NAUKA 4/2010 127-136

KATARZYNA LISOWSKA, MIECZYSAW CHORY

Genetycznie zmodyfikowane uprawy i ywno przegld zagroe

Wprowadzenie Kady gatunek istot ywych powstay w wyniku okoo 4 mld lat ewolucji ma swoje znaczenie i funkcj w ekosystemie Ziemi i zapewnia jego rwnowag. Czsto zapominamy, e przetrwanie i rozwj ludzkoci s moliwe dziki staemu korzystaniu z usug wiadczonych przez rodowisko przyrodnicze [1]. Niestety, w ostatnich dziesicioleciach ludzko wykorzystuje co roku ponad 100% rocznych mocy produkcyjnych biosfery. Czyteln ilustracj tego zjawiska jest wymieranie gatunkw. Eksploatacja ekosystemw musi zosta zrwnowaona, jeeli nie chcemy doprowadzi do katastrofy [2]. adne wspczesne osignicie czowieka (moe poza wyzwoleniem energii atomowej i elektronik informatyczn) nie wzbudzio tak powszechnego zainteresowania, emocji i skrajnych opinii, jak moliwoci tzw. inynierii genetycznej, pozwalajce ingerowa w mechanizmy dziedzicznoci organizmw. Ewolucja wytworzya gatunki rolin, zwierzt i mikroorganizmw, z ktrych kady ma odrbn pul genw. Odlege gatunki nie krzyuj si ze sob w naturalnych warunkach. Technika inynierii genetycznej pozwala na amanie tego podstawowego prawa przyrody i wprowadzanie gatunkowo obcych genw, aby uzyska genetycznie zmodyfikowane organizmy ywe, wyposaone w nowe cechy. Genetycznie zmodyfikowane organizmy (GMO) s bardzo rozlegym obszarem badawczej i gospodarczej dziaalnoci czowieka, obejmujcym zarwno mikroorganizmy (bakterie, plenie, drode), roliny (zboa, jarzyny, kwiaty ozdobne, drzewa owocowe, drzewa lene), jak i zwierzta (gryzonie, zwierzta gospodarskie, ptaki, ryby, zwierzta domowe). O ile genetyczne modyfikacje mikroorganizmw, a take (w bardzo rygorystycznych warunkach) niektrych rolin i niektrych zwierzt, maj swoje uzasadnienie gospodarcze (produkcja biopreparatw takich jak enzymy, szczepionki i in.) oraz naukowe, o tyle wprowadzanie do upraw polowych genetycznie zmodyfikowanych zb (dla produkcji pasz i ywnoci), traw, innych rolin oraz drzew (dla przemysu papierniczego) wzbudza wiele zasadniczych, merytorycznych zastrzee. Uprawy te nie s obojtne dla rodowiska naturalnego; wtpliwoci dotycz take tego, czy ywno i pasza zmodyfikowana genetycznie s bezpieczne dla zdrowia. I wreszcie, niepokj budzi ekspansja
Dr hab. nauk przyr. Katarzyna Lisowska; prof. dr hab. n. med. Mieczysaw Chory, czonek rzeczywisty PAN, Zakad Biologii Nowotworw Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skodowskiej-Curie, Oddzia w Gliwicach

128

Katarzyna Lisowska, Mieczysaw Chory

rynkowa kilku potnych koncernw agrochemicznych i stosowane przez nie praktyki patentowe. Korporacje agrochemiczne Kilka wielkich midzynarodowych korporacji, ktre produkuj ziarno zb GM oraz rodki owadobjcze i chwastobjcze, stosuje jednoczenie cis ochron patentow swoich produktw i prowadzi bardzo agresywn kampani na rzecz pozyskiwania coraz wikszych obszarw ziemi dla upraw rolin GM, coraz bardziej uzaleniajc od siebie farmerw i rolnikw. Sprytnym hasem marketingowym tych korporacji jest przewrotne zawoanie nakarmimy godujcy wiat. Korporacje te w deniu do maksymalizacji zyskw wykorzystuj metod naciskw politycznych i gospodarczych, wykorzystuj organizacje midzynarodowe, pastwowe agencje gospodarcze i intensywny lobbing. Takie dziaania generuj negatywne zjawiska gospodarcze i spoeczne, powodujc utrat niezalenoci ywnociowej pastw, s powanym czynnikiem godzcym w naturalny ad w przyrodzie i mog prowadzi do powstania nowego feudalizmu w obszarze produkcji rolnej. Najnowszy raport amerykaskiej Narodowej Akademii Nauk (NAS) podnosi te kwesti coraz bardziej ograniczonego dostpu rolnikw do ziarna siewnego odmian konwencjonalnych, potencjalne ryzyko wynikajce z postpujcej konsolidacji rynku nasion siewnych i patentowania tych nasion oraz potencjalne problemy spoeczne zwizane z rozpowszechnianiem si upraw GMO, ale autorzy podkrelaj, e kwestie te nie byy dotd analizowane w systematyczny sposb, a wic nie mona wyciga konstruktywnych wnioskw. Generalne zastrzeenia i stosunek do niekontrolowanych ingerencji korporacji w produkcj ywnoci opartej na odmianach GM ujte s zasad przezornoci (precautionary principle). Wydaje si, e zbyt mao wiemy o zoonych mechanizmach i zasadach, na jakich funkcjonuje fenomen ycia, i zbyt krtkie jest nasze dowiadczenie z polowymi uprawami zb GM, aby t zasad ignorowa. Wydajno i opacalno upraw GMO Wyywienie ludnoci i zwierzt hodowlanych jest podstawowym wymogiem przetrwania czowieka na Ziemi. Tymczasem wikszo analiz wykazuje, e plenno zb GM (kukurydza, rzepak i soja GM oporne, tj. tolerujce herbicyd, czyli roliny HT herbicide tolerant, lub zboa oporne na szkodniki, czyli noszce gen Bt) nie jest wiksza w porwnaniu z plennoci odmian tradycyjnych [3-5]. Co wicej, ceny ziarna odmian GM s w wikszoci krajw (poza Argentyn) znacznie wysze ni ziarna tradycyjnego. Wynika to z opat licencyjnych (technology fee) wliczanych w cen ziarna siewnego [3, 5, 6]. Najnowszy raport NAS [3] widzi najwiksze korzyci z upraw GM w redukcji zuycia silnie toksycznych pestycydw na rzecz mniej toksycznego glifosatu (w uprawach rolin GM opornych na glifosat) oraz w rezygnacji z gbokiej orki stosowanej do zwalczania chwastw. Dlatego wikszy zysk rolnika uprawiajcego odmiany GM wynika

Genetycznie zmodyfikowane uprawy i ywno przegld zagroe

129

(jeeli ma miejsce) z obnienia kosztw zakupu pestycydw i mniejszej pracochonnoci upraw [3, 5]. Nie s to jednak zyski trwae, zwaszcza w wietle rosncego problemu superchwastw opornych na glifosat [3, 7] oraz szkodnikw nabierajcych opornoci na toksyn Bt [8-12]. Zuycie pestycydw Zastosowanie odmian GM w uprawie miao przynie obnienie zuycia pestycydw w rolnictwie. Przeczy temu raport Charlesa Benbrooka [7] podsumowujcy 13 lat stosowania technologii GM w rolnictwie amerykaskim. W oparciu o oficjalne dane amerykaskiego Departamentu Rolnictwa raport wylicza znaczcy wzrost zuycia glifosatu przy rwnoczesnym spadku zuycia innych herbicydw, jednak czne zuycie wykazuje tendencj wzrostow. Superchwasty Naduywanie jednego rodzaju herbicydu prowadzi do powstawania opornoci chwastw na drodze rnych mechanizmw adaptacyjnych. Przykadem jest uzyskanie opornoci na glifosat przez szarat Palmera (Amaranthus palmeri) wskutek amplifikacji genu EPSPS kodujcego enzym, ktrego funkcja ma by blokowana przez ten herbicyd [13]. Inne zjawisko to przenoszenie modyfikacji genetycznej przez zapylenie krzyowe: zboa GM w czasie zapylania przenosz nowy gen do homologicznych gatunkw zb tradycyjnych, a take na roliny i chwasty pokrewne [14-16]. Plaga superchwastw jest szczeglnie dotkliwa w Argentynie i USA, zmusza rolnikw do stosowania coraz wikszych dawek herbicydw oraz herbicydw bardziej toksycznych, a nawet do rcznego usuwania chwastw czy wrcz do porzucania zachwaszczonych upraw [7]. rodowisko Na obszarach upraw zb GM nastpuje stopniowa chemizacja gleby, spowodowana wielokrotnie wikszym zuyciem herbicydu w uprawach opornych na herbicyd lub gromadzeniem w glebie owadobjczych toksyn wydzielanych z systemw korzeniowych rolin z genem Bt. Toksyna Bt z rolin GM jest czstokro wielokrotnie trwalsza ni taka sama toksyna stosowana dawniej w postaci opryskw utrzymuje si ona w glebie ponad 200 dni. S dowody na zaburzanie acucha pokarmowego organizmw glebowych, co prowadzi do redukcji rnorodnoci biologicznej, oraz dowody na ginicie w uprawach zb GM poytecznych gatunkw fauny. Powanym zagroeniem jest rozprzestrzenianie si transgenw w rodowisku; nie da si dzi przewidzie odlegych skutkw tego zjawiska. Liczne cytowania prac oryginalnych opisujcych powysze zagroenia znajduj si np. w dokumentacji stanowiska rzdw Francji, Luksemburga czy Niemiec wprowadzajcego zakaz upraw kukurydzy MON810 w tych krajach [17-19].

130

Katarzyna Lisowska, Mieczysaw Chory

Koegzystencja Modyfikacje genetyczne rozprzestrzeniaj si z rolin GM na odmiany tradycyjne poprzez przepylenie, a take wskutek mieszania si ziarna w skupie i podczas skadowania czy poprzez ziarno zgubione w transporcie. Moliwe s take krzywki GM rolin uprawnych i blisko spokrewnionych gatunkw chwastw (zwaszcza w obrbie rodziny Brassicaceae). Zjawiska te s grone dla rodowiska i dla ekonomii, w tym dla przyszoci tradycyjnych upraw organicznych, zwaszcza w takich krajach jak Polska, ktrej tradycyjne uprawy i ywno z nich pochodzca ciesz si zasuon renom. Wobec istnienia tych zagroe UE wydaa cise zalecenia [20] zwizane z tzw. koegzystencj zb GM ze zboami tradycyjnymi. W warunkach polskich koegzystencja zb GM i nie-GM jest niemoliwa do stosowania i kontroli, bo rolnictwo nasze skada si gwnie z gospodarstw mao- i rednioobszarowych, a rygory i skuteczno administrowania terenami rolnymi s niskiej jakoci. Koszty przestrzegania unijnych zalece dotyczcych koegzystencji stanowi take o mniejszej opacalnoci upraw GM w Europie. Jak czytamy w [3]: raport rzuca wiato na potencjalne koszty, jakie mog ponosi rolnicy w zwizku z przyjciem wytycznych UE dotyczcych wspistnienia zakadajcych rozdzielenie upraw ekologicznych, tradycyjnych i GM. Gwne rozwaane rodki to czyszczenie maszyn niwnych, prowadzenie upraw GM w znacznej odlegoci od upraw tradycyjnych oraz wysiew odmian zwykych w pasach buforowych wok upraw GM oraz porodku (tzw. ostoje dla zachowania biornorodnoci i zmniejszenia ryzyka powstawania opornoci u chwastw i szkodnikw). Autorzy raportu oceniaj, e rodki te zwikszyyby koszty ponoszone przez rolnikw uprawiajcych kukurydz GM o 84 euro na hektar. Zdrowie Osobnym problemem s zagroenia wynikajce ze spoywania ywnoci i pasz pochodzcych ze zb GM. Pokutuje przekonanie, e ywno GM jest doskonale przebadana i absolutnie bezpieczna. W rzeczywistoci komercjalizacja upraw i ywnoci GM przez amerykask Agencj ds. ywnoci i Lekw (FDA) dokonaa si w oparciu o zasad zasadniczej rwnowanoci*, bez wykonywania testw toksykologicznych obowizkowych w przypadku jakichkolwiek dodatkw do ywnoci. Aprobaty FDA dla kolejnych produktw GM byy wydawane na podstawie analiz i bada przedstawianych przez ich producentw. W sposb oczywisty rodzi to wtpliwoci co do bezstronnoci tych analiz. Take obecnie wykonywane analizy dotyczce istniejcych na rynku odmian i ywnoci GM s wykonywane w wikszoci przez laboratoria koncernw agrochemicznych lub
* Substantial equivalence A concept, developed by OECD in 1991, that maintains that a novel food, for example, one that derives from genetic modification or engineering, should be considered the same as and as safe as a conventional food. [21].

Genetycznie zmodyfikowane uprawy i ywno przegld zagroe

131

na ich zlecenie. Bardzo mao jest bada niezalenych. W ostatnich latach kilka niezalenych grup badaczy donioso, e ziarna zb GM zawierajcych gen Bt (np. kukurydza MON810) wykazuj toksyczne dziaanie na komrki nerki, wtroby [22], jelita [23], trzustki [24] i jdra gryzoni [25], problemem s take zagadnienia alergii zwizane ze spoywaniem pokarmw pochodzcych z niektrych organizmw GM [26, 27]. Wtpliwoci dotycz take efektw odlegych, w tym wpywajcych na podno i zdrowie przyszych pokole [28, 29]. Zbyt mao jest jednak bada dugoterminowych, ktre mogyby wykry tego typu zagroenia [30, 31]. Obcy DNA i uboczne skutki transgenezy Biotechnolodzy uspokajaj, e obcy DNA w rolinach transgenicznych jest nieszkodliwy, gdy jest cakowicie trawiony. Jednak nie tylko DNA budzi obawy. Metody inynierii genetycznej s nieprecyzyjne, otrzymywanie rolin GM moe prowadzi do nieswoistej syntezy nowych, nieznanych biaek i czsteczek RNA powstajcych w rolinie jako niezamierzone produkty uboczne transgenezy. S to potencjalne alergeny, toksyny, substancje antyodywcze, regulacyjne RNA itp. Te efekty niemal zupenie nie s badane. Wbrew zapewnieniom biotechnologw, konstrukt genowy uywany w produkcji rolin transgenicznych nie zawsze jest kompletnie trawiony, moe on dociera do jelit i by wchaniany do krwi, bywa znajdowany w rnych narzdach, moe by wydzielany z mlekiem i przekazywany potomstwu [32-38]. Technologia produkcji rolin GM wymaga wprowadzenia wraz z wybranym obcym genem take innych, obcych fragmentw DNA: genu odpornoci na antybiotyk (jako markera selekcyjnego), fragmentw DNA wirusowego (jako promotora sygnau aktywujcego obcy gen), fragmentw DNA uatwiajcych integracj konstruktu z DNA roliny. Istnieje zatem ryzyko rozprzestrzeniania si antybiotykoopornoci na patogeny jelitowe czy nieswoistej aktywacji genw ludzkich. Mog wystpi trudne do przewidzenia odlege efekty biologiczne zwizane z transferem pomocniczych sekwencji DNA zawartych w wektorze (noniku), a towarzyszcych obcemu genowi (transgenowi). Warto te podkreli, e wbrew rozpowszechnionym opiniom nie ma dotd adnych bada epidemiologicznych dotyczcych wpywu ywnoci zawierajcej skadniki GM na zdrowie ludzi. Bada takich nie da si przeprowadzi w USA, gdzie ywno tego typu jest na rynku najduej (pierwsza komercjalizacja: pomidor Flavr Savr, 1994 r.), poniewa ywno pochodzca z organizmw GM nie jest tam znakowana. Lobbing korporacyjny Zarwno potencjalne, jak i udowodnione zagroenia ze strony upraw i ywnoci GM s stale deprecjonowane przez potentatw agrobiznesu i przedstawicieli przemysu biotechnologicznego. Korporacje te o wielkie rodki na lobbing, maj te znaczcy

132

Katarzyna Lisowska, Mieczysaw Chory

wpyw na rodowiska naukowe i media. Ze sprawozda finansowych firmy Monsanto wynika, e w 2009 roku firma przeznaczya na lobbing blisko 9 mln dol., finansowaa te oficjalnie kampanie wyborcze wielu amerykaskich politykw. W Polsce Robert Gabarkiewicz, wysoki urzdnik firmy Monsanto Polska jest rwnoczenie czoow postaci w stowarzyszeniu Polska Federacja Biotechnologii, ktre wypenia misj propagowania upraw i ywnoci GM. Naukowcy zwizani z Polsk Federacj Biotechnologii znani s z licznych wystpie w mediach, zawsze w tonie promujcym GMO. Aktywn promocj GMO zajmuje si take firma pod mylc nazw Niezalena Agencja Prasowa, ktra jest wacicielem domeny internetowej www.gbepolska.pl, za czonkami grupy GBE Polska s firmy: BASF, Bayer CropScience, Dow AgroSciences, DuPont, KWS, Monsanto i Syngenta, czyli najwiksze koncerny z brany biotechnologicznej, wytwarzajce i sprzedajce GMO. Te same firmy s czonkami organizacji Biopol Zielona Biotechnologia w Polsce (www.biopol.org.pl), ktra na swojej stronie internetowej oferuje pomoc dla mediw w redagowaniu artykuw prasowych dotyczcych zagadnienia GMO oraz brany biotechnologicznej. Biopol chwali si rwnie: dziki wsppracy z firmami biotechnologicznymi oraz polskimi ministerstwami, posiadamy bezporedni dostp do rzetelnej informacji. Jak si wydaje, tego typu powizania odpowiadaj za to, e problem zagroe zwizanych z GMO jest przemilczany przez media. Sytuacja prawna Do niedawna jedyn dopuszczon do uprawy w Unii Europejskiej odmian GM bya kukurydza MON810 wytwarzajca toksyn Bt. W 2009 r. Komisja Europejska zezwolia na upraw zmodyfikowanego ziemniaka Amflora stworzonego na potrzeby przemysu papierniczego. W Polsce obowizuje ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych z 22 czerwca 2001 r., ktra nie reguluje kwestii komercyjnych upraw odmian GM. Istnieje luka prawna, gdy obowizuje co prawda zakaz obrotu GM materiaem siewnym, ale moliwy jest indywidualny import. To powoduje, e zachcani intensywn reklam rolnicy sprowadzaj i wysiewaj odmiany GM, przede wszystkim kukurydz MON810, ale prawdopodobnie rwnie odmiany Roundup Ready (odporne na herbicyd), ktre nie s dopuszczone do uprawy w UE. Polskie instytucje kontrolne nie zajmuj si identyfikacj tych upraw ani oszacowaniem ich areaw. Uprawa odbywa si wic w sposb sprzeczny z wytycznymi UE, bez zachowania zasad dotyczcych wspegzystencji. Bez najmniejszych wtpliwoci prowadzi to do rozprzestrzeniania si modyfikacji genetycznych w rodowisku i zanieczyszczania tradycyjnego materiau siewnego. Sejm pracuje obecnie nad rzdowym projektem nowej ustawy o GMO (druk 2547), ktry w swojej pierwotnej postaci dopuszcza komercyjne uprawy GMO i regulowa ich zasady. Projekt ten by mocno krytykowany przez lobby pro-GMO jako zbyt restrykcyjny, a przez innych, jako idcy pod prd aktualnym trendom unijnym, w sytuacji gdy

Genetycznie zmodyfikowane uprawy i ywno przegld zagroe

133

kolejne pastwa wprowadzaj zakazy upraw GM. Obecnie zakaz upraw kukurydzy MON810 obowizuje w przodujcych krajach rolniczych Francji i Niemczech, a take w Luksemburgu, Grecji, Austrii, na Wgrzech, w Bugarii i we Woszech. Irlandia oraz Walia prawie w 100% objte s stref woln od GMO, za Anglia w blisko 50%. Take w Szwajcarii obowizuje moratorium na uprawy GMO. Dnia 8 lipca 2010 r. zakoczya prac sejmowa podkomisja rozpatrujca projekt nowej ustawy o GMO, ktrej przewodniczy prof. Jan Szyszko. Podkomisja wprowadzia do projektu zasadnicze zmiany: zakaz obrotu GM materiaem siewnym i zakaz uprawy rolin GMO. Zaostrzono take maksymalne kary za amanie prawa. Takie zapisy powoduj, e ustawa staje si spjna z Ramowym stanowiskiem rzdu z 2006 r., potwierdzonym w roku 2008, ktre zakada, e Polska dy do tego, aby by krajem wolnym od GMO w zakresie rolnictwa [39, 40]. Dalszy los i ksztat ustawy zaley teraz od decyzji Parlamentu RP. Krytyka rzdowego projektu ustawy o GMO Poniej przedstawiono najwaniejsze kierunki krytyki zawarte w opiniach nadesanych do Komisji Ochrony rodowiska [41]: 1) Skutki uwalniania GMO do rodowiska s dalekosine i nieodwracalne, a rwnoczenie znacznie groniejsze od skutkw powodowanych przez jakiekolwiek inne czynniki zagraajce obecnie biornorodnoci i jakoci rodowiska, przy czym rzeczywista skala zagroe pozostaje wci nierozpoznana. 2) Koegzystencja upraw GM i tradycyjnych oraz ekologicznych jest de facto niemoliwa (zbyt wiele nieprzewidywalnych czynnikw decyduje o ucieczce genw, czyli o niekontrolowanym rozprzestrzenianiu si pyku lub nasion oraz ze wzgldu na rozdrobnion struktur agrarn polskiego rolnictwa); rolnictwo ekologiczne i transgeniczne wykluczaj si. 3) Uprawa GMO jest sprzeczna z dalekowzrocznym interesem polskiego rolnictwa i przemysu spoywczego; dopuszczenie odmian GMO uderzy w tradycyjny model polskiego rolnictwa, zagrozi konkurencyjnej pozycji polskiej ywnoci w UE, moe doprowadzi do szybkiego wzrostu bezrobocia. Konkluzje Dopki tak wiele sprzecznoci i niejasnoci towarzyszy kwestii upraw GM oraz ywnoci wytworzonej z odmian GM, wydaje si, e w sferze legislacji naley bezwzgldnie kierowa si zasad przezornoci (precautionary principle). Rwnolegle naley zapewni moliwo prowadzenia niezalenych i rzetelnych bada nad odlegymi skutkami spoywania ywnoci GM przez ludzi i zwierzta i nad wpywem rolin GM na rodowisko, a take obserwowa, jak ksztatuje si bilans zyskw i strat dla rolnikw i spoeczestw w tych krajach, ktre dopuszczaj komercyjne uprawy odmian GM.

134

Katarzyna Lisowska, Mieczysaw Chory

Literatura
[1] Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Island Press, Washington, DC. http://www.maweb.org/ [2] Hails C. (ed.), Living Planet Report, WWF, Zoological Society of London and the Global Footprint Network, 2008, pp. 48. [3] National Research Council. 2010. The Impact of Genetically Engineered Crops on Farm Sustainability in the United States. Washington, DC: The National Academy Press. [4] Economic Impact of Dominant GM Crops Worldwide: a Review. EUR 22547 EN M. GmezBarbero, E. Rodrguez-Cerezo. EUROPEAN COMMISSION DG JRC-IPTS, Sustainability in Agriculture, Food and Health Unit December 2006. [5] Failure to yield: Evaluating the Performance of Genetically Engineered Crops. Doug GurianSherman, Union of Concerned Scientists, April 2009. [6] The Organic Center Critical Issue Report: The magnitude and impact of the biotech and organic organic seed price premium, Charles Benbrook, December 2009. [7] The Organic Center Critical Issue Report: Impacts of Genetically Engineered Crops on Pesticide Use in the United States: The First Thirteen Years, Charles Benbrook November 2009 [8] Ferr J., Van Rie J. Biochemistry and genetics of insect resistance to Bacillus thuringiensis. Ann. Rev. Entomol. 2002; 47: 501-33. Review. [9] Griffitts J.S., Aroian R.V. Many roads to resistance: how invertebrates adapt to Bt toxins. Bioessays. 2005 Jun; 27(6): 614-24. Review. [10] Heckel D.G., Gahan L.J., Baxter S.W. et al. The diversity of Bt resistance genes in species of Lepidoptera. J. Invertebr. Pathol. 2007 Jul; 95(3): 192-7. Epub 2007 Mar 25. Review. [11] Downes S., Mahon R., Olsen K. Monitoring and adaptive resistance management in Australia for Bt-cotton: current status and future challenges. J. Invertebr. Pathol. 2007 Jul; 95(3): 208-13. Review. [12] Tabashnik B.E., Van Rensburg J.B., Carrire Y. Field-evolved insect resistance to Bt crops: definition, theory, and data. J. Econ. Entomol. 2009 Dec; 102(6): 2011-25. Review. [13] Gaines T.A., Zhang W., Wang D. et al. Gene amplification confers glyphosate resistance in Amaranthus palmeri. Proc. Natl. Acad. Sci. USA. 2010 Jan 19; 107(3): 1029-34. [14] Jenczewski E., Ronfort J., Chvre A.M. Crop-to-wild gene flow, introgression and possible fitness effects of transgenes. Environ Biosafety Res. 2003 Jan-Mar; 2(1): 9-24. Review. [15] Arnaud J.F., Viard F., Delescluse M., Cuguen J. Evidence for gene flow via seed dispersal (1524): 1565-71. [16] Gepts P., Papa R. Possible effects of (trans)gene flow from crops on the genetic diversity from landraces and wild relatives. Environ. Biosafety Res. 2003 Apr-Jun; 2(2): 89-103. [17] Federal Office for Consumer Protection and Food Safety (BVL), Berlin To Monsanto Europe S.A., Brussels 17 April 2009, Dr. Helmut Tschiersky-Schneburg, President Federal Office for Consumer Protection and Food Safety Braunschweig, 17 April 2009. [18] Argumentaire lappui de la clause de sauvegarde des autorits luxembourgeoises relative la mise en culture du mas gntiquement modifi MON810 au titre de larticle 23 de la Directive 2001/18/CE modifie. [19] Comit de prfiguration dune haute autorit sur les organismes gntiquement modifis institu par le dcret n 2007-1719 du 5 dcembre 2007 Avis sur la dissmination du MON810 sur le territoire franais.

from crop to wild relatives in Beta vulgaris (Chenopodiaceae): consequences for the release of genetically modified crop species with weedy lineages. Proc. Biol. Sci. 2003 Aug 7; 270

Genetycznie zmodyfikowane uprawy i ywno przegld zagroe

135

[20] Commission Recommendation of 23 July 2003 on guidelines for the development of national strategies and best practices to ensure the coexistence of genetically modified crops with conventional and organic farming (notified under document number C(2003) 2624). [21] Congressional Research Service: Report for Congress: Agriculture: A Glossary of Terms, Programs, and Laws, 2005 Edition Order Code 97-905. [22] Sralini G.E., Cellier D., de Vendomois J.S. New analysis of a rat feeding study with a genetically modified maize reveals signs of hepatorenal toxicity. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 2007 May; 52(4): 596-602. [23] Ewen S.W., Pusztai A. Effect of diets containing genetically modified potatoes expressing Galanthus nivalis lectin on rat small intestine. Lancet. 1999 Oct 16; 354(9187): 1353-4. [24] Magaa-Gmez J.A., Cervantes G.L., Yepiz-Plascencia G., de la Barca A.M. Pancreatic response of rats fed genetically modified soybean. J. Appl. Toxicol. 2008 Mar; 28(2): 217-26. [25] Vecchio L., Cisterna B., Malatesta M. et al. Ultrastructural analysis of testes from mice fed on genetically modified soybean. Eur. J. Histochem. 2004 Oct-Dec; 48(4): 448-54. [26] Vzquez R.I., Moreno-Fierros L., Neri-Bazn L. et al. Bacillus thuringiensis Cry1Ac protoxin is a potent systemic and mucosal adjuvant. Scand. J. Immunol. 1999 Jun; 49(6): 578-84. [27] Nordlee J.A., Taylor S.L., Townsend J.A. et al. Identification of a Brazil-nut allergen in transgenic soybeans. N. Engl. J. Med. 1996 Mar 14; 334(11): 688-92. [28] Malatesta M., Biggiogera M. Can a genetically-modified organism-containing diet influence embryo development? A preliminary study on pre-implantation mouse embryos. Eur. J. Histochem. 2008 Oct-Dec; 52(4): 263-7. [29] Biological effects of transgenic maize NK603xMON810 fed in long term reproduction studies in mice. Redakcja: A. Velimirov, C. Binter, J. Zentek. Zesp badawczy: N. Cyran, C. Glly, S. Handl et al., Department/Universittsklinik fr Nutztiere und ffentliches Gesundheitswesen in der Veterinrmedizin, Forschungsinstitut fr biologischen Landbau FiBL. [30] Sralini G.E., de Vendmois J.S., Cellier D. et al. How subchronic and chronic health effects can be neglected for GMOs, pesticides or chemicals. Int. J. Biol. Sci. 2009 Jun 17; 5(5): 43843. Review. [31] Domingo J.L. Toxicity studies of genetically modified plants: a review of the published literature. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2007; 47(8): 721-33. Review. [32] Tudisco R., Mastellone., Cutrignelli M.I et al. 2010, Fate of transgenic DNA and evaluation of metabolic effects in goats fed genetically modified soybean and in their offsprings. Animal 2010; doi:10.1017/S1751731110000728. [33] Chainark, P. (2008) Availability of genetically modified feed ingredient II: investigations of ingested foreign DNA in rainbow trout Oncorhynchus mykiss. Fisheries Science 74(2): 380390(11). [34] RanT., Mei L., Lei W. et al. (2009) Detection of transgenic DNA in tilapias (Oreochromis niloticus, GIFT strain) fed genetically modified soybeans (Roundup Ready). Aquaculture Research, Vol. 40 (12): 1350-1357. [35] Mazza R., Soave M., Morlacchini M. et al. Assessing the transfer of genetically modified DNA from feed to animal tissues. Transgenic Res. 2005 Oct; 14(5): 775-84. [36] Sharma R., Damgaard D., Alexander T.W. et al. Detection of transgenic and endogenous plant DNA in digesta and tissues of sheep and pigs fed Roundup Ready canola meal. J. Agric Food Chem. 2006 Mar 8; 54(5): 1699-709.

136

Katarzyna Lisowska, Mieczysaw Chory

[37] Schubbert R., Hohlweg U., Renz D., Doerfler W. On the fate of orally ingested foreign DNA in mice: chromosomal association and placental transmission to the fetus. Mol. Gen. Genet. 1998 Oct; 259(6): 569-76. [38] Netherwood T., Martn-Ore S.M., O'Donnell A.G. et al. Assessing the survival of transgenic plant DNA in the human gastrointestinal tract. Nat. Biotechnol. 2004 eb; 22(2): 204-9. [39] Ramowe stanowisko Polski dotyczce organizmw genetycznie zmodyfikowanych (GMO), wersja z uwzgldnieniem uwag Rady Ministrw 03. 04. 2006 r. [40] Ramowe stanowisko Polski dotyczce organizmw genetycznie zmodyfikowanych (GMO), dokument przyjty przez Rad Ministrw w dniu 18 listopada 2008 r. [41] Dorota Stankiewicz, ekspert ds. systemu gospodarczego w Biurze Analiz Sejmowych: Analiza opinii i stanowisk, ktre wpyny do Komisji Ochrony rodowiska nt. rzdowego projektu ustawy z druku 2547 oraz przygotowanie zestawienia propozycji przepisw w porwnaniu do propozycji rzdowych uwagi szczegowe (8. 03. 2010).

Genetically modified crops and food short review of potential risks

Genetically modified crops, feed and foods are known for less than two decades. These products were introduced to the market based on the principle of substantial equivalence of traditional and transgenic varieties, without necessary risk assessment concerning its impact on environment and on health of humans and animals. Other potential risks are concerned with socioeconomical aspects, with the structure and sustainability of agriculture, safety of food supply and corporate dominance. With our current knowledge of potential risks it is highly advisable to stick the legislative activities to the precautionary principle. This is well accepted by the growing range of European countries and it seems that Poland should follow this trend. Key words: genetically modified organisms (GMO), GM crops, GM food and feed, environmental risk, health risk