Politechnika Warszawska Wydzia Fizyki

Dozymetria i ochrona przed promieniowaniem jonizujcym: aspekty zyczne, techniczne, prawne i spoeczne

mgr in. Filip A. Sala

Opracowanie zaliczeniowe z przedmiotu Metody i Technologie Jdrowe Uczelniana Oferta Dydaktyczna PW Prowadzcy: prof.dr hab. Jan Pluta

Warszawa, 10 wrzenia 2009

Spis treci
1 Podstawowe informacje z dziedziny dozymetrii 1.1 1.2 1.3 Rodzaje promieniowania jonizujcego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamknite i otwarte rda promieniowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielkoci dozymetryczne i ich jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6 Aktywno rda promieniotwrczego . . . . . . . . . . . . . . . . . rednia dawka pochonita (ang. Absorbed dose) . . . . . . . . . . . . Moc dawki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dawka rwnowana/Ekwiwalent dawki pochonitej (ang. Dose equivalent) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Nawietlenie/Ekspozycja (ang. Exposure) . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Ekwiwalent dawki efektywnej (ang. Eective dose equivalent) . . . . . 11 11 5 5 8 9 9 9 9

2 Ochrona przed promieniowaniem jonizujcym 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

ALARA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Zwikszenie odlegoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Ograniczenie czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Osony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 rda otwarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 16

3 Rne rodzaje pomiarw promieniowania jonizujcego 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.2 3.3

Liczniki wypenione gazem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Licznik Geigera-Mllera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 u Licznik proporcjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Komora jonizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Liczniki scyntylacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Liczniki pprzewodnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 20 22 23

4 Oddziaywanie promieniowania jonizacyjnego na organizmy ywe 5 Promieniowanie jonizujce a prawo polskie A Dodatek

A.1 rda promieniowania jonizujcego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie przedstawia podstawowe zagadnienia z dziedziny dozymetrii oraz ochrony przed promieniowaniem jonizujcy. Zaprezentowane zostay rne rodzaje promieniowania jonizujcego, ich waciwoci, a take wpyw na organizmy ywe. Opracowanie zawiera take omwienie rnych rodzajw pomiarw promieniowania jonizujcego. Przedstawione zostay take najwaniejsze polskie akty prawne dotyczce promieniowania jonizujcego.

1
1.1

Podstawowe informacje z dziedziny dozymetrii

Rodzaje promieniowania jonizujcego

Promieniowaniem jonizujcym nazywa si ten rodzaj promieniowania, ktry moe doprowadzi do wybicia elektronu bd czsteczki z materii i spowodowa jej zjonizowanie. Wyrniamy cztery rodzaje promieniowania jonizujcego:
promieniowanie alfa promieniowanie beta promieniowanie rentgenowskie i gamma promieniowanie neutronowe

Kady rodzaj promieniowania ma inny charakter oraz inne waciwoci. Promieniowanie alfa () jest to promieniowanie powstae w wyniku emisji jder atomu helu (4 He). Oglny schemat tzw. rozpadu alfa wyglda nastpujco: 2
A ZX

A4 Z2 Y

4 2 He

(1.1)

gdzie A - liczba masowa, Z - liczba atomowa. X - pierwiastek rozpadajcy si na drodze rozpadu alfa, Y - produkt rozpadu. Przykadem moe by nastpujcy rozpad:
224 88 Ra

220 86 Rn

4 2 He

(1.2)

Promieniowanie alfa jest sabo przenikliwe. Do jego zatrzymania wystarcza kilka kartek papieru.

Rysunek 1: Pogldowe przedstawienie promieniowania alfa

Promieniowanie beta () jest to promieniowanie powstae w wyniku emisji elektronw (lub pozytonw czyli elektronw z adunkiem dodatnim). Dlatego te rozrniamy dwa rodzaje rozpadu beta:
beta minus ( ) polegajcy na zamianie neutronu w proton z jednoczesn emisj elek-

tronu oraz antyneutrina elektronowego: n p + e + e (1.3)

beta plus ( + ) polegajcy na zamianie protonu w neutron z jednoczesn emisj pozytonu

oraz neutrina elektronowego: p n + e+ + e (1.4)

Promieniowanie beta jest nieco bardziej przenikliwe od promieniowania alfa, jednak do jego zatrzymania wystarczy na przykad stosunkowo cienki kawaek blachy aluminiowej.

Rysunek 2: Pogldowe przedstawienie promieniowania beta

Promieniowanie rentgenowskie i gamma Jest to wysokoenergetyczne promieniowanie elektromagnetyczne. W zalenoci od energii (dugoci fali) mwimy o mikkim bd twardym promieniowaniu rentgenowskim, a dla jeszcze wyszych energii o promieniowaniu gamma ().
promieniowanie gamma - poniej 5pm twarde promieniowanie rentgenowskie - 5pm do 100pm mikkie promieniowanie rentgenowskie - 100pm do 10000 pm (10nm)

Rysunek 3: Podzia promieniowania elektromagnetycznego ze wzgldu na dugo fali

Promieniowanie to jest bardzo przenikliwe, a do jego zatrzymania potrzebne s bardzo grube materiay, np. pyty oowiane.

Rysunek 4: Pogldowe przedstawienie promieniowania elektromagnetycznego

Promieniowanie neutronowe to rozpdzone swobodne neutrony. Rozrnia si neutrony:

natychmiastowe - emitowane w wyniku spontanicznego rozszczepienia pierwiastkw opnione - emitowane w wyniku zaindukowanego rozpadu promieniotwrczego.

Jest to promieniowanie bardzo przenikliwe. Do jego zatrzymania stosuje si grube warstwy betonu bd blokw wodnych.

Rysunek 5: Pogldowe przedstawienie promieniowania neutronowego

1.2

Zamknite i otwarte rda promieniowania

Jeli chodzi o rda promieniowania to mona je podzieli na rda:

zamknite - gdy materia promieniotwrczy jest zamknity w materii niepromieniujcej i

nie moe przedosta si do otoczenia.

otwarte - gdy materia promieniotwrczy (jego czsteczki/atomy) mog przedosta si

do otoczenia.

Rysunek 6: Pogldowe przedstawienie rda zamknitego (A) oraz rda otwartego (B)

Z punktu widzenia bezpieczestwa duo korzystniejsze jest wykorzystanie rde zamknitych. Promieniowanie bowiem dociera do nas jedynie w momencie bezporednie kontaktu ze rdem oraz co najwaniejsze nie ma moliwoci przedostania si materiau promieniotwrczego do organizmu.

1.3
1.3.1

Wielkoci dozymetryczne i ich jednostki

Aktywno rda promieniotwrczego

Aktywno rda promieniotwrczego jest to ilo rozpadw zachodzcych w jednostce czasu. W ukadzie SI jednostk aktywnoci jest bekerel (Bq): rozpad s Starsz uywan jednostk jest 1 kiur (Ci) i zdeniowana jest jako: 1Bq = rozpadw s Zgodnie z prawem rozpadu promieniotwrczego aktywno rda promieniotwrczego z cza1Ci = 3.7 1010 sem maleje i mona opisa j jako: A = N0 et (1.5)

gdzie A- aktywno, N0 - pocztkowa ilo atomw, - staa rozpadu promieniotwrczego. 1.3.2 rednia dawka pochonita (ang. Absorbed dose)

Ilo energii pochonita przez napromieniowan tkank jest bardzo wanym czynnikiem w ocenie ryzyka napromieniowania. Dawka pochonita okrelana jest jako ilo energii pochonitej przez dan mas tkanki. Tradycyjn jednostk jest rad: 100erg g Jednostka ta zostaa zastpiona w 1953 roku przez nowsz nazwan Gray (Gy) uznan za 1rad = podstawow jednostk w ukadzie SI: 1Gy = Jednoczenie mona zapisa: 1Gy = 100rad 1.3.3 Moc dawki 1J kg

Moc dawki okrelona jest jako dawka pochonita w jednostce czasu. dD P = dt gdzie D- dawka pochonita [ Gy ] s

1.3.4

Dawka rwnowana/Ekwiwalent dawki pochonitej (ang. Dose equivalent)

Rny rodzaj promieniowania (alfa, beta, gamma, promieniowanie rentgenowskie oraz neutrony) przy tych samych dawkach na jednostk masy wywouj rne uszkodzenia tkanki. Dlatego te naley wprowadzi dawk rwnowan aby zniwelowa te rnice. Podstawow jednostk jest 1 rem (ang.Roentgen equivalent in man) zdeniowany jako: 1rem = 1rad Q gdzie Q - czynnik skalujcy zaleny od rodzaju promieniowania (ang. Quality factor ). Rodzaj promieniowania Alfa Neutrony Beta Gamma, rentgenowskie Q 20 5-20 [2], 2-10 [1], 2.3-10 [3] 1 1

Tabela 1: Czynnik skalujcy Q [2] Czynnik skalujcy dla fotonw, elektronw oraz pozytonw przyjmuje si na poziomie 1, natomiast dla jder helu 20. W przypadku neutronw w rnych rdach podawane s rne informacje. Wspczynnik Q dla neutronu silnie zaley od jego energii. Jednostk w ukadzie SI jest 1 siwert (Sv): 1Sv = 1Gy Q 1.3.5 Nawietlenie/Ekspozycja (ang. Exposure)

Wikszo uywanych do badania promieniowania jonizujcego urzdze nie mierzy dawki pochonitej przez tkank tylko ilo par jonw wytworzonych w okrelonej objtoci gazu. Jednostk okrelajc jonizacj w gazie jest 1 rentgen (R) zdeniowany jako: 1R = 2.58 104 C kg powietrza

Nawietlenie o wartoci 1 rentgena odpowiada dawce pochonitej przez tkank na poziomie 0.97 rad.

1.3.6

Ekwiwalent dawki efektywnej (ang. Eective dose equivalent)

Rne organy oraz tkanki rnie reaguj na promieniowanie. Na przykad skra jest duo mniej czua na promieniowanie ni jelita czy gonady. Dlatego te, w przypadku gdy ciao zostao nawietlone nierwnomiernie wprowadza si ekwiwalent dawki efektywnej zdeniowany jako: H=
i

Di wi

(1.6)

gdzie H - ekwiwalent dawki efektywnej, Di - ekwiwalent dawki pochonitej prze i-ty organ, wi - wspczynnik zaleny od rodzaju napromieniowanego organu. Tkanka Gonady Pier Czerwony szpik kostny Puco Tarczyca Powierzchnia skry Pozostae Cae ciao Wspczynnik wi 0.25 0.15 0.12 0.12 0.03 0.03 0.30 1.00

Tabela 2: Wspczynnik wi [3]

Ochrona przed promieniowaniem jonizujcym

Metody ochrony przed promieniowaniem jonizujcym rni si w zalenoci od rodzaju promieniowania oraz rda. Istniej jednak pewne podstawowe zasady dotyczce wszystkich rodzajw rde oraz rodzajw promieniowania. Bez wzgldu na to czy rdo jest otwarte czy zamknity i czy emituje promieniowanie alfa, beta, gamma czy neutronowe naley stosowa ponisze zasady.

2.1

ALARA

Podstawow zasad jest ALARA (ang. As Low As Reasonably Achievable) oznacza, e wszystkie dziaania maj na celu ograniczenie kontaktu z materiaami promieniotwrczymi na tyle na ile tylko jest racjonalnie osigalne.

Rysunek 7: ALARA

2.2

Zwikszenie odlegoci

Bez wzgldu na to z jakim promieniowaniem mamy do czynienia, to zawsze jego moc maleje wraz z kwadratem odlegoci. Oznacza to, e jeeli w odlegoci 1cm promieniowanie ma moc P to w odlegoci 100cm = 1m bdzie ono miao moc
P . 10000

Zatem zachowanie odpowiednio

duej odlegoci jest bardzo dobrym sposobem ochrony przed promieniowaniem.

Rysunek 8: Moc dawki maleje wraz z kwadratem odlegoci od rda

2.3

Ograniczenie czasu

Kolejn metod ograniczenia otrzymanej dawki promieniowania jest ograniczenie czasu przebywania w pobliu materiau promieniotwrczego. D =P t gdzie D- dawka otrzymana, P - moc dawki, t- czas (2.1)

2.4

Osony

Powysze zasady dotyczyy wszystkich rodzajw promieniowanie, bez wzgldu na ich charakter. Kolejn metod ochrony przed promieniowaniem jonizujcym jest stosowanie oson. Jednak kady rodzaj promieniowania wymaga dobrania odpowiedniej osony, tak aby bya ona najbardziej efektywna. W przypadku promieniowania alfa () wystarczy kilka kartek papieru, a przypadku beta () stosunkowo cienka pyta aluminiowa. Promieniowanie to bardzo atwo zatrzyma. Inna sytuacja dotyczy promieniowania gamma (). Jest ono bardzo przenikliwe dlatego te do jego zatrzymania uywa si oson oowiowych. Wprowadza si parametr HVL (ang. Half Value Layer ) ktry okrela grubo warstwy (np. oowiu) powodujcej obnienie energii promieniowania o poow. Energia [MeV] 0.3 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 grubo [cm] 0.160 0.396 0.816 1.174 1.358 1.443

Tabela 3: Wartoci HVL dla oowiu [1] Mona take wprowadzi wspczynnik tumienia (AF - ang. Attenuation factor ) jako: Af = 0.5 HVL
d

(2.2)

gdzie d - grubo osony, Af - okrela jaki uamek promieniowanie pozostaje po przejciu przez oson. Jeeli chcemy zatem ograniczy promieniowanie do poziomu okrelonego przez Af musimy umieci nastpujc ilo warstw HVL danego materiau: NHF L =
1 log Af

log 2

(2.3)

Osony oowiowe nadaj si zarwno do zatrzymywania promieniowania gamma, jak i alfa oraz beta. Jednak nie mona stosowa ich do zatrzymywania neutronw poniewa neutron zderzajcy si z cikim jdrem osony powoduje powstanie izotopw promieniotwrczych. Dlatego te do zatrzymania promieniowania neutronowego wykorzystuje si bloki wodne, paran bd bloki betonowe. Neutrony zatrzymywane s na lekkich jdrach wodoru. W efekcie powstaje promieniowanie gamma, ktre trzeba zatrzyma dodatkowymi osonami.

Rysunek 9: Rne rodzaje promieniowania oraz rodzaje oson zdolnych je zatrzyma

2.5

rda otwarte

Kolejnym wanym elementem ochrony przed promieniowaniem jonizujcym w przypadku wykorzystanie rde w medycynie, przemyle etc. jest zadbanie o ich szczelno. Promieniowanie alfa oraz beta jest sabo przenikliwe jednak w przypadku przedostania si do przewodu pokarmowego bd drg oddechowych moe wywoa bardzo powane uszkodzenia. Dlatego te naley zadba o to aby wykorzystywane rda byy rdami zamknitymi.

Rne rodzaje pomiarw promieniowania jonizujcego

Wikszo detektorw promieniowania jonizujcego opiera si na bardzo prostej zasadzie. Promieniowanie jonizujce oddziaujc z materiaem, z ktrego wykonany jest detektor, powoduje powstanie pary elektron-jon, ktra ulega separacji w polu elektrycznym. Nastpnie ilo adunkw jest zliczana i na jej podstawie okrelana moc promieniowania jonizujcego, ktre spowodowao jonizacj orodka. Takie rozwizanie ma jednak swoje pewne wady. Efektywno kwantowa (czyli zdolno detektora do rejestracji promieniowania jonizujcego) nie jest nigdy rwna 100%. Istniej zawsze kwanty (bd te elektrony czy jdra jak w przypadku promieniowania alfa) ktre przechodzc przed orodek nie spowoduj w nim jonizacji przez co dla detektora pozostan niezauwaone. Kolejnym problemem jest detekcja promieniowania alfa, ktre jest na tyle sabo przenikliwe, e ukad detekcyjny zamknity wewntrz obudowy (nawet plastikowej) nie jest w stanie go zarejestrowa. Dlatego te stosuje si tzw. detektory okienkowe, w ktrych wystpuje bezporedni dostp do samego detektora.

3.1

Liczniki wypenione gazem

Bardzo powszechnym rodzajem detektora s liczniki wypenione gazem. To wanie gaz stanowi orodek, w ktrym zachodzi detekcja promieniowania jonizujcego. Pole elektryczne przyoone do elektrod powoduje rozsunicie pary elektron-jon. Przyspieszony elektron oraz jon traaj na przeciwlege elektrody. Odpowiedni ukad mierzy powstay prd elektryczny (mwmy wtedy o komorze prdowej (ang. current chamber ) bd komorze cakujcej (ang. integrating chamber )) lub te zlicza poszczeglne impulsy (ang. pulse chamber ).

Rysunek 10: Pogldowe przedstawienie licznika gazowego. Na to oznaczono promieniowanie jonizujce, na czerwono elektrony, a na niebiesko dodatnie jony.

W przypadku gdy do elektrod podczone jest stosunkowo niewielkie napicie w orodku

nastpuje tylko jonizacja pierwotna. To znaczy promieniowanie jonizujce powoduje powstanie pary elektron-jon jednak energia kinetyczna powstaych produktw jest na tyle maa, e nie moe spowodowa kolejnej jonizacji. Produkty wdruj w stron elektrod gdzie s zliczane. W przypadku wikszych napi przyoonych do elektrod moe doj do tzw. jonizacji wtrnej kiedy to elektron powstay w wyniku jonizacji gazu ma energi kinetyczn na tyle du aby spowodowa kolejn jonizacj gazu. Gdy proces taki powtarza si wielokrotnie dochodzi do powielenia elektronw zwanego wzmocnieniem gazowym (ang. gas amplication) bd te lawin Townsenda (ang. Townsend avalanche).

Rysunek 11: Pogldowe przedstawienie powielenia elektronw - lawina Townsenda

Do licznikw wypenionych gazem nale midzy innymi: licznik Geigera-Mllera, licznik u proporcjonalny oraz komora jonizacyjna. Cechy charakterystyczne dla tych licznikw zostay podane poniej: 3.1.1 Licznik Geigera-M llera u

liczba elektronw jest niezalena od napicia na elektrodach identykacja rodzaju promieniowania jest niemoliwa dostarcza informacji jedynie o iloci czstek dodatnie jony gromadzce si przy jednej z elektrod powoduj spadek napicia (a tym

samym natenia pola)

 ograniczony czas dziaania z uwagi na degradacj gazu dua czuo, moliwo detekcji sabego promieniowania prosty ukad zliczajcy

3.1.2

Licznik proporcjonalny

detekcja dowolnego rodzaju promieniowania (, , ) oraz jego energii. wykorzystywanym gazem jest hel lub argon (, , ) bd trjuorek boru (detekcja

neutronw)
powstawanie swobodnych elektronw na drodze jonizacji wtrnej, interakcji fotoelek-

trycznych oraz bombardowania elektrody przed dodatnio naadowane jony

moliwo detekcji czstek o niskich energiach (<10keV) ograniczony czas dziaania - degradacja gazu

3.1.3

Komora jonizacyjna

sygna wyjciowy proporcjonalny do energii czstki (identykacja energii oraz rodzaju

czstki)
detekcja silnego promieniowania >10keV okienko dla czstek alfa oraz beta wykorzystywanym orodkiem jest powietrze skonstruowana z rwnolegych pyt bd z cylindra i umieszczonej wewntrz elektrody moliwo detekcji neutronw

3.2

Liczniki scyntylacyjne

Licznik scyntylacyjny ze wzgldu na budow mona podzieli na trzy czci. Pierwsz z nich jest scyntylator, w ktrym padajce promieniowanie jonizujce powoduje przejcie elektronw do stanu wyszego, a nastpnie przy przejciu elektronw do stanu niszego nastpuje emisja fotonu z pasma wiata widzialnego. Nastpnie foton ten traa na fotokatod powodujc powstanie elektronw. Te za przyspieszane polem elektrycznym traaj na kolejne dynody.

Na kadej z dynod nastpuje powielenie elektronw. Typowy ukad skada si z 15 dynod. Wzmocnienie sygnau dochodzi do 106 razy (lub nawet wicej). Rnica potencjaw pomidzy kolejnymi dynodami wynosi od 80 do 120 V.

Rysunek 12: Pogldowe przedstawienie licznika scyntylacyjnego

3.3

Liczniki pprzewodnikowe

Liczniki pprzewodnikowe w swoim dziaaniu przypominaj komory jonizacyjne. Rnica polega na tym, e nie powstaj w nich pary elektron-jon, lecz pary elektron-dziura. Du zalet licznikw pprzewodnikowych jest ich dua dokadno oraz rozdzielczo energetyczna. Dziki temu moliwe jest bardzo dokadne rozrnienie energii czstek.

Rysunek 13: Pogldowe przedstawienie licznika pprzewodnikowego

Oddziaywanie promieniowania jonizacyjnego na organizmy ywe

Na wstpie naley zwrci uwag na fakt i kade promieniowanie, o czym bya mowa ju wczeniej, jest szkodliwe w innym stopniu. Promieniowanie alfa oraz beta ze wzgldu na niewielk przenikliwo jest duo mniej grone ni promieniowanie gamma czy neutronowe. Naley jednak pamita, e przedostanie si do organizmu materiaw promieniotwrczych emitujcych promieniowanie alfa bd beta jest niebezpieczne dla zdrowia. Promieniowanie jonizujce w oglnoci moe oddziaywa na organizmy ywe bd to bezporednio przez uszkadzanie komrek, bd te przez tworzenie wolnych rodnikw np. H + oraz OH a nastpnie HO2 oraz H2 O2 , ktre to uszkadzaj komrk. Zarwno tkanki jak i narzdy mog funkcjonowa po stracie nawet duej iloci komrek. Uszkodzenie komrki, sprowadza si do uszkodzenia jej acucha DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego) zawartego w chromosomach. DNA skada si z dwch nici skrconych w prawoskrtn helis oraz zasad azotowych: adeniny (A) czcej si zawsze z tymin (T ), oraz cytozyny (C ) czcej si z guanin (G ). Uszkodzenia wywoane promieniowaniem jonizujcym mog by rne. W oglnoci moe doj do przerwania acucha bd te wybicia jednej bd dwch naprzeciwlegych zasad. Komrka moe utraci zdolno do rozmnaania i zgin, moe jednak rwnie dobrze rozmnaa si z powstaym defektem co moe doprowadzi do powstania nowotworu. Organizm ludzki ma jednak dobrze rozwinity mechanizm naprawczy acucha DNA. Dziennie w naturalny sposb kada komrka doznaje blisko 1000 do 1000000 uszkodze, a mimo to nie stanowi to zagroenia dla organizmu. Uszkodzone fragmenty DNA naprawiane s na podstawie drugiej (komplementarnej) nici bd tez na podstawie chromatydy. Naprawa jednak nie zawsze musi by poprawna. Problem pojawia si na przykad gdy uszkodze jest wiele (jak w przypadku oddziaywania silnego promieniowania) i ilo enzymw naprawczych jest niewystarczajca bd te naprawa musi nastpowa bardzo szybko. Zwiksza si wtedy prawdopodobiestwo wystpienia bdu podczas naprawy. Kolejny problem pojawia si gdy uszkodzone zostaj naprzeciw siebie obie nici DNA. W przypadku uszkodzenia jednej zasady moliwe jest doczenie zasady komplementarnej na podstawie drugiej nici, jako e guanina zawsze czy si z adenin, a cytozyna z tymin. W przypadku uszkodzenia obu zasad naprawa moe prowadzi do bdw. W miejscach ubytkw moe doj do insercji (czyli dodania przypadkowego acucha DNA), delecji (usunicia fragmentu acucha DNA) bd substytucji (podstawienia bdnej pary zasad azotowych).

Rysunek 14: Po lewej fragment nieuszkodzonego acucha DNA. Po prawej acuch DNA z uszkodzeniami. (A) ubytek pojedynczej zasady (mniej grony) (B) ubytek obu zasad (groniejszy)

Bardzo grone jest nawietlenie organw, w ktrych nastpuje szybkie rozmnaanie komrek jak w gonadach czy w jelitach (wycika jelit). Gdy dojdzie do uszkodzenia, komrki bardzo szybko powielaj defekt. Najwiksz natomiast wraliwo na promieniowanie ma ukad krwiotwrczy oraz szpik kostny. Dawki na poziomie 0.5 do 1.0 Sv powoduj ich uszkodzenie. Pomimo wieloletnich czsto szeroko zakrojonych bada nie udao si ustali jednoznacznie dawki bezpiecznej promieniowania. Swojego czasu przyjto model liniowy, w ktrym ustalono, e kada dawka jest szkodliwa, a szkodliwo jedynie narasta liniowo wraz z przyjt dawk. Przeprowadzane jednak badania nie wykazay bezporednio szkodliwoci niskich dawek promieniowania. Badania porwnawcze pomidzy ludnoci zamieszkujc obszary o przecitnym oraz podwyszonym promieniowaniu ta nie day jednoznacznych rezultatw. Przyjmuje si jednak, e najmniejsza dawka przy, ktrej zauwaalne dla zdrowia staj si skutki napromieniowania wynosi 200mSv. Choroby popromienne zaczynaj wystpowa przy dawkach 1000mSv (1Sv), natomiast dawka miertelna to 5Sv (jeeli zostaje przyjta w krtkim czasie - do godziny). Jednoczenie przyjmuje si, e taka sama dawka przyjta w duszym okresie czasu jest mniej szkodliwa.

Promieniowanie jonizujce a prawo polskie

W prawie polskim o promieniowaniu jonizujcym traktuj midzy innymi nastpujce akty prawne:
Rozporzdzenie Ministra Zdrowia, z dnia 25 sierpnia 2005r. w sprawie warunkw bez-

piecznego stosowania promieniowania jonizujcego dla wszystkich rodzajw ekspozycji medycznej. Dziennik Ustaw Nr 194, Poz. 1625
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 18 czerwca 1968r. w sprawie bezpieczestwa i

higieny pracy przy stosowaniu promieniowania jonizujcego.

Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 18 stycznia 2005r. w sprawie dawek granicznych

promieniowania jonizujcego.
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 12 lipca 2006r. w sprawie szczegowych warun-

kw bezpiecznej pracy ze rdami promieniowania jonizujcego. Z punktu widzenia ogu ludnoci najistotniejsze wydaje si Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 18 stycznia 2005r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizujcego. Dawki graniczne jakie zostay ustalone s nastpujce:

1mSv/rok dla ogu ludnoci 6mSv/rok dla uczniw, studentw i praktykantw w wieku od 16 do 18 lat 20mSv/rok dla pracownikw oraz uczniw, studentw i praktykantw w wieku 18 lat i

powyej Jednoczenie dawka promieniowania dla pracownikw moe zosta rozszerzona do 50mSv/rok pod warunkiem, e sumaryczna dawka promieniowania w cigu nastpnych 5 lat nie przekroczy 100mSv. Tak samo dawka promieniowania dla ogu ludnoci moe zosta przekroczona pod warunkiem, e sumaryczna dawka promieniowania w cigu nastpnych 5 lat nie przekroczy 5mSv. Ponadto kobieta od momentu powiadomienia kierownika jednostki organizacyjnej o ciy nie moe by zatrudniona na stanowisku gdzie majce si narodzi dziecko mogoby przyj dawk wiksz ni 1mSv. Wszystkie dawki podawane s z pominiciem promieniowania ta. Jeeli promieniowanie ta jest nieznane przyjmuje si je na poziomie 2.4mSv.

A
A.1

Dodatek
rda promieniowania jonizujcego

Rysunek 15: Rozkad dawki promieniowania w Polsce [13]

rda promieniowania Naturalne rda promieniowania: Radon z szeregu U Radon z szeregu Th Gleby i skay potas 40K szereg uranowy U szereg torowy Th Ciao ludzkie: potas 40K szereg uranowy U szereg torowy Th Inne Pierwotne promieniowanie kosmiczne Izotopy wytworzone przez promieniowanie kosmiczne rda wytworzone przez czowieka : Badania radiologiczne Medycyna jdrowa Wyroby przemysowe Odpady promieniotwrcze Awaria w Czarnobylu Energetyka jdrowa RAZEM

Dawka [mSv] 1,420 0,080 0,120 0,130 0,210 0,170 0,055 0,007 0,015 0,380 0,010 0,700 0,080 0,100 0,020 0,005 0,002 3,504

% 40,50 2,30 3,40 3,70 6,00 4,85 1,57 0,20 0,43 10,84 0,29 20,00 2,30 2,90 0,60 0,14 0,06 100,0

Tabela 4: rednia dawka dla Polski w 1996 roku [13]

Miejsce pomiaru Powietrze przy gruncie Wietrzony pokj Pokj zamknity Piwnica Pieczara Odwierty o wysokiej aktywnoci

Bq Aktywno [ m3 ]

10 40 80 400 10000 100000

Tabela 5: Aktywno radonu [14]

rdo promieniowania Naturalne rda Radon Gamma Kosmiczne Wewntrzne Sztuczne rda Medyczne Prby jdrowe Czarnobyl Energetyka jdrowa Wszystkie rda

rednia dawka roczna [mSv] 2.4 1.2 0.5 0.4 0.3 0.4 0.4 0.005 0.002 0.0002 2.8

Tabela 6: rda promieniowanie [2]

Literatura
[1] J. Bullock Radiation safety, Department of Environmental Health and Safety Materials, http://www.safety.queensu.ca/ (2001) [2] E. B. Holmes, G. L. White Jr, D. K. Ganey, Ionizing Radiation Exposure, Medical Imaging eMedicine, (Nov 13, 2008) [3] Arizona State University Oce of Radiation Safety

http://www.asu.edu/radiationsafety/x-ray/chap 4.html [4] M. Miglierini, Detectors of radiation, E. Wigner Cource on Reactor Physics Experiments, (April 27 - May 15,2004) [5] G. Charpak, R.L. Garwin Bdne ogniki i grzyby atomowe, WNT, Warszawa (1999) [6] pod redakcj K. Janickiego, Domowy poradnik medyczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,Warszawa (2008) [7] Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP, Zipursky SL, Darnell J., Molecular Biology of the Cell, p963. WH Freeman: New York, NY. 5th ed. (2004). [8] http://www.if.pw.edu.pl/ pluta/pl/dyd/mtj/wyklad/w4/segment1/main.htm [9] Rozporzdzenie Ministra Zdrowia, z dnia 25 sierpnia 2005r. w sprawie warunkw bezpiecznego stosowania promieniowania jonizujcego dla wszystkich rodzajw ekspozycji medycznej. [10] Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 18 czerwca 1968r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy stosowaniu promieniowania jonizujcego. [11] Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 18 stycznia 2005r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizujcego. [12] Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 12 lipca 2006r. w sprawie szczegowych warunkw bezpiecznej pracy ze rdami promieniowania jonizujcego. [13] http://www.ipj.gov.pl/pl/szkolenia/matedu/podstawy.htm [14] G.Marx, Atoms in our hands, Roland Etvs Physical Society, Budapest (1995), str. 51 o o