picia herbaty w stylu japoskim, ktry to salon nawet najbardziej nerwowych przyprawia po godzinie o zupenie flegmatyczny stosunek do ycia. Dwie przechowalnie dla dzieci, z najwyej kwalifikowanym personelem pedagogicznym i pielgniarskim. I z takim kompletem zabawek mechanicznych, e doroli zupenie gupiej i gotowi s becze wniebogosy, eby si troch pobawi kolejkami i robotami. Pokoje dla osb niepenosprawnych, wyposaone w specjalne instalacje toaletowe, inny rodzaj posa i wyczniki zblieniowe. Specjalne pitro wycznie dla pa, gdzie mczyznom wstp wzbroniony. Specjalne pokoje dla nowoecw, codziennie ozdabiane nowymi arcydzieami ikebany. Wielopokojowe apartamenty prezydenckie, cho na razie bez oddzielnych pomieszcze na haremy. Supersam spoywczy. Trzy pitra sklepw, gdzie mona kupi absolutnie wszystko, co czowiekowi jest niezbdne do ycia - od antycznych manuskryptw po platynow pozytywk. Dwanacie biur podry. Siedem biur linii lotniczych. Cztery rne garae z warsztatami naprawczymi i stacj benzynow. e starczy? Ale skd, ja dopiero zaczem. Nie sposb przecie nie wspomnie, e New Otani ma wasny, liczcy ju 400 lat ogrd japoski o powierzchni caego hektara, co na tamtejsze stosunki mona porwna z rozlegoci ordynacji zamojskiej z opinogrsk na dokadk. Mona tam spdzi cay dzie nie zamykajc ust z zachwytu, a o tym, co si widziao, opowiada prawnukom, bo wnukom nie zdymy. Komu starcza pojemnoci emocjonalnej, moe sobie dodatkowo obejrze stuletni db o wysokoci trzydziestu centymetrw lub kaktus w formie soniowej trby. Wyhodowanie takich dziww jest podobno rzecz niezwykle prost: z dbu naley co drugi dzie upuci kropl soku, pod warunkiem, oczywicie, e si to powtarza regularnie przez sto lat. Co do kaktusa, to wystarczy go umiejtnie poszturchiwa paeczk trzy razy dziennie przez osiem lat, aby przybra podan form. New Otani oferuje swym gociom niewyobraaln wprost ilo usug. Tzw. Szybka Suba Informacyjna znajdzie kady potrzebny adres, dostarczy referencji partnerw do biznesu i dokona na wasnym komputerku wszelkich niezbdnych oblicze. Przychodnia lekarska i stomatologiczna dla goci hotelowych czynna jest ca dob, z tym e oprcz normalnej apteki istnieje rwnie kusuriya, czyli sklep z medykamentami orientalnymi. Kaplica wielowyznaniowa zaspokoi nie tylko potrzeby panteistw, lecz dostarczy penej satysfakcji zwolennikom wszystkich wyzna, zwaywszy na zapas najrozmaitszych szat liturgicznych i utensyliw sakralnych w zakrystii, jeli to si tak nazywa - od taesu do pateny. Dyurny dietetyk (niestety, tylko od smej do dwudziestej, co za niedopatrzenie!) udzieli wsparcia duchowego osobicie lub telefonicznie wszystkim klientom wpatrzonym bolenie we wasny brzuszek. Hotelowe laboratorium fotograficzne wywoa wasze filmy czarno-biae lub kolorowe oraz sporzdzi dowoln ilo odbitek w cigu 24 godzin. Kino poczone z restauracj zmienia repertuar co tydzie. Wydzia Bankietw oferuje sze rnych sal kongresowych, bankietowych i weselnych wraz z transportem goci - chwilowo zaledwie dwa i p tysica osb, ale niebawem bdzie gotowa nowa sala bankietowo-kongresowa na cztery i p tysica osb. Nie musz wyjania, e oba budynki New Otani, projektowane przez najwikszego wspczesnego architekta japoskiego, Kurusaw, s odporne na trzsienia ziemi (przynajmniej na te codzienne, skdind bardzo denerwujce), a take maj kompletn izolacj dwikow i stuprocentowe bezpieczestwo przeciwpoarowe - wszystkie ciany dziaowe s zbudowane z materiaw cakowicie niepalnych.

Co si tyczy wyposaenia pokoi - jest ich cznie 2054 - to jest ono skromne, lecz gustowne. Kolorowy telewizor stereo. Szeciokanaowe radio stereofoniczne, przy czym trzy kanay nadaj z tamy tzw. sodk muzyczk, niezy jazz oraz up-up, zwany dawniej rockiem. Trjbiegowa lampka nocna wraz z owietleniem podogi dla osb, ktre boj si ciemnoci, a nie mog usn przy wietle. Codziennie wiee kimono. Mikkie papucie. Pi rodzajw kopert i papieru listowego. Telefon w azience, tu w pobliu sedesu. Czternacie rcznikw - od szorstkich jak tarka po agodne jak balsam. Trzy rodzaje myda o rnych zapachach, na wypadek gdyby kto nie znosi lawendy lub olejku sandaowego. Pasta i szczoteczka do zbw. Krem, chyba do golenia, ale smakuje jak powida z mirabelek. Co rano pod drzwiami gazeta - japoska dla tubylcw, angielska dla cudzoziemcw. To mnie ostatecznie przekonao do komputerw; przy tej iloci pokoi i takim ruchu ludzie, nawet Japoczycy, musieliby si jednak myli. e ju naprawd starczy? Wcale tak nie uwaam, drodzy pastwo, poniewa nie opowiedziaem jeszcze o najwikszej osobliwoci tego hotelu i dopiero teraz zamierzam to uczyni. Poza tym nie jest prawd, jakobym tu urzdza bezwstydny show reklamowy dla New Otani. Byby to trud rwnie bezcelowy, jak zachwalanie soca, e grzeje. Ot najwiksza - przynajmniej z mojego punktu widzenia - osobliwo hotelu New Otani polega na tym, e znajduje si tam TRZYDZIECI JEDEN restauracji, barw, kafeterii i kawiar. A co najmniej cztery z nich zaliczaj si do cisej ekstraklasy wiatowej. Nie chodzi tylko o kuchni, cho i tu jki rozkoszy byyby na miejscu. Ale ten klimat! Ta obsuga! Te imponderabilia, o ktrych sam czsto mylnie sdz, e znikny na zawsze w czeluciach masowej gastronomii! Mieszkaem w New Otani tylko osiem dni i nie udao mi si jednak zwiedzi wszystkich tamtejszych przybytkw Lukullusa, cho jadaem w hotelu dwa razy dziennie. Ale to, co widziaem, wystarcza w zupenoci, eby odpiewa psalm. Jeli istnieje raj, to zapewniam, e jego skrawek ujrzaem na wasne oczy. I niechaj dobra bogini Amateratsu da dugie ycie swym wiernym wyznawcom, ktrzy to wszystko wymylili. W Ranej Sali - tak si nazywa najwspanialsza ze wszystkich restauracji w New Otani - do jest usi przy stoliku, aby uczestniczy w spektaklu, jakiego w Europie zobaczy ju nigdzie nie mona. Przede wszystkim scenografia: agodny pmrok, na stolikach nienobiae obrusy, krysztaowe szko, mikki blask srebra, migocce wieczki w pastelowych lampionach z ryowego papieru. Powietrze ciepe i pachnce kwiatami, jak ka w majowy poranek. Z jednej serii gonikw dobiega delikatne, wesoe wierkanie ptakw, z drugiej sczy si sodka, melodyjna muzyka, przy czym przeboje s tak dobrane, eby kady klient usysza dla siebie co, co mu si kojarzy. Potem aktorzy, czyli cudownie zgrany, liczcy dziesitki osb zesp, poruszajcy si bezszelestnie w takt batuty jakiego niewidzialnego kapelmistrza. Jako pierwszy przybiega do stolika szef od nakry; jest to prawdopodobnie funkcja najwysza w hierarchii subowej na sali, poniewa wymaga wrodzonych i niepospolitych zdolnoci tanecznych. Nie, to nie pomyka. Ten chopiec rzeczywicie ma w sobie co z tancerza, toreadora, szermierza. Jego szczupe, ruchliwe donie odgrywaj przy stoliku co w rodzaju jawajski ego teatru cieni. Najpierw, jednym nerwowym ruchem, zgarnia ze stolika lece tam sztuce, a potem zaczyna je ukada na nowo, jak kompozycj z ywych kwiatw. To przesunie o milimetr srebrn kling noa, to przekrzywi yeczk, to znw przerzuci widelec, jak ongler przerzuca kule w powietrzu. Dzieje si to w milczeniu, bez adnych niestosownych pogaduszek, poniewa naprawd powstaje przy stoliku prawdziwe, cho ulotne dzieo sztuki.

Skupieni kelnerzy rnych rang, zwiewne dziewczta w fantazyjnych wdziankach, przejci praktykanci - wszyscy patrz na to misterium przy stoliku z zapartym tchem. Dopiero potem zjawia si spod ziemi starszy kelner i w skupieniu, bez sowa, przyjmuje zamwienie, krelc nieznacznie w notesie kanciaste drabinki ideogramw. Japoskim obyczajem kania si w pas po przyjciu zamwienia i przez chwil pozostaje w tej pozycji, po czym oddala si, jak obok znad jeziora, i odbywa krtk odpraw sztabow ze sw brygad. Trwa to okoo minuty. W tym czasie praktykant podaje klientowi ogie i wymienia zupenie czyst popielniczk, inny poprawia cite kwiaty w wazonie, a sodka maiko z zakopotanym umiechem dokada lodu do krysztaowej karafki z wod. Nagle ze wszystkich kracw sali nadlatuj ku stolikowi - nie sposb powiedzie, e id lub biegn - coraz to nowe postacie. Siwowosy kelner o twarzy ksicia krwi podaje skromn whisky, jak gdyby to bya ambrozja dowieziona wanie z Olimpu. Trzej inni, przejci do gbi wydarzeniem, w ktrym los zdarzy im uczestniczy, nios pmisek z ostrygami, plasterki cytryny na srebrnym talerzyku, widelczyki, ktre zrobiyby furor na wystawie sztuki nowoczesnej, parujcy rcznik do otarcia doni, miniaturowe dzbanuszki z ostrymi sosami oraz specjaln ciereczk, na wypadek gdyby nasz szanowny go zachlapa si jak prosi, cho trzeba by totaln niedojd, eby si pochlapa przy jedzeniu ostryg. Po czym znikaj. Klient jest pozostawiony sam na sam z ostrygami. Sucha lubej muzyczki, wdycha wonne powietrze z klimatyzacji i czuje, jak w nim narasta ostateczna, najwysza joie de vivre. A kiedy smutnym gestem oddala od siebie ostatni wypucowan do czysta skorupk, spod ziemi wyrastaj nowe zastpy wiernej i czujnej zaogi. W dalekiej, zamglonej perspektywie ukazuje si nowy kelner o twarzy arcykapana, nioscy na srebrnej tacy zup z petw rekina. Powtarzam: zup z petw rekina. Nie czuj si na siach opisywa, co si dziao, kiedy wniesiono, w formie procesji z feretronami, specjalne danie z owocw morza, gdzie tuowie krabw dotykay wiotkich ramion omiornicy, a ogrki morskie czule obejmoway jak zupenie niezwyk, jadaln meduz. Wierzcie pastwo lub nie, ale taki wieczr kosztuje w Ranej Sali gupie czterdzieci dolarw, co na obecn warto tej znanej niegdy waluty jest po prostu mieszne. W Nowym Jorku za czterdzieci dolarw okada si klienta kijem, i to przy akompaniamencie brzydkich wyrazw. A dodam tu z caym naciskiem, na jaki mnie sta, e w Japonii nie daje si napiwkw. Nikomu, nigdy i nigdzie. Taki kraj. Jest rzecz godn dentelmena, aby go zwiedza. Oczywicie nie na wasny koszt, bo przyprawi o bankructwo kadego zewntrznego czowieka, czyli cudzoziemca. Z najwiksz chci opowiedziabym jeszcze, jak wyglda kolacja w polinezyjskiej restauracji Trader Vic, jako e po raz pierwszy w yciu udao mi si tam dosta wanie w New Otani. Na wiecie istnieje zaledwie czternacie takich restauracji, z czego a dziewi w Stanach Zjednoczonych. Poprzeczka finansowa jest u Trader Vica ustawiona tak wysoko, e nawet naogowi bywalcy warszawskiej Victorii mogliby tam uchodzi za biedot. Myl jednak, e lepiej bdzie, jeli t opowie, a take pasjonujc biografi samego waciciela, odoy do innej okazji. Z rnych powodw. Midzy innymi i dlatego, e w mojej brany dobrze jest przechowa sobie jaki temacik w formie niewinnego zaskrniaczka. Na zakoczenie wspomn wic tylko, e New Otani ma oczywicie wasn restauracj obrotow na 44 pitrze, ale jednak nie tak perfidn, jak u Marka Hopkinsa. Ze w restauracji Virgo podaj takie dania francuskie, z ktrych Francuzi mogliby si niejednego nauczy. e w barze Szecherezada zwyky dry martini smakuje trzy razy bardziej ni zazwyczaj, moe za przyczyn entourageu. No i e jedna

z siedmiu restauracji japoskich, zwana Kyubei, serwuje najlepsze sushi, jakie istnieje na kuli ziemskiej. Pastwo pytaj, co to jest sushi? C - s to waeczki z ryu, na ktre biegy kucharz kadzie plasterki surowego tuczyka, weso mtw, paty gotowanego wgorza, aromatyczne wodorosty, rozkosznie rowy ogon langustyny, surow, lecz przemylnie spreparowan makrel... Nie. Chyba ju naprawd powinienem skoczy z tymi opowieciami. W kadym razie prosz mi wierzy, e New Otani jest bardzo dobrym hotelem.

Rozdzia VII. Jak usyszaem pukanie od dou

Z tego, co dotychczas napisaem, mogoby wynika, e ycie subowe upyno mi wycznie w przepastnych fotelach, pord milczcych kamerdynerw i ze wspaniaym drinkiem w rku. Ot nie, wcale tak nie byo. Tak dobrze nie wiedzie si dzi u nas nawet zawodowym dyplomatom, c dopiero urnalistom. Wikszo moich dowiadcze dotyczy hoteli skromnych, tanich lub wrcz okropnych. Chciaem si tylko pochwali, bo kt tego nie lubi? Wic moe teraz opowiem, dla higieny psychicznej autora i czytelnikw, o czym, co stanowi matematyczn odwrotno hotelowego dolce vita, czyli dno. Co prawda nie wiem, czy co takiego w ogle istnieje, bo nigdy nie jest tak dobrze, eby nie mogo by jeszcze gorzej. Wanie w hotelach mona si dowodnie przekona o genialnoci synnego aforyzmu Leca: Signem dna. Po czym usyszaem pukanie od dou.

Moje najgorsze dowiadczenie dotyczy waciwie nie hotelu, lecz domu noclegowego YMCA w stolicy stanu Georgia, Atlancie, gdzie spdziem kiedy a sze tygodni. Jest to co w rodzaju amerykaskiego przytuku dla ndzarzy, o czym wiadczya przede wszystkim cena pokoju: dwa dolary za dob. Nie pamitam ju, jak tam trafiem, bo do YMCA trzeba mie chody i odpowiednie referencje natury moralnej, o co nie byo atwo, kiedy si wwczas przyjedao z tak pogaskiej czci Europy. Nie wiem wprawdzie, jakiego typu referencje mieli nasi mieszni playboye, ktrzy w pierwszych latach powojennych wypeniali gmach warszawskiej YMCA przy ulicy Konopnickiej. Zdaje si, e pojcie chrzecijaskiej modziey mskiej rozcignito wwczas pospiesznie na posiadacza kadej plerezy. ywiem w tych latach nieprzepart odraz do tych wypindrzonych lalusiw typu baba-ryba i chyba nie bezpodstawnie, poniewa wszyscy prdzej czy pniej wyrwali si na swj ulubiony Zachd i w dalszym cigu peni funkcj zotych modziecw. Niektrzy nawet, jak krl wczesnych imciarzy, synny Lolo T., wzili si za pisanie rnych kawakw, z ktrych wynika tylko tyle, e im si tu nie podobao. Ale to mona byo dostrzec goym okiem ju w roku 1946; czy to warto powtarza takie odkrycia przez trzydzieci lat z rzdu? Nigdy mi wtedy nie przyszo do gowy, e i ja sam zamieszkam kiedy w gmachu YMCA. Instytucja kojarzya mi si raczej z prniactwem ni z ascez i raczej z doczesnymi rozkoszami ni z biczownictwem. Dopiero dowiadczenie z prawdziw, amerykask YMCA dowiodo, e jest inaczej. Tych modych chrzecijan z Atlanty popamitam sobie na cae ycie. Pokj mia najwyej 4 metry kwadratowe powierzchni uytkowej. Miecio si w nim tylko twarde ko, zapewne specjalnie skonstruowane dla umartwiaczy, oraz metalowy taboret z rodzaju tych, ktre podobno ozdabiaj pewne wntrza mieszkalne w Iawie, Wronkach i Strzelcach Opolskich. Pod sufitem wisia opancerzony, nierozbieralny klosz z dwudziestowatow arwk (eby spryciarze nie podczyli tzw. zodziejki), w cianach nie byo adnego gniazdka, gdy nawet herbat trzeba byo gotowa sobie we wsplnym pomieszczeniu. Umywalnia bya wsplna dla caego pitra i tylko z zimn wod, aby hartowa dao, gdyby duch okaza si mdy. Na gorc kpiel trzeba byo bra numerek od ponurego draba w recepcji, ktry za kadym razem wyraa ochot udzielenia braterskiej pomocy przy kpieli. O sidmej rano przez przewodowy gonik, ktrego nie mona byo wyczy, rozlegaa si nagrana na tam modlitwa o dobry dzie, wsparta chralnym piewem psalmw ; od tego czasu wiem, jak wskrzeszano umarych, a w kadym razie, czego si spodziewa w Dolinie Jozafata. O dziesitej wieczorem gasa na pi minut arwka pod sufitem - znak, e pora spa, bo noc nie jest odpowiednim kompanem dla modych chrzecijan. W hallu zamykano na kdeczk jedyny automat telefoniczny, ponury byk z recepcji wycza telewizor, na wejcie do tzw. klubu, gdzie mona byo si napi bezalkoholowego piwa z imbiru, spadaa elazna krata. ycie towarzyskie i pciowe przenosio si na pitra, po czym toczyo si do rana pod osobistym nadzorem draba z recepcji. Powiedz pastwo, e za dwa dolary trudno byo czego innego oczekiwa. Pewnie. Tote nie skar si na ciasnot ani na trudne warunki, do czego zdoaem przywykn choby w koszarach, gdzie nie raz gociem i wcale sobie nie narzekam. Nie. Moja mciwa niech dotyczy raczej spraw bardziej ulotnych, gwnie owej przymusowej, dtej cnotliwoci, cho chyba nigdzie nie byem wiadkiem tylu nieapetycznych wistw, co w Atlancie. To si zawsze sprawdza: pruderyjni i naboni z reguy potrafi zakasowa wszystkich razem tolerancyjnych libertynw, jeli chodzi o sprawy, ktre my uwaamy za urod ycia, a oni za grzech pierworodny. Ludzie, ktrzy fundowali niegdy midzynarodow sie schronisk modzieowych YMCA, mieli chyba dobre intencje i niegupi pomys, aby niezamonej modziey dostarczy tanich, czystych

i bezpiecznych noclegw. Przypuszczam jednak, e ich dzieo poprowadzili pniej zawodowi uszczliwiacie wiata, dla ktrych grzechem jest waciwie wszystko, co cho o milimetr wystaje poza sznureczek. Uch, jak ja ich znam! Porzundek jest jedyn w ogle spraw, jaka budzi ich emocje; sam fakt istnienia barwnej rnorodnoci ycia poczytuj za osobist zniewag, a do wszystkiego, co inne, odnosz si z zaciek, ponur wrogoci. Przy czym bogowie, na ktrych si ci dentelmeni powouj, s akurat spraw najmniej istotn. Jest to kwestia postawy, a nie pogldw. Tak. Zebrao mi si na porachunki. Pozwol pastwo, e opowiem teraz o innym dnie hotelowym niestety, rwnie amerykaskim. Chodzi o hotel Columbia, pooony w samym centrum Nowego Jorku, pod numerem 70 na 46 Ulicy Zachodniej, tu przy skrzyowaniu z Broadwayem. Podaj ten adres, gdy moe si przyda. Nowy Jork by dla nas przez wiele lat miastem zamorskim i troch jak gdyby egzotycznym, jednak ostatnio, po uruchomieniu bezporedniego poczenia lotniczego, sta si czym w rodzaju Miechowa. Pewien ciela spod Ostroki oznajmi mi niedawno, tumic ziewanie, e na rogu 42 Ulicy i Broadwayu oglda nieze porno. Akcj filmw porno, a ju zwaszcza ich fina, nietrudno na og przewidzie bez wzgldu na pomysy reysera, ale na wszelki wypadek zapytaem ciel, co grali. - Ano parzyli si, panie, parzyli - odpowiedzia z powag i chyba nie bez odrobiny podziwu. - Jeszcze jak! Naprawd niewiele przesadzam z t aneksj Nowego Jorku. Wystarczy teraz posiedzie z p godziny w Crossroads Caf, naprzeciw starego budynku New York Timesa, eby dostrzec wkrtce Staszka z Zosi, Kurzpietowskiego z zupenie kim innym, a take niejakiego Henia, ktry z uporem utrzymuje, jakobymy chodzili do tej samej klasy, ale ju nie pamita, do jakiej szkoy. Po czym, korzystajc z dawnej zayoci, dopytuje si gorczkowo, ile pac za dolara (odpowiadam na to niezmiennie, e trzydzieci centw), gdzie mona sprzeda ubrwk, jak dojecha na nowojorskie Nalewki, zwane tu dla niepoznaki Orchard Street, jak zamieni cepeliowskiego witka na japoski magnetofon z przemytu i gdzie mieszka panna Krysia, no, ta rosa blondynka. Henia interesuje rwnie los pana Wacka, o ktrym oczywicie nigdy nie syszelimy. Wacek bowiem zna jednego Wocha, ktrego siostra pracuje w sklepie, ktrego waciciel ma znajom, ktrej m ma brata w urzdzie imigracyjnym... Odpowied, e nie znamy i nie chcemy zna pana Wacka, jest przez Henia poczytywana za wyjtkowo przykry objaw braku solidarnoci narodowej. Patrz pan, powiada, jakie to ludzie s. Rodaka na obczynie wspomc nie chc. Wydaje mi si czasami, e kady, kto cho raz wyjecha za granic, musia spotka na swej drodze pana Henia. Ale nie bd si upiera; moe to tylko mnie tak si le wiedzie. Kilka lat temu wdaem si w okrutn afer prasow na tle - hm - handlowych skonnoci, jakie objawiaj Polacy z chwil opuszczenia ojczystych stron. Dostao mi si wtedy, oj, dostao! Koryfeusze ycia umysowego pouczyli mnie, nie przebierajc w sowach, e wszystko zmyliem i dla jakich mtnych powodw mc czytelnikom w gowach. Przysigem sobie, e wicej nie bd. Ale mam prob: gdyby pastwo kiedy spotkali Henia, mimo e nie istnieje, prosz mu serdecznie poleci hotel Columbia w Nowym Jorku. Niedrogi, wietnie usytuowany, a w ogle w sam raz dla energicznych i przedsibiorczych Sarmatw.

Mieszkaem tam kiedy a przez pi tygodni i daem sobie dziennikarskie sowo honoru (troch si ono rni od oficerskiego, ale trudno), e kiedy to wszystko opisz. I teraz, po osiemnastu latach, dotrzymuj tego sowa, co zechc pastwo doceni. Oczywicie nie mam do nikogo pretensji. Przebywaem wwczas w Stanach na chudziutkim stypendium i musiaem oszczdza, bo paciem sam za swe hotele, a rzecz dziaa si w czasach, gdy za dolara mona byo kupi sze frankfurterw (dzi tylko jednego, a i to z kociego misa). Columbi wybraem po prostu dlatego, e w spisie nowojorskich hoteli (czterysta, gdyby to pastwa interesowao) nie byo przy niej adnych gwiazdek, emaliowanych tabliczek i zachwalania wybornej kuchni. Wiedziaem z gry, e bdzie le. Nie wiedziaem jednak, e a tak le. O dwadziecia pi centymetrw przed jedynym oknem mojego pokoju - powtarzam, o dziesi cali, eby przepisem budowlanym stao si zado - wyrastaa wielopitrowa czarnobrunatna ciana ssiedniego domu. W samotne niedzielne popoudnia otwieraem niekiedy okno, wycigaem rk i na tustej, odwiecznej zzie pisaem rne, na og niezbyt salonowe sowa. Jeli tam kiedy zawita niestrudzony tropiciel ladw polskoci, bdzie mia temat na trzy nastpne materiay. Ja sam zreszt widziaem kiedy na paryskim mocie Aleksandra III starannie wydrapany wielkimi literami napis DUPA!, wanie z wykrzyknikiem. Bardzo pochwalam tak anty carsk dziaalno. Prawd jest, e w owe niedzielne popoudnia w kadej chwili mogem z Columbii wyj przed siebie. Ale to nie byo takie proste. Genius loci bywa czasem zaborczy i bezwzgldny. W pociemniaych murach hotelu byo co z atmosfery cikiego wizienia, koataa si egzystencjalna beznadzieja i nuda tak stona, e raz po raz przypomina mi si opis nowojorskiej rudery w Podry do kresu nocy Clinea. Drug osobliwoci Columbii byy karaluchy. Nie musz dodawa, e amerykaskie karaluchy s najwiksze, najszybsze i najbardziej wsate na wiecie. Amerykanie umarliby ze wstydu, gdyby byo inaczej. Najpierw - zwyczajem wszystkich pocztkujcych - prbowaem z nimi wojowa, co si koczyo tym, e omijay przemylnie wysypane cieki z DDT i wdroway mi po stopach i doniach, gdy ludzki oddech tylko czciowo je odstrasza. Potem przeszedem z karaluchami na pokojowe wspistnienie. W specjalnie wydzielonym kcie koo umywalki rozsypywaem co wieczr okruszyny chleba, obficie zwilone najtaszym piwem Rheingold. Pomagao o tyle, e upijay si natychmiast i mniej wicej do pnocy miaem spokj, zwaszcza e pluskiew w Ameryce ju nie ma. Ale wanie koo pnocy zaczynay po korytarzu harcowa szczury, a amerykaskie szczury s... no, nie bd si powtarza. Ktrej nocy odbyway si pod moimi drzwiami tak skomplikowane sceny erotyczne, z piskiem, fukaniem i jkami rozkoszy wcznie, e a si pobudziy pijane karaluchy. Nie wytrzymaem i zwrciem si o interwencj do sennego dentelmena w recepcji. Zgarn z lady karalucha, ziewn i powiedzia z niechci, e w Nowym Jorku nikomu jeszcze nie udao si wygra wojny ze szczurami. Co roku na wiosn wadze miejskie ogaszaj pospolite ruszenie przeciw szczurom, trup pada gsto, ale z jakich tajemniczych przyczyn liczba nowojorskich szczurw jest zawsze o jedn trzeci wiksza ni liczba mieszkacw miasta. Nie wiem, czym to wytumaczy. Na kilkadziesit hoteli amerykaskich, w ktrych mieszkaem, tylko w jednym widziaem karaluchy (wanie w Columbii) i tylko w dwch - szczury. Tym drugim hotelem by Tuller w Detroit, stanowicy niegdy wasno tajnej loy masoskiej. Strach pomyle, co si dzieje w piwnicach Tullera.

Ale teraz ju chyba pastwo wiedz, dlaczego tak gorco polecam nowojorsk Columbi panu Heniowi i jego duchowym pobratymcom. Do spki z panem Zenkiem spdzaj sodkie godziny w Forum i Victorii, grymasz na t nasz obsug, wydziwiaj, e befsztyk nie do krwisty, wic niechby nam opowiedzieli, jak byo za oceanem. i na tym chyba zakocz swoje wspomnienia z hotelarskiego dna. Nie dlatego, ebym ich wicej nie mia. W samym kraju ojczystym znalazoby si ich niemao, na przykad z hotelu Dworcowego w Katowicach, gdzie dzieliem kiedy upojn noc z wycieczk kompletnie ogupiaych licealistw z Jarosawia czy Leajska. Modzi ludzie byli tak przejci samym faktem spdzania nocy w hotelu, e do rana azili w piamach po wszystkich pitrach i pokojach, mojego nie wyczajc. Widocznie we nie wygldam nadal do modo, bo dziewczta zwracay si do mnie bardzo czule, a chopcy nie tracili czasu na wstpne formalnoci. Kiedy okoo trzeciej nad ranem zgosiem zaalenie do nadzwyczaj sympatycznej pani recepcjonistki, westchna tylko i powiedziaa, e ju nie ma sposobu na mode pokolenie. Moe dlatego wol jednak mieszka w troch droszych hotelach, niedostpnych dla kieszeni licealistw. Nie bd jednak snu tych ponurych wspomnie, poniewa nasz czas si koczy, jak mwi w telewizji, a ja mam jeszcze tyle opowieci w zanadrzu, e nie wiem, jak z tego wybrn. Swoj drog, kiedy pierwsz wersj niniejszej ballady drukowaem w Przekroju, nie przyszo mi nawet na myl, e to si ukae w formie takiej licznej ksieczki, ktr Szanowni Nabywcy bd mogli zabra ze sob w dug i nudn podr pocigiem lub na deszczowe wczasy. Jest to, jak widzimy, coraz powszechniejszy u nas sposb zarabiania na ycie. Czowiek, ktry widzia co wicej ni urzekajce krajobrazy okolic Zambrowa, nieodmiennie zaczyna opowiada rne koszaki-opaki. Potem mu mwi, e to fajne, kto inny warknie, e grafomania i marnotrawstwo papieru - i bach, pimiennictwu narodowemu przybywa nowy tytu. Cae szczcie, e publikuje si u nas tak niepoczytalnie wielk ilo ksiek; prosz tylko zajrze do ksigami. Zwiksza to prawdopodobiestwo, e uda nam si przemkn niepostrzeenie przez pola minowe krytyki, zasieki ksigarstwa i rowy przeciwczogowe tzw. przygd wydawniczych. Wierni czytelnicy Wielkiego wiata, ktry chyba ju nigdy nie doczeka si wznowienia, bd wiedzieli, jakie to ja mam przygody na myli. A w ogle to nie zamierzam tu robi tzw. perskiego oka, kiedy si jednak przez cae ycie pisywao o polityce, a teraz przyszo gawdzi o karaluchach w nowojorskiej Columbii, trzeba mie oczy szeroko otwarte i gow nie od parady.

Rozdzia VIII. Nic dziwnego

Kiedy si pi w obcym miejscu, a ju zwaszcza w wielu obcych miejscach w cigu krtkiego okresu, doba jest o pi minut krtsza. Musimy je bowiem powici po przebudzeniu na usilne przypominanie sobie, co to za miasto, w ktrym bawimy, jaki kraj i jaki hotel. Bywa, e zadajemy sobie jeszcze inne, bardziej kopotliwe pytania: skd si tu wzilimy, ktra godzina i jaki dzie tygodnia. Z reguy towarzysz temu beznadziejne prby odtworzenia burzliwych dziejw poprzedniego wieczoru. S to wszake wypadki losowe, ktre mog si zdarzy nie tylko w hotelach. Musz powiedzie, e takie odnajdywanie swego miejsca na ziemi kosztowao mnie kiedy dobre p godziny. Pnym wieczorem przyleciaem do Madrytu i prosto z lotniska udaem si do niewielkiego hoteliku De Los Angeles, poleconego mi przez hiszpaskiego koleg jako tani i wygodny. Mieci si

do tego w samym centrum miasta, w cudownym skdind Zauku Aniow, niedaleko Bramy Sonecznej. (Tylko Hiszpanie potrafi wymyla takie nazwy). Byem tak zdroony, e usnem niemal natychmiast, nie przygldajc si pokoikowi, jaki mi przydzielono. Za to kiedy rano otworzyem oczy - w panice natychmiast zamknem je na powrt. Pokj wyglda tak, jak wygldaj wszystkie wntrza wiata po zmieszaniu zbyt wielkich iloci cck z takimi ilociami wina Patyk. A ja od niepamitnych czasw, tzn. przynajmniej od 24 godzin, nie miaem w ustach nawet piwa. Po prostu nie byo czasu. ciany pokoju rozaziy si we wszystkich kierunkach, sufit falowa jak morze przy szstce w skali Beauforta, podoga sprawiaa wraenie, jak gdyby za chwil miaa urodzi picioraczki. Jedno kolawe okno tkwio na poziomie progu, ale drugie wspio si pod sam sufit, niczego zreszt nie owietlajc, gdy wychodzio na lep cian. Sam pokj mia ksztat absurdalnego wielokta, ktry w poowie dugoci, kiedy mu si na dobre ju popltay przektne, postanawia zacz ycie od nowa i przybiera posta trjkta, tak idiotycznie ostrego, e u wierzchoka mona byo postawi pionowo yletk, ale nic poza tym. Tapety, strzpki obi i warstwy farby oceniam na jakie czterdzieci sztuk, przy czym jedna z tapet dugim jzykiem wpijaa si w podog. Pomylaem, e waciwa nazwa tego miejsca powinna brzmie inaczej: Hotel Pod Pijanym Anioem. Prosz nie myle, e koloryzuj. Nigdy jeszcze nie widziaem czego rwnie paranoicznego. Trzy razy otwieraem i zamykaem oczy, przypominajc sobie wszystkie grzechy przeciw cnocie wstrzemiliwoci. W kocu zerwaem si z mahoniowego oa i jednym desperackim szarpniciem odsoniem brokatow kotar, w przewiadczeniu, e przespaem noc w jakich teatralnych kulisach. Okazao si jednak, w penym socu dnia, e ten pokj naprawd tak wyglda. Przez trzysta, a moe czterysta lat Hotel Pod Anioem przebudowywano bez chwili wytchnienia, czono przylege kamieniczki mieszczaskie w paacyk dla zbiedniaego markiza, potem paacyk znw parcelowano, przerabiano na plebani lub skad win, a w kocu chyba musia si tu mieci odwach Guardia Civil. Piony i poziomy przestay si zgadza ze sob ju w XVIII wieku; caa ta budowla sprawiaa wraenie, e poziomica i pion murarski nie naleay do ulubionych narzdzi nieznanych rzemielnikw, ktrzy tu chaturzyli. A dziw, e si to wszystko jako trzymao. Bezkonkurencyjne byy jednak okna. To nisze, walajce si dosownie po pododze, skadao si z autentycznej rozety gotyckiej i prawdziwego chyba witrau w przepiknej lamwce z oowiu plus niechlujnie dosztukowany ramiak z XX wieku, za ktry to ramiak pan majster za moich czasw daby czeladnikowi w ucho i posa go do uprztania trocin. Natomiast wysze okno, duszce si u samego sufitu, zostao wygospodarowane z resztek feudalizmu. Jaki zmylny don Diego poci po prostu na trzy rwne kawaki klasycystyczn ram wyjtkowej urody i jeden z nich wmurowa u siebie. Naprawd, dech mi zapierao, kiedy to wszystko dokadnie ogldaem. Ale w kocu Hiszpania, gdzie istnieje 260 tysicy bezcennych zabytkw architektury, z tego dwa tysice klasy zerowej, moe sobie pozwoli na takie ekstrawagancje. Hotel Pod Pijanym Anioem - bo tak go nazwaem w swym dzienniku - zajmuje zdecydowanie pierwsze miejsce na mojej licie hotelowych dziwactw i niezwykoci. Sam przez si nie jest ani zy, ani dobry; jest po prostu za bardzo inny.

Oto nastpna pozycja: hotel Lofoten w miejscowoci Svolvaer, jeli t kropk na dokadnej mapie mona nazwa miejscowoci. Czterotysiczny Svolvaer, stolica Wysp Lofockich, ley nie tylko daleko poza Koem Polarnym, lecz rwnie przeraliwie daleko od staego ldu Norwegii: pi godzin podry statkiem. Nigdy nie potrafi poj, dlaczego komukolwiek chce si w ogle mieszka w tak przebrzydym miejscu. W poowie listopada przestaje tu wieci soce i pojawia si na powrt dopiero z pocztkiem marca, zreszt tylko na ptorej minuty. Przez cztery miesice, bez chwili przerwy, wyj tu w zupenej ciemnoci najdziksze wichury, jak z bajek Grimma, a zbawanione fale o wysokoci dwch piter szturmuj zaciekle nadbrzene budynki, rozrywaj na strzpy miejscow przysta i dokadnie przeoruj mizerny park, co roku wiosn urzdzany na nowo. Po kilka razy na dob spadaj setki ton niegu - ktry nawet nie jest biay, bo i tak nic nie wida - a potem z nieba o barwie sadzy leje si godzinami potop czarnej, lodowatej wody. Na pytanie, jak mona wytrzyma w tym klimacie, pewien tubylec ze wsi Kabelvag koo Svolvaer udzieli mi wyczerpujcej odpowiedzi : na Lofotach mrz jest zim niezbyt dotkliwy. Cz domw stojcych bliej wybrzea trzeba byo opatrzy w potne elbetowe falochrony. Podobno ryk wody rozbijajcej si o skay i falochrony jest tak straszny, e przez te cztery miesice ludzie si nawzajem nie sysz. Cztery miesice to przesada, ale dwa takie tygodnie bardzo by si i u nas przyday. Ju nawet wiem, kogo bym nie chcia sysze. Widocznie Lofotczycy przywykli do tego oguszajcego ryku, poniewa s z pewnoci najbardziej maomwnymi ludmi, jakich w yciu spotkaem. To wanie oni nadali jednej z wysp Archipelagu Lofockiego najkrtsz nazw wiata. Nazywa si ona po prostu A. Z tym e nad liter widnieje niewielkie keczko, jakiego nie ma w polskiej klawiaturze. Podobno czyta si to jak O, ale gdyby to bya prawda, trzeba by koniecznie doda wykrzyknik. Sam hotel Lofoten nie wyrnia si na pozr niczym szczeglnym - jest czyciutki, ciepy, przytulny, co w tym wagnerowsko-wikingowskim entourageu liczy si podwjnie. Ma jedn tylko, troch niesamowit osobliwo: z adnego okna nie wida ani skrawka nieba. Ale nie dlatego, eby je przesoniono innymi domami, co w Paryu czy Nowym Jorku jest rzecz normaln, lecz dlatego, e w Svolvaer w ogle nie istnieje nic takiego jak horyzont. Ze wszystkich stron, niemal na wycignicie rki, otaczaj to miasteczko gry niewiele nisze od Tatr - straszne, pionowe, zupenie nagie, ledwo u podstawy poronite jakim dychawicznym porostem. Prosz sobie wyobrazi Giewont zanurzony Strysk w okolicach Orowa. Brr. Niebo - jeli to pikne sowo wolno odnie do przecierada o barwie pomyj, rozcignitego nad Lofotami nawet latem - mona zobaczy tylko wtedy, gdy si porodku ulicy przybierze pozycj horyzontaln. Nie prbowaem. I wicej na Lofoty nie pojad, mimo caej sympatii do tamtejszych uparciuchw. To prawda, e maj przynajmniej jeden porzdny hotel, a w tej strefie klimatycznej znam jeszcze jedn miejscowo, gdzie podrni, jeli dobrze wiem, pi po prostu na niegu. Ale nic na to nie poradz: nie znosz mrozu, wiatrw, deszczu, mgie i pochmurnego nieba. Taki jestem sowiasko-rdziemnomorski i wcale si tego nie wstydz. Wanie w hotelu Lofoten zorientowaem si, e moliwo zobaczenia nieba z okien hotelu jest elementarnym warunkiem dobrego samopoczucia klienta. Nieprzypadkowo w starych matuzalemach pokoje z balkonem wyceniano dwukrotnie droej ni identyczne pokoje od strony podwrca. W redniowiecznym miasteczku francuskim Yvoire (jedna z czterech tylko miejscowoci na liter Y, w ktrych zdarzyo mi si by. Dwie nastpne to Yokohama i Yokosuki. O czwartej chwilowo zamilcz) mieszkaem kiedy w niewielkim hoteliku o nazwie do trudnej do zapamitania: Grand Hotel des Falaises et de la Plage. Dostaem pokj z widokiem na Jezioro Lemaskie, sad, przysta eglarsk,

ogrd paacowy i jeszcze do tego na czternastowieczny zamek, do dzi zamieszkay przez pewnego barona. Kiedy wyraziem sw wdziczno wacicielowi, skoni gow i powiedzia, e swym najmilszym gociom daje pokj z widokiem na niebo. W tej brany rzeczywicie handluje si niebem, jak Wosi socem i Grecy antykiem. Pewno dlatego dzki Grand przygnbia jeszcze bardziej, ni na to naprawd zasuguje. Jego okna od strony wewntrznego dziedzica wymagaj do kompletu tylko Ostatniej niedzieli, stakaczyka absyntu i rewolweru kal. 9 mm. Natomiast wabrzyskie Sudety, nie tak znw przecie luksusowe, kadego wraliwszego klienta przyprawiaj o pewno, e warto jeszcze troch poy. Moe wanie przez to, e pan architekt pomyla, co bdzie wida z okna. Ciekawe, e odnosi si to rwnie do koszaliskiej Jaty, ktrej w aden sposb nie mona przypisa jakich godnych upamitnienia cech, a mimo to widok z okien jest tam niezmiennie optymistyczny: mnstwo nieba. Tylko trzy razy mieszkaem w hotelach, gdzie z okien byo wida wycznie niebo i nic poza tym. Najpierw w skromniutkim nadmorskim hoteliku San Remo w Kadyksie, gdzie zachodzce soce urzdzao specjalne przedstawienia, zapewne opacone przez waciciela: topio si w morzu tak szybko, e widzom nawet nie starczao czasu na okrzyk trwogi, po czym na dewizowym niebie dugo palio swoje wymylne neony. Potem w przelicznej Amalii w Delfach, gdzie z okien, oprcz nieba jako takiego, wida byo i rzeczy niebiaskie, mianowicie Fedriady i snujc si dotd chmur pytyjsk. Jeli pomyle, e ta chmura wisi ju dwadziecia pi wiekw bez przerwy... nawet notorycznych nieukw taki widok moe skoni do uniesie z powodu greckiej mitologii. A o greckim niebie opowiada nie sposb; jeli kto sdzi, e niebo wszdzie jest takie samo, niech si tam wybierze. I wreszcie mieszkaem przez dwa tygodnie w zupenie zwariowanym hotelu Los Flamingos w Acapulco. By on przyczepiony do stromych ska nad Pacyfikiem tak wysoko, e trzeba si byo dobrze wychyli z okna, eby o sto metrw niej dostrzec nik srebrn nitk linii brzegowej. Jak okiem sign, rozcigao si malachitowe, rozpalone niebo. I nie powiem, ebym si za czsto wychyla. Na poronitej glicyniami werandzie koysa si hamak, po szalonych murkach skakay jakie purpurowe gegki, pod popoudniow bryz szumiay palmy i drzewa migdaowe, przed oknem rosy cytryny i figi - nie wiem, czego jeszcze mona by oczekiwa od ycia, kiedy si jest na urlopie. A poza tym Meksykanie pijaj najdziwniejszy trunek wiata: cocktail z tequili, zwany Margerita. Przyrzdza si go w ten sposb, e brzeg wysokiej szklanki z cienkiego szka naley zwily limonem (nie cytryn, na Boga, lecz prawdziwym, gorzkim limonem), potem obficie posypa sol i natychmiast wstawi do zamraalnika w lodwce. Kiedy si to potem pije, a zby trzeszcz, ale w tym klimacie sl jest naprawd najlepsz przypraw do drinkw. Ulubione u nas soki owocowe, uchodzce za wytworny skadnik cocktaili, budz tam raczej zdziwienie: rozcieczony nimi alkohol sprawia mniej wicej takie samo wraenie, jak u nas sprawiby gotowany ziemniak dodany do winiowej nalewki na zasadzie frykasu. Magorzatka jest chyba drugim najlepszym cocktailem, jakiego dane mi byo poprbowa (pierwszym jest Krwawa Maka bd te indonezyjska Gwiazda Mrz Poudniowych, bo do tej pory nie mog si zdecydowa). A gdyby komu zwizek midzy werand, hamakiem i palmami z jednej strony a Magorzatk z drugiej wydawa si niejasny - spiesz wyjani, e usuna obsuga w Los Flamingos serwuje Margarit na pierwsze skinienie, a waciwie na sam myl, e warto by w tym upale odwiey gardo.

Te trzy hotele z widokiem na czyste niebo wspominam oczywicie z rozmarzeniem, jak wszystko, co nam si tak jako gupio skoczyo, nie wiadomo waciwie, dlaczego. Nie mog jednak powiedzie, eby to byy moje najwspanialsze wspomnienia albergologiczne; duo lepsze mam z rnych mrocznych gmaszysk, gdzie soce rzadko zaglda. Widocznie istnieje jaka subtelna granica midzy nadmiarem nieba i niedostatkiem nieba. Znw nie ma pewnoci, czy to si rzeczywicie odnosi tylko do hoteli. By moe jest to kwestia subtelnych proporcji, jak wszystko w naszym yciu. Marek Aureliusz dawno ju przestrzega przed przesytem, a Seneka przed niedostatkiem. Idmy dalej. Wrd dziwnych hoteli, w jakich przyszo mi pomieszka, s a cztery, ktre opatrzyem na swej licie wykrzyknikiem oraz pewnym tajnym znaczkiem, ktry oznacza mniej wicej tyle, e ten surowiec warto by kiedy przetworzy. Co te niniejszym czyni, bo inna okazja chyba si ju nie nadarzy. Pierwszy z tych hoteli to Zion w Hajfie, pod numerem 24 przy ulicy Ibn Sina. O samym hotelu mam stosunkowo niewiele do powiedzenia oprcz tego, e - drobnostka - stoi na stokach gry Karmel. Jego niezwyko, dla mnie przynajmniej, polegaa na przygodzie, jaka mnie spotkaa. Pewnego wieczoru zasiadem tam do kolacji, a kuchni narodu, ktry wymyli gsie pipki, czulent i karpia na sodko, zachwala raczej nie musz. Kiedy skoczyem ostatnie danie, zamwiem jeszcze wyborn kaw i signem po papierosa. W sekund rzucili si na mnie z trzech stron kelnerzy z przeraeniem w oczach, jak gdybym by komandosem Habasza. Bez sowa wyrwali mi papierosa z doni i czujnie przywarowali pod cianami na wypadek, gdybym mia zamiar powtrzy to bezecestwo. Pomylaem, e w sali restauracyjnej pali nie wolno - co kraj, to obyczaj - ale wobec gocia mona byo wyrazi ten zakaz w sposb mniej dramatyczny. Dopiem wic kaw i wyszedem do holu, eby zapali. Ale tu znw powtrzyo si to samo: kelner, pikolak w jarmuce i jaki wzburzony cywil znw si na mnie rzucili. Zirytowao mnie to troch - c to, hotel dla niepalcych? Wyszedem wic gwnym wejciem na ulic, eby si w spokoju zacign. Tym razem obezwadni mnie siwowosy portier. Mwi doskonale po niemiecku i wreszcie dowiedziaem si, o co chodzi. Podczas sabatu nie wolno pali tytoniu w miejscach publicznych. A to by akurat pitkowy wieczr. Jak pastwo sdz, co zrobiem? Wrciem do swego pokoju, gdzie oczywicie uprztnito ju wczeniej popielniczki oraz talerzyki. Ale w toalecie, jak za sztubackich czasw, mogem nagrzeszy do woli. Widocznie jednak w tym pobonym kraju istnieje bezporednia komunikacja z Niewymawialnym, bo kiedy w sobot rano zeszedem na niadanie, osaczyy mnie nieprzyjazne i pene potpienia spojrzenia personelu z innej zmiany. Nawet kucharz w biaej mycce wyjrza zgorszony z kuchni, cho przecie, grzesznik przebrzydy, powinien w sabat czyta Tor, a nie pichci jajeczka po wiedesku, ktre notabene nosz tam nazw jajek po wosku, a w Neapolu figuruj w karcie da jako alla polacca. Wyjaniem kelnerowi, zupenie nie proszony, e osobicie nie przestrzegam litery obu Zakonw, a w ogle pochodz z kraju, gdzie pojcie szabesgoim byo niegdy dobrze znane. Przecie jako giaur mgbym suy personelowi za doskonae alibi wobec Niewymawialnego: to przeze mnie musieli wykonywa rne czynnoci, cho w Ksigach jest wyranie to zabronione. Nic nie pomogo. Widocznie jestem zbyt mao biegy w talmudycznej wykadni Pisma. Kelner by lodowaty, jak przystoi bogobojnym wobec niewiernych, i uda nawet, e nie rozumie po angielsku. Akurat. Cay Zion, dosownie i w przenoni, yje z Amerykanw, a tu nagle w Hajfie nie znaj angielskiego.

Skoro si ju zgadao o Ziemi Obiecanej, to zapamitaem tam jeszcze jeden hotel, ale z zupenie innych powodw. By to malutki i bardzo skromny hotelik w samym centrum Jerozolimy. Niestety, zapomniaem jego nazwy, rachunek gdzie si zapodzia i cho chwilowo si w tamte strony nie wybieram, bardzo tego auj. Bd w rzemiole. Wtpi, czy potrafibym opisa widoki z okien tego hotelu. Cyprysy i tuje. Wskie, strome uliczki z brukiem nie naprawianym na pewno od tamtych czasw. Przysypane zocistym kurzem krzewy wawrzynu i ligustru. Powa pusta, na ktrej pobekuje stado beowych owiec, strzeonych przez pasterza w biaej szacie. Modzieniec na mule z gazk palmow w rku. Daleki zarys Bramy Mandelbauma i minaretw po jordaskiej stronie miasta, w gbokim tle brunatne gry Hebronu. Rzymskie ruiny ze szcztkami napisu w najpikniejszym pimie rodu ludzkiego, to znaczy w klasycznej antykwie z szerokimi szeryfami; tu obok resztki inskrypcji w pimie aramejskim. Rozpylona w powietrzu sodycz bezczasowoci, wyczuwalne niemal fizycznie tchnienie dwudziestu wiekw naszej wsplnej rdziemnomorskiej kultury. Tylko w takim krajobrazie mogy si zdarza cudy, i tylko tu, nad brzegami najwspanialszego morza kuli ziemskiej, moga si narodzi jedyna waciwie przyjazna czowiekowi cywilizacja. Rozmarzony historiozofi, pogodzony na chwil z Bibli i cezarami, zapragnem przespacerowa si o zmierzchu tymi samymi uliczkami, po ktrych moe... Kiedy jednak mijaem recepcj, korpulentna dama zza lady obrzucia mnie ostrym spojrzeniem i bez adnych wstpw zacza po polsku: - Pan si musisz szwenda do miasta o takiej porze? Pan mnie musisz budzi, kiedy pan bdziesz wraca nad ranem od arabskich kobiet? Pan wiesz, e ja mam cukrzyc i torebk ciow? Pan sobie wyobraasz, co ja przeszam w wojn? Taki rok na pana wrogi, jak mnie pan mczysz! Ludzie! Ludzie! Niech Bg skarze ten hotel! Niech z niego kamie na kamieniu nie pozostanie! Moje biedne serce ju pka, jak ja patrz na tych klientw! Co ja mwi! Ja nie patrz, ja pacz! I rzeczywicie. Szloch zacz targa szefow coraz dotkliwiej, wezbrany biust omota rytmicznie o lad. Obracaem niepewnie w rku klucz od pokoju, w kocu bknem, e och, nie, oczywicie, nie mam adnych pilnych interesw na miecie. Wrciem do swego pokoju. Przez szeroko otwarte okno znw napyna do mnie oszaamiajco bliska staroytno, spokj stuleci i rozgrzany, mocny jak narkotyk zapach pustynnego nieba. Jak na taki may kraj, dwie przygody hotelowe to nieza norma. Miaem jeszcze trzeci, w hotelu Yarden w Tel Avivie, ale bya tuzinkowa: skradziono mi kowbojski kapelusz, zreszt z mojej winy. Kiedy o tym opowiedziaem wacicielowi, zrewanowa mi si stylow anegdot. Ot gony i nieco mistycyzujcy poeta ydowski, Chaim Bialik, napisa kiedy, e nard ydowski znormalnieje dopiero wtedy, kiedy bdzie mia wasne prostytutki, wasnych policjantw i wasnych zodziei. Jako marzenie poety zicio si co do joty. Widocznie Niewymawialny wysuchuje jednak niektrych prb swego wiernego ludu. Pozycja nr 2 na mojej licie hotelowych niezwykoci to hotel, w ktrym nie sposb spa o adnej porze doby, jakkolwiek w klientach, przynajmniej o usposobieniu niej podpisanego, nie budzi to adnych sprzeciww. Myl tu o hotelu Oriente w Barcelonie. Jest to jedyny w ogle w caym tego sowa znaczeniu secesyjny budynek, w jakim miaem okazj mieszka. Dzi, kiedy byle eklektyczny rupie uchodzi za

secesyjne cacko, a niechlujnie odlana kratka z eliwa, ozdobiona tpym zakrtasem, wzbudza cmokania profanw - subtelnej szlachetnoci secesyjnych linii trzeba uwanie szuka, jak klejnotw w stosie byskotek. Oriente jest dzieem skoczenie doskonaym jako okaz stylu i a dziw, e dotd nie trafi do podrcznikw historii sztuki. Jeli nawet ustpuje miaoci ukw synnemu atelier Elwira w Monachium, ktre nam pokazuj na kadej reprodukcji, to w kadym razie wystarczy, aby si w tym gmachu porusza jak w muzeum. I nie jest to oczywicie kwestia przypadku. To wanie w Barcelonie Gaudi pozostawi po sobie Casa Mil z falist lini attyk (wicej ni horrendum z punktu widzenia kanonw sztuki budowlanej), a take ow obkan katedr Sagrada Familia o nieregularnym rzucie przyziemia i wieach poodchylanych o kilkanacie stopni od pionu. Cae miasto jest zreszt pene secesyjnych krat, szyldw, werand. Hotel Oriente, przyznaj, jest mniej fantazyjny w stylistyce ni najgoniejsze budowle epoki, lecz ma pewn zalet, ktrej nie maj goniejsze od niego i czsto przereklamowane zabytki: jest autentyczny w kadym calu, od acuszkw w WC po okucia zawiasw i od cudownie obych porczy po zote galony przy pluszowych kotarach. Cay wdzik la belle poque zosta tu zachowany nie na zasadzie skansenu, lecz w sposb cakowicie naturalny i prawdziwy. A gdyby pastwo zechcieli jeszcze zajrze do niewielkiego baru, popatrze na grawerowane szyby i gite zydle w ksztacie dbowych lici... Waciwie dopiero w takich budynkach zaczyna si naprawd rozumie, jak straszn krzywd wyrzdziy polskim miastom wojny i ich najblisza sojuszniczka - ludzka gupota. Hotel Oriente stoi przy bulwarze Ramblas de las Flores, ktry w tym nieprawdopodobnym miecie peni funkcj centralnego deptaku. Czym jest deptak w obyczajowoci hiszpaskiej, wyjania chyba nie musz. Ostatnio troch si to zmienia, ale do niedawna szanujca si dziewczyna moga przechadza si tylko po deptaku; tam nawizyway si wszystkie romanse, ciocie mogy poplotkowa, mamy - otaksowa rnych caballeros, tatusiowie - wymieni pogldy na polityk. Bya to jak gdyby perypatetyczna wersja greckiej agory i zapewne dlatego centralne bulwary miast kataloskich i andaluzyjskich s tak dugie i szerokie. Ramblas de las Flores nadaje si do ycia towarzyskiego i romantycznego jak aden inny. Wiem o tym dokadnie, gdy Kataloczycy rozpoczynaj ycie prywatne okoo godziny 21., wobec czego nie sposb w Gran Hotel Oriente (bo tak brzmi jego pena nazwa) zmruy oka mniej wicej do czwartej nad ranem. Wzorem matron w ssiednich domach, otwieraem okno od swego pokoju, ukadaem poduszk na parapecie i zachannie wygldaem na deptak. Kiedy ruch na deptaku zaczyna wreszcie sabn, pojawiali si zamiatacze, a zaraz potem nadjeday dziesitki czy moe setki wzkw, furgonetek, bryczek, ryksz motocyklowych. O pitej rozpoczyna si bowiem na bulwarze targ kwiatowy, a jest to jedno z tych nieopisywalnych widowisk, jakie potrafi urzdzi tylko narody rdziemnomorskie. Kt by szed wtedy spa! Kataloczycy s zakochani w kwiatach jak aden chyba inny nard; widywaem nawet obdartych ndzarzy, ktrzy za wysupane pesety kupowali bukiecik stokrotek. A ju mody czowiek z powanymi zamiarami dzie w dzie targa do domu swej wybranki cae tony kwiecia, nie zapominajc o fiokach dla najmodszej siostrzyczki, o wonnej micie dla babuni i okazaych mieczykach na biurko papy. Proponuj, aby na Ramblas de las Flores przywozi w kajdanach, pod siln eskort, tych naszych ogrodnikw od siedmiu boleci, ktrzy nam skundlili na zawsze jeden z najpikniejszych niegdy kwiatw, czyli godzik, ktry gdyby II Rzeczpospolita potrwaa jeszcze z dziesi lat - staby si niechybnie naszym kwiatem narodowym.

Pastwo si dziwi, e jestem taki srogi? Prosz wzi pod uwag, e w czasach mojego dziecistwa godzik by kwiatem wytwornym, niewiele ustpujcym ry, odznacza si wyjtkowo piknym zapachem i pojawia si w handlu w pitnastu chyba odmianach. Dzi, za przyczyn chciwych i tpych groszorobw, ktrzy pewno nie odrniaj lebiody od lukrecji, nadaje si ju tylko do jednego celu: aby go owija w celofan. I aby go podchmieleni panowie wrczali smego marca koleankom z pracy. Okropno, jedna okropno. Dlaczego waciwie w naszej tradycji kwiaty cigle jeszcze uchodz za luksus? Dlaczego pozwalamy, aby producenci mierzwy tpili nam uliczne kwiaciarki, judzili na wspaniay miesicznik Kwiaty (jeden z najlepiej redagowanych na wiecie) i zalewali nas, za sone zreszt pienidze, jakim zielskiem bez zapachu i wdziku? A przecie nadciga co jeszcze gorszego ni dzisiejszy godzik: epidemia gerbery. Jeli tak dalej pjdzie, eleganckim damom bdzie ju wkrtce mona wrczy tylko szczypiorek, eby ich nie obrazi bezguciem. Kto raz w yciu zobaczy kataloski targ kwiatowy, ten ju zawsze bdzie zgrzyta zbami na towar, jaki widujemy w naszych kwiaciarniach. Nie powiem, ebym si w Oriente wyspa do syta. W kadym innym miecie opucibym taki hotel po jednej dobie i jeszcze wyrazi swj pogld w recepcji. Ale nie tam. Barcelona jest takim miastem, e przybysz marzy o benzedrynie i najchtniej nie spaby w ogle, bo szkoda kadej minuty. Zdaje si, e mam skonno do naduywania przymiotnikw, tote chc pastwa zapewni, e tym razem panuj nad sowami: Barcelona ma bezapelacyjny nr 1 na mojej prywatnej licie dziesiciu najpikniejszych lub najbardziej fascynujcych miast wiata. Dobrze, niech bdzie, podaj j w caoci, ale bez adnych komentarzy. 1. Barcelona. 2. Neapol. 3. San Francisco. 4. Hajdarabad (indyjski). 5. Leningrad (ale tylko wczesn jesieni). 6. Corpus Christi (w Teksasie). 7. Monachium. 8. Praga. 9. Stambu. 10. Guanajuato (w Meksyku). O nastpne miejsca lub o przebicie si do pierwszej dziesitki wspzawodnicz take: Utrecht, Krakw, Koblencja, Kyoto, Tbilisi, Cuernavaca, Rzym, Jerozolima, miasto Meksyk, miasto Quebec, Nowy Orlean, Bangkok oraz ewentualnie hiszpaska Cordoba, balijski Denpasar i arabski Londyn. Mwi tylko o miastach i krajach, w ktrych byem, czyli e lista jest bardzo daleka od kompletnoci, a tym bardziej od jakiegokolwiek obiektywizmu. Cig dalszy, miejmy nadziej, nastpi. Pozycja nr 3 na mojej licie dziwactw hotelowych (tych dygresji popeniam tyle, e pastwo pewno ju zdyli zapomnie, o czym ta ballada) to pikny i okazay niegdy, lecz dzi ju mocno zaniedbany hotel Marques del Valle w meksykaskim miecie Oaxaca. Jest to, jeli dobrze wiem, autentyczny paac jakiego hiszpaskiego wielkorzdcy, zbudowany tu midzy barokiem i klasycyzmem i dlatego zapewne odrobin pomylony : funkcje estetyczne budowli zupenie si panu architektowi popltay z uytkowymi. Wewntrzny podjazd dla powozw, przerobiony dzi na recepcj, wyglda z grubsza jak parowozownia w Ostrowiu Wielkopolskim, natomiast niektre pokoiki przywodz na myl tzw. kawalerk z ciemn kuchni w budownictwie oszczdnociowym. Ale nawet nie o to chodzi. Marques del Valle stoi o jakie 50 metrw od wspaniaej barokowej katedry. Ma ona oczywicie wie, a na tej wiey dzwon. Ale jaki! Rne si dzwony syszy, lecz co takiego mona waciwie usysze tylko raz w yciu. Chyba e si w Oaxace mieszka przez cae ycie. Kade uderzenie serca dzwonu o srebrn cian wytwarza nie tylko obezwadniajcy huk poza granic blu, lecz rwnie jakie wibracje, ultradwiki i infradwiki, od ktrych krew gotuje si w yach, a mzg zamienia si we flaczki z parmezanem. Co wicej, gwatowne skoki cinienia sprawiaj, e minie ulegaj kompletnemu rozlunieniu i po prostu nie mona ruszy nog.

Miejscowe wadze kocielne musz mie oryginalne wyobraenie o sposobie spdzania nocy przez ludno, poniewa od smej rano do pnocy dzwon bije co dwie godziny, natomiast po pnocy ju co godzin, co uniemoliwia zdrzemnicie si choby na kwadrans, gdy samo dochodzenie do siebie po kadym uderzeniu zajmuje z p godziny. Nie mam pojcia, czym to objani. W synnym pastwie jezuickim w Paragwaju rwnie uywano dzwonu, aby wezwa nieszczsnych tubylcw do rwnoczesnego rozpoczynania czynnoci o charakterze prokreacyjnym, ale potem ju nikt nie dzwoni, e koniec, i mona byo troch pospa. Rozumiem, e szef diecezji nie zamierza si zamartwia o dobry sen jakich tam przybdw, wrd ktrych i tak wikszo stanowi jankesi, a tym kady Meksykanin podzwoniby 24 godziny na dob. Jednake katedr zbudowano mniej wicej w tym samym okresie, co i paac wielkorzdcy. Musia to by czowiek o wyjtkowo skomplikowanych upodobaniach lub po prostu guchy jak pie. aden normalny czowiek nie wytrzymaby tego dzwonienia duej ni przez dwie doby. Nawiasem mwic, miniatur tej sytuacji mamy rwnie u siebie w kraju, oczywicie na duo mniejsz skal. Niewielki koci w Sopocie, stojcy niemal naprzeciw Grand Hotelu, te dzwoni o szstej rano na Anio Paski. I to ostro. Mniejsza o dewizowych pasibrzuchw, od tego jest Orbis, ale zastanawia innie, czy dzwonnik nigdy nie pomyla o niewyspanych, zmczonych mieszkacach okolicznych domw, ktrzy mogliby pospa jeszcze z p godziny duej, z oczywistym poytkiem dla siebie i najbliszych. I wreszcie czwarta pozycja na mojej licie dziwactw: motel Bayshore w mao znanej, lecz zupenie niezwykej miejscowoci Corpus Christi w poudniowym Teksasie. Dzi jest to spore miasto o 204 tysicach mieszkacw, lecz z pocztkiem lat dwudziestych, kiedy zdobywao sw saw, liczyo nie wicej ni 4 tysice osb, wrd ktrych, powiedzmy, 3850 musiaa stanowi suba domowa, ogrodnicy, krawcowe, kierowcy itp. Ciekawe, e rdmiecie tego miasta skadao si do niedawna z jednej tylko, do ospaej ulicy, i to ze zdumiewajco ma, jak na amerykaskie warunki, iloci sklepw czy raczej sklepikw. Bya to zawsze, od czasw kolonizacji hiszpaskiej poczwszy, maleka osada pord prerii. Dopiero w dobie triumfalnego pochodu kina niemego agenci reklamowi najsynniejszych gwiazd upatrzyli sobie Corpus Christi na rezydencje letnie swych klientek. To wanie tu miaa sw superluksusow dacz Pola Negri. Nie podejmuj si opisywa monstrualnoci tych rezydencji. Jest tam bujajcy si pot w stylu ogrodw Semiramidy: midzy doryckimi kolumnami z marmuru wisz na rcznie kutych acuchach z brzu marmurowe czasze z chiskimi drzewkami szczcia i karowatym wierkiem. Jest paac z pseudoromaskim portalem, elbetowym tarasem, pseudobarokow absyd i pseudogotyck wie dumania. Jest egzotyczny park z altan z pozacanych prtw, ozdobiony krysztaowym wazonem o wysokoci jednego pitra. Kumulacja sklepikarsko-plutokratycznych wyobrae o ostatecznym luksusie siga tu granicy surrealistycznej groteski (jeden Steinberg umie rysowa takie budowle), a nagromadzenie ohydy i totalnego, konsekwentnego bezgucia przewysza jeszcze rezydencj krla rumuskiego w Sinaia i przeradza si po prostu w wielko. Nawet synny paac starego Hearsta w San Simeon, cytowany w podrcznikach historii architektury jako dno waciwie nieprzekraczalne, wydaje si tu chwilami budowl pen umiaru jako wiadectwo epoki. Spacer wok tych rezydencji, dobrze zreszt strzeonych i na og starannie poukrywanych za gstym ywopotem, przyprawia najpierw o niepowstrzymany miech, potem o zdumienie, a w kocu

o refleksje, ktre dawniej nosiy nazw pukania si w czoo, ostatnio za zostay przechrzczone na krytyczn internalizacj dozna. Zdaje si, e aden cezar i aden faraon nie wznieli sobie niczego rwnie okazaego, jeli porwna koszty budowy z pozycj spoeczn inwestora. Motel Bayshore nie wyrnia si w ogle niczym i wyglda tak samo jak przewaajca wikszo amerykaskich moteli redniej klasy: solex i aluminium, wygodne, lecz pozbawione ozdbek pokoje, porzdne prysznice, funkcjonalna jadalnia. Wystarczy jednak wyj na kamienne molo, wrzynajce si w szar, rozgrzan wod Zatoki Meksykaskiej, po ktrym to molu uganiaj si z chrzstem miliony malekich brunatnych krabw - aby dostrzec, e motel jest tu ciaem obcym. Przed kilkunastu laty zbudowano go na terenie wydzielonym z jakiej olniewajcej rezydencji. Nieco dalej wisz jeszcze wymylne lampiony z brzu, nudz si jakie marmurowe nimfy. W gbi, zasonity rzdem cyprysw i opuncji, przewituje paac, z ktrego ju uszczy si tynk. Nie wiem, kto tu mg mieszka Theda Bara? Lilian Gish? Asta Nielsen? Nie ulega wtpliwoci, e teren pod motel zosta sprzedany z koniecznoci. Atmosfera jest tu mniej wicej taka, jak na Bulwarze Zachodzcego Soca w Hollywood, tyle e jeszcze bardziej aosna. Hollywood mimo wszystko pozosta stolic amerykaskiego kina - Corpus Christi zbankrutowao, zanim zdoao obrosn w legend. Miaa to by filia raju niedostpna dla zwykych miertelnikw, przymiewajca przepychem najwspanialsze rezydencje giedziarzy i baronw przemysu, ale dopki nie sprowadziy si tu wielkie koncerny elektroniczne, Corpus Christi byo nudn prowincjonaln dziur, ktrej jedyn atrakcj byy starzejce si gwiazdy niemego filmu, pene patologicznej antropofobii, pogrone w rozpamitywaniu swych wszechwiatowych triumfw i do tego stopnia nienawidzce swych modszych koleanek z gadanki, czyli filmu dwikowego, e jeszcze w roku 1934 nie byo tu ani jednego kina, eby suba domowa, kierowcy i stranicy nie zagustowali przypadkiem w nowych idolach. Trudno w tym motelu usn, kiedy si pomyli, jak straszliw si moe by ludzka potrzeba bajek, zudze i mitw. Tote cz nocy przesiedziaem na molo, suchajc mruczenia zatoki i chrzszczenia krabw. Od oceanu wia sony, gorcy wiatr; egzotyczne, niepodobne do niczego drzewa w parku przybieray chwilami ksztat widm o ludzkiej postaci. Potem wzeszed niady, spocony ksiyc. Wanie wtedy w ssiednim paacu, o ktrym sdziem, e jest opustoszay, zapono na pitrze wiato i rozleg si skrzyp rozeschnitych drzwi. Prawdopodobnie zdetronizowana bogini wysza na poobtukiwany taras, aby obj nienawistnym wzrokiem okolic, ktra przed pwieczem stanowia jej prywatn, niepodzieln wasno, wraz z horyzontem, molem i ksiycem. A teraz w motelu, stojcym przecie na jej wasnym terytorium, pi jacy ludzie, ktrzy nigdy nie widzieli jej niezapomnianych rl, a moe nie znaj jej nazwiska. Zamykam ten rozdzia nastpn, bardzo wan zasad racjonalnej albergologii: nie naley si niczemu dziwi. W obcych hotelach, miastach i krajach zawsze zetkniemy si z czym, co nas zdumieje lub zaskoczy. Bdmy pogodnie przygotowani na wszystkie niespodzianki i akceptujmy je z gry, nawet za cen pewnych wyrzecze, jako przejaw nieskoczonej rnorodnoci wiata. Kogo nie sta na tak postaw, niechaj lepiej woy mikkie papucie i zasidzie przed telewizorem.

Rozdzia IX. Ex Oriente

Teraz byaby moe pora poopowiada troch o hotelach poudniowo-wschodniej Azji. Wasajc si niegdy przez wiele miesicy pod spodem globusa zawarem z nim bliskie i na og serdeczne kontakty, pogbiane pniej w cigu wielu nastpnych wizyt. Co prawda moje opowieci pochodz w wikszoci sprzed lat kilkunastu, a czas jednak leci i ycie hotelowe si zmienia nawet w poudniowej Azji, gdzie wszystko, oprcz liczby ludnoci, zmienia si do powoli. Ufam wszake, i wiadectwo czowieka, ktry w swoim czasie by wytrwale obgryzany przez moskity, walczy mnie ze skolopendrami, jad z jednej miski z siedemnastoosobow rodzin waciciela hotelu, a take strca z pordzewiaego obrzea teje miski aroczne, przezroczyste jaszczurki - ot ufam, e takie opowieci mimo wszystko mog by bardziej zajmujce ni memuary wytwornych globtroterw, ktrzy po jednej dobie spdzonej w tamtejszych Hiltonach zanudzaj nas wspomnieniami, e byo okropnie gorco. W Skierniewicach te bywa gorco. Ale taniej wychodzi, kiedy si to opowiada znajomym przy piwie.

Zacznijmy moe od tego, e w tamtych stronach hotel niekoniecznie oznacza t sam instytucj socjalno-usugow, co w Europie lub Ameryce Pnocnej. Oczywicie nie brak dzi w Azji hoteli na tzw. najwyszym poziomie wiatowym. S one tak doskonae, e a si niedobrze robi. Jak choby Ashoka w Delhi czy bombajski Tad Mahal, ktre z powodzeniem mogyby sta w Pittsburgu czy w innym Vancouverze. S to na og budowle tak bezwzgldnie midzynarodowe, e rankiem klienci musz siga do kieszonkowych kalendarzykw, aby sobie przypomnie, co to za miasto i jaki kraj. Pewien mj kolega przylecia kiedy ciupasem z Nowego Jorku do Bombaju, przespa noc lub dzie (przy dziesiciogodzinnej rnicy czasu trudno to odrni), a kiedy wczy telewizor, zdziwi si, skd w amerykaskiej telewizji taka masa Hindusw. Pewno zmyla, ale stylowo. Jedyna rnica polega na tzw. elemencie narodowym w architekturze, ktrego uroda jest mniej wicej taka sama, jak wdzik detali polskiego renesansu na dachach warszawskiego Paacu Kultury, oraz na lokalnych atrakcjach wizualnych. W Delhi polegaj one na tym, e przed hotelem Ashoka stoi dyurny so w podartym, brokatowym czapraku, bezustannie zreszt oblegany przez roznamitnione turystki amerykaskie, ktre przecie nie zaliczyyby Indii, gdyby sobie nie przywiozy zdjcia na soniu. Niewielka to wszake atrakcja dla kogo, kto - jak niej podpisany - cwaowa na prawdziwym soniu roboczym przez ostpy cejloskiej dungli. Nie wiedziaem wprawdzie wwczas, po co mi takie przygody i miaem troch niejasne poczucie, e si po prostu wygupiam, gdy so rzuca pasaerem a do blu zbw (liczc od dou). Ale dzi ju wiem. Po zaprawie na narowistym soniu zupenie inaczej si jedzi fiatem 126p. Dlatego skrelam rne tam azjatyckie Hiltony i Continentale: s moe czyste i wygodne, ale zupenie pozbawione duszy. Kto by koniecznie chcia zobaczy, jak to wyglda, niech sobie posiedzi z kwadrans w hallu hotelu Forum lub, jeli to ju koniecznie musi by za granic, w hallu budapeszteskiego hotelu Duna Intercontinental. Prosz mi wierzy, e i tak wszdzie wida gwnie amerykaskie turystki z ogrdkami warzywnymi na gowie. Najciekawsz natomiast osobliwoci tej czci wiata byy gigantyczne hotele z epoki kolonialnej, pochodzce niemal bez wyjtku z koca XIX wieku oraz wzorowane na budowlach Londynu i Utrechtu. Byo co oglda, oj, byo. To wanie w takich hotelach stawali najbardziej bezlitoni krwiopijcy-kolonizatorzy, zanim upadek kolonializmu i postpujca ruina uczyniy te przybytki dostpnymi dla wschodnioeuropejskich podrnikw z delegacjami subowymi w kieszeni. W swoim czasie, kiedy stolik-nerka na niklowych nkach uchodzi u nas za najostatniejszy wrzask nowoczesnoci, wybrzydzaem troch na te landary. e mosine kinkiety s ohydne - tak dosownie napisaem w jakim reportau, a trudno uwierzy. Pewno dlatego, e nie widziaem jeszcze krajowych wiecznikw z jelenich poroy ani kinkietw ze wzdtych, spotworniaych rur, spawanych po pijanemu przez le wyuczonego zbrojarza. e pewien sedes w amorki jest starowiecki. e holenderskie kafle w azienkach szarzej. I tak dalej, a wstyd cytowa. Nic tak bezlitonie nie ogupia czowieka, jak nowoczesno. Teraz, oczywicie poniewczasie, zupenie mi przeszo. Z radoci zamieni warszawskie Forum na kade z owych przewiewnych, poczciwych gmaszysk, w ktrych udao mi si troch poy. Znam ich sporo i kiedy teraz grzebi w starych notatkach i rachunkach, nie zauwaam wcale, ebym mia jakie luki w pamici. Great Eastern w Kalkucie. Oranje w Surabai. Grand w Makasarze. Connemara w Madrasie. Shilton w Bangalurze. Mascot w Trivandrum. Ritz w Hajdarabadzie (nic

wsplnego z Csarem Ritzem!). No i przede wszystkim Galle Face w Colombo. Aha, i jeszcze jeden z tej serii, cho ju poza Azj: National w Kairze. Kady z azjatyckich hoteli z czym mi si jednak kojarzy, i to niezalenie od tropikalnego klimatu, Krzya Poudnia i innych osobliwoci, na ktre zawsze bywamy czuli. Pamitam doskonale wygld wasnego pokoju w kadym z nich, widok z okna, szczegy klatki schodowej, ogrdki i westybule. To jednak nie o kadym hotelu da si powiedzie. Na przykad nie pamitam ju nic, ale to zupenie nic, z jakiego bardzo wykwintnego hotelu w Bad Godesberg, ani z locum noszcego przepikn nazw Posada Vista Bella i mieszczcego si w Morelii, w meksykaskim stanie Michoacan. Tylko stare rachunki informuj, e mieszkaem kiedy w takich hotelach, jak Clark w Los Angeles, Hansa w Hamburgu, Inglaterra w Valladolid, Mainzer Hof w Moguncji, Principado w Oviedo, Presidential w Waszyngtonie, Carlton we Frankfurcie nad Menem, Pick-Roosevelt w Pittsburgh.. e, za dugo by cign t list. Widocznie nie miay w sobie duszy czy przynajmniej tyle indywidualnoci, eby zdoay utkwi w pamici. Pozwol sobie raz jeszcze przywoa pierwsze zdanie niniejszej ballady i zapyta, czy nie mam racji. Natomiast wszystkie niemal hotele azjatyckie zapamituje si doskonale. Moe dlatego, e wykazuj zadziwiajco wiele wsplnych cech, bez wzgldu na miejscowo, w ktrej je postawiono. Przypomn, e budownictwo hotelowe wykadali wwczas na wydziaach architektury ludzie z wyobrani, nie nawykli do skpstwa, znajcy upodobania potencjalnych klientw, a take doskonale obznajmieni ze straszliwym klimatem tych okolic globu. A wic tak: ogromne sypialnie, po co najmniej 40 metrw kwadratowych kada. Rozlegle pokoje kpielowe, gdzie mgby si in corpore kpa cay harem wielkiego wezyra, a kurki przy hydrantach nad wann s tak potne, e wymagaj asysty pokojowego przy ich uruchamianiu. Obszerne werandy, penice funkcj dodatkowej jadalni, z reguy oddzielone aurowym przepierzeniem od spacerowych krugankw. Sale restauracyjne na parterze, przypominajce tatersal, opatrzone w wirujce u sufitu wiatraki, zazwyczaj te wyposaone w przewiewne, wygodne krzesa wyplatane z trzciny lub gazek tamaryszku. No i wszdzie, bez adnego wyjtku, wisz tak samo podarte moskitiery. Nie wiem, jak to si dzieje, ale nigdy jeszcze nie udao mi si zobaczy kompletnie szczelnej moskitiery. Zawsze przez jak ukryt dziurk wlatyway te przeklte bydlta, o ktrych mog otwarcie powiedzie, e s najbardziej niefortunnym pomysem mamy Natury. Nie chciabym tu popada w tzw. zalewajki podrnicze, zreszt mam dla insektw wiele wyrozumiaoci, bo fatalnie si odywiaj, prosz mi jednak wierzy, e moskity s naprawd nie do zniesienia. Ale poza tym... bogowie, c to byo za ycie! O sidmej rano boy nakrywa czystym obrusem stolik na werandzie, przynosi ksztatne dzbanuszki, cyzelowane tacki, wdziczne koszyczki z alpaki i niesychane iloci sokw owocowych. W tym czasie pokojowy wytukiwa w sypialni insekty, spukiwa karaluchy i stonogi w azience oraz wietrzy moskitier. W Trivandrum stawiano na stoliku wieo zerwany kwiat bougainville, natomiast hotel Oranje w Surabai ofiarowywa gociom caego ananasa z odyg. Jedzenie byo oczywicie po angielsku niejadalne (przypominam, e wyspiarze wytwarzaj najpotworniejsz jajecznic wiata, a ich ulubiony przysmak, czyli wieprzowina w sodkim sosie mitowym z rodzynkami zasuguje tylko na to, aby j lekarze przepisywali jako silny rodek wymiotny), ale kto by tam w takim entourage'u mia ochot na panie. Ot, skubno si tego i owego, popio sokiem - i wszystko. Dla kogo, kto jeszcze cakiem niedawno paaszowa na blaszanym talerzu kapuniak bez omasty, a u pocztkw kariery zawodowej jada w Polonii tene kapuniak, tyle e na

porcelanie - wszystko to jako ywo przypominao obrazy kinematograficzne, ogldane niegdy z zapartym tchem w kinie Roxy, Wolska 14. Lepiej byo teraz patrze ni je, zwaszcza e upa apetytu nie dodaje. O pitej ta sama ceremonia: afternoon tea. Czyli popoudniowa herbata, cudowna pod wzgldem aromatu, lecz zbetana, niestety, jakim cuchncym, chyba kozim mlekiem. Pewnego razu sprbowaem si uchyli od tego obyczaju i powiedziaem boyowi, eby nie nakrywa stolika na werandzie. Spowodowao to tak konsternacj, e zjawi si sam szef recepcji z zapytaniem o zdrowie, a potem pouczy mnie surowo, e nie przetrzymam tropikw, jeli nie bd przestrzega popoudniowej sjesty. O sidmej trzydzieci wieczorem boy nieodmiennie pyta, czy ma przynie z wypoyczalni biay smoking. Pierwszym razem parsknem miechem. Drugim razem odburknem, eby mi nie zawraca gowy. Nic nie pomogo. Na kad moj odmow reagowa tajemniczym umiechem ludzi Orientu; nauczono go widocznie, e biali sahibowie miewaj rne kaprysy, w tym i tak niepojte, jak odmowa woenia biaego smokingu. Bez pytania przynosi mi wtedy zimne piwo Tuborg, widocznie dla uspokojenia steranych nerww. Nie powiem, ebym ywi szczegln wrogo do takich akurat przeytkw kolonializmu. W kategorii wielkich dziewitnastowiecznych hoteli azjatyckich prym w moich wspomnieniach dziery Galle Face w Colombo, najwikszy hotel, jaki w yciu widziaem, bo nie miaem dotychczas okazji przyjrze si moskiewskiej Rossiji. Przypuszczam, e budynek Galle Face musia mie okoo kilometra dugoci i chyba z osiemnacie skrzyde, rozczapierzonych we wszystkie moliwe strony. Bya to budowla tak piekielnie skomplikowana, e ktrego wieczoru, idc w odwiedziny do znajomych Polakw, mieszkajcych w tym samym hotelu, najzwyczajniej zabdziem, jak w dzikim borze, w nie koczcej si pltaninie korytarzy, werand, schodw, pergoli, krugankw, altan i wewntrznych ogrdkw. Przy czym, jak zawsze w takich wypadkach, zapomniaem numer wasnego pokoju oraz klucza od tego pokoju. Gupia sprawa: spyta przyczajonego w kcie Tamila, gdzie ja mieszkam? Pj do recepcji i narazi si na chralny miech tumu boyw, bagaowych i portierw? W kocu wydostaem si jako na brzeg Oceanu Indyjskiego, gdy Galle Face ma wasn pla, chyba najpikniejsz, jak widziaem, i z desperacji, e wizyta u rodakw nie dosza do skutku w rezultacie niewybaczalnego gapiostwa, postanowiem zay kpieli, cho by to dzie 1 grudnia i wanie dochodzia pnoc. Musz tu doda, e z hotelem Galle Face kojarzy mi si rwnie jedno z najmilszych i najwaniejszych wspomnie caego ycia. Colombo byo pierwszym w ogle miastem penego tropiku, jakie odwiedziem, tote pierwsze dwie doby miaem do cikie. Trzeciego dnia przyszed kryzys: straciem ju nie tylko apetyt, ale bodaj ochot do ycia. W restauracji hotelowej zasiadem w poudnie do lunchu, bo tak mi dyktowa rozsdek, ale jedzenie, wyjtkowo zreszt niesmaczne, stawao mi w gardle. Pot ciek mi na talerz, sczy si z nogawek na podog, cieka z rkaww koszuli. Zauwayli to siedzcy przy ssiednim stoliku dwaj mocno ju leciwi Anglicy. Wbrew swym najwitszym zwyczajom raz po raz spogldali w moj stron. W kocu jeden z nich wsta, podszed do mojego stolika i powiedzia: - Mody czowieku, czy mog si do pana na chwil przysi? Widz, e jest pan po raz pierwszy w tropiku. Ja tu spdziem prawie cae ycie, wic doskonale pana rozumiem. Ale jeli wolno, dam panu dwie rady, ktre pomog panu przey. Proponuj, aby je pan zaraz wyprbowa. Pierwsza brzmi tak, e powinien pan koniecznie si zmusi, aby do kadego posiku, nawet w ubogiej

restauracji, wkada krawat. To nieprzyjemne, istotnie, ale w ten sposb wygrywa pan walk z wasn saboci: jest to face-saving device, sztuczka dla uratowania twarzy. Druga rada jest taka, e najpniej o dziewitej rano powinien pan wychyli pierwsz szklaneczk dobrej whisky. Oczywicie, grozi panu popadnicie w nawyk, ale wszystko zaley jednak od umiaru. Inaczej tropik za miesic uczyni z pana zmit szmat. Nie wiedziaem, co odpowiedzie na takie dictum. Krawat! W klimacie, w ktrym nawet rozpita do pasa koszula parzy jak rozarzona blacha! A co do whisky, to uwaaem j wwczas - no, grzech modoci po prostu - za gorzkie, zamraczajce wistwo, niegodne nawet tego, aby je wymienia jednym tchem na przykad z nasz Wyborow. Nastpnego ranka, po kolejnej nie przespanej nocy, zrozumiaem jednak, e stary Anglik mia racj. Zamwiem do niadania whisky, co zostao przez kelnera przyjte z penym zrozumieniem, i tu przed lunchem, szamoczc si sam ze sob, zawizaem na szyi krawat. I co pastwo powiedz pomogo! Wielomiesiczny pobyt w tropiku nie uczyni ze mnie zmitej szmaty, a i dotd jako sobie radz. Dlaczego nazywam to wspomnienie najmilszym? C, krawat nosz tylko od czasu do czasu, podczas gdy whisky staram si zawsze mie na podordziu. Oczywicie pamitajc o niezbdnym umiarze, zalecanym przez mojego mdrego nauczyciela, ktremu niniejszym po dwudziestu prawie latach skadam serdeczne podzikowanie. Pastwo pytaj, czy ten stan rzeczy nie ma wpywu na trzewo ocen? Nie wiem. Do niczego takiego si nie zobowizywaem. Zreszt w moim metir duo waniejsza jest cierpliwo, a pod tym wzgldem nie mam sobie nic specjalnego do wyrzucenia. Poyjemy, zobaczymy. A na razie proponuj Jasia Wdrowniczka, koniecznie z czarn kartk. Zamierzaem tu jeszcze opowiedzie o kairskim hotelu National, ktry do zudzenia przypomina stylem wielkie hotele azjatyckie, myl jednak, e nie bd pastwa zanudza. Na kairskich bazarach od kilku lat mwi si wycznie po polsku, Muski ozdobiono podobno transparentem Polak potrafi, PRL uchodzi nad Nilem za wszechwiatowe supermocarstwo w produkcji elazek elektrycznych, wic c ja tu bd gldzi; pierwsza lepsza handlara zna Kair lepiej ode mnie, moe z wyjtkiem Zamaleku, skd policja przepdza domokrcw i prostytutki. Wspomn wic tylko dla porzdku, e w roku 1956 byem korespondentem wojennym po egipskiej stronie frontu. National suy wwczas nie za handlarsk melin, lecz za kwater gwn midzynarodowego korpusu prasowego, bo Hiltona jeszcze w Kairze nie byo. Szczerze mwic, wieczorami kwatera miecia si raczej w hotelowym kabarecie Perroquet, gdzie po raz pierwszy ogldaem wwczas taniec brzucha. Moja wiedza o choreografii jest raczej skromna, eby nie rzec, e adna, natomiast na brzuchach znam si wystarczajco dobrze, aby stanowczo stwierdzi, e to nie byo to. Pewnego wieczoru... Ach, prawda, miaem przecie nie mnoy ju takich opowiastek. Niech pastwo popytaj wrd orbisowiczw, co si tam teraz dzieje. Jeli w kabarecie Perroquet taca brzucha nie wykonuje jeszcze Jadzia P. lub Krzycha Z., to z pewnoci nastpi to za miesic lub rok. Kompletny podbj rynku egipskiego, we wszystkich jego formach, jest ju dla naszych tylko kwesti czasu. Wrmy wic do Azji, gdy nie chciabym pozostawi pastwa pod wraeniem, jakoby hotele azjatyckie byy dla podrnego jednym pasmem rozkoszy. Ale skd! Dopiero kiedy si opuci

ucywilizowane metropolie, zaczyna si prawdziwa przygoda hotelowa na 24 fajerki. Zaliczyem tych przygd sporo i sam nie wiem, od czego tu zacz. Przez 10 dni mieszkaem kiedy - tak to chyba trzeba nazwa, mimo wszystko, w braku lepszego czasownika - w pewnym losmenie na wyspie Ambon, w miecie Ambon, nad zatok Ambon. Jest to stolica Wysp Korzennych, czyli Molukw. (Zwracam uwag, e bywaem na Molukach na dugo przedtem, zanim w Holandii wybucha rewolta lokai, czyli ruch wyzwoleczy terrorystw molukaskich, ktrzy przy pomocy porywania dzieci szkolnych zaczli walczy o swe urojone prawa). Losmen to mniej wicej tyle co pensjonat, cho faktem jest, e rnio si to troch od wiedeskiej Pension Schneider czy hamburskiej Pension Pseldorf, gdzie te kiedy troch po rezydowaem. Izba, w ktrej sypiaem, miaa ciany z do niedbale powizanych mat palmowych, klepisko zamiast podogi (co wieczr spdzaem p godziny na wyrywaniu kiekujcych pdw bambusa; gdybym tego nie zrobi, wkrtce przypominabym fakira) oraz sufit z pprzezroczystej tkaniny jutowej. Sprztu nie byo ani jednego, co wprowadzao do izby atmosfer jasnej funkcjonalnoci i ulubionej ostatnio prostoty. Na klepisko rzucono mi wizk somy ryowej, postawiono pordzewia misk i lamp naftow, za ktr dzi zebrabym ciki grosz w Desie. P biedy ze som; miaem wwczas o 19 lat mniej i mimo e dba somy ryowej nie s wcale mniej ostre od szpilek, jako tam spaem. Gorzej byo z przyrod oywion. Kiedy budziem si o wicie, wok legowiska pitrzy si gruby na centymetr mur zdechych stong, kleszczy, parecznikw, ciem, pajkw, ukw, larw i rnych innych chrobotkw. Wieczorem wysypywaem wok legowiska grub warstw DDT i std ta rze nad ranem. Kiedy gospodyni, od dwudziestu lat chodzca w nieustannej dy, zmiataa to wszystko z klepiska, starczao na dwie pene mietniczki. Fajnie byo. A urzdzenia sanitarne opisaem ju gdzie indziej, wic nie bd si powtarza. Czego takiego nie widziaem nawet w krajach, ktre - jak by to powiedzie - nie syn z porzdnej kanalizacji. W komrce, do ktrej zanosiem sw misk w celu m.in. odbycia ablucji, czyha na smaczne kski obleny szczur, z sufitu spaday jadowite skolopendry vulgo pareczniki, a szczeglnie utkwi mi w pamici jaki monstrualny limak, jak z rysunkw Daniela Mroza - tak wielki, e go chyba Kafka wymyli. A pewnego dnia spostrzegem, e u sufitu wisi rwnie duy, czarny worek. By to najwikszy nietoperz wiata, zwany latajcym psem. Niechaj pastwo nie sdz, e to tylko mnie tak si fatalnie wiodo. Mj sympatyczny czytelnik, pan Mikoaj T., ktry kawa ycia spdzi w tamtych stronach, opowiada w licie jeszcze gorsze rzeczy, te gwnie z Indonezji. W Medanie nie mg wej do wasnego pokoju, poniewa drzwi od wewntrz zabarykadowa jaki zdroony wdrowiec. Przeniesiono wic pana Mikoaja do ssiedniego losmenu, gdzie drzwi nie byo w ogle, tylko siatka, przed ktr dniem i noc gromadzili si gapie, aby popatrze, jak te to Europejczyk czyci zby i ukada si do snu. Mnie zreszt owi zaciekli gapie w Azji i w krajach arabskich te dopiekli do ywego. I to wcale nie mae dzieci, ktre na caym wiecie s utrapieniem cudzoziemcw, lecz doroli ludzie, ktrzy potrafili np. przez dwie godziny sta bez sowa pod moim oknem, przypatruj si, jak pisz, czytam lub zapalam papierosa. W Makasarze jeden z nich wdrapa si nawet na parapet azienki, eby nasyci oko widokiem mojej skromnej osoby w trakcie golenia. O tym, e zada potem paczki yletek w prezencie, nie warto wspomina. Bywa z reguy gorzej. W Madrasie zadano ode mnie koszuli, w

Luksorze - butw, w Kuala Lumpur - walizki, w Karaczi - zapalniczki. A proby te w adnym razie nie pochodziy od ndzarzy. Ciekawe, e nigdy si z tym nie zetknem wrd meksykaskich Indian; nawet najbiedniejsi wrd nich s peni prawdziwie krlewskiej dumy i godnoci. Poudniowoazjatycki losmen jest w ogle instytucj dla ryzykantw, i to raczej modych wiekiem. O przygodach, jakie tam spotykaj Europejczykw, czytywaem w dziecistwie z wypiekami na twarzy, musz jednak przyzna, e koo trzydziestki przygody tego rodzaju zaczynaj potnie nuy. Skolopendry skolopendrami, ale marzy si jednak o wygodnym eczku, czystej pocieli i lampce przy wezgowiu. Ani jeden z losmenw, w ktrych zdarzyo mi si zatrzyma, nie mia adnych urzdze obliczonych specjalnie na uytek goci. Przedsibiorczy waciciel stawia po prostu cztery nie ociosane pnie palmowe, kobiety splataj mat na ciany, dzieci bosymi nogami ubijaj klepisko - i dodatkowy pokj gotw. W ten sposb mona bez kopotu rozwiza wszelkie problemy mieszkaniowe i hotelarskie. Go, ktry takie pomieszczenie uwaa za zbyt skromne, budzi raczej wesoe zdziwienie ni irytacj: a czeg jeszcze mona oczekiwa? Jest to metoda niezmiennie skuteczna, nie tylko w indonezyjskich losmenach. Go wciga si stopniowo w rytm miejscowego ycia, niepostrzeenie wrasta w rodzin i ju po kilku dniach jest traktowany jak domownik, bez adnych tam specjalnych przywilejw. Dowiadczyem tego na wasnej skrze. U pana Lawallaty, waciciela losmenu w Ambonie, ju nastpnego dnia po przyjedzie zostaem zaproszony do wsplnego stou. Spory to by st, bo rodzina skadaa si z 17 osb, w tym z jedenaciorga dzieci (dwunaste w drodze, omioro pomaro po drodze, jak mnie poinformowa gospodarz). Najstarsze dzieci zajmoway przy stole pozycje strategiczne i nie dopuszczay redniakw. redniaki odpychay mnie, obcego przybd, oraz wytrwale obkopyway pod stoem najmodsz generacj. Maluchy, wrzeszczc wniebogosy, obrzucay mnie, obcego przybd, oraz rednie i starsze rodzestwo jakimi wsatymi robalami o wyjtkowo obrzydliwym zapachu. W tej sytuacji nie miaem si ani czasu, aby zadba o wasne interesy. Jadano bowiem codziennie tylko jedn potraw: ry, ledwo sparzony wrztkiem, nie solony i ledwo po wierzchu przybrany sajuranem, czyli saatk z rnych jarzyn. W obawie przed ameb nigdy nie jadaem sajuranu, tote z kadej zdobytej w walkach yki ryu dugo musiaem wybiera pasemka zieleniny. Ale to gupstwo. Gorzej, e tak przyrzdzonego ryu w ogle nie mona by byo przekn, wobec czego podawano do niego malekie strczki czego, co nosi nazw tjabe. Przepadam za ostrymi i piekcymi przyprawami, tote przy pierwszym posiku niebacznie schrupaem od razu cay strczek. Trudno opisa, co si potem dziao. Tjabe parzy jam ustn mniej wicej tak samo skutecznie, jak stony kwas solny, z tym e dodatkowo powoduje przejciowe poraenie luzwek oczu i nosa. Przez jakie p godziny nie sposb nawet dotkn jzykiem do podniebienia, dopiero potem zaczyna si pi bez opamitania zimne pyny, tzn. w praktyce surow wod, w ktrej a si roi od pierwotniakw. Nastpnym razem byem ju ostroniejszy, kroiem tjabe na milimetrowe plasterki, ale i tak po kadym ksie trzeba byo dugo ociera zy, apa powietrze i obficie opa wod. Byy to czynnoci zbyt czasochonne, eby w obliczu tak ostrej konkurencji dopcha si do miski z ryem. W rezultacie

ywiem si gwnie bananami, poniewa dzieci ich nie znosiy, przysigam jednak, e bananowa dieta po trzech dniach doprowadza do szalestwa. A o tym, eby cokolwiek zje na miecie, nie byo mowy. W Ambonie nie byo ani jednej chiskiej restauracji. W miejscowoci Balikpapan, lecej dokadnie na rwniku, mieszkaem w identycznych niemal warunkach, z t tylko rnic, e rodzina pana Supramoto bya znacznie mniejsza (zaledwie omioro dzieci) i e losmen sta na palach, jak wikszo budowli w tym rejonie. Ca t ogromn wysp pokrywa grzskie boto o gbokoci siedmiu metrw, z wyjtkiem pasm grskich, znacznie wyszych ni Tatry. cile biorc, mj losmen znajdowa si na pierwszym pitrze, w odlegoci jakich dwch metrw od powierzchni bota. Rzecz jest o tyle istotna, e na tym samym poziomie, co pomieszczenia mieszkalne, znajdowaa si - hm - toaleta. Bezodpywowa, oczywicie, bo skd niby kanalizacja na Borneo. Przez ca dob bez przerwy z okolic owej toalety dobiegay do mnie guche pacnicia. Jeli dodam, e 31 grudnia temperatura osigna 38 C, zrozumiej pastwo moj niech do bliszych opisw zapachu, jaki si wok losmenu unosi. W swoim wczesnym dzienniku znajduj lapidarne okrelenie pod dat 31 grudnia: to gotowane g... mocno mi ju dojado. Sam nie wiem, jak to przetrwaem. A waciwie wiem. Traf zdarzy, e w Balikpapan spotkaem grup radzieckich geodetw i inynierw, ktrzy mieli ze sob najostatniejsz, nienaruszaln, wit butelk Stolicznej, specjalnie zachowan na Sylwestra. Nie ma to, jak sowiaskie spotkanie na rwniku. Nie wiem, naprawd, czy zamienibym te wspomnienia sprzed tylu lat na to, co si obecnie dzieje w azjatyckich hotelach koncernu Hyatt. Czytam, e wymylono tam rzeczy nieznane nawet w najwytworniejszych hotelach europejskich. Kada dama otrzymuje od szefa recepcji psow r. Entre jest podawane na zoconych talerzach, a obejmuje m.in. pomidory powycinane w formie kwiatw, marchewk w formie lici palmowych oraz maso uksztatowane na wzr tulipana. Midzy stolikami kr muzykanci w fantazyjnych strojach. Do zupy z zielonego groszku dodaje si szampana, podobno Veuve Cliqot. Papierosy przypalaj panom balijskie tancerki lub najwdziczniejsze Chinki. A na deser podaj lamp Aladyna: poncy tort pralinowy na lodach. Tak dzieje si we wszystkich hotelach grupy Hyatta, czyli w Hongkongu, Singapurze, Manili, Djakarcie, Denpasarze. Nie musz dodawa, e kapita grupy Hyatta jest wycznie amerykaski, a szefami hoteli s gwnie Amerykanie i Niemcy z RFN. Architektura szwajcarska i japoska. Ale klientela rekrutuje si w przewaajcej mierze z miejscowej plutokracji, oficerw, socjety urzdniczej i ludzi, ktrym si powiodo. Nawiasem mwic, obejrzaem sobie niedawno jeden z hoteli Hyatta, znajdujcy si w sawnej tajlandzkiej miejscowoci wypoczynkowej Pattaya. Obejrzaem - to troch za duo powiedziane. Po prostu przespacerowaem si przed ywopotem, oddzielajcym zakurzon i ruchliw ulic nadmorsk od bezkresnych terytoriw hotelowych. Pewno bym i zaszed do lobby, eby to zaliczy, ale kiedy w patio hotelowym zobaczyem kolejn grup wieniaczek amerykaskich w ogrdkach warzywnych na gowach, a take wyszych oficerw armii tajlandzkiej w towarzystwie bardzo znudzonych europejskich dziewuszek, straciem na to wszelk ochot. Obawiam si, e jestem ju za stary, eby si nabra na takie pozory. Zupa z szampanem, a w kuchni na pewno a karaluchy. Pienidz, e powtrz sw piewk, nie rozstrzyga zupenie o stylu i duszy hotelu. Co do mnie, poprzestan raczej na skromnych standardach tokijskiego New Otani.

Nie tak to miao wyglda, kiedy wdrowaem po dunglach i odludnych archipelagach Azji. Nie raz deklarowaem si tutaj partem jako amator wygd czy nawet sybarytyzmu. Zdaje si jednak, e istniej pewne granice, poza ktrymi przestaje to by zabawne. Jeli zawstydzony Conrad Hilton zechce mnie zaprosi do ktrej ze swych okazaych landar w Europie lub Ameryce, ebym o nich napisa co miego - na pewno nie bd si certowa. Gdyby jednak losy zawiody mnie jeszcze kiedy do najdalszej Azji - wybior raczej najuboszy losmen, ni ktrykolwiek z tych nowobogackich przybytkw, gdzie drewniej ludzkie serca i sumienia.

Rozdzia X. Silva rerum

W bardzo dawnych czasach tak dawnych, e sam ich ju nie pamitam - kiedy wystpowaem jeszcze w telewizji polskiej jako komentator do wszystkiego, zaoga jedynego podwczas studia na placu Powstacw wynalaza genialny w swej prostocie sposb na przestrzeganie czasu nagrania, gdy gadulstwo ju wtedy zaczynao si u nas pleni. Na pi minut przed kocem audycji pojawiaa si za plecami kamerzysty bardzo gustowna panienka i pokazywaa bez sw du, starannie wymalowan na tekturze pitk. Potem czwrk. Potem trjk, a kiedy przychodzia pora, eby pokaza zero - panienka zaciskaa sw liczn rczk w pi. To chyba z tego powodu wczeni krytycy telewizyjni (prosz mi wierzy, naprawd istnia u nas taki zawd) pisywali z niesmakiem, e uczestnicy rnych dyskusji maj rozbiegane oczy. No i poskutkowao, oczywicie. Dzi ju nikt z tamtej strony ekranu nie ma rozbieganych oczu. Najwyej senne. Przypomniaa mi si ta historyjka sprzed lat, poniewa i mnie zaglda teraz w oczy jedynka. W rnych znaczeniach. Ale rwnie w tym, e pora koczy t ballad. Ju Goethe mawia, e

mistrza pozna po ograniczeniu. Mwi to nie bez blu, gdy w mojej brany wystpuje dramatyczna wprost rozbieno bodcw: wszyscy, od redaktorw naczelnych po czytelnikw, daj, aby pisa zwile, ale paci si jednak od objtoci. Bardzo trudno wybrn z takiego dylematu. Kady chciaby zbiera komplementy za prostot i elegancj formy, lecz z czego y przecie trzeba. Ten ostatni wzgld sprawia, e mgbym t ballad cign bez trudu jeszcze przez, powiedzmy, trzysta stron. Jednake reguy rzemiosa surowo sprzeciwiaj si takim manipulacjom. Tylko zawodowym kreacjonistom wolno obdarza wiat tzw. buchem na szeset stron, a jeli rzecz dzieje si za Mieszka I, to i na tysic dwiecie. W artobliwym felietonie bezwzgldnie obowizuje zwizo. Mog tylko mie nadziej, e jest to pojcie dyskusyjne i rozcigliwe, jak wszystkie inne w tej brany. Pora wic koczy, nie mgbym jednak zakoczy tej ballady bez czego, co w dawnych czasach nosio nazw silva rerum. W takich raptularzach rodzinnych notowano jak leci waciwie wszystko: narodziny rebit i cielt, rbaniny na sejmiku, przepis na pekeflejsz i tajne recepty na pejsachwk, ploteczki polityczne z dworu J.O. P-kiego, stan zaduenia u Mordki, a nawet godne upamitnienia ewenementy w alkierzu. Utkwi mi w pamici byskotliwy opis sonia, zanotowany przez jakiego szlachetk z pocztkiem XVIII wieku: Su iaki iest, kaden wie. Od gby po yaica sni cztery i pczwarta okcia, oczka kose spode ba ogromniastego zyrkai, ogon chmyzowaty iako u kozy. Nos od natury miszny, niby glista iakowa, e bab wokoo obwinwszy na ziemie ciepn zdoa, ae w mzgu mi mrowi, co Pan Wszechmogcy, ieli zechce, na wirztach exekwuie, aby hominem zabawi... Nie wiem, czy pastwo zauwayli, e dopiero przy uyciu tej stylistyki mona by wreszcie szczegowo opisa architektur warszawskiego Forum: Gociniec ten iaki iest, kaden wie, lubo gada nieprzystoynie. Pudo sraczkowate w podobie gumna, od pianych mularzy zadem do marszakowskiy ulicy postawiony. W dole ni to obora iaka, gdzie by buhayowie swe amory odprawia mogli, gr ciemnica Turecka na iassyr, okna wzkie, przebrzyde, vomitatem sprawiai. lako palant ogromny audacite po samym rodku miasta si podnosi, na zgorszenie dziewic lachetnych i na mw leciwych niestatek, u wierchu labrzysty iako niby phallus, doem mdy mkrotne pro publiciis wystawia. Nie do nas Szwedy za lana Kamierza ukrzywdzili, teraz ieszcze to bezecne naczynie swoye postawili i oglda dai, iby smakowno na zawdy w Koronie przepada... Szkoda, e nie moemy si zabawi i opisa w ten sam sposb kilku innych hoteli. Zapewniam, e to by pastwa na pewno nie znudzio. Silva rerum jest nadzwyczaj wygodn formu narracyjn dla gaduw i nie miabym nic przeciw temu, aby j twrczo rozwin. W aden inny sposb nie mona przecie opowiedzie o tym, co si widuje w rnych hotelach na szerokim wiecie. A widuje si niekiedy rzeczy niezmiernie dziwne. Nie mwi tu o rnych sympatycznych drobiadkach, takich jak pudeeczko z ig i nitk dla schludnisiw, bezcenna wywieszka na drzwi z napisem NIE PRZESZKADZA!, yka do butw czy szczotka do ubrania. To mona zobaczy waciwie wszdzie, przynajmniej powyej elementarnego standardu. Cho ju np. woda mineralna, wprost niezbdna do ycia w warunkach hotelowych, bywa tylko tam, gdzie szef recepcji ma cho troch wyobrani. Nie mog tu nie odpiewa peanu na cze dyrektora krakowskiego Holiday Inn, gdzie w pokoju znajduje si rwnie butelka niezego piwa.

W japoskim hotelu Kyoto w miecie Kyoto znalazem w azience maszynk do golenia przeznaczon do jednorazowego uytku. W hotelu Oranje w Surabai sta w pokoju parawan z wyciciem na poziomie ppka; przeznaczenia tego sprztu mog si tylko domyla. Pewien hotel w Teheranie upamitni mi si niezwykym pomysem dyrekcji: na stole leaa brzytwa. Rzadziej ju trafia si w pokoju terma z wrztkiem, a na korytarzu - elektryczna szczotka do butw lub tzw. automatyczny kelner. Mam tu na myli zainstalowane na pitrach automaty sprzedajce napoje, papierosy i kanapki. S one bardzo rozpowszechnione w Stanach Zjednoczonych i rzeczywicie uatwiaj ycie, lecz przyszo, ktra nas w zwizku z tym czeka, zapowiada si do ponuro. W jednym z hoteli paryskich funkcjonuje ju automat, ktry naprawd mona przyrwna do elektronicznego kelnera. W razie potrzeby wkadamy po prostu klucz od wasnego pokoju do gniazdek w poszczeglnych przegrdkach automatu - i zaczyna si dzia bajka pt. stoliczku, nakryj si! Najpierw wyskakuje tacka-stoliczek (p franka), potem nakrycia (po 20 centymw od sztuki), serwetki (gratis), sl, pieprz i oliwa (p franka), a potem ju hulaj dusza: sze zimnych zaksek do wyboru, cztery zupy, dziczyzna, wino, szampan, desery. Nasza rola sprowadza si waciwie tylko do tego, aby to wszystko donie w caoci do wasnego pokoju. Najzabawniejsze, e do automatu nie trzeba wrzuca adnych monet ani etonw. Kady klucz ma w sobie odpowiedni kod elektroniczny; otwarcie przegrdki idzie od razu na nasze konto, gdy jest rejestrowane przez hotelowy komputer i automatycznie wprowadzane do pamici, ktra w odpowiednim momencie wystawi nam rachunek. Olniewajcy pomys, doprawdy, cho nie bez powanych mankamentw. Primo, automat nie porozmawia z klientem, co nawet najsmakowitszym potrawom odbiera poow smaku. Secundo, kiedy si nie ma przed oczami karty da z cenami, mona straci wszelk miar np. w jedzeniu zaksek. A tertio, znam kraje, gdzie takich automatw pod adnym pozorem instalowa nie naley. Sam nie mgbym za siebie rczy, gdyby jedno wetknicie klucza w gniazdko otwierao drog do raju. Ale pewnie si na tym kiedy skoczy. Usugi hotelowe stan si tak wielkim dziaem gospodarki, e zabraknie ludzi do administracji. W wielu hotelach lepszej klasy wisz na cianach obrazy, ale nigdy jeszcze nie widziaem wrd nich choby jednego, ktry bez wahania zawiesibym u siebie w domu. Przypuszczam, e hotele zmwiy si, aby w tej dyskretnej formie udziela wsparcia malarzom, ktrym Bg poskpi jednoczenie i talentu, i protekcji przy wystawach. Przewaaj aglowce na wzburzonym morzu, dziewice z rozwianym wosem oraz spitrzone na paterach owoce, za ktre normalnie Sanepid wystpuje o areszt prewencyjny. Jeli chodzi o dziea niefiguratywne, to ciapki s zernite z Pollocka, bryy - z Braquea, fikoki - z Duchampa, a wszystko razem tonie w le rozrobionej brei, ktra ma imitowa technik de Stala. Nie: malarstwo i hotele to nie jest dobrany maria. Duo lepiej przedstawia si grafika. Bywa na og znona (znw kaniam si Cracovii), a w hotelach angielskich, nawet skromnych, mona oglda wrcz znakomite sztychy lub litografi. Trudno opisa, ile radoci przysparza w nieprzytulnym pocztkowo pokoju hotelowym dobra grafika na cianie, nawet gdy jest to tylko starannie wykonany reprint. Natomiast reprodukcje s z reguy koszmarne; wzywam niniejszym dyrekcje wszystkich polskich hoteli, aby je usuny. Lepsze ju goe ciany. Albo dobra, oryginalna grafika, o co w kocu nie powinno by tak trudno. C dalej ? W wielu hotelach amerykaskich mona spotka trzsionk. Nazwaem tak na wasny uytek przemylne urzdzenie elektromechaniczne, podczone do ramy ka i suce do

przyspieszonego odprenia. Przy wezgowiu wrzuca si monet dwudziestopiciocentow i przez kwadrans mona zay osobliwego masau. ko dry jak w gorczce, wstrzsane niewielkimi pod wzgldem amplitudy, lecz bardzo silnymi drganiami mimorodw silnika. Frajda jest istotnie kolosalna, nie radz jednak przesadza z odpreniem. Ju po pierwszym kwadransie masau trudno usta na nogach - trzsionka powoduje cakowite rozlunienie mini, nasza krucha istota fizyczna sprawia wraenie, jak gdyby j wykonano z waty i sproszkowanego styropianu. Godzina takiego odprenia wystarczy, aby nas rozoy na molekuy tlenu, wgla i wodoru, bo podobno tylko z nich si skadamy. Niemal we wszystkich hotelach amerykaskich, a take w tych hotelach europejskich, ktre stanowi wasno koncernw z udziaem amerykaskich kapitaw, na stoliku nocnym zawsze znajduje si Biblia - wydawana i bezpatnie rozpowszechniana przez tajemnicze Towarzystwo Gideonw, ktr to nazw amerykascy Polacy wymawiaj ydon. Rozumiem intencje ydonw: lepiej poczyta przed snem Bibli, ni biec do baru, gdzie tak atwo popeni wszystkie siedem grzechw gwnych. Trudno jednak orzec, o ile jest to dziaalno skuteczna, gdy bary hotelowe na caym wiecie s chronicznie przepenione; jest to, zdaje si, jedyna w ogle placwka handlowa, ktra nigdy nie wykazuje spadku obrotw, nawet podczas przewlekych recesji. Obawa przed popenieniem blunierstwa powstrzymuje mnie przed relacjonowaniem, co mianowicie zdarzao mi si znajdowa wewntrz Biblii, i to z reguy midzy kartkami tych rozdziaw, ktre mwi o bardzo dziwnych praktykach erotycznych Hebrajczykw i Judejczykw. Zreszt nie ma co wydziwia: od czasw Kinseya wiadomo, e wite ksigi wszystkich wyzna maj niewielki wpyw na obyczaje. O telewizorach i radioodbiornikach te nie bd si rozwodzi, bo stanowi dzi standardowe wyposaenie wikszoci przyzwoitych hoteli. Ale nawet tak proste urzdzenie te moe czasem przyprawi o konfuzj. W hotelu New Albany w Denver, w stanie Colorado, wczyem kiedy telewizor, lecz okazao si, e jest tylko wizja bez fonii, co u nas nie byoby moe najgorszym nieszczciem. Czekaem jednak na wan dla mnie audycj, wezwaem wic kogo z recepcji, aby to naprawi - jaka pani z niesychanym oywieniem gestykulowaa na ekranie, nie wypowiadajc przy tym ani sowa. Monter, ledwo wszed i rzuci okiem na telewizor, spojrza na mnie z wyrzutem i powiedzia: - Sir, przecie to jest dziennik dla guchoniemych! Rzeczywicie, w amerykaskiej telewizji dziej si ostatnio przedziwne rzeczy. Niektre lokalne stacje nadaj ju dzienniki rwnie w jzyku chiskim (czy pastwo pamitaj stary dowcip o rnicy midzy optymist i pesymist? Widocznie przeciek za ocean). Odbywaj si publiczne dyskusje nad yciem pciowym kilku ostatnich prezydentw. Energiczne panie z Ruchu Wyzwolenia Kobiet przeforsoway swojego czowieka pod tytuem Barbara Walters do cisej czowki prezenterw (pensja milion dolarw rocznie, na rk 288 tysicy po podatkach, czyli duo wicej ni zarabia prezydent Stanw). Na co energiczni panowie, zwani w USA, nie wiadomo dlaczego, wesokami (gay), cho rzecz jest raczej smutnawa, wystosowali petycj, aby telewizja nadawaa specjalne dzienniki i audycje rozrywkowe dla panw. Co, jak znam Amerykanw, na pewno zostanie urzeczywistnione. Oni nawet wprowadz specjalne programy dla unisexu, jeli publiczno bdzie si tego domaga. i w tej sytuacji dziennik telewizyjny dla guchoniemych jest po prostu drobnostk niewart wzmianki. No ale skoro ju poruszylimy takie tematy, to czas odpowiedzie na pytanie, co jeszcze spotyka si w wikszych i rojniejszych hotelach. Odpowied jest bardzo krtka, drodzy pastwo: dziewczta.

Prosz tylko nie sdzi, e wszystko, co do tej pory napisaem w tym rozdziale, suyo tylko jako pretekst. Ja naprawd uwaam piknoci nocy za - jak by to nazwa - cz hotelowego wyposaenia czy moe nawet ruchomych dekoracji. Albowiem wesoe dziewuszki wpezn do absolutnie kadego hotelu lepszej klasy, nawet w krajach, gdzie si tego zapieraj jak aba bota, i nawet tam, gdzie u wejcia i na pitrach stoj gsto rozstawione strae cerberw i czujnych konsjerek. Nie sdz, ebymy musieli si rumieni ze wstydu, e u nas te. Jest to zjawisko przyrodnicze, z ktrym walka byaby rwnie trudna jak z opadami niegu, a z tego, co mi wiadomo, walka taka nigdzie jeszcze nie zakoczya si sukcesem. Stwierdzam to z naciskiem, poniewa nie brak takich, co to wyniole owiadczaj, e u nich problem nie istnieje. Sama atmosfera hotelu istotnie wyzwala od stu z gr lat w bardziej prymitywnych osobnikach pci mskiej stan osobliwego podniecenia. Dzi dotyczy to gwnie dentelmenw na delegacji, ktrzy we wasnym miecie s zbyt zapracowani i osaczeni tzw. ukadami, eby mieli czas i ochot na dolce vita. A tu nagle nasz podrnik jest sam, wolny, wspaniay, i do tego skpany w cudownej anonimowoci. Ma zbyt mao czasu, aby mota jakie dugotrwae afery (na ktre zreszt mczyni prawie nigdy nie maj ochoty), lecz zarazem dostatecznie wiele vis vitalis, aby wiat nalea do niego. Wprawne oko bywalcw hoteli natychmiast odrnia tych krlw ycia: krocz przez hall lub kawiarni hotelow jak Cezar przed Rubikonem, tocz po paniach okiem zwycizcy i ca sw sylwetk daj do zrozumienia, e dzi wieczr nie ycz sobie pustelniczej samotnoci. Wesoe dziewuszki wychwytuj ten klimat i niele na nim prosperuj. Nie bd twierdzi, e mnie to przyprawia wycznie o obrzydzenie lub e miota mn odraza. Myl, e jest w tym wszystkim swoisty, cho i nieco komiczny klimat, moe nawet urok, ktry dla zahartowanego w bojach mczyzny nie jest ani tak znw zgubny, ani nieodparty. Osobicie radz sobie z tym problemem bez wikszych kopotw. Ilekro przyjedam do pewnego duego hotelu orbisowskiego, najpniej po kwadransie, ledwo zd si roztasowa w pokoju, sysz w suchawce sodko-chropawy gos: - Ptaszku, czy tobie si nie nudzi? - Nadzwyczajnie, koteczku - odpowiadam z nie zmconym spokojem. - Ale to mi taniej wychodzi. I spraw mamy z gowy. Najlejsza aluzja na tematy finansowe wyjania kwesti od razu, gdy w tej dziedzinie handlu, moe ju ostatniej, cigle jeszcze panuje rynek nabywcy. A na finansach nasze damy wyznaj si wprost znakomicie. Jeli nawet przysparzaj gospodarce krajowej troch mniej dewiz ni Cegielski czy FSO, to w kadym razie s to sumy nie do pogardzenia, zwaszcza przy napitym bilansie patniczym w obrotach z zagranic. Nie wiem, moe powinnimy pj za przykadem RFN i opodatkowa t bran, jak kad inn prywatn inicjatyw? Inna rzecz, e urzdy skarbowe musiayby wprowadzi kilka kategorii, jak w zakadach fryzjerskich, eby byo wiadomo, jak wymierza ryczat. A to pocignoby za sob pragmatyk subow, awanse, sie inspektorw spoecznych, potem moe jakie zrzeszenie prywatnych usug... nie, ju lepiej dajmy spokj. Niech cudzoziemcy i panowie na delegacji maj co z ycia. Ostatecznie do tych usug z budetu pastwa raczej si nie dokada, a drena jest.

Inna rzecz, e czasami przestaje to by zabawne, a zaczyna si stawa rozwcieczajce, zwaszcza w tych hotelach, gdzie poda nadmiernie przewysza popyt. Kiedy odwiedziem swego amerykaskiego koleg w jego pokoju w hotelu Europejskim, nie zdylimy jeszcze zamkn drzwi, kiedy rozleg si telefon. Ze suchawki usyszelimy: - Haj! Aj em veri bjutiful, kom hir! Po czym owa samozwacza pikno podaa numer swego pokoju. Kolega nie stroni od mocnych wrae i by nawet troch wzruszony, e w komunistycznym, bd co bd, kraju odzywaj si do niego jak do czowieka. Wybieg wic, eby sprawdzi, o ile informacje telefoniczne zgadzaj si z rzeczywistoci. Wrci jednak po krtkiej chwili mocno zdegustowany i wymrucza co w tym gucie, e powinnimy jednak zaostrzy kontrol jakoci. Ja te tak myl. arty artami, ale w wikszoci hoteli, jakie znam, dziewuszki s jednak tak rednio wesoe i mao apetyczne. eby si chocia przechadzay po hallu z tygrysem na smyczy! eby czowiekowi dech zapierao od sznytu i urody! eby miay w sobie cho troch poczucia humoru, inteligencji, werwy, stylu! Ale nie, nie maj. I nie sdz, ebym mia szczeglnego pecha lub dobiera niewaciwe punkty obserwacyjne. Pewien mj zagraniczny kolega, na wylot znajcy nasz kraj ze wszystkimi jego osobliwociami, wyrazi si kiedy o dziewuszkach, e s to chciwe, le umalowane klempy bez gustu. W pierwszej chwili poczuem si troch dotknity - c to, bdzie nam przygadywa! - ale tylko w pierwszej chwili. Po namyle musiaem mu przyzna racj - jak kady, kto cho ze dwa razy spdzi noc w ktrym z wikszych hoteli. Zechc pastwo doceni moj odwag cywiln. Pisz to wszystko zupenie otwarcie, a bywam przecie w rnych hotelach, okazuj dowd osobisty w recepcji i mog si w kadej chwili narazi na, nazwijmy to, ostre wymwki lub stanowcz prb udowodnienia, e spotwarzam. Ale nie mog napisa inaczej. Nie da si ukry, e spord dam hotelowych najbardziej jednak lubi kamienne kariatydy.

Rozdzia XI. Spowied dziecicia wieku

Nie teraz ju naprawd kocz. Jak na pierwszy w naszym pimiennictwie naukawym podrcznik albergologii stosowanej i tak ju napisaem zbyt wiele, wykazujc zreszt typowo polsk prawidowo narracyjn: zaczyna si od duszy, a koczy si na... no, to ju pastwo wiedz, na czym. Vide poprzedni rozdzia. Wiem z czasw mojej suby wojskowej, e ta prawidowo, przynajmniej wrd mczyzn, sprawdza si tak samo, jak prawo powszechnego cienia. Z tym tylko, e pocztek bywa rny. Ale tylko pocztek. Myl, e po tylu dygresjach, artach nie propos i opowiastkach na strome powinienem w kocu odpiewa kod, tzn. powiedzie otwarcie, jaki hotel uwaam za najlepszy, najmilszy i najsympatyczniejszy. C - sami pytamy, sami odpowiadamy.

Sprawa jest stosunkowo prosta, jeli chodzi o hotele polskie. Nie znam od podszewki adnego z hoteli warszawskich, nie byem w poznaskim Polonezie ani w nowym hotelu Orbisu w odzi, nic nie wiem o Kasprowym. O wielu innych, jak choby o wrocawskim Monopolu z przemiymi paniami w recepcji czy o lubelskiej Unii, wiem zbyt mao, aby wystawia stopnie ze sprawowania. Luki mam wic spore i nie miabym nic przeciw temu, aby je zapeni, ale pki co, mog wybiera tylko wrd tych hoteli, ktre znam. Z tym akurat nie ma adnych trudnoci. Bezkonkurencyjna jest na pewno Cracovia - wanie ze wzgldu na swj klimat i ow nieuchwytn atmosfer starego Krakowa, ktr tak szczliwie udao si zaszczepi na nowym gruncie i ktrej powinnimy we wsplnym, oglnonarodowym interesie broni pazurami, gdyby byo trzeba. Tu obok umiecibym wabrzyskie Sudety, za ich czysto, wesoo, wyjtkowo sympatyczny personel, no i t wspania kuchni, jeli jeszcze istnieje. I jeszcze za co - za jedyn w Polsce sal restauracyjn, z ktrej w ogle nie chce si wychodzi. Tu znowu, niestety, musz popeni dygresj. Nie wiadomo, czym to wytumaczy, ale w przewaajcej wikszoci nowo zbudowanych hoteli polskich sale restauracyjne s najgorszym i najbrzydszym fragmentem budynku. Kto widzia t zajezdni dla elektrowozw w miym skdind hotelu Katowice, ten bdzie wiedzia, dlaczego si tak biesz, cho Katowice miay niegdy najlepszy strip-tease w Europie rodkowowschodniej i waciwie powinienem je lubi2. Czy naprawd, poza jednymi Sudetami, nie umiemy zbudowa przytulnej i pomysowej sali? Czy to tak trudno ustawi mae lampki na stolikach, poprzegradza sal loami, jeli zbyt rozlega, wyrzuci koszmarne kandelabry? Tu akurat moglibymy si uczy od Szwedw, a przede wszystkim od Niemcw, ktrzy naprawd nie maj dzi sobie rwnych w Gemtlichkeit w dobrym tego sowa znaczeniu, e wspomn choby o Zillestube w hotelu Stadt Berlin. (Nawiasem mwic, i ten hotel popamitam sobie na zawsze. Bardzo mi si podoba, kiedy byem tam po raz pierwszy, a byo to akurat wtedy, gdy na Berlin zaczy cign zza Odry juczne zagony Lechitw. Cz z nich zatrzymywaa si w hallu Stadt Berlin, ot, tak, eby posiedzie i nayka si szerokiego wiata, cho w kraju nie przyszoby raczej zagonom do gowy zachodzi na aweczk do Forum. Zdajc spraw swym czytelnikom z tego, co zobaczyem, miaem nieszczcie wspomnie, e Polki en masse s fatalnie uczesane. Boe, co si dziao! Jedni pisali, e zniewaam nard, inni - e ludzi pracy, jeszcze inni radzili, ebym si szybko std wynis, a pewien zagadkowy publicysta wrcz stwierdzi, e zmylam i e odnielimy zwycistwo pod Grunwaldem, wic mamy prawo. Od tego czasu przestaem pisywa o fryzurach Polek). Duo trudniej dokona wyboru mistera wrd hoteli zagranicznych. Nie dlatego, e jest ich duo wicej na mojej licie, lecz dlatego, e kryteria wyboru s pynne i niezbyt jasne. W adnym razie nie mgbym np. pomin hotelu Polen w Amsterdamie. Nawet nie ze wzgldu na mi sercu nazw i nie z powodu hotelowej porcelany, zdobionej Orem i Pogoni, czego nie widziaem nigdzie wicej, z Polsk wcznie. Podobno Polen przey ostatnio jaki grony poar, mam jednak nadziej, e zostanie odbudowany w pierwotnym ksztacie. Trudno wyjani, co w tym starym i niezbyt nawet eleganckim hotelu byo tak przycigajce. Zdaje si, e szczeglna, niderlandzka odmiana duszy: gromadzony przez pokolenia, lecz daleki od ostentacji dostatek, kupiecka powaga,
2

Zaoga Katowic zechce przyj ode mnie niskie ukony i wyrazy wdzicznoci za okazan ostatnio uczynno. Utwierdzia mnie w pogldzie, e hotel dobrej klasy nie musi dziaa na zasadzie biura.

szacunek dla ludzkiego snu, oszczdno sw, dorodne i milczce pokojwki, budzcy yczliwo siwowosi panowie w recepcji. A trudno uwierzy, e o sto metrw od gwarnej i rojnej ulicy Rokin mona si byo zanurzy w tak doskonaej ciszy i kojcej aurze, szczeglnie sprzyjajcej rozmylaniom o historii. Ciekawe, czy u nas te byyby takie hotele, gdyby nasze losy potoczyy si inaczej? Mniej wicej tak samo zapisay si w mojej pamici dwa inne hotele : Reisen w Sztokholmie i Am Schlossgarten w Stuttgarcie. Pierwszy wrcz skromniutki, drugi na granicy przepychu, lecz oba ze zblionym klimatem duego mieszczaskiego domu. Troch z Buddenbrookw, troch z Dzwonw Bazylei - spokj i zasobno, szczypta melancholijnego zwtpienia, obszerne, lecz do surowe pomieszczenia, rozumna wygoda. W kadym z tych trzech hoteli mgbym mieszka miesicami, cho nie uwaam si za milczka i flegmatyka, podczas gdy z rnych superluksusw w rodzaju Marka Hopkinsa czy paryskiego Grandu uciekbym najdalej po dwch dniach. Podejrzewam, e w tym zamiowaniu do buddenbrookowskiej atmosfery tkwi troszeczk nie spenionych tsknot z dziecistwa: nigdy nie byem gociem w arystokratycznym paacu, ale zdarzao mi si odwiedza kolegw, ktrych domy rodzinne tak wanie wyglday. Wydawao mi si zawsze, e przy tak szerokich biurkach, pod ciepym krgiem lampy, wrd piknych sprztw i agodnego zapachu ycie musi obfitowa w jakie wartoci trudne do nazwania, lecz niezmiernie wane. W hotelach, o ktrych mwi, jeszcze raz dowiadczyem podobnego uczucia - i to waciwie wystarczy, eby je polubi i marzy o powrocie do nich. Bywaj te hotele, za ktrymi si przepada z zupenie innych, rzec mona - odwrotnych powodw. Na przykad Statler Hilton w Waszyngtonie. Jest to pokraczna landara w formie puda na kapelusze, nie odbiegajca ani wygldem, ani standardem wntrz od stu innych hoteli tego typu. A przecie nie mona nie polubi Statlera, poniewa jest to instytucja zupenie zwariowana, gwnie za przyczyn bardzo modej, bardzo wesoej i bardzo niedowiadczonej zaogi. Ten cudowny baagan, tak dokuczliwy w Polsce, ale tak odwieajcy w Stanach! Te pomyki w przydzielaniu pokojw, godne francuskiej farsy bulwarowej, ten kelner zjawiajcy si z szampanem tam, gdzie go nie zamawiano, winda, ktrej nie mona zatrzyma, kran, z ktrego cieknie silnie perfumowana woda! No, wspaniae. Szkoda, e w caej Ameryce jest tylko jeden taki hotel jak z najlepszych filmw Billy Wildera. Albo hotel dla mizantropw - Cappadocia w tureckim miecie Nevszehir. Poza jednym jedynym krajem (nie, to nie o Polsce) nigdzie wicej nie zdarzyo mi si spotka recepcjonisty, ktry w milczeniu odwraca si plecami do potencjalnego klienta i nie reaguje na adne bagania. Ani szefa restauracji, ktry z nieopisan radoci zawiadamia, e nie ma nic, ale to nic do jedzenia. Ani portiera, ktry ze stoickim spokojem, mic lulk, przyglda si, jak gocie uginaj si pod ciarem wasnego bagau. Albo Motel Pod Biaym Orem... To chyba musz opowiedzie. Rzecz dziaa si bowiem na kanadyjskiej Wyspie Ksicia Edwarda, w malekiej wiosce Rustico, tu nad brzegiem oceanu (chyba eby to bya jeszcze rzeka w. Wawrzyca, bo na tej szerokoci trudno to odrni). Odwiedzilimy wanie Ani z Zielonego Wzgrza (dom, w ktrym pani Montgomery powoaa j do ycia, stoi dotd w nienaruszonym ksztacie), zwiedzilimy Green Gables, czyli Zielone Wzgrza, i jechalimy przed siebie, wypatrujc miejsca, gdzie mona by si zatrzyma na kilka dni.

Nagle, zza kolejnego zakrtu pod lasem, ukaza si bardzo wielki biay orze (w koronie), a pod nim napis: White Eagle Motel. Wysano mnie na zwiady; w razie czego dziennikarzowi zawsze si atwiej wycofa bez uszczerbku na prestiu. Przed domkiem z napisem Biuro siedziaa dziewczynka, moe dziewicioletnia. Tata jest? A, nie, taty nie ma, pojecha do Charlottetown. A mama jest? A, nie, mamy nie ma, pojechaa do Charlottetown. A kto jest? A, babcia. A gdzie jest? A, tutaj. Dziewuszka mwia tzw. Canadian English, wic pomylaem, e biay orze jest po prostu pomysem reklamowym. Nacisnem klamk, otworzyem drzwi i stanem jak wryty. Starsza, bardzo elegancka pani siedziaa nad ogromn miednic pen prawdziwkw. Ale jakich! Przez cae ycie nie widziaem czego takiego - najmniejsze sztuki musiay way po kilogramie. - Gdzie to pani znalaza? - spytaem bez tchu, po polsku, zapominajc zupenie, gdzie jestem i po co mnie tu wysano. - A, tutaj, w lesie - odpowiedziaa bez emocji, rwnie po polsku. - Tyle e schyla si nie mog i zebraam tylko to, co roso z brzegu. Tam jest jeszcze peno prawdziwkw. No i zostalimy pod Biaym Orem przez trzy dni, na przemian zbierajc grzyby i owic na wdk ososie, diaby morskie, fldry, rekiny piaskowe i mieszne kuliste rybki, zwane tam kurcztami morza. Lipcowe soce, znajomy zapach grzybw, rozgrzane igliwie, szum wtej trawy na wydmach - to wszystko przypominao mi eb, w ktrej spdzaem wszystkie najpikniejsze wakacje swej modoci. Wystarczyo jednak pospacerowa po play, aby si zorientowa, e to inna pkula: w piasku taplay si kraby, z grzywami przyboju spyway portugalskie meduzy, raz nawet migna mi zabkana foka. Nigdzie wicej nie udao mi si dowiadczy tak niezwykej syntezy klimatw i duo bym da, aby raz jeszcze pomieszka cho przez jedn noc w motelu Pod Biaym Orem. O tokijskim New Otani naopowiadaem ju sporo, wic nie bd si powtarza. I jako hotel stanowi on na pewno szczyt marze podrnego, ale nie wiem doprawdy, czy chciabym tam czyni co wicej, ni zwiedza 31 restauracji. Co zreszt mogoby trwa niezmiernie dugo. Wic nie wiem. Nie wiem, jaki jest ten jedyny, najmilszy i najlepszy hotel wiata. Widocznie i na to nie ma recepty, jak jej nie ma na dusz hotelu. Ale gdyby mnie pastwo przyparli do muru i zadali stanowczo, ebym wymieni jeden jedyny hotel, do ktrego jestem najbardziej przywizany - myl, e mgbym udzieli takiej odpowiedzi. Jest to niewielki i naprawd niezbyt luksusowy hotelik Pod Soniem w Weimarze. Nie wiem, czym to objani. Moe klimatem caego miasta, moe sodk cisz pobliskich uliczek, a moe po prostu duchami Goethego i Eckermana, ktre najwyraniej cigle s tu obecne. Nie wiem i prosz mnie dalej nie wypytywa. Pamitam jednak, e kiedy usiadem przy stole w swym pokoju, spojrzaem na strome dachy, poczuem zapach kwitncych kasztanw, posuchaem romantycznej ciszy - spada na mnie nieprzeparta potrzeba, aby ju, zaraz, natychmiast przystpi do pisania. A byy to czasy, kiedy woziem ze sob notes peen szkicw i gow pen pomysw, i serce skore do emocji. Taka ochota nie zdarza mi si prawie nigdy. Pisanie czegokolwiek jest w tym zawodzie udrk i przeklestwem, wic jeli ju spywa na czowieka taka wewntrzna sabo, rzecz upamitnia si na cae ycie. Inna rzecz, e wcale wwczas nie miaem zamiaru pisa niniejszej ballady. Przeciwnie, przymierzaem si wanie do ksiki swego ycia, jakkolwiek by to pretensjonalnie brzmiao w ustach urnalisty. Ale

tak to w yciu bywa. Przyjedajc do nowego, nieznanego hotelu, nigdy nie moemy wiedzie, co sobie o nim pomylimy nastpnego dnia. A dowiadczajc, jak w hotelu Elephant w Weimarze, nagej ochoty, aby pozostawi po sobie co trwaego - nigdy nie potrafimy przewidzie, czy to si nie skoczy na jakich zabawnych moe, lecz jake bahych dyrdymakach.

Okadka, obwoluta, ilustracje Andrzej Kowalczyk Redaktor Urszula Srokosz Redaktor techniczny Boena Korbut Printed in Poland Wydawnictwo Literackie, Krakw 1979. Wyd. I. Nakad 50000 4- 350 egz. Ark. wyd. 8,7. Ark. druk. 9,5 Papier druk. mat. kl. III, 70 100 cm, 70 g Oddano do skadania 19 V 1978 Podpisano do druku 16 II 1979. Druk ukoczono w marcu 1979. Zam. nr 963/78 E-13-156 Cena z 20.- Drukarnia Wydawnicza, Krakw, ul. Wadowicka 8