Dla Roberty

WARSZAWA

Spis treci

Przedmowa do wydania polskiego . . . . . . . . . 7 Przedmowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Noty od wydawcy polskiego . . . . . . . . . . . . . 16 Rozdzia 1. Lata niepewnoci: 19181921 . . . 19 Rozdzia 2. Armia odbudowana: genera Seeckt, Reichswehra i wschd, 19211926 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Rozdzia 3. Armia polska w oczach niemieckiego wywiadu wojskowego, 19211933 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Rozdzia 4. Okres planowania: niemiecka armia i flota w dobie Groenera, 19271933 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Niemcy broni si przed Polsk. Ewolucja taktyki Blitzkriegu 19181933

Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Skorowidz nazw geograficznych. . . . . . . . . 333 Skorowidz osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

Przedmowa do wydania polskiego

Kiedy ukasz Przybyo z Wydawnictwa Tetragon po raz pierwszy zapyta mnie o moliwo wydania polskiego tumaczenia mojej ksiki Niemcy broni si przed Polsk. Ewolucja taktyki Blitzkriegu 19181933 musz przyzna, e poczuem si nieco zakopotany. Przecie od pierwszego wydania tej pracy w 1987 r. mino ju ponad dwadziecia kilka lat. Niemcy broni si jest rozszerzon wersj mojej pracy doktorskiej obronionej na Indiana University jest wic owocem pracy niedowiadczonego jeszcze badacza. Kiedy j pisaem, byem nowicjuszem zarwno w zakresie pracy w archiwum, jak i warsztatu historyka. Od tego czasu wydaem nie mniej ni siedem ksiek m..in. Blitzkrieg to Desert Storm (2004), e German Way of War (2005) i Death of the Wehrmacht (2007). Rozwinwszy si przez te wszystkie lata jako autor i historyk, baem si, czy Niemcy broni si nie okae si przestarzaa i czy w midzyczasie nie doszedem do wnioskw z ni sprzecznych. Krtko mwic, obawiaem si, e mog si wstydzi swojej pierwszej ksiki. A jednak ukasz Przybyo nie da si zrazi. Przekona mnie, e istnieje zainteresowanie tego typu prac. Zapewni mnie, e wnioski z niej pynce s cay czas istotne. Argumentem, ktry mnie przekona, by

Niemcy broni si przed Polsk. Ewolucja taktyki Blitzkriegu 19181933

fakt, e istnieje grupa polskich odbiorcw, ktra nigdy nie miaa dostpu do tej pracy. ukasz okaza si przekonujcy i popijajc wietn latte w kawiarence w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie w kocu ugiem si pod jego argumentacj. Kiedy po tych wszystkich latach, ktre upyny od napisania Niemcy broni si, przeczytaem j ponownie, z zadowoleniem zauwayem, e podjem waciw decyzj. W przedmowie do wydania z 1987 r. napisaem, e stosunki midzy Niemcami a powstaym po 1918 r. pastwem polskim bd kompletnie niezrozumiae dla kogo, kto nie zrozumie sytuacji militarnej na ich wsplnej granicy. Dziki traktatowi wersalskiemu Polska otrzymaa due poacie terenw nalecych wczeniej do Rzeszy. Niektre z nich (np. Wielkopolska) byy etnicznie polskie, inne (np. Grny lsk) tego warunku nie speniay przynajmniej w oczach Niemcw. Ponadto problematycznym rozwizaniem polskiego dostpu do morza by Gdask, w ktrym niemiecka spoeczno zostaa przeksztacona w mieszkacw Wolnego Miasta Gdask. Taka sytuacja strategiczna spowodowaa, e w okresie midzywojennym Niemcy i Polska byy naturalnymi wrogami. Po stronie niemieckiej planowanie wojny z Polsk zaczo si niemal natychmiast. Reichswehra bya sab formacj liczc tylko 100 000 onierzy, jednak potra a przeprowadzi seri cigych manewrw, gier wojennych i wicze, w ktrych oceniano kolejne scenariusze wojny z Polsk. Ten wanie fenomen jest dokadnie analizowany w Niemcy broni si przed Polsk. Mimo cigej propagandy mwicej o bezbronnoci (wehrlos) wschodnich terenw Rzeszy, wynikajcej z postanowie traktatu wersalskiego, Niemcy szybko zrozumieli jakie problemy w tworzeniu nowoczesnych si zbrojnych ma moda i stosunkowo biedna Polska. Heroiczne plany ludowego powstania w Prusach Wschodnich jako odpowied na polsk inwazj szybko zmieniy form na rzecz znacznie bardziej rzeczowego i trzewego planowania. Niemieckie gry wojenne i manewry w coraz wikszym stopniu przewidyway, wspierane przez czogi i samoloty, wysoce mobilne siy oskrzydlajce i niszczce hipotetyczn polsk inwazj. Wedug mnie wanie ta zmiana cay czas usprawiedliwia tytu ksi-

Przedmowa do wydania polskiego

ki, ktra pokazuje ewolucj tego czego, co cay wiat (ale nie Niemcy) nazwie Blitzkriegiem. Czy Niemcy broni si mona poprawi? Bez wtpienia tak. Rozdzia III Armia polska w oczach niemieckiego wywiadu wojskowego byby lepszy dziki kwerendzie w polskich archiwach wojskowych, ktre s teraz znacznie atwiej dostpne ni w przeszoci. Jednak w zaprezentowanej formie nadal prezentuje on uyteczny obraz niemieckich opinii dotyczcych polskiej armii. Poza tym, jak wie to kady dobry historyk, to co jest obiektywn prawd, najczciej jest mniej istotne od tego, co ludzie postrzegaj jako prawd. Jest to prawdopodobnie nasza sabo jako gatunku i nie da si jej unikn. Gdybym mia okazj powrci do pisania Niemcy broni si, to niewtpliwie opisabym wiosn 1933 roku jako czas, w ktrym Marszaek Pisudski rozwaa wojn prewencyjn przeciw nazistowskiemu rzdowi w Niemczech temat ten cay czas jest przedmiotem oywionej dyskusji naukowej. Ponadto samo pojcie taktyki Blitzkriegu jest dla mnie do problematyczne. Dzisiaj wprowadzibym do swojego wywodu trzy poziomy sztuki wojennej ze szczeglnym naciskiem na operacyjny poziom dziaa wojennych. Mimo pewnych saboci oferuj czytelnikowi co, co oceniam jako stymulujc do mylenia histori wojskow i dyplomatyczn odlegych czasw. Jest to opowie o dwch narodach jednym pobitym i zgorzkniaym, do niedawna bdcym wielk potg, i drugim nowo narodzon republik. Oba przeszy trudn prb po 1918 roku i szukay swoich drg rozwoju. Najpierw stay si rywalami, eby w kocu sta si wrogami wojennymi. W czasie kampanii wrzeniowej w 1939 r. armia niemiecka, nazwana ju wtedy Wehrmachtem, zniszczya armi swego wschodniego ssiada w jednej z najbardziej skutecznych kampanii wojennych. Par lat pniej, w 1945 r., zarwno Niemcy, jak i Polska stay si zniewolonymi narodami o arami wojny rozptanej przez Hitlera. W kocu jednak odzyskay wolno i mog y w pokoju i harmonii. I niech tak zostanie ju na zawsze! Robert Citino University of North Texas Maj 2010

Przedmowa

ielu historykw ma skonno do spychania historii wojskowoci na boczny tor. Nie sposb jednak zrozumie pewnych wydarze historycznych bez zbadania ich aspektw militarnych. Jednym z takich fenomenw s stosunki republiki weimarskiej z jej wschodnim ssiadem, Polsk. Po klsce w I wojnie wiatowej Niemcy rozbrojone i osabione zmuszone zostay do oddania nowemu pastwu polskiemu wikszej czci Grnego lska, Wielkopolski i Prus Zachodnich. Odzyskanie tych terytoriw stao si zasadniczym celem midzywojennej polityki Niemiec. Armia niemiecka, Reichswehra, rwnie skupiaa swoj uwag na terytoriach wschodnich. Poniewa niemieckie wojska ldowe zostay ograniczone traktatem do 100 000 onierzy, nie byo nadziei na rewizj ustale z Wersalu przy uyciu siy. Realia militarne zmuszay armi niemieck do planowania obrony granic przed moliwym atakiem armii polskiej. W Niemczech przeprowadzano skomplikowane manewry wojskowe, symulujce polski atak na Berlin i Prusy Wschodnie. W dobie republiki weimarskiej, jak rwnie przez pierwsze dwa lata reimu narodowosocjalistycznego, armia polska bya wielokrotnie wiksza od Reichswehry i zdolna do przeprowadzenia sku-

10

Przedmowa

tecznego ataku na wschodni granic Niemiec. Taka sytuacja militarna bya czynnikiem determinujcym w najwyszym stopniu stosunki dyplomatyczne pomidzy oboma pastwami. Jak dotd nie powstao wyczerpujce opracowanie przygotowa wojskowych Niemiec i Polski wzdu ich wsplnej granicy1. Ksika ta stanowi prb wypenienia owej luki w historii wojskowoci XX wieku. Celem niniejszej pracy jest ustalenie przygotowa obronnych podjtych przez Niemcy wzdu ich wschodniej granicy od 1918 do 1933 roku, czyli od zakoczenia I wojny wiatowej do utworzenia rzdu przez Hitlera w styczniu 1933 roku. To drugie wydarzenie wyznaczao koniec polskiej przewagi militarnej na wschodzie, poniewa Hitler wkrtce zama, nakadajce na niemieckie siy zbrojne ograniczenia, postanowienia traktatu wersalskiego. W opracowaniu niniejszym zbadane zostan moliwoci obrony granicy Niemiec oraz kroki podjte przez armi niemieck dla wzmocnienia jej obrony. Kwestia ta jest szczeglnie istotna z uwagi na uzbrojenie bdce w uyciu w latach dwudziestych. Chocia obszar midzy Berlinem a Warszaw jest waciwie pozbawion wikszych przeszkd rwnin, to okopana piechota wsparta artyleri byaby w stanie utrzyma si przeciwko poczonym atakom piechoty i kawalerii, czyli dokadnie takiego rodzaju dziaaniom, jakie mogaby podj Polska. Ponadto kade polskie uderzenie na Berlin wizaoby si z koniecznoci forsowania duej rzeki Odry. Praca ta ustali jakiego rodzaju dziaania obronne planowaa prowadzi Reichswehra celem odparcia polskiego ataku i wykae, jak istotne znaczenie miaa w tyche planach Odra. Wreszcie, omwione zostan obawy Niemcw o bezpieczestwo Prus Wschodnich i przygotowania do obrony tej odizolowanej prowincji. Oprcz geogra cznych i taktycznych aspektw zagadnienia niewielka liczebno posiadanych si zmusiaby rzd niemiecki do dziaania w warunkach ograniczonej swobody strategicznej i operacyjnej. Oglnie rzecz ujmujc, trzy niemieckie dywizje, ktre Niemcy utrzymywali
1 Praca niniejsza zostaa wydana w 1987 r. w USA, gdzie rzeczywicie tego typu aspekty dotyczce okresu midzywojennego nie byy w sposb tak dogbny poruszane (przyp. red.).

11

Niemcy broni si przed Polsk. Ewolucja taktyki Blitzkriegu 19181933

na tym obszarze, byyby niewystarczajce do odparcia ataku pitnastu dywizji, jakie moga wystawi Polska. W opracowaniu zbadane zostan przedsiwzicia podjte przez armi niemieck dla zniwelowania tej przewagi liczebnej. Jednym z tych krokw bya rekrutacja nieregularnych formacji stray granicznej, czsto zoonych z mieszkacw terenw pogranicznych; utrzymywanie systemu forty kacji w Prusach Wschodnich i na linii Odry; oraz kompleksowy program szkolenia, ktry pozwoliby zrwnoway niedostatki liczebnoci wysok jakoci si niemieckich. Ta trzecia metoda bya na dusz met najwaniejsza. W dobie rosncej zoonoci systemu wojskowego pastwa niemieccy o cerowie uwaali, e dla zabezpieczenia granic nie mog polega na wpwyszkolonych formacjach nieregularnych. Wrd niemieckiego korpusu o cerskiego byo niewielu entuzjastw idei narodu pod broni. Ponadto, rozwj cikiej artylerii stawia pod znakiem zapytania uyteczno nawet staych fortykacji, co wielokrotnie ukazaa praktyka minionej wojny. Brak zaufania do formacji granicznych i forty kacji nie pozostawi niemieckim przywdcom wojskowym wyboru i skoni ich do opracowania koncepcji obrony pastwa opartej na mobilnej armii o wysokiej jakoci. Przewidywane zagroenie ze strony Polski stanowio gwny powd wypracowania taktyki Blitzkriegu. Bez analizy armii polskiej, zwaszcza za tego, jak bya ona postrzegana w Berlinie, adna dyskusja na temat stosunku potencjaw militarnych Polski i Niemiec nie byaby kompletna. Przewaga liczebna si polskich nad granic niemieck jest faktem, ktry nie podlega dyskusji. Skala tej przewagi, wyraajcej si mniej wicej w stosunku 3 do 1 na korzy Polakw, bya potencjalnie rozstrzygajca. Jednak samo liczenie dzia jest najmniej wyra nowan form analizy militarnej. Praca ta ukae opini Niemcw o rzeczywistym stanie i wartoci bojowej armii polskiej. W latach dwudziestych, podobnie jak wspczenie, armia bya tak dobra, jak dobry by jej sprzt. Nowoczesny sprzt wojskowy jest skomplikowany i drogi. Aby dostarczy wojsku nowoczesn bro, pastwo musi posiada zarwno odpowiednie zaplecze technologiczne, jak i siln gospodark; Polska nie miaa ani jednego, ani drugiego. Opra-

12

Przedmowa

cowanie to pokae wic, w jaki sposb Polska prbowaa przezwyciy swoj sabo gospodarcz i stworzy nowoczesn armi. Ksika ta jest oparta gwnie na nieopublikowanych rdach. Pierwszym podstawowym rdem by ogromny zbir dokumentw Niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zdobytych przez armi amerykask pod koniec II wojny wiatowej. Dokumenty te, w postaci mikro lmw, s dostpne w Archiwum Narodowym w Waszyngtonie, pod oznaczeniem mikrokopii T 120. Wrd ogromnej liczby dokumentw znajduje si korespondencja niemieckiego ministra spraw zagranicznych, sekretarzy stanu i rnych wydziaw (Abteilungen) niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zbiory Archiwum Narodowego zawieraj wiele tajnych akt (Geheimakten). Szczeglnie wane dla tej pracy byy dokumenty Wydziau IV (Po) Ministerstwa Spraw Zagranicznych, dotycz one bowiem dyplomatycznych i militarnych kwestii polskich. Dokumenty te, zawierajce wiele raportw niemieckich urzdnikw dotyczcych polskich manewrw wojskowych, wyposaenia i struktury organizacyjnej, s podstaw do omwienia potencjau militarnego Polski w rozdziale 3. Oprcz zasobw Ministerstwa Spraw Zagranicznych Archiwum Narodowe2 posiada rwnie liczn kolekcj prywatnych zapiskw niemieckich przywdcw wojskowych. S one rwnie udostpnione do uytku publicznego. Szczeglne znaczenie dla tego opracowania miay zapiski generaw Hansa von Seeckta i Wilhelma Groenera dwch najwaniejszych przywdcw wojskowych doby republiki weimarskiej. Zapiski Seeckta (mikrokopia M 132) byy szczeglnie pomocne przy analizie niemieckiej strategii podczas wojny polsko-bolszewickiej. Zapiski Groenera (mikrokopia M 137) stanowiy podstaw dla omwienia kontrowersji wok Panzerschi e3 w rozdziale 4. Innymi zdobytymi dokumentami, ktre zostay uyte w niniejszej pracy, byy archiwa niemieckiej marynarki wojennej, ktre odnale mona w Naval Historical Library w Londynie. Kompletna kopia tych dokumentw znajduje si take w Bibliotece Uniwersytetu Mi2 National Archives znajdujce si w USA (przyp. red.). 3 Niemiecka klasykacja pancernikw kieszonkowych Deutschland, Admiral Graf Spee i Admiral Scheer (przyp. tum.).

13

Niemcy broni si przed Polsk. Ewolucja taktyki Blitzkriegu 19181933

chigan w Ann Arbor. Ten ogromny zbir dokumentw marynarki zosta opatrzony numerem katalogowym 13-132849 i jest dostpny na zasadach ograniczonej wymiany midzybibliotecznej z Uniwersytetem Michigan. Dokumenty te stanowi podstaw dla omwienia przygotowa niemieckiej marynarki wojennej do wojny z Polsk. Oparty na nich zosta zwaszcza, zawarty w rozdziale 4, szczegowy opis niemieckiego planu ataku na port w Gdyni. Ponadto dokumenty te opisuj bardzo szczegowo peny program manewrw, wicze bojowych i gier wojennych, ktre niemiecka marynarka podejmowaa w tym okresie. Na drugie podstawowe rdo tej pracy skadaj si dokumenty amerykaskiego attache wojskowego w Berlinie. Amerykascy attache i ich zespoy wysyali wiele raportw powiconych wielu rnym kwestiom interesujcym historyka wojskowoci rozmieszczeniu armii niemieckiej, manewrom, uzbrojeniu, itp. Dokumenty te dopiero niedawno zostay zebrane i zmikro lmowane przez University Publications of America, Inc. Skada si na nie ogem 28 rolek lmu i s one dostpne po tytuem Military Intelligence Reports: Germany, 191919414. Poniewa dokumenty te stay si dostpne dopiero w 1983 roku, nie ma przesady w stwierdzeniu, e ksika ta jako pierwsza wykorzystuje to wane rdo. Opis twierdzy w Krlewcu w rozdziale 2, pierwszy jaki pojawia si w publikacji anglojzycznej, oparty jest w duym stopniu na raportach amerykaskiego o cera, ktremu Niemcy zezwolili na odwiedzenie miasta. Wikszo raportw dotyczcych niemieckich forty kacji znale mona na rolce 24 w tyme zbiorze. Omwienie manewrw armii niemieckiej w latach 19251928 zostao oparte w duym stopniu na raportach amerykaskich o cerw, ktrzy mieli okazj owe manewry obserwowa. Dodatkowo, zbir ten zawiera przekady artykuw autorstwa niemieckich o cerw, napisanych dla Militr-Wochenblatt, najwaniejszego periodyku militarnego republiki weimarskiej. Chciabym podzikowa profesorom Barbarze i Charlesowi Jelavichom z Indiana University. Trudno jest wyrazi sowami, ile przy pisa4 Raporty Wywiadu Wojskowego: Niemcy, 19191941 (przyp. tum.).

14

Przedmowa

niu tej pracy znaczyy dla mnie ich dowiadczenie naukowe i przyja. Lata, ktre z nimi spdziem jako pracownik naukowy, pozostan na zawsze najcenniejszymi w moim yciu. Ponadto sugestie, wyrozumiao i wsparcie ze strony mojej ony Roberty, otrzymane podczas bada i pisania tej ksiki byy niezastpione dla osignicia przeze mnie efektu kocowego. Chciabym podzikowa mojej crce Allison, ktrej bliskie przyjcie na wiat dao mi mocny bodziec do ukoczenia tej pracy.

15

Noty od wydawcy polskiego

iedy dowiedziaem si, e na konferencji organizowanej przez Muzeum Historii Polski dotyczcej kampanii wrzeniowej ma pojawi si Robert Citino, pocztkowo nie mogem w to uwierzy. Jednak bya to prawda. Szybko wykonaem kilka telefonw i wiedziaem, e mog si z nim spotka po jego wykadzie w Bibliotece Uniwersyteckiej. Zapakowaem do plecaka jego ksiki (mam sabo do autografw), ktre stay na pkach mojej biblioteki i ruszyem na spotkanie. Profesor Citino okaza si przemiym i niezwykle kontaktowym czowiekiem. Siedzc nad latte w Bibliotece Uniwersyteckiej rozmawialimy o ksikach i historii wojskowoci. Kiedy weszlimy na temat wydania jego ksiek w Polsce, niezwykle si zapali, cho z pewnym dystansem podszed do pomysu opublikowania akurat Niemcy broni si Uwaaem jednak, e akurat ta publikacja, mimo wszystkich jej wad a trzeba pamita, e zostaa napisana ponad dwadziecia lat temu, jest cay czas niezwykle istotnym opracowaniem tematu, o ktrym w Polsce niewiele wiadomo. Dla mnie najistotniejszym elementem ksiki Roberta Citino jest fakt, e zostaa napisana z zewntrz. Beznamitny opis polskiej armii w oczach niemieckiego wywiadu wojskowego, tak jak to przedstawi Au-

16

Noty od wydawcy polskiego

tor, by momentami a przykry, a jednak chciao si go dalej czyta. Niezwyka jest te analiza niemieckich manewrw i ewolucji niemieckiej doktryny wojennej, taktyki i sztuki operacyjnej. ukasz Przybyo W stosunku do oryginalnej pracy Autora postanowilimy wprowadzi kilka uzupenie. Przede wszystkim opracowalimy mapy, ktre mamy nadziej znacznie uatwi recepcj treci ksiki. Szczeglnie wane wydao nam si zobrazowanie przebiegu manewrw przynajmniej tych, do ktrych jest wystarczajco duo danych co powinno uatwi zrozumienie zasad sztuki wojennej wpajanej onierzom Reichswehry. Ponadto do ksiki dodalimy dwa indeksy: skorowidz nazw geogra cznych, obejmujcy rwnie miejscowoci pojawiajce si na mapach, oraz skorowidz osb. Niej kilka zda o konstrukcji skorowidza nazw geogra cznych. Autor, w lad za dokumentami, stosowa niemieckie nazwy geogra czne rwnie dla miejscowoci znajdujcych si wwczas w Polsce. W wydaniu polskim zdecydowalimy si na podanie ich wedug stanu z okresu midzywojnia, tj. niemieckie dla miejscowoci w granicach Rzeszy, polskie dla miejscowoci w granicach Rzeczypospolitej. Wyjtkiem od tej zasady s niektre due miasta tradycyjnie posiadajce polskie nazwy (np. Wrocaw). Na mapach konsekwentnie zastosowalimy nazewnictwo przedwojenne. Dla uatwienia Czytelnikom orientacji opracowalimy indeks nazw geogra cznych sucy jednoczenie jako sowniczek. W nawiasach zwykych () podajemy dzisiejsze nazwy obiektw w jzyku kraju, na ktrego terytorium si znajduj, ewentualnie uzupenione o nazw polsk. Dla miejscowoci o nazwach czciej spotykanych podajemy dodatkowo powiat lub gmin, w ktrej si znajduj. Za kryterium przyjlimy tu moliwo szybkiego odnalezienia miejscowoci w polskiej Wikipedii. Identyczne niemieckie nazwy miejscowoci uzupeniamy o su ks podany w nawiasie kwadratowym []. Tak samo oznaczylimy pominite w tekcie elementy nazw niemieckich. Wykaz skrtw uytych w skorowidzu nazw geogra cznych znajduje si na pocztku skorowidza. Tadeusz Zawadzki

17