http://www.autonom.edu.pl zbir publikacji z zakresu psycho- i socjocybernetyki.

ZROZUMIENIE UMOLIWIA ZASTPIENIE NIERACJONALNYCH DZIAA LUB BEZRADNOCI PRZEZ DZIAANIA RACJONALNE

CYBERNETYKA KULTURY Jzef KOSSECKI

Przedmowa ................................................................................................................................................ 4 I WSTP................................................................................................................................................... 10 II INFORMACJA A STRUKTURA SPOECZNA ...................................................................................... 24

1 CZYM JEST INFORMACJA.................................................................................................................................... 24 2 INFORMACJA A OGRANIZACJA.......................................................................................................................... 34 3 POJCIE UKADU ZORGANIZOWANEGO.......................................................................................................... 39 4 KONCENTRACJA INFORMACJI A ORGANIZACJA SPOECZESTWA .......................................................... 46 5 SPOECZNY PROCES PRODUKCJI INFORMACJI............................................................................................. 69

III CYBERNETYCZNA ANALIZA YCIA SPOECZNEGO....................................................................... 90

1 UKAD SAMODZIELNY ......................................................................................................................................... 90 2 SPOECZESTWO JAKO UKAD SAMODZIELNY.......................................................................................... 111 3 CYBERNETYCZNA INTERPRETACJA ZACHOWANIA LUDZI W SPOECZESTWIE .................................. 121

IV CYBERNETYCZNA INTERPRETACJA KULTURY SPOECZNEJ ................................................... 140

1 UKADY NORM A INSTYTUCJE SPOECZNE.................................................................................................. 140 2 NORMY POZNAWCZE ......................................................................................................................................... 150 3 NORMY KONSTYTUTYWNE................................................................................................................................ 161 4 NORMY ESTETYCZNE......................................................................................................................................... 171 5 NORMY EKONOMICZNE ..................................................................................................................................... 187 6 NORMY WITALNE ................................................................................................................................................ 196 7 NORMOTYP CYWILIZACYJNY - KULTURA SPOECZNA ............................................................................... 201

IV ANALIZA SYSTEMW STEROWANIA SPOECZNEGO W NIEKTRYCH KULTURACH i HISTORYCZNYCH.................................................................................................................................. 217

1 OGLNA KLASYFIKACJA SYSTEMW STEROWANIA SPOECZNEGO ..................................................... 217 2 STEROWANIE SPOECZNE W STAROYTNYCH CYWILIZACJACH SAKRALNYCH................................... 229 3 SYSTEM STEROWANIA SPOECZNEGO STAROYTNEJ KULTURZE GRECKIEJ I RZYMSKJEJ ............. 240 4 STEROWANIE SPOECZNE W KULTURZE BIZANTYSKIEJ......................................................................... 265 5 PROBLEMY STEROWANIA SPOECZNEGO W CYWILIZACJI LUDW STEPU EURAZJATYCKIEGO....... 283 6 KULTURA BIZANTYSKA A EUROPA .............................................................................................................. 297

Vl CYBERNETYCZNA ANALIZA DZIAA SPOECZNYCH................................................................ 317

1 CYBERNETYCZNA ANALIZA PROCESU POWSTAWANIA I ROZWOJU RUCHW SPOECZNOPOLITYCZNYCH ................................................................................................................................................... 317 2 ZASTOSOWANIE CYBERNETYCZNEJ TEORII UKADW SAMODZIELNYCH DO ANALIZY WALKI POLITYCZNEJ ...................................................................................................................................................... 348 3 CYBERNETYCZNE PROBLEMY WALKI INFORMACYJNEJ ............................................................................ 357 4 PROPAGANDA A STEROWANIE SPOECZNE................................................................................................. 395

V I I NARD A KULTURA SPOECZNA ............................................................................................. 420 ZAKOCZENIE....................................................................................................................................... 428

Przedmowa
Wspczesna rewolucja naukowo-techniczna nazywana jest coraz czciej rewolucj informacyjn. W trakcie tej rewolucji nastpuje lawinowy proces wzrostu zasobw wiedzy spoecznej. Mona wrcz mwi o eksplozji informacji zarwno w nauce i technice, jak te w innych sferach ludzkiego poznania. Aby zrozumie, jak wielkie rozmiary ma wspczesna eksplozja informacyjna, wystarczy uprzytomni sobie, e co 10-15 lat podwaja si liczba opublikowanych prac naukowych, a obecnie yjcy naukowcy stanowi okoo trzy czwarte naukowcw yjcych we wszystkich okresach historii razem wzitych. W cigu ostatnich dziesicioleci mniej wicej co siedem lat podwaja si liczba naukowcw w ZSRR, co dziesi lat w USA, a co pitnacie lat w Europie zachodniej. W ostatnim stuleciu 107krotnie wzrosa prdko komunikowania si, natomiast prdko przetwarzania informacji wzrosa 106-krotnie. Ta narastajca lawina informacji wywiera wielki wpyw na stosunki spoeczne, ktre zmieniaj si dzi o wiele szybciej ni w minionych wiekach. A tymczasem w ostatnich dziesicioleciach nauki spoeczne rozwijaj si znacznie sabiej ni nauki przyrodnicze. W wikszoci nauk spoecznych cigle jeszcze krluj metody tradycyjne, ktre nie najlepiej nadaj si do badania wspczesnego spoeczestwa. We wspczesnej nam epoce rewolucji informacyjnej, zwizanej z udoskonalaniem i rozpowszechnianiem si nowoczesnych rodkw masowego przekazu informacji, powstaa potrzeba badania spoeczestw jako zorganizowanych ukadw, gdzie poszczeglne elementy stanowi z jednej strony ludzie - zarwno ci, ktrzy programuj dziaalno publikatorw, jak i ci, ktrzy odbieraj przekazywane przez nie komunikaty - a z drugiej strony cae zespoy rodkw technicznych, sucych jako przekaniki informacji. Rwnoczenie orodki kierownicze wspczesnych pastw zmuszone s do przetwarzania i wykorzystywania coraz

wikszej iloci zalewajcych je informacji, bez ktrych trudno podejmowa prawidowe decyzje. A przy tym, w miar postpw techniki i rozwoju organizacji nowoczesnych spoeczestw, podejmowane decyzje staj si coraz bardziej brzemienne w skutki. Aby podejmowa optymalne decyzje, jak rwnie aby optymalnie programowa dziaalno rodkw masowego przekazu, trzeba umie z okrelonym prawdopodobiestwem przewidywa spoeczne skutki poszczeglnych decyzji - i to nie tylko pod wzgldem jakociowym, ale rwnie i ilociowym, a to z kolei wymaga ucilenia i zmatematyzownia dorobku nauk spoecznych. Konieczno za szybkiego przetwarzania wielkich iloci rnego rodzaju danych potrzebnych do podejmowania decyzji zmusza do szerokiego wykorzystywania maszyn elektronicznych. Powstaje w zwizku z tym potrzeba opisywania zjawisk spoecznych w jzyku, ktry nie tylko byby czytelny, ale rwnie umoliwia kodowanie i przetwarzanie danych na maszynach elektronicznych, oraz potrzeba badania procesw spoecznych za pomoc metody umoliwiajcej selekcj, syntetyzowanie i powizanie w jedn cao szeregu szczegowych, dostarczanych przez rne nauki spoeczne. Rwnoczenie metoda ta powinna umoliwi uwzgldnianie pewnych waciwoci zarwno ludzi, jak i urzdze technicznych i pozwala na przewidywanie z okrelonym prawdopodobiestwem skutkw rnych decyzji i dziaa spoecznych. Powysze postulaty w pewnym, aczkolwiek by moe jeszcze niewystarczajcym stopniu spenia cybernetyka. Rozmawiajc jednak z przedstawicielami nauk spoecznych o zastosowaniu cybernetyki w tych naukach, niejednokrotnie spotkaem si z daleko posunitym sceptycyzmem. Tumaczono mi, e rzeczywisto spoeczna jest nie tylko trudna do ilociowego opisu w jzyku matematyki, ale rwnie zbyt bogata, aby mona j byo owocnie bada uywajc aparatury pojciowej, ktr operuje cybernetyka, nauka dostosowana raczej do potrzeb techniki ni nauk spoecznych. Tak daleko posunity sceptycyzm nie ma, moim zdaniem, uzasadnienia, gdy istot cybernetyki nie jest stosowanie takiej czy innej aparatury pojciowej. Jak susznie stwierdzi Andrzej Targowski, przejcie od metod klasycznych do cybernetycznych polega na przejciu od statycznej koncepcji wiata do koncepcji dynamicznej. Czyli najbardziej istotn cech cybernetycznego ujmowania zjawisk spoecznych jest stanowisko czynne, w przeciwiestwie do stanowiska biernego, charakterystycznego dla wielu tradycyjnych metod stosowanych w naukach spoecznych. Przy ujciu tradycyjnym pytamy o istniejcy stan i ewentualnie o przyczyny, przy ujciu cybernetycznym pytamy przede wszystkim o cel i metody jego osignicia. W ksice niniejszej zastosowaem do badania zjawisk spoecznych metod cybernetyczn. Postaram si wic przedstawi czytelnikowi, jakie rezultaty dao zastosowanie do badania zjawisk spoecznych, a w szczeglnoci problemw kultury, stworzonej przez prof.dr M. Mazura cybernetycznej teorii ukadw samodzielnych. Trzeba w tym miejscu jednak zaznaczy, e du cz najciekawszych wynikw ma charakter ilociowy, a poniewa ksika jest przeznaczona dla czytelnikw interesujcych si problemami spoeczno-kulturalnymi, zrezygnowaem z szerokiego stosowania zmatematyzowanego aparatu formalnego, jakim operuje cybernetyka, poprzestajc na kilku prostych wzorach. Nie ogranicz si jednak tylko do pokazania, jakie zastosowanie do badania zjawisk spoecznych ma cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, lecz postaram si rwnie pokaza, e cybernetyczna interpretacja materiau dostarczonego w nie zmatematyzowanej tradycyjnej formie przez takie nauki klasyczne jak historia, teoria prawa czy socjologia kultury pozwala m.in. na badanie procesw sterowniczych w spoeczestwach o rnych typach cywilizacji, wyjanienie organizacyjnosterowniczych funkcji kultury spoecznej czy wreszcie wyjanienie przyczyn upadku spoeczestw o rnych typach kultury. Mam nadziej, w moja ksika przekona o uytecznoci metod cybernetyki i ujcia cybernetycznego przy analizie pewnych procesw spoecznych. Chciabym w tym miejscu podzikowa prof. dr M. Mazurowi za wnikliwe przestudiowanie rkopisu niniejszej ksiki i wysunicie wielu cennych sugestii merytorycznych i formalnych oraz szczegowe przedyskutowanie ich ze mn.

I WSTP
Przypuszczam, e tytu mojej ksiki moe zdziwi, a nawet zaniepokoi wielu czytelnikw, bo chocia od powstania cybernetyki upyno ju sporo czasu, cigle jeszcze tocz si spory na temat, czym waciwie jest cybernetyka. Z drugiej strony wrd socjologw kultury oraz innych przedstawicieli nauk spoecznych, nie ma jednomylnoci co do znaczenia terminu "kultura". A tymczasem terminy, co oczywicie moe wywoa dodatkowe wtpliwoci. Co rozumiem przez cybernetyk kultury? Zgodnie z okreleniem podanym przez wybitnego polskiego cybernetyka M. Mazura c y b e r n e t y k a jest to nauka o 1 sterowaniu, przy czym przez s t e r o w a n i e rozumie naley wywieranie podanego wpywu na okrelone zjawiska. Uycie w powyszej definicji wyrazu "podany" powoduje konieczno podania w odniesieniu do kadego procesu sterowania, w czyim interesie si on odbywa. Inaczej mwic, zanim dojdzie do procesu sterowania, musi by podany jego cel i motywacja. W codziennym yciu na kadym kroku spotykamy si z procesami sterowniczymi - sterowaniem jest np. zarwno obracanie kierownic samochodu i naciskanie pedau gazu, przez co kierowca w podany przez siebie sposb na ruch samochodu, jak te dziaalno wadzy pastwowej wydajcej ustawy, ktre wywieraj podany przez ustawodawc wpyw na dziaalno spoeczestwa. Nawet czytajc sensacyjn ksik o dziaalnoci oficera kontrwywiadu, ktry dostarczajc obcemu wywiadowi faszywych informacji wywar podany przez swoje kierownictwo, dezorganizujcy wpyw na dziaania przeciwnika, zapoznajemy si z pewnym okrelonym rodzajem sterowania. Pojcie sterowania, jak widzimy, ma szeroki zakres. Pocztkw cybernetyki doszukuj si niektrzy w staroytnoci, gdy samo pojcie "cybernetyka" jako umiejtno sterowania okrtem i rzdzenia pastwem znane ju byo staroytnym Grekom. Francuzi twierdz, e twrc cybernetyki by Amper, ktry po raz pierwszy uy nazwy "cybernetyka" w odniesieniu do nauk politycznych. Za twrc nowoczesnej cybernetyki jako dyscypliny naukowej posugujcej si aparatem matematycznym uwaany jest powszechnie matematyk amerykaski Norbert Wiener. Jednake dla cisoci warto zaznaczy, e podstawowe koncepcje zawarte w wydanej w 1948 2 roku pracy Wienera znale mona w wydanych ponad dwadziecia lat wczeniej pracach A. J. Lotki, ktre wywary znaczny wpyw na koncepcj Wienera. Podczas II wojny wiatowej w zwizku z duym nasileniem dziaalnoci lotnictwa nieprzyjacielskiego, powstaa potrzeba maksymalnie skutecznego sterowania ogniem artylerii przeciwlotniczej. Aby ten cel osign, trzeba byo umie przewidywa ruchy samolotu nieprzyjacielskiego, a do tego konieczna bya zarwno znajomo fizjologicznych i psychologicznych waciwoci czowieka - pilota. Takie wanie ujcie ley u podstaw cybernetyki jako nauki o procesach sterowniczych. Od chwili swego powstania a po dzie dzisiejszy cybernetyka przeywa okres wszechstronnego rozwoju, znajdujc zastosowanie w rnych, czstokro bardzo odlegych od siebie dziedzinach - z jednej strony na przykad ma zastosowanie w pracach zwizanych z projektowaniem, przygotowywaniem i przeprowadzaniem lotw kosmicznych, a z drugiej strony przy kierowaniu przemysem czy te armi; nawet wspczesna biologia, medycyna i psychologia coraz czciej posuguj si metodami cybernetyki. W ostatnich czasach cybernetyka zacza wkracza rwnie do nauk spoecznych. Jako pierwsi bodaj przedstawiciele nauk spoecznych zaczli na szersz skal wprowadza metody cybernetyczne ekonomici - na polskim terenie pionierem w tej dziedzinie by Oskar Lange. Za przykadem ekonomistw zaczynaj w ostatnich latach i rwnie przedstawiciele innych nauk spoecznych. Zastosowanie metod cybernetyki w naukach spoecznych dao pocztek c y b e r n e t y c e s p o e c z n e j - nauce o procesach sterowniczych w spoeczestwie. Podkreli jednak trzeba, e cybernetyka spoeczna to nie tylko zastosowanie sformalizowanych metod cybernetyki, ale take nowe dynamiczne spojrzenie na szereg problemw znanych ju dawniej w tradycyjnych naukach spoecznych. Zastosowanie metod, ktrymi dysponuje wspczesna cybernetyka, okazao si bardzo owocne. W wielu przypadkach, w ktrych tradycyjne metody nauk humanistycznych nie wystarczay do rozwizania zagadnienia, zastosowanie metod cybernetyki pozwolio osign ciekawe rezultaty. Sformalizowane cybernetyczne ujcie zjawisk spoecznych umoliwio w wielu wypadkach nie tylko opis ilociowy, ale rwnie wyjanienie mechanizmu tych zjawisk, a to z kolei bardzo uatwio ilociowe i jakociowe ich przewidywanie. Dziki temu cybernetyka spoeczna znalaza zastosowanie m. in. przy opracowywaniu prognoz demograficznych, prognoz gospodarczych, a nawet przy przewidywaniu motywacyjnego i wychowawczego dziaania prawa. Poniewa w trakcie badania zjawisk spoecznych mamy do czynienia z duymi zbiorami ukadw cybernetycznych, ktrych zachowania nie da si przewidzie w sposb pewny, powstaa konieczno wprowadzenia do cybernetyki spoecznej rachunku prawdopodobiestwa i metod statystyki matematycznej. Wprowadzenie tych metod dao pocztek c y b e r n e t y c e s t a t y s t y c z n e j , ktra zajmuje si badaniem procesw sterowniczych zachodzcych w zbiorach ukadw cybernetycznych. Zachowania poszczeglnych ludzi nie da si przewidzie w sposb pewny, niemniej jednak mona zaobserwowa w spoeczestwie statystyczne prawidowoci ludzkiego postpowania; w zwizku z tym, stosujc metody cybernetyki statystycznej, mona z okrelonym prawdopodobiestwem przewidywa zachowanie ludzi w spoeczestwie. Cybernetyczne metody badania zjawisk spoecznych pozwalaj rwnie w wielu wypadkach na okrelenie metod celowego wpywania na postpowanie ludzi, bez przeprowadzania w kadym konkretnym wypadku kosztownych i mudnych bada terenowych. Ma to zasadnicze znaczenie dla programowania i planowania dziaa spoecznych. Dziki tym wanie zaletom cybernetyka M. Mazur, Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, Warszawa 1966, s. 12. N. Wiener, Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzciu i maszynie, Warszawa 1971, (Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, New York 1948.
2 1

spoeczna znalaza zastosowanie w futurologii, socjotechnice i socjodynamice. Cybernetyka spoeczna pozwala te na metodologicznie jednolite ujcie zjawisk spoecznych z rnych dziedzin. W tradycyjnym ujciu zjawiska te byy przedmiotem zainteresowania rnych nauk spoecznych, takich jak socjologia, ekonomi, demografia, politologia, teoria prawa itp. , przy czym kada z nich posugiwaa si waciwym sobie aparatem pojciowym i waciw sobie metodologi. Ma to do istotne znaczenie, zwaszcza dzisiaj, kiedy specjalizacja w nauce posuna si tak daleko, e bardzo czsto naukowcy pracujcy w jednej dyscyplinie nie rozumiej jzyka, ktrym operuj specjalici z innej dyscypliny, a co gorsze, niejednokrotnie gowi si nad rozwizaniem problemw, nie wiedzc, e analogiczne zagadnienia zostay ju dawno rozwizane na terenie innej dyscypliny. Jeeli uda si przetumaczy na jzyk cybernetyki dorobek poszczeglnych nauk spoecznych, wwczas mona usun opisane powyej trudnoci. Powstaj jednak w zwizku z tym pewne problemy terminologiczne. W cybernetyce operuje si pojciami bardziej oglnymi od poj stosowanych w poszczeglnych dziedzinach specjalistycznych, a w pewnych przypadkach wchodz w gr pojcia zupenie nowe. Trzeba wic albo tworzy nowe wyrazy albo wykorzystywa istniejce, uoglniajc ich znaczenie. Kada z tych drg ma oczywicie swoje wady i zalety. Aby wic zapobiec nieporozumieniom terminologicznym, przy wprowadzaniu jakichkolwiek nowych okrele, innych od okrele uywanych powszechnie w tradycyjnych naukach spoecznych, bd wyjania ich znaczenie i w dalszym cigu uywa tych wyrazw tylko w takim znaczeniu, jakie nadaem im uprzednio. A wic przede wszystkim musz wyjani, co rozumie bd pod okreleniem "kultura" i "cybernetyka kultury". W cybernetyce spoecznej ludzi i zorganizowane grupy spoeczne traktujemy jako ukady cybernetyczne wyposaone w pami i podejmujce okrelone dziaania. Natomiast wspycie ludzi opisujemy jako zmienny w czasie proces wymiany energomaterii i informacji. W wyniku wspycia spoecznego nastpuje stopniowa socjalizacja czonkw spoeczestwa, polegajca na ich przystosowaniu do wymogw ycia spoecznego. Proces przystosowania ludzi do potrzeb ycia spoecznego polega na wytwarzaniu odpowiednich regu zachowania, ktre oglnie nazywamy n o r m a m i s p o e c z n y m i . Odpowiednie rejestraty w pamici ukadu tworz cybernetyczny model norm spoecznych. W zorganizowanym spoeczestwie mamy oczywicie do czynienia z ukadami norm spoecznych w rnych dziedzinach ycia - np. w dziedzinie ycia ekonomicznego normy ekonomiczne, w dziedzinie ycia prawnego normy prawne, w yciu artystycznym normy estetyczne itp. Z tymi ukadami norm spoecznych zwizane s odpowiednie systemy zachowania zbiorowego. Ukad norm spoecznych okrelajcych zachowanie ludzi w danym spoeczestwie we wszystkich dziedzinach jego ycia zbiorowego nazywamy w cybernetyce spoecznej k u l t u r danego spoeczestwa. Natomiast przez c y w i l i z a c j - zgodnie z tradycyjnym okreleniem - rozumie bdziemy kultur oraz wytwory materialne spoeczestwa. C y b e r n e t y k a k u l t u r y oznacza nauk o procesach sterowania spoecznego zwizanych z kultur, a wic zarwno o wywieraniu podanego wpywu na sam kultur, jak rwnie o wywieraniu wpywu na postpowanie spoeczestwa za porednictwem kultury. Cybernetyka kultury jest oczywicie czci cybernetyki spoecznej. Trzeba jeszcze kilka sw powiedzie o sprawach metodologicznych dotyczcych tej ksiki. Cybernetyka spoeczna w obrbie nauk spoecznych ma charakter interdyscyplinarny i opiera si na danych dostarczanych przez socjologi matematyczn, psychologi matematyczn, ekonomi matematyczn, demografi i inne nauki spoeczne, a ponadto, poniewa procesy sterownicze w nowoczesnych spoeczestwach s w coraz wikszym stopniu zwizane z przekazem informacji w spoeczestwie. Cybernetyka spoeczna operuje te wasnym, w duym stopniu zmatematyzowanym, aparatem formalnym. Jak ju wspomniaem, zrezygnowaem z szerokiego wykorzystywania aparatu matematycznego i w zwizku z tym musiaem te w duej mierze zrezygnowa nie tylko ze cisego zapisu, ale rwnie z przytaczania dowodw szeregu twierdze, ktre podaj - zwaszcza w rozdziaach II, III, VI. Czytelnikw, ktrzy byliby bliej zainteresowani poruszan tu 3 problematyk, odsyam do mojej ksiki Cybernetyka spoeczna . Wspomniaem ju, e cybernetyka spoeczna to nie tylko zastosowanie sformalizowanego aparatu cybernetyki do badania zjawisk spoecznych. Analiza procesw sterowniczych w spoeczestwie wymaga znajomoci problemw socjologii, historii filozofii, historii doktryn politycznych, teorii prawa itp. Oczywicie materia dostarczony przez nauki tradycyjne ujem w sposb cybernetyczny - tzn. wykorzystaem go do wyjanienia procesw sterowania spoecznego. By moe cybernetycy powiedz, e zbyt szczegowo uwzgldniajc problematyk nauk spoecznych, wyszedem poza zakres cybernetyki. Mog im na to odpowiedzie sowami Andrzeja Targowskiego: "Cybernetyka oferuje szereg swoich uoglnionych metod analizowania i syntezy. Ot im bardziej chce si pogbia te metody, tym szybciej wychodzi si z cybernetyki i wkracza do poszczeglnych nauk specjalistycznych. Innymi sowy, komplikowanie metod cybernetycznych jako 4 takich ma ograniczony zasig." Rol, jak np. spenia cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych w cybernetyce spoecznej, mona porwna do roli matematyki w fizyce - stanowi jej najsilniejsze, ale nie jedyne narzdzie. Niejednokrotnie ju zaobserwowaem, e kiedy przedstawia si teori dotyczc zjawisk spoecznych, niektrzy humanici wywodz ale nad tym, co zostao pominite. Oczywicie, kady naukowiec chciaby zrozumie i wyjani jak najwicej, ale majc do wyboru midzy oglnikowym lub bdnym tumaczeniem wszystkiego a poprawnym wytumaczeniem tylko pewnych zjawisk, wybiera to drugie. W zwizku z tym nie naley w mojej ksice szuka jakiej oglnej teorii wszelkich moliwych zjawisk spoecznych ani te wyczerpujcego socjologicznego opisu caoci ycia spoecznego. Zawiera ona bowiem tylko cybernetyczn analiz pewnych wybranych zjawisk spoecznych, ktre uznaem za najciekawsze i najbardziej nadajce si do popularnego opisu. ycie spoeczne jest zbyt bogate, aby jego cao mona byo uj w sformalizowanej teorii albo opisa w jednej niezbyt dugiej ksice. Szerzej potraktowaem gwnie te zjawiska, ktre w klasycznych naukach spoecznych s stosunkowo mao opracowane. Jeeli wic na przykad przy opisie rnych zjawisk spoecznych kadem nacisk na opis procesw informacyjnych, to nie dlatego, bym nie przywizywa wielkiej wagi do, powiedzmy, procesw gospodarczych w ich aspekcie energomaterialnym, ale
3 4

J. Kossecki, Cybernetyka spoeczna, Warszawa 1973. A. Targowski, Informatyka - klucz do dobrobytu, Warszawa 1971, s. 56.

wycznie dlatego, e procesy informacyjne w spoeczestwie s dotychczas stosunkowo mao zbadane, a teoria przekazu informacji w spoeczestwie nie jest jeszcze tak rozwinita jak np. ekonomia. Czytelnik musi te zdawa sobie spraw, e w mojej ksice analizuj zjawiska kultury spoecznej ze swoistego punktu widzenia - z punktu widzenia procesw sterowania spoecznego. Dlatego te, jeeli na przykad w rozdziale VI przeprowadzam cybernetyczn analiz procesu powstawania i rozwoju ruchw spoeczno - politycznych, w ktrej wykorzystuj prace W. I. Lenina, to nie naley traktowa tego rozdziau jako prby cybernetycznego ujcia caoksztatu koncepcji Lenina dotyczcych problemw partii i rewolucji. Koncepcje Lenina s zbyt bogate i wszechstronne, aby je mona byo omwi w jednym krtkim rozdziale czy opisa w sposb wyczerpujcy w sformalizowanym jzyku teorii cybernetycznej. Analogicznie te przeprowadzonej przeze mnie cybernetycznej analizy walki politycznej nie naley traktowa jako oglnej teorii ani te oglnego wykadu caoksztatu problemw zwizanych z walk polityczn, a rozwaa na temat sterowniczospoecznych problemw propagandy nie mona uwaa za oglny wykad teorii albo socjotechniki propagandy. Cybernetyczny punkt widzenia wymaga ode mnie odpowiedniego doboru materiau. Obraz zjawisk spoecznych dany nam przez cybernetyk spoeczn czy obraz kultury uksztatowany przez cybernetyk kultury mona porwna do czarno biaej fotografii: pomija on wiele szczegw, ale w pewnym zakresie moe by bardzo dokadny. Mimo wielu ulepsze fotografia czarno - biaa nie osigna doskonaoci zdj kolorowych czy form trjwymiarowych, ale spenia swe zadanie w wypadku, gdy kolor i grubo nie odgrywaj istotnej roli, s obecnie niemoliwe do osignicia z wymagan dokadnoci lub odwracaj uwag od zasadniczej treci. Podobnie nikt nie proponowa, aby akwaforty Rembrandta wykona w kolorze lub 5 paskorzebie. Sytuacja cybernetyki spoecznej jest analogiczna.

Warto zaznaczy, e analogiczna sytuacja wystpuje wwczas, gdy do opisu zjawisk przyrody stosujemy metody matematyki i mechaniki; por. : C. Truesdell, Sze wykadw nowoczesnej filozofii i przyrody, Warszawa 1969.

II INFORMACJA A STRUKTURA SPOECZNA

1 CZYM JEST INFORMACJA
Warto na pocztku naszych rozwaa powiedzie kilka sw, jak okrela si miar iloci informacji oraz pojcie informacji w tym dziale cybernetyki, ktry powszechnie nazywamy "teori informacji". Mona mierzy ilo informacji nie wnikajc w problem, czym w istocie jest informacja. Podstaw powstania teorii informacji stay si koncepcje wskazujce na moliwo ilociowego ujmowania informacji, co wyrazio si we wprowadzeniu pojcia "ilo informacji", bardzo przydatnego przy badaniu rnych procesw informacyjnych. "Nadao to jednak teorii informacji daleko idc jednostronno, czynic z niej w rzeczywistoci raczej ilociow teori 1 informacji." W cigu ostatnich kilkunastu lat zaczy pojawia si rne publikacje, ktre mona by - zgodnie z okreleniem M. Mazura - nazwa "wartociow teori informacji"; dotycz one zagadnie oceny przydatnoci informacji do rozwizywania problemw decyzyjnych. W 1970 r. ukazaa si ksika M. Mazura Jakociowa teoria informacji, w ktrej autor zaj si m. in. takimi zagadnieniami jak: czym w istocie jest informacja, jakie s jej rodzaje, na czym polegaj procesy informowania itp., proponujc dla tego zakresu zagadnie nazw "jakociowa teoria informacji". Zacznijmy najpierw od pojcia iloci informacji. Kiedy mamy szereg moliwoci i kada z nich jest jednakowo prawdopodobna, wwczas nasza wiedza o tym, co nastpi, jest minimalna; kiedy jednak dowiadujemy si, e ktra z moliwoci ma wiksze szanse na urzeczywistnienie ni inne, wwczas nasza wiedza o tym, co nastpi, wzrasta. Mona te powiedzie, e w wypadku gdy mamy pewn okrelon liczb moliwych wynikw i kady z nich jest jednakowo prawdopodobny, nieokrelono rezultatu (dla naszej okrelonej liczby wynikw) jest maksymalna; jeeli natomiast jeden wynik ma wiksze szanse - jest bardziej prawdopodobny - prawdopodobiestwo pozostaych oczywicie maleje, a jednoczenie maleje nieokrelono rezultatu. W skrajnym przypadku, gdy jeden wynik staje si pewny, czyli jego prawdopodobiestwo rwne jest 1, to pozostae wyniki staj si niemoliwe; ich prawdopodobiestwo zatem rwna si 0 i nieokrelono rezultatu znika cakowicie. Powiedzie mona oglnie, e im bardziej zrnicowane s prawdopodobiestwa poszczeglnych zdarze, tym cilej da si przewidzie wystpienie jednego z nich. Wemy jako przykad rzut monet. Jeeli pojawienie si ora bdzie rwnie prawdopodobne jak pojawienie si reszki, wwczas na pytanie, ktre zdarzenie nastpi (pojawi si orze czy reszka), moemy udzieli odpowiedzi maksymalnie nieokrelonej. Jeeli jednak na przykad moneta jest zdeformowana w taki sposb, i wyrzucenie reszki jest dwukrotnie bardziej prawdopodobne ni wyrzucenie ora, wwczas nieokrelono naszego przewidywania jest mniejsza ni w poprzednim przypadku. Wreszcie w wypadku, gdybymy si dowiedzieli, e np. wyrzucenie reszki jest pewne (z powodu odpowiedniego zdeformowania monety), a tym samym wyrzucenie ora jest niemoliwe, wwczas przewidywania staje si pewne (maksymalnie cise), a tym samym jego nieokrelono znika zupenie. Matematyczna miara nieokrelonoci nazwana zostaa e n t r o p i . Jeeli mamy zbir zdarze losowych (moliwych wynikw), przy czym kademu z nich przypisujemy okrelone prawdopodobiestwo, wwczas entropia jest miar 2 nieokrelonoci naszego przewidywania. Mona udowodni matematycznie, co ilustrowa przykad z monet, e przy rwnych prawdopodobiestwach poszczeglnych zdarze entropia osiga warto maksymaln, natomiast w miar rnicowania si prawdopodobiestw poszczeglnych zdarze entropia maleje, osigajc swoje minimum w przypadku, gdy jedno ze zdarze staje si pewne. Entropia ronie te wraz z powikszaniem si liczmy moliwych wynikw (zdarze losowych). Termin "entropia" w teorii informacji zosta zapoyczony z fizyki, gdzie oznacza on miar chaosu panujcego w ukadzie fizycznym. Stan rwnowagi o maksymalnej entropii jest to stan najbardziej prawdopodobny, natomiast stan o najmniejszej entropii - najmniej. W zwizku z tym entropi fizyczn mona rwnie wyrazi za pomoc prawdopodobiestwa. Procesy w ukadach fizycznych pozostawione samym sobie rozwijaj si w kierunku wzrostu entropii (na tym wanie polega istota II zasady termodynamiki). Wychodzc z pojcia entropii C. E. Shannon okreli w sposb cisy miar iloci informacji. Jest ni wanie ubytek nieokrelonoci, czyli wzrost pewnoci naszego przewidywania. Inaczej mwic, przyrost iloci informacji rwna si ubytkowi entropii. Zanim przejdziemy do okrelenia informacji podanego przez M. Mazura, rozpatrzymy dwa zbiory stanw: zbir X zawierajcy dwa stany x1, x2 oraz zbir Y zawierajcy dwa stany y1, y2. Na przykad sztab dowiaduje si o dziaalnoci obcego wywiadu i zleca oficerowi kontrwywiadu ustalenie, ktry z dwu podejrzanych osobnikw jest agentem nieprzyjaciela. Meldunki o wynikach czynnoci operacyjno - ledczych bdzie przesya do sztabu. Przystpujc do swych czynnoci oficer dowiaduje si, i tylko jeden z podejrzanych osobnikw jest agentem wroga, przy czym moe to by zarwno osobnik nr 1, jak i osobnik nr 2. Stan wiedzy naszego oficera na pocztku
1 2

M. Mazur, Jakociowa teoria informacji, Warszawa 1970, s. 11. Jeeli mamy zbir moliwych zdarze losowych ei, gdzie i = 1, 2, . . . , k, o prawdopodobiestwach odpowiednio P(ei),

to wwczas entropia naszego zbioru zdarze losowych wyniesie:

H = P (ei ) log P (ei )

i =1

czynnoci operacyjny - ledczych oznaczamy jako stan x1. Oficer przesya odpowiedni meldunek do sztabu, w wyniku czego wiedza sztabu na temat, ktry z dwu podejrzanych osobnikw (nr 1 czy nr 2) jest agentem wroga, przybiera stan y1 (zakadamy przy tym dla uproszczenia, e sztab przed przesaniem meldunku nie wiedzia, e jest jednakowo prawdopodobne, i agentem wroga moe by zarwno osobnik nr 1, jak i osobnik nr 2). W wyniku prowadzonych dziaa nasz oficer dowiaduje si, e agentem wroga jest osobnik nr 2; stan jego wiedzy po przeprowadzeniu czynnoci operacyjno-ledczych oznaczamy x2. Oficer przesya do sztabu odpowiedni meldunek o wyniku swojej dziaalnoci i w rezultacie wiedza sztabu na temat tego, kto faktycznie jest agentem nieprzyjaciela, przybiera stan y2. 3 Zgodnie z definicj podan przez M. Mazura i n f o r m a c j a jest to zwizek midzy stanami tego samego zbioru. Informacja nie moe istnie bez zbioru stanw, ktrych jest zwizkiem. Z tego te punktu widzenia mona mwi o jakim zbiorze stanw, e zawiera on informacje. Stany zbioru zawierajcego informacje nazywa M. Mazur k o m u n i k a t a m i (np. w opisanym powyej przykadzie komunikatami s stany x1, x2, a take stany y1, y2). W wypadku naszego oficera kontrwywiadu mona powiedzie, e przy przejciu ze stanu x1 do stanu x2 uzyska on informacj, ktra zlikwidowaa ca nieokrelono zwizan ze stanem x2 (z komunikatem x1). Ilo informacji, ktra likwiduje nieokrelono zbioru dwch rwnie prawdopodobnych zdarze uznana zostaa za jednostk iloci informacji - nazywa si ona bit. Komunikat ze zbioru zawierajcego poszukiwane informacje nazywa M. Mazur o r y g i n a e m . Np. w omawianym powyej przykadzie oryginaami s komunikaty x1, x2. Komunikat ze zbioru zawierajcego informacje wykorzystywane do znalezienia informacji zawartych w innym zbiorze bdziemy nazywa - zgodnie z okreleniem podanym przez M. Mazura - o b r a z e m . W omawianym przez nas przykadzie obrazami bd komunikaty y1, y2. Zwizek midzy oryginaem a obrazem nazwa M. Mazur k o d e m . W naszym przykadzie kodem bdzie zwizek midzy stanami wiedzy oficera kontrwywiadu dziaajcego w terenie a stanami wiedzy sztabu. Zgodnie z tymi definicjami przetwarzanie oryginaw w obrazy jest przetwarzaniem komunikatw. Kody okrelaj sposb przetwarzania komunikatw. Jeeli przetwarzanie komunikatw odbywa si bez zmiany informacji - tzn. jeeli informacje zawarte w zbiorze obrazw s identyczne jak informacje zawarte w zbiorze oryginaw, wwczas mamy do czynienia z przenoszeniem informacji. Identyczno informacji w oryginaach i obrazach jest wykorzystywana we wszelkiego rodzaju analogiach. Znalezienie informacji w jednym ze zbiorw podobnych jest rwnoznaczne ze znalezieniem ich w innych zbiorach podobnych. Nie jest nawet do tego potrzebna znajomo kodu; wystarczy jedynie pewno, e kod jest jednakowy dla wszystkich par: orygina obraz (jak to ma miejsce np. w trjktach podobnych). Zdarza si jednak, e informacje zawarte w zbiorze obrazw nie s identyczne z informacjami zawartymi w zbiorze oryginaw. Jeeliby np. w omawianym poprzednio przez nas przykadzie jeden z meldunkw wysanych przez oficera nie dotar do sztabu, wwczas mielibymy do czynienia z tego rodzaju niezgodnoci informacji zawartych w zbiorze obrazw z 4 informacjami zawartymi w zbiorze oryginaw, ktr zgodnie z okreleniem M. Mazura nazywamy d e z i n f o r m a c j . Pozosta nam jeszcze problem w a r t o c i i n f o r m a c j i . W wielu wypadkach przydatno informacji do rozwizywania zagadnie decyzyjnych interesowa nas bdzie bardziej anieli ilo informacji. Aby mwi o wartoci informacji, musimy zawsze najpierw okreli rodzaj czynnoci, jak chcemy wykona, a pniej okreli miar dziaania, ktr moe by np. praca potrzebna do wykonania tego dziaania lub koszty spoeczne, jakie za sob pociga. Jeeli uzyskujc okrelon informacj bdziemy mogli dziaa skuteczniej ni w wypadku, gdybymy jej nie uzyskali, wwczas mwimy, e informacja ta ma dla nas warto, ktrej miar bdzie oczywicie wzrost skutecznoci naszego dziaania, jaki nastpi dziki uzyskaniu informacji. Wrmy do omawianego poprzednio przykadu oficera kontrwywiadu i wyobramy sobie sytuacj, e nasz oficer, aby zabezpieczy armi przed dziaalnoci wrogiego agenta, musi nakaza inwigilacj osb podejrzanych. Jeeli podejrzane s dwie osoby, wwczas musi nakaza inwigilacj obu. Dziki jednak uzyskanej informacji liczba osb podejrzanych zredukowana zostaa do jednej, dziki czemu mona zaoszczdzi pewn sum pienidzy redukujc czynnoci inwigilacyjne. Ta zaoszczdzona suma stanowi wanie miar wartoci informacji. Trzeba wreszcie zaznaczy, e jedna i ta sama informacja moe mie rn warto dla rnych osb czy te dla rnych spoeczestw. Np. informacja o nowym typie broni produkowanej przez nieprzyjaciela bdzie mie inn warto dla pastwa, ktrego przemys jest w stanie wyprodukowa odpowiednie rodki potrzebne do obrony przed t now broni, a inn dla pastwa, ktrego przemys nie jest w stanie wyprodukowa takich rodkw, chocia komunikat nioscy t informacj zosta zrozumiany. Mwimy wtedy o s p o e c z n e j w a r t o c i i n f o r m a c j i . Okreli j mona jako wzrost skutecznoci dziaania danego spoeczestwa dziki uzyskaniu okrelonej informacji. Rne zbiory komunikatw, takich jak prace naukowe, meldunki wywiadowcw itp. , moemy ocenia zarwno z punktu widzenia iloci informacji (chocia okrelanie iloci informacji zawartych w zbiorze komunikatw nie zawsze ma sens), jak te z punktu widzenia ewentualnej zgodnoci lub niezgodnoci informacji zawartych w zbiorze obrazw z informacjami zawartymi w zbiorze oryginaw, czy wreszcie z punktu widzenia wartoci informacji zawartych w zbiorach komunikatw. Ilo i warto informacji nie zawsze musz i w parze.

2 INFORMACJA A OGRANIZACJA
Zajmijmy si teraz okreleniem miary stopnia organizacja ukadu i jego zwizkami z pojciem iloci informacji. M. Mazur, Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, s. 37. Czytelnikw interesujcych si bliej zagadnieniami niezgodnoci midzy informacjami zawartymi w zbiorze obrazw a informacjami zawartymi w zbiorze oryginaw odsyamy do cytowanej ju pracy M. Mazura. Tam te znale mona dokadne omwienie procesw informowania.
4 3

Przyjmijmy, e dany jest pewien ukad (zbir) skadajcy si z poszczeglnych elementw. Kady element moe w okrelonym czasie przechodzi przez pewien zbir stanw, ktrym przypisujemy okrelone prawdopodobiestwa. Jeeli ukadem bdzie np. jednostka wojskowa, wwczas jej elementy - tzn. poszczeglne pododdziay - mog w okrelonym czasie, powiedzmy w cigu doby, przechodzi przez rne stany, przy czym prawdopodobiestwo tych stanw moe by uzalenione od pory dnia lub nocy; w cigu nocy bdzie najbardziej prawdopodobne, e pododdziay bd w stanie snu, rano natomiast na apelu itd. Jeeli midzy wszystkimi elementami ukadu nie ma powiza, tzn. stan jednego (dowolnego) z nich nie ma wpywu na stany pozostaych, sowem, jeeli elementy s cakowicie niezalene wwczas mona udowodni, e entropia takiego ukadu jako cao bdzie maksymalna i rwna sumie entropii poszczeglnych elementw. Jeeli w ukadzie wprowadzimy wzajemne oddziaywania (sprzenia) midzy poszczeglnymi elementami, w ktrych wyniku stany poszczeglnych elementw ukadu zaczynaj by w okrelony sposb uzaleniony od stanw innych elementw ukadu, wwczas mona udowodni, e entropia ukadu jako caoci maleje - staje si mniejsza od sumy entropii poszczeglnych elementw. To zmniejszenie entropii ukadu jako caoci stanowi ilociow miar wzrostu stopnia organizacji ukadu. Jeeli stany naszego zbioru uwaa bdziemy za komunikaty, wwczas przyrost iloci informacji przy przejciu ze stanu jednego do stanu drugiego rwny jest ubytkowi entropii, a poniewa - jak stwierdzilimy powyej - zmniejszenie entropii ukadu jest ilociow miar wzrostu stopnia organizacji tego ukadu, zatem przyrost iloci informacji moemy uwaa za miar wzrostu stopnia organizacji ukadu przy przejciu z jednego stanu do drugiego. W zwizku z tym zmiany stopnia organizacji bd rwnoznaczne ze zmianami albo - inaczej mwic - z przetwarzaniem informacji. Jeeli w ukadzie wprowadzamy sprzenia midzy poszczeglnymi elementami, czyli uzaleniamy stany jednych elementw od stanw innych elementw, to wwczas stany poszczeglnych elementw ukadu, jak rwnie stan ukadu jako caoci staje si atwiejszy do przewidzenia. Inaczej mwic, entropia ukadu maleje, a wiemy, e jeeli entropia ukadu maleje, to ronie informacja i stopie organizacji ukadu. Jeeli natomiast w ukadzie zostaj osabione sprzenia midzy poszczeglnymi elementami, czyli stany poszczeglnych elementw zaczynaj w coraz mniejszym stopniu zalee od stanw innych elementw, wwczas trudniej przewidywa stany poszczeglnych elementw, jak rwnie ukadu jako caoci. Inaczej mwic, wzrasta entropia ukadu jako caoci. Inaczej mwic, wzrasta entropia ukadu, a wic maleje informacja i stopie organizacji. Na przykad pododdziay dobrze zorganizowanej jednostki wojskowej (jednostki o wysokim stopniu organizacji) prowadz walk w sposb uzgodniony, cile wedug planw operacji, nie czynic adnych samowolnych manewrw. W miar obniania stopnia organizacji jednostka przeksztaca si stopniowo w niezalenie dziaajce pododdziay, a nastpnie w tum uzbrojonych ludzi. Podobnie w fabryce o wysokim stopniu organizacji praca oddziaw produkcyjnych jest cile skoordynowana w czasie, nomenklaturze i jakoci wyrobw: zrnicowanie jakoci wyrobw okrelone jest tylko przez zrnicowanie jakoci surowca. Natomiast w miar obniania si stopnia organizacji poszczeglne dziay fabryki zaczynaj pracowa chaotycznie, w sposb nie skoordynowany w czasie, nie dostarczajc w terminie pfabrykatw innym dziaom, blokujc nimi magazyny przejciowe czy te wypuszczajc du ilo brakw nie nadajcych si do dalszej przerbki; nawet z dobrego surowca zakad taki produkuje wiele zych wyrobw. Uzalenienie stanw jednych elementw ukadu od stanw innych jego elementw - czyli inaczej mwic wprowadzenie sprze midzy elementami ukadu - moe si odbywa w rny sposb. Np. w wypadku montau maszyny bdzie ono polega na wprowadzaniu odpowiednich mechanicznych powiza; natomiast w wypadku jednostki wojskowej moe polega na wprowadzaniu odpowiedniej cznoci radiowej lub przewodowej. Poniewa wprowadzenie sprze midzy elementami ukadu czy si ze zmniejszeniem entropii ukadu, mona je zatem interpretowa jako wprowadzanie informacji do ukadu. Na tej samej zasadzie wzrost stopnia organizacji ukadu moe by interpretowany jako nagromadzenie okrelonej iloci informacji w ukadzie. Jeeli wic chcemy sterowa ukadem w taki sposb, aby zmienia stopie jego organizacji, wwczas musimy odpowiednio wpywa na zmiany sprze midzy jego elementami; mona to interpretowa jako wpywanie na zmiany iloci informacji nagromadzonej w ukadzie albo - inaczej przetwarzanie informacji.

3 POJCIE UKADU ZORGANIZOWANEGO5

Dowolny obiekt materialny, bez wzgldu na to, czy bdzie nim maszyna, fala radiowa, ksika, ywy organizm czy spoeczestwo, moe by cakowicie okrelony za pomoc trzech najoglniejszych czynnikw: m a t e r i a u , e n e r g i i i struktury. Pojcie materiau i energii znane s dobrze z fizyki. Struktura natomiast jest to rozmieszczenie materiau i energii w przestrzeni i w czasie, czyli - czasoprzestrzeni. Nie zawsze do okrelenia jakiego obiektu konieczne jest podawanie wszystkich trzech wymienionych wyej czynnikw; czasem wystarczy podanie tylko dwch czy nawet jednego z nich. Np. dla jednoznacznego, cakowitego okrelenia takiego obiektu jak samochd musimy zna zarwno materia, z ktrego jest on skonstruowany, energi, dziki ktrej si porusza, jak i jego konstrukcj (struktur). Ale do cakowitego opisu takiego obiektu jak ksika wystarcza zna tylko materia, z ktrego ona si skada (papier, farba drukarska), oraz struktur, czyli rozmieszczenie farby drukarskiej (liter) na papierze i kart wzgldem siebie, a waciwie dla czytelnika wystarczy nawet znajomo samej struktury ksiki; albo wreszcie do cakowitego opisu takiego obiektu jak fala radiowa wystarczy okrelenie energii (elektromagnetycznej) oraz struktury (widma czstoci). Przedstawiona w niniejszym rozdziale koncepcja ukadu zorganizowanego jest zaczerpnita z pracy M. Mazura, Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, s. 47 59.
5

Aby zrozumie rol, jak w rnych obiektach odgrywa moe materia, energia i struktura, posuymy si przykadami: Wemy jako przykad odbiornik radiowy. Przestaby on prawidowo dziaa w wypadku wyczenia prdu elektrycznego, czyli braku energii; wyjcia lampy elektronowej z odbiornika - ubytku materiau; wreszcie w wypadku zamiany miejsca dwu lamp elektronowych, czyli zmiany struktury. Jako drugi przykad wemy armi. Elementy materiau, z ktrego skada si armia, to przede wszystkim onierze i oficerowie, a ponadto bro, rodki transportu i wszelkiego rodzaju sprzt; natomiast elementy energetyczne to amunicja, materiay pdne oraz ywno. Jak wiadomo, armia, aby moga spenia swoje zadania, tzn. walczy w sposb zorganizowany, musi mie nie tylko wymienione wyej elementy materiaowe i energetyczne, ale rwnie odpowiedni struktur, polegajc z grubsza rzecz biorc na tym, e onierze maj bro i odpowiedni sprzt, dostarczane w odpowiednim czasie poywienie, amunicj i materiay pdne, a ponadto s odpowiednio zorganizowani - tzn. przede wszystkim musz mie czno z dowdztwem i wykonywa rozkazy dowdztwa, dziki czemu mog walczy w sposb skoordynowany. Armia bdzie niezdolna do walki w wypadku zniszczenia elementw materiau, z ktrego si skada - np. zniszczenia dowdztwa lub oddziaw liniowych czy te kompletnego zniszczenia uzbrojenia; moe te by niezdolna do walki w wypadku braku elementw energetycznych - tzn. amunicji, ywnoci i materiaw pdnych; moe rwnie sta si nie zdolna do walki, a nawet przesta istnie, w wyniku samej tylko zmiany struktury - jeeli onierze zostan odczeni i odizolowani od dowdztwa oraz zostanie im odebrana bro, amunicja i sprzt bojowy. W takim wypadku, mimo, e poszczeglne elementy materiau i energii, z ktrych skada si armia, nie ulegn zniszczeniu, to jednak armia przestanie istnie. Aby uniemoliwi odtwarzanie si struktury pokonanej armii, z reguy oficerw i onierzy trzyma si w niewoli osobno. Jak wiemy, sterowanie jest wywieraniem podanego wpywu na okrelone zjawiska. Wobec zasady zachowania masy i energii nie mona wywiera wpywu na te czynniki inaczej ni przez zmian ich ustosunkowania w przestrzeni i czasie, a to wanie jest zmian struktury. Do sterowania niezbdna jest znajomo wzajemnych zalenoci midzy elementami obiektu oraz pomidzy obiektami, czyli - organizacji. Dlatego te struktur obiektu opisujemy w cybernetyce poprzez jego organizacj, ktrej miar jest informacja. Informacja zatem stanowi dla nas miar struktury, a zmiany struktury s rwnoznaczne z przetwarzaniem informacji. Przy przenoszeniu informacji ze zbioru oryginaw do zbioru obrazw znajdujcego si w innym miejscu czasoprzestrzeni ni zbir oryginaw musz znajdowa si midzy obydwoma tymi zbiorami porednie zbiory stanw. Np. przy telegraficznym przenoszeniu informacji wystpowa bd kolejne komunikaty: 1 tekst napisany przez nadawc, 2 impulsy mechaniczne w aparacie telegraficznym nadawcy, 3 impulsy elektryczne w linii telegraficznej, 4 impulsy mechaniczne w aparacie telegraficznym odbiorczym, 5 tekst telegramu dorczonego odbiorcy. Mamy w tym wypadku do czynienia z przetwarzaniem komunikatw; natomiast nie powinno by przy tym przetwarzania, lecz tylko przenoszenie informacji - powinny one doj od nadawcy do odbiorcy w stanie nie zmienionym. Stany z kadego zbioru poredniego odgrywaj rol obrazw dla poprzedniego zbioru, a rol oryginaw dla nastpnego zbioru. Zbir pocztkowych oryginaw jest rdem informacji, a zbir kocowych obrazw jest odbiornikiem informacji. Zesp wszystkich zbiorw porednich, tworzcy drog przenoszenia informacji, nazywamy t o r e m i n f o r m a c y j n y m . Przenoszenie informacje traktowa mona abstrakcyjnie jako przejcie od zbioru oryginaw do zbioru obrazw. W rzeczywistoci przejcie takie jest zjawiskiem fizycznym, w ktrym jedna wielko fizyczna wywouje inn wielko fizyczn, co moe by wykorzystywane w procesach sterowania. Wielko fizyczn wywoujc zjawisko wykorzystywane do sterowania bdziemy nazywa b o d c e m ; natomiast wielko fizyczn wywoywan przez to zjawisko nazwiemy r e a k c j . Midzy bodcem a reakcj moe wystpowa wiele zjawisk porednich, przy czym reakcja z poprzedniego zjawiska odgrywa rol bodca dla nastpnego zjawiska. Drog oddziaywa od pocztkowego bodca do kocowej reakcji nazywamy t o r e m s t e r o w n i c z y m . Organ, w ktrym wystpuje bodziec pocztkowy, nosi nazw receptora, a organ, w ktrym wystpuje kocowa reakcja e f e k t o r a . Przenoszenie informacji bdzie wic rwnoznaczne ze sterowaniem - rnica midzy nimi polega jedynie na przyjtym punkcie widzenia. Orygina i obraz s z informacyjnego punku widzenia tym samym co bodziec i reakcja ze sterowniczego punktu widzenia. Tor informacyjny jest zarazem torem sterowniczym: receptor jest rdem informacji, efektor za odbiornikiem informacji. Zgodnie z definicj podan przez M. Mazura, obiekt, w ktrym okrelona jest tylko struktura nazywamy u k a d e m . W zwizku z tym obiekty zbudowane z rnych substancji albo przetwarzajce rne rodzaje energii mog by jednakowymi ukadami, jeeli maj jednakow struktur. Np. turbina wykonana ze stali i turbina wykonana z miedzi s jednakowymi ukadami, jeeli maj jednakowe wymiary; analogicznie jednakowymi ukadami mog by turbina wodna i parowa. Poniewa miar struktury jest informacja, zatem informacje dotyczce jednego ukadu dotycz zarazem wszystkich ukadw jednakowych. Np. t sam godzin moemy odczyta na zegarach wykonanych z rnych materiaw, o rnym napdzie czy wreszcie rnej wielkoci. Podobnie na podstawie badania zachowania mniejszej grupy spoecznej o strukturze takiej samej jak cae spoeczestwo, do ktrego ta grupa naley, moemy przewidywa zachowanie caego spoeczestwa. Na powyszej zasadzie opiera si rwnie zastosowanie maszyn elektronicznych do badania zjawisk spoecznych. Chocia maszyna elektroniczna wykonana jest z innego materiau i przetwarza inny rodzaj energii anieli spoeczestwo, to jednak, jeeli nadamy jej struktur z punktu widzenia interesujcych nas zachowa identyczn z badanym spoeczestwem (tzn. odpowiednio zaprogramujemy maszyn), wwczas bdziemy mogli na podstawie wykonywanych przez ni oblicze wnioskowa o zachowaniu spoeczestwa. Oczywicie, dokadno takich wnioskw zalee bdzie od tego, w jakim stopniu struktura zaprogramowanej przez nas maszyny odpowiada rzeczywistej strukturze spoeczestwa (z punktu widzenia badanych przez nas cech). Jeeli dowolny ukad wyodrbnimy z jego otoczenia i bdziemy bada procesy oddziaywania otoczenia na ukad i ukadu na otoczenie, to moemy rozrni dwa tory oddziaywa: tor oddziaywania otoczenia na ukad oraz tor oddziaywania ukadu na otoczenie. Oddziaywanie otoczenia wywouje pewne zmiany w ukadzie, wpywajc przez to na oddziaywanie ukadu, a

oddziaywanie ukadu wywouje pewne zmiany w otoczeniu, wpywajc przez to na oddziaywanie otoczenia itd. , mamy tu zatem do czynienia z obiegiem sprzenia zwrotnego. Wrd ukadw wyodrbnionych od ich otoczenia najwiksze znaczenie maj ukady, w ktrych zachodz procesy sterownicze. Ukady takie nazywa M. Mazur u k a d a m i z o r g a n i z o w a n y m i , przy czym mona je rwnie nazywa u k a d a m i c y b e r n e t y c z n y m i . Wrd nich szczeglne znaczenie, zwaszcza przy badaniu zjawisk spoecznych, maj tzw. ukady samodzielne, ktrych teoria podana zostaa przez M. Mazura.

4 KONCENTRACJA INFORMACJI A ORGANIZACJA SPOECZESTWA

Aby spoeczestwo mogo funkcjonowa jako ukad zorganizowany, musi posiada odpowiedni struktur, umoliwiajc wystpowanie w nim okrelonych procesw sterowniczych. Aby zorganizowa spoeczestwo - tzn. nada mu odpowiedni struktur i utrzyma j w stanie pozwalajcym na wystpowanie procesw sterowniczych, konieczna jest odpowiednia koncentracja energii (a cile mwic energomaterii). Zgodnie z tym, co powiedzielimy poprzednio, nadanie spoeczestwu odpowiedniej struktury moe by interpretowane jako nagromadzenie w ukadzie, jakim jest spoeczestwo, okrelonej iloci informacji, natomiast utrzymywanie si tej struktury mona interpretowa jako utrzymywanie si okrelonej koncentracji informacji. Ukady zorganizowane s to ukady, w ktrych zachodz procesy sterownicze, przy czym - zgodnie z definicj sterowania - chodzi tu o wywieranie podanego wpywu na okrelone zjawiska, a wic o procesy zmierzajce do okrelonego celu 6 postawionego przez ukad lub podukad sterujcy. Nazwiemy go - zgodnie z okreleniem M. Mazura - o r g a n i z a t o r e m . Ukad zorganizowany, jak te jego organizator s pewnymi ukadami dajcymi si wyodrbni z otoczenia. Ukad zorganizowany moe by sterowany przez organizatora, ktry jest na zewntrz ukadu, albo przez organizatora wchodzcego w skad ukadu zorganizowanego - wwczas ukad zorganizowany jest sam swoim wasnym organizatorem. Mona zreszt, dla celw badawczych, kady ukad zorganizowany rozpatrywa jako zoony z osobnych ukadw. Ukad zorganizowany i jego organizator stanowi o r g a n i z a c j . Jeeli teraz rozpatrywa spoeczestwo jako organizacj, to trzeba wyrni ukad sterujcy - czyli organizatora - oraz ukad sterowany - czyli zorganizowany. Mona te oczywicie traktowa ukad zorganizowany i organizatora jako podukady jednego ukadu. Dla przykadu przedstawi pewien uproszczony schemat funkcjonowania organizacji spoeczestwa; schemat ten wprawdzie nie wyczerpuje wszystkich sytuacji, jakie zdarzy si mog w yciu zorganizowanego spoeczestwa, niemniej jednak opisuje i wyjania wiele prawidowoci zwizanych z sytuacjami standardowymi, wystpujcymi w yciu spoecznym. Przyjmijmy, e w ramach organizacji spoeczestwa istnieje w formie odpowiedniej instytucji ukad (podukad) speniajcy funkcje organizatora, czyli ukadu sterujcego; ukad ten nazywa bdziemy w dalszym cigu k i e r o w n i c t w e m . Ponadto istnieje zbir ukadw (podukadw), ktre s sterowane przez kierownictwo; ukady te nazywa bdziemy wykonawcam i. Ukad zoony z kierownictwa i wykonawcw bdzie funkcjonowa jako organizacja wwczas, gdy kierownictwo wysya 7 bdzie odpowiednie bodce , ktre odbierane przez wykonawcw spowoduj okrelone, zgodne z zamierzeniami kierownictwa reakcje (dziaania) wykonawcw. Z kolei komunikaty zawierajce informacje o przebiegu (wykonania) tych dziaa, sytuacji zaistniaej w spoeczestwie i jego otoczeniu oraz ewentualnych potrzebach spoeczestwa bd przesyane do kierownictwa i odbierane przeze, powodujc wysyanie nowych bodcw itd. Jak wiadomo, tego typu obieg nosi nazw sprzenia zwrotnego. Zastanwmy si teraz, jakie warunki musz by spenione, aby mogo funkcjonowa sprzenie zwrotne midzy kierownictwem a wykonawcami. Zacznijmy nasze rozwaania od momentu wysania bodcw przez kierownictwo. Aby mogy one dotrze do wykonawcw i zosta przez nich odebrane, musi midzy kierownictwem a wykonawcami funkcjonowa odpowiedni t o r s t e r o w n i c z y . Jeeli przez bi oznaczymy zbir bodcw wysanych przez kierownictwo, a przez bi zbir odpowiednich bodcw odebranych przez wykonawcw, wwczas dziaanie toru sterowniczego midzy kierownictwem a wykonawcami moemy opisa przez zbir wartoci Pii, ktre s prawdopodobiestwami dotarcia do wykonawcw odpowiednich bodcw bi , jeeli bodce bi zostay wysane przez kierownictwo (takie prawdopodobiestwa nazywa si prawdopodobiestwami warunkowymi i oznacza P( bi | bi ). Mona te traktowa zbir Pii jako charakterystyk sprawnoci toru sterowniczego midzy kierownictwem a wykonawcami; w idealnej sytuacji, tj. przy maksymalnej sprawnoci toru, Pii = 1, natomiast przy torze cakowicie niesprawnym Pii = 0. Jeeli odpowiednie bodce zostan odebrane przez wykonawcw, aby mogy one wywoa odpowiednie dziaania tych wykonawcw, musz by spenione pewne warunki; najoglniej mona powiedzie, e do wykonania pod wpywem bodcw pochodzcych od kierownictwa odpowiednich czynnoci wykonawcy musz dysponowa rodkami energomaterialnymi, musz mie do tego odpowiednie kwalifikacje oraz musz by posuszni kierownictwu. Oczywicie, na dziaania wykonawcw mog mie wpyw rwnie i inne bodce, nie tylko bodce wysyane przez kierownictwo. Mog one np. pochodzi z innych ukadw - takich jak inne spoeczestwa, grupy spoeczne pozostajce poza rozpatrywanym przez nas obiegiem sprzenia zwrotnego itp. , a ponadto sami wykonawcy mog oddziaywa na siebie wzajemnie. Wszystkie tego rodzaju oddziaywania mog powodowa, e czynnoci faktycznie podejmowane przez wykonawcw bd si znacznie rni od czynnoci zgodnych z zamierzeniami kierownictwa. Dowolny ukad wyodrbniony z otoczenia mona rozpatrywa jako zoony z mniejszych ukadw, ktre w tym wypadku nazywamy podukadami. 7 W oglnym przypadku bodce mog mie charakter energetyczny, jak i informacyjny.
6

Zbir dziaa faktycznie zrealizowanych przez wykonawcw pod wpywem odebranych przez nich bodcw bi oznaczamy Aj. Jeeli odpowiednie bodce bi odbierane przez wykonawcw powoduj z okrelonym prawdopodobiestwem Nij wykonanie przez nich dziaa Aj, wwczas zbir prawdopodobiestw warunkowych Nij(Aj | bi) opisywa nam bdzie sprzenie midzy bodcami dziaajcymi na wykonawcw a podejmowanymi przez nich dziaaniami; moemy zbir ten traktowa jako ogln wypadkow charakterystyk wykonawcw. W zwizku z dziaaniami wykonawcw powstaje nowa sytuacja. Jeeli funkcjonuje sprzenie zwrotne midzy kierownictwem a wykonawcami, to komunikaty z informacj o tej nowej sytuacji musz dotrze do kierownictwa. Aby za komunikaty pochodzce od wykonawcw mogy dotrze do kierownictwa i zosta przez nie odebrane, musi midzy wykonawcami a kierownictwem istnie odpowiedni tor, analogiczny z omwionym wyej torem sterowniczym, po ktrym przekazywane s bodce do kierownictwa do wykonawcw. Tor ten moemy opisa przez zbir prawdopodobiestw Pjj, ktre s prawdopodobiestwami dotarcia do kierownictwa komunikatw Sj, jeeli zaistniaa sytuacja zwizana z dziaaniami Aj (bd to oczywicie prawdopodobiestwa warunkowe Pjj (Sj | Aj) ). Komunikaty Sj moemy traktowa rwnie jako bodce dziaajce na kierownictwo. Pod wpywem komunikatw Sj kierownictwo decyduje - tzn. dokonuje nielosowego (nieprzypadkowego) wyboru rodzaju dziaania, ktre nastpnie maj podj wykonawcy - i wysya odpowiednie bodce b' i do wykonawcw. Oczywicie na decyzje kierownictwa mog mie wpyw rwnie inne rodzaje bodcw, nie tylko komunikaty pochodzce od wykonawcw. Jeeli komunikaty Sj, odbierane przez kierownictwo, powoduj z okrelonym prawdopodobiestwem Dji wysyanie do wykonawcw bodcw b'i , wwczas zbir prawdopodobiestw warunkowych Dji ( b'i | Sj) opisywa bdzie sprzenie midzy komunikatami docierajcymi do kierownictwa a bodcami wysyanymi przez nie do wykonawcw; zbir ten moe by interpretowany jako wypadkowa charakterystyka regu decyzyjnych kierownictwa. Opisane wyej sprzenie zwrotne midzy kierownictwem a wykonawcami przedstawia rys. 1.

Rys. 1. Schemat sprzenia zwrotnego midzy kierownictwem a wykonawcami. Jakie warunki oglne musz by spenione, aby wykonawcy (spoeczestwo) mogli wywiera podany przez siebie wpyw na decyzje kierownictwa? Najoglniej warunki te mona okreli jako moliwo wysyania do kierownictwa odpowiednich bodcw, mogcych wywiera odpowiedni wpyw na decyzje kierownictwa albo moliwo zmiany regu decyzyjnych kierownictwa (np. poprzez zmian skadu personalnego kierownictwa). Zagadnieniem tym zajmiemy si dokadniej w jednym z nastpnych rozdziaw. W tym miejscu zaznaczymy tylko, e moliwo sterowania decyzjami kierownictwa przez wykonawcw (spoeczestwo) zaley od sprawnoci toru sterowniczego midzy wykonawcami a kierownictwem (Pjj). W spoeczestwie funkcje takiego toru speniaj rodki masowego przekazu, odpowiednie organizacje spoeczne czy wreszcie odpowiednio zorganizowany aparat wadzy. Zaburzenia w funkcjonowaniu toru sterowniczego midzy wykonawcami a kierownictwem (czyli, mwic jzykiem tradycyjnym, midzy spoeczestwem a jego wadz) mog utrudni lub nawet uniemoliwi wykonawcom wywieranie wpywu

na decyzje kierownictwa. Sprbujmy jeszcze okreli warunki niezbdne do tego, by okrelona grupa spoeczna moga spenia funkcje kierownictwa w stosunku do reszty spoeczestwa. Analizujc opisany powyej obieg sprzenia zwrotnego midzy kierownictwem a wykonawcami moemy powiedzie: Grupa spoeczna, ktra ma spenia funkcje kierownicze w stosunku do reszty spoeczestwa, musi dysponowa moliwoci wysyania do spoeczestwa odpowiednich bodcw oraz musi dysponowa moliwoci wysyania do spoeczestwa odpowiednich bodcw oraz musi dysponowa torem sterowniczym zapewniajcym dotarcie do spoeczestwa wysyanych bodcw. Inaczej mwic, musi ona dysponowa odpowiednimi rodkami ekonomicznymi oraz odpowiednim aparatem przymusu i rodkami masowego przekazu. Grupa spoeczna, ktra ma spenia funkcje kierownicze, musi dysponowa torem, dziki ktremu bdzie moga odbiera komunikaty zawierajce informacje o sytuacji, w jakiej znajduje si spoeczestwo - na podstawie tych komunikatw bdzie moga podejmowa decyzje. Ponadto czonkowie kierownictwa musz mie odpowiednie kwalifikacje - tzn. umiejtno podejmowania odpowiednich decyzji opartych na dostarczanych komunikatach oraz umiejtno doboru odpowiednich bodcw, ktre naley wysa do wykonawcw (do spoeczestwa), aby spowodowa odpowiednie dziaania. Moliwo uzyskiwania odpowiednich komunikatw zawierajcych informacje konieczne do podejmowania decyzji, umiejtno podejmowania odpowiednich decyzji oraz umiejtno doboru odpowiednich bodcw, ktrymi naley dziaa na wykonawcw (na spoeczestwo), bdziemy w dalszym cigu w skrcie okrela jako skoncentrowanie w swej dyspozycji informacji o okrelonej wartoci sterowniczej. Wykonawcy musz dysponowa odpowiednimi rodkami energomaterialnymi, koniecznymi do wykonywania dziaa pod wpywem bodcw pochodzcych od kierownictwa, mie odpowiednie kwalifikacje, odbiera odpowiednie bodce wysyane przez kierownictwo i przekazywa do kierownictwa odpowiednie komunikaty. Moliwo odbioru odpowiednich bodcw pochodzcych od kierownictwa, umiejtno wykonywania pod ich wpywem odpowiednich dziaa oraz moliwo przesyania odpowiednich komunikatw do kierownictwa bdziemy w skrcie okrela jako skoncentrowanie informacji o odpowiedniej wartoci wykonawczej. Gdyby odpowiednie warunki niezbdne do odgrywania roli organizatora byy spenione przez wszystkie grupy spoeczne, wwczas wszystkie miayby jednakowe szanse penienia funkcji kierownictwa - czyli sprawowania wadzy. Jeeli jednak te wszystkie warunki spenia tylko jedna grupa spoeczna, wwczas tylko ona ma szanse speniania funkcji kierowniczych (sprawowania wadzy); rwnie gdy jedna grupa spoeczna spenia te warunki w wikszym stopniu ni inne, bdzie miaa ona wiksze od innych szanse sprawowania wadzy. Speniajc funkcje kierownicze okrelona grupa spoeczna ma moliwo sterowania dziaaniami spoecznymi zgodnie ze swym interesem. Dlatego te np. w spoeczestwach klasowych o antagonistycznych stosunkach produkcji klasy panujce staraj si, aby tylko one speniay warunki konieczne do sterowania spoeczestwa; bd wic staray si skupia w swej dyspozycji rodki energomaterialne, umoliwiajce wysyanie do spoeczestwa odpowiednich bodcw (rodki ekonomiczne i rodki przymusu), co w skrcie bdziemy okrela jako koncentracj odpowiedniej mocy (lub energii) sterowniczej, oraz bd staray si skoncentrowa w swej dyspozycji informacje o okrelonej wartoci sterowniczej. Nietrudno zaobserwowa, e powstawanie i rozwj organizacji spoecznej by sprzony z jednej strony z koncentracj odpowiedniej mocy sterowniczej w dyspozycji klas rzdzcych, co przejawiao si przede wszystkim we wasnoci rodkw produkcji, oraz dysponowaniu odpowiednim aparatem wadzy, a z drugiej strony z koncentracj informacji o okrelonej wartoci sterowniczej. Rozwj organizacji spoecznej by te oczywicie sprzony z koncentracj w spoeczestwie informacji o odpowiedniej wartoci wykonawczej (przede wszystkim dziki odpowiednim wynalazkom oraz szkoleniu spoeczestwa) oraz ze skupianiem w spoeczestwie rodkw energomaterialnych, umoliwiajcych wykonywanie odpowiednich dziaa spoecznych - co w skrcie okrelimy jako koncentracj odpowiedniej mocy wykonawczej. Problem zalenoci midzy koncentracj mocy sterowniczej w dyspozycji klas rzdzcych, koncentracj mocy wykonawczej i informacji o okrelonej wartoci wykonawczej w spoeczestwie a rozwojem organizacji spoecznej zosta obszernie opracowany przez marksistowsk ekonomi polityczn i jest dzi dobrze znany. Mniej natomiast opracowany jest problem zalenoci midzy koncentracj informacji o okrelonej wartoci sterowniczej w dyspozycji grup rzdzcych oraz rozbudowa torw sterowniczych - zwaszcza tych sucych do przekazywania bodcw o charakterze informacyjnym, ktre w skrcie nazywa bdziemy kanaami informacyjnymi midzy wadz a spoeczestwem - a rozwojem organizacji spoecznej. Warto wic na zakoczenie niniejszego rozdziau przytoczy kilka przykadw. Ju na najniszym szczeblu wadzy czsto mona zaobserwowa, jak przeoony stara si koncentrowa w swym rku czstkowe informacje, dostarczane mu przez podwadnych, oraz zachowywa w swej dyspozycji kontakty z przeoonym wyszego szczebla, ktry jest dysponentem informacji o odpowiedniej wartoci sterowniczej w szerszym zakresie, a ponadto zazwyczaj dysponentem rodkw energomaterialnych (np. w postaci odpowiednich funduszy). Na og przeoeni nie s zainteresowani w tym, aby ich podwadni dysponowali caoci informacji i kontaktw koniecznych do kierowania dan organizacj, gdy wwczas stanowiliby dla nich konkurencj. Przeoony bdzie wic czsto stara si wytworzy barier (np. przez zachowywanie tajemnicy wobec otoczenie) zapobiegajc przenikaniu do podwadnych, i w ogle do otoczenia, informacji o odpowiedniej wartoci sterowniczej, bdcych w jego dyspozycji; ponadto bdzie si stara o zachowanie w swej dyspozycji odpowiednich kanaw informacyjnych (czasami te moe wchodzi w gr nawet dezinformowanie otoczenia). Postpowanie takie moe mie uzasadnienie wwczas, gdy chodzi o utrzymanie okrelonej organizacji spoecznej; gdyby bowiem wszyscy speniali warunki konieczne do sterowania organizacj, mogaby zaistnie taka sytuacja, e wszyscy chcieliby kierowa i nie byoby komu wykonywa polece. We wczesnych stadiach rozwoju organizacji spoecznej stworzenie kanau informacyjnego midzy orodkiem kierowniczym a wykonawcami, czyli midzy wadz a spoeczestwem, nie nastrcza wikszych trudnoci, gdy spoeczestwo jest nieliczne i zajmuje stosunkowo niewielki obszar. Dlatego te powstawanie orodkw wadzy czy si wwczas przede wszystkim z koncentracj energii sterowniczej oraz informacji o okrelonej wartoci sterowniczej. Procesy koncentracji energii sterowniczej polegaj na skupianiu w dyspozycji okrelonych grup spoecznych rodkw represji oraz rodkw ekonomicznych (przede wszystkim w formie wasnoci rodkw produkcji). Procesy koncentracji informacji o okrelonej wartoci sterowniczej cz si cile ze zdobywaniem tych informacji w drodze mniej lub wicej przypadkowych

obserwacji oraz z wytwarzaniem odpowiedniej bariery zapobiegajcej przenikaniu tych informacji do innych grup spoecznych (co oczywicie zwikszyoby moliwo sterowania spoeczestwem przez te inne grupy spoeczne). Barier t wytwarza si 8 przede wszystkim przez zachowanie tajemnicy wobec innych grup spoecznych. Wspomniane wyej zjawiska koncentracji informacji o wartoci sterowniczej zauway mona nawet w bardzo wczesnych stadiach rozwoju spoecznego. Ju na szczeblu plemiennych wyodrbniaj si stowarzyszenia posugujce si systemem umownych znakw niezrozumiaych dla innych czonkw plemienia i uprawiajce obrzdy kultowe majce budzi lk niewtajemniczonych. Ten sakralny lk podtrzymywany bywa rwnie czsto za pomoc mordw sakralnych, ktre interpretowano jako skadanie bogom ofiar w ludziach. Na wyszych szczeblach rozwoju spoecznego system ten rozwija si dalej i udoskonala w cywilizacjach archaiczno sakralnych. Przykadem tego typu cywilizacji moe by staroytny Egipt. W cywilizacjach tych wyodrbnia si ju skomplikowany aparat wadzy, cile zronity z aparatem sakralnych (kapani). Aparat ten zorganizowany by w formie kolejnych szczebli wtajemniczenia, a udzia w nich czy si z dysponowaniem odpowiednim potencjaem informacji o okrelonej wartoci sterowniczej. Stopnie wtajemniczenia, skomplikowane rytuay religijno - magiczne i w ogle cae systemy kultowe wytwarzay barier, ktra strzega dostpu do informacji o wartoci sterowniczej. Odgryway te one bardzo istotn 9 rol w sterowaniu spoeczestwem. Kasty kapaskie traktoway wiedz gwnie jako rodek panowania nad ludmi. Kolegia kapaskie w cywilizacjach archaiczno - sakralnych stanowiy najczciej czynnik waciwie nadrzdny nawet w stosunku do wadcw pastwa. Koncentracja informacji o odpowiedniej wartoci sterowniczej sza te z reguy w parze z koncentracj energii sterowniczej, ktra przejawiaa si przede wszystkim w koncentracji rodkw produkcji w rkach nielicznych grup spoecznych oraz w dysponowaniu przez te grupy rodkami represyjnymi, przede wszystkim - wojskiem. Wraz ze wzrostem liczebnoci spoeczestw i wzrostem zajmowanego przez nie obszaru coraz wikszego znaczenia zaczyna nabiera sprawa dysponowania odpowiednimi kanaami informacyjnymi midzy wadz a spoeczestwem - kanay takie rozbudowuj si w formie aparatu administracyjnego i w formie aparatu sakralnego (np. miejsca zebra dla uprawiania kultu stanowiy zarazem miejsca przekazu informacji, dysponowanie nimi skupiao si w rkach kast kapaskich). W pewnych sytuacjach kady z tych kanaw dziaa w interesie innych grup spoecznych. Zaczyna wystpowa denie do izolowania od siebie rnych grup spoecznych, tak, by nie dysponoway kanaami informacyjnymi, przez ktre mogyby przekazywa sobie informacje, z pominiciem aparatu wadzy. Pozwala to wadzy koncentrowa w swej dyspozycji czstkowe informacje pochodzce od podwadnych. W stadium archaiczno - sakralnym zdobywanie informacji umoliwiajcych przejcie na wyszy szczebel organizacji spoecznej odbywa si w sposb mniej lub wicej przypadkowy - dziki przypadkowym wynalazkom w dziedzinie produkcji oraz metod organizacji spoecznej. Spoeczestwa o tym typie cywilizacji rozporzdzaj mao wydajnymi metodami zdobywania informacji, a rozwj rodkw produkcji oraz rozwj organizacji spoecznej odbywa si bardzo wolno. Przy powolnym tempie zdobywania informacji jedynym sposobem utrzymania okrelonego rozkadu potencjaw informacyjnych - czyli utrzymania stanu koncentracji informacji majcej warto sterownicz w dyspozycji grup rzdzcych jest wytwarzanie wspomnianych wyej barier informacyjnych (np. szczeble wtajemniczenia). Sytuacja zmienia si dopiero w spoeczestwach, ktre stworzyy metody szybkiego zdobywania informacji oraz powoay w tym celu odpowiednie instytucje - s to spoeczestwa, w ktrych powstaa nauka oraz instytucje naukowe. Spoeczestwa te wytwarzaj cywilizacje dynamiczne pod wzgldem produkcji i koncentracji informacji. Moemy je n a z w a c y w i l i z a c j a m i i n f o r m a c y j n o d y n a m i c z n y m i . W spoeczestwach tych koncentracja mocy wykonawczej i sterowniczej ma nadal zasadnicze znaczenie, ale rwnoczenie ronie w nich rola szybkoci zdobywania (produkcji) informacji, zarwno o odpowiedniej wartoci sterowniczej, jak i wykonawczej, oraz rola szybkoci rozbudowy i doskonalenia kanaw informacyjnych midzy wadz a spoeczestwem (co jest rwnie sprzone z produkcj okrelonego typu informacji). W cywilizacjach informacyjny - dynamicznych zasadniczego znaczenia nabiera ju nie sprawa utrzymania okrelonej organizacji spoecznej, lecz szybko rozwoju tej organizacji, a szybko ta z kolei zaley od szybkoci zdobywania (produkcji) informacji o odpowiedniej wartoci - czyli od szybkoci dokonywania odpowiednich wynalazkw i doskonalenia sposobw produkcji oraz metod organizowania i sterowania spoeczestwem. Od tego zaley z kolei szybko rozwoju bazy energomaterialnej i informacyjnej spoeczestwa. Do zwikszenia szybkoci zdobywania informacji konieczne jest zwikszenie prawdopodobiestwa zdobycia okrelonej informacji, np. przez dokonanie odpowiedniego wynalazku. Prawdopodobiestwo to ronie wwczas, gdy wiedza jest dostpna szerszemu gronu osb. Moe kto jednak zapyta: przecie dla utrzymania czy te nawet rozwoju organizacji spoecznej konieczne jest utrzymywanie okrelonego potencjau informacyjnego, a zatem pewna koncentracja informacji w okrelonych grupach spoecznych jest niezbdna. Czy wobec tego znoszenie barier informacyjnych w spoeczestwach o cywilizacji informacyjno dynamicznej nie przyczyni si do ich rozkadu? Oczywicie, to prawda, e pewna koncentracja informacji w okrelonych orodkach spoeczestwa jest konieczna do utrzymania organizacji spoecznej. Ale w spoeczestwach o cywilizacji informacyjno - dynamicznej podstawowym rodkiem sucym do utrzymania koncentracji informacji o okrelonej wartoci sterowniczej w orodkach wadzy staje si ju nie tyle wytwarzania barier informacyjnych (cho i te s jeszcze w pewnych wypadkach konieczne, np. ze wzgldu na obronno kraju), ile szybsza produkcja informacji w okrelonych orodkach bdcych w dyspozycji wadzy. Jeeli takie orodki produkuj informacje o odpowiedniej wartoci z szybkoci duo wiksz ni cae ich otoczenie spoeczne, wwczas mimo Szczegowe informacje na ten temat znale mona w pracach: H. Webster, Primitive sacred society, a study in early politic and religion, New York 1932; S. A. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwj, Warszawa 1969, rozdz. 12 "Tajne zwizki", s. 285 - 297. 9 Opisane tu procesy w spoeczestwach staroytnego Egiptu s powszechnie znane, mniej natomiast rozpowszechniona jest w naszym spoeczestwie wiedza o tym, e analogiczne procesy zachodziy w staroytnych Chinach i Ameryce. Czytelnikw interesujcych si bliej tymi problemami odsyam do prac: I. Gernet, Chiny staroytne, Warszawa 1966; G. C. Vaillant, Aztecs of Mexico, Aarmondsworth 1965.
8

rozpowszechniania tych informacji w spoeczestwie orodki wadzy bd dysponowa potencjaem informacyjnym wikszym ni to otoczenie; przede wszystkim z powodu pewnego nieuniknionego opnienia w rozpowszechnianiu informacji, a po drugie z powodu mniejszych moliwoci przetwarzania informacji przez otoczenie. Orodki wadzy w tego typu spoeczestwach kad nacisk ju nie na wytwarzanie bariery informacyjnej (cho i tego w pewnych wypadkach nie mona zaniedbywa), lecz na skupieniu w swej dyspozycji odpowiedniego aparatu produkujcego informacje o duej wartoci z punktu widzenia rozwoju spoecznego. Dlatego osoby sprawujce wadze otaczaj si sztabami ekspertw i maj w swej dyspozycji cae instytucje naukowe i nie tylko naukowe, ktrych zadaniem jest produkowanie informacji. Jeeli przy tym szybko produkcji informacji o duej wartoci spoecznej (zwaszcza sterowniczej) jest w danym orodku duo wiksza ni np. w krajach rywalizujcych z nim, wwczas sprawa bariery informacyjnej staje si mniej istotna; jeeli natomiast szybkoci te bd wyrwnane, wwczas sprawa bariery informacyjnej nabiera istotnego znaczenia. Nie powinna si ona jednak posun tak daleko, by zahamowa produkcj informacji. Oczywicie, rwnie w nowoczesnych spoeczestwach o cywilizacji informacyjno - dynamicznej nadal istotne znaczenie ma sprawa koncentracji energii wykonawczej. Dla procesw sterowania w nowoczesnych spoeczestwach o cywilizacji informacyjno - dynamicznej coraz wikszego znaczenia nabiera sprawa kanaw informacyjnych midzy wadz a spoeczestwem. Kanay te rozbudowuj si i doskonal - ronie sie administracji pastwowej, rozwijaj si i doskonal nowoczesne rodki masowego przekazu informacji. Dysponowanie tymi kanaami zaczyna mie dla sterowania spoecznego coraz wiksze znaczenie. Widzimy wic, e sprawa koncentracji informacji w spoeczestwie i sprawa szybkoci produkcji informacji ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia powstawania i rozwoju organizacji spoecznej oraz powstawania struktury wadzy w spoeczestwie.

5 SPOECZNY PROCES PRODUKCJI INFORMACJI

W otaczajcym wiecie ludzie spostrzegaj rne przedmioty i rne zjawiska. Dla potrzeb spoecznych procesw przekazywania i przetwarzania informacji ludzie przyporzdkowali poszczeglnym zjawiskom oraz zachodzcym midzy nimi stosunkom pewne symbole, przede wszystkim w postaci sw. W ten sposb powsta jzyk - narzdzie spoecznej wymiany informacji. Dziki temu, e sowa jzyka kojarz si z odpowiednimi przedmiotami i sytuacjami, ktre wystpuj w otoczeniu, a ukady sw z odpowiednimi ukadami tych przedmiotw i sytuacji, spoeczestwo moe si dowiadywa za pomoc komunikatw zoonych ze sw o rzeczywistych przedmiotach i sytuacjach w otoczeniu oraz o stosunkach midzy nimi. W miar rozwoju spoecznego, w miar narastania ludzkiej wiedzy o wiecie, jzyk stopniowo si komplikowa, wzbogaca, rnicowa; wraz z powstawaniem nowych dziedzin ludzkiego poznania powstaway coraz to nowe symbole. Jeeli zbir zjawisk i przedmiotw, z ktrych skada si rzeczywisty wiat, potraktujemy jako zbir oryginaw, wwczas wytworzone przez spoeczestwo ukady symboli (oznakowa werbalnych) stanowicych odzwierciedlenie rzeczywistego wiata moemy potraktowa jako zbir obrazw. Jak wiemy, zwizek midzy oryginaem a obrazem nazywamy w teorii informacji kodem. Znajc kody moemy na podstawie badania zwizkw midzy obrazami wykrywa zwizki midzy oryginaami; inaczej mwic, jeeli znamy kody, wwczas poprzez zdobywanie informacji ze zbioru obrazw zdobywa moemy informacje ze zbioru oryginaw. Zilustrujemy to przykadem. Jeeli zbiorem oryginaw bdzie zbir rzeczywistych odlegoci midzy poszczeglnymi miejscowociami w terenie, a zbiorem obrazw zbir analogicznych odlegoci na mapie tego terenu, wwczas, jeli znamy kod - w tym wypadku skal mapy - moemy na podstawie pomiaru odpowiednich odlegoci na mapie uzyska informacje o rzeczywistych odlegociach w terenie. Istniej dwie zasadnicze metody zdobywania przez spoeczestwo nowych informacji zawartych w zbiorze oryginaw (czyli produkowanie informacji dotyczcych rzeczywistego wiata). Istot pierwszej z nich jest zdobywanie informacji na podstawie zbioru oryginaw, przy czym zbir obrazw suy moe do przekazywania informacji ju zdobytych przez spoeczestwo, nie jest natomiast podstaw zdobywania nowych; istot drugiej metody jest zdobywanie informacji ze zbioru oryginaw na podstawie zbioru obrazw. Na przykad, jeeli chcemy dowiedzie si, jaka jest rzeczywista odlego dwch punktw w terenie, wwczas moemy zdoby t informacj dokonujc odpowiedniego pomiaru w terenie - bdzie to przykad pierwszej metody zdobywania informacji, albo te moemy uzyska t informacj na podstawie mapy - bdzie to przykad drugiej z wymienionych wyej metod zdobywania informacji. Przy procesach produkcji informacji istotn rol, oprcz metody, odgrywa jeszcze motywacja, przy czym moemy wyrni dwa jej rodzaje: pierwszy rodzaj motywacji wystpuje wwczas, gdy uzyskanie informacji jest przez ludzi uczestniczcych czynnie w jej zdobywaniu traktowane tylko jako rodek do osignicia innego celu, nie dotyczcego samego zdobywania informacji; drugi rodzaj motywacji wystpuje wwczas, gdy zasadniczym celem jest samo zdobycie informacji (poznanie prawdy) - mona to te nazwa motywacj poznawcz. Inaczej mwic, pierwszy rodzaj motywacji wystpuje wwczas, gdy ludzie staraj si zdoby okrelon informacj wycznie do celw utylitarnych, natomiast drugi rodzaj motywacji wystpuje wtedy, gdy ludzie staraj si zdoby okrelon informacj przede wszystkim po to, aby pozna prawd. W wypadku zdobywania informacji na podstawie zbioru oryginaw, zdobycie przez spoeczestwo nowej informacji moe nastpi dopiero wwczas, gdy w otoczeniu energomaterialnym powstanie okrelona rzeczywista sytuacja. Inaczej mwic, czowiek zdobywa nowe informacje poprzez dowiadczenie. Natomiast w wypadku zdobywania informacji na podstawie zbioru obrazw, do zdobycia nowych informacji nie jest ju konieczne zaistnienie okrelonej sytuacji w rzeczywistym otoczeniu energomaterialnym; nowe informacje bowiem mog by zdobywane dziki odpowiednim operacjom na zbiorze obrazw. W omawianym poprzednio przykadzie przy wyznaczaniu odlegoci pierwsz metod trzeba faktycznie dokona w terenie pomiaru tej odlegoci, natomiast przy wyznaczaniu odlegoci drug metod dokonywanie pomiaru rzeczywistej odlegoci w terenie nie jest konieczne, co wicej, dziki metodom geodezji i kartografii do sporzdzania mapy nie jest nawet konieczne przeprowadzanie w terenie pomiaru wszystkich odlegoci. Oczywicie na to, aby okrelona sytuacja powstaa w wiecie rzeczywistym, potrzeba na og o wiele wicej czasu ni

konieczne to jest do dokonania odpowiedniej operacji na zbiorze obrazw; naukowcy potrzebuj do tego czsto tylko papieru i owka. W zwizku z tym operacje na obrazach (symbolach) mog by na og dokonywane o wiele szybciej ni operacje na oryginaach wiata rzeczywistego, nie mwic ju o tym, e czsto oryginay wita rzeczywistego s niedostpne naszemu dowiadczeniu. W zwizku z tym szybko produkcji informacji na podstawie zbioru obrazw jest z reguy duo wiksza ni szybko produkcji informacji na podstawie zbioru oryginaw. Rwnie problem motywacji wystpujcej w procesach produkcji informacji ma istotne znaczenie dla szybkoci produkcji informacji. Istnienie motywacji poznawczych u ludzi uczestniczcych czynnie w procesie produkcji informacji wywiera analogiczny wpyw na aktywno tych ludzi, jak dziaanie odpowiednich bodcw; ponadto moe te powodowa wyprzedanie konkretnych potrzeb spoecznych. Jeeli w procesie produkcji informacji uczestnicz czynnie ludzie, u ktrych wystpuj motywacje poznawcze, szybko produkcji informacji jest z reguy wiksza ni w wypadku, gdy uczestnicy procesu pozbawieni s takich motywacji. Motywacja poznawcza prowadzi niekiedy do dziaania wyprzedzajcego konkretne potrzeby spoeczne. Oczywicie, jeeli w procesie produkcji informacji stosowana jest metoda polegajca na operowaniu zbiorem obrazw, a u ludzi czynnie uczestniczcych w zdobywaniu informacji istotn rol odgrywaj motywacje poznawcze, to wwczas szybko produkcji informacji bdzie z reguy znacznie wiksza ni w analogicznym procesie, w ktrym nie s spenione oba lub jeden z tych warunkw. 10 Analizujc istot nauki W. Tatarkiewicz podaje m. in. dwie jej cechy podstawowe: a nauka operuje pojciami, b celem nauki s nie tylko prawdy majce praktyczn warto, lecz rwnie prawdy interesujce same przez si. Biorc to pod uwag moemy stwierdzi, e oba podane przez nas warunki zwikszania produkcji informacji s spenione w spoeczestwach, w ktrych istnieje nauka i zwizane z ni naukowe metody produkcji informacji. Spenienie tych dwch warunkw mona te uzna za podstawowe kryterium odrniajce n a u k o w e p r o c e s y produkcji informacji od procesw przednaukowych. Wydaje si jednak, e z cybernetycznego punktu widzenia istnienie w spoeczestwie odpowiednio silnych motywacji poznawczych odgrywa w procesie powstawania i rozwoju nauki wiksz rol ni problem metody. Aby si przekona, w jakim stopniu powysze abstrakcyjne rozwaania nadaj si do zastosowania przy badaniu konkretnych zjawisk spoecznych, sprbujmy zanalizowa pewne procesy historyczne. Zanim jeszcze powstaa nauka, czowiek musia zdobywa wiedz o otaczajcym go wiecie. Zdobywa j przez mniej lub bardziej przypadkowe obserwacje energomaterialnej rzeczywistoci, ktre gromadzi i na ktrych podstawie dochodzi do konkretnych umiejtnoci. Wiedzy tej czowiek poszukiwa wwczas nie w celu wykrycia obiektywnych praw rzdzcych wiatem, ale w celu zdobycia okrelonych umiejtnoci technicznych oraz umiejtnoci sterowania innymi ludmi. Uczy si ich gwnie przez obserwacj - jzyk odgrywa mniejsz, mniej samodzieln rol. Mowa suya w wikszym ni dzisiaj stopniu do wzbudzania nastrojw emocjonalnych, a w mniejszym do precyzyjnego przekazu informacji dotyczcych obiektywnej 11 rzeczywistoci. Mamy tu wic do czynienia z typowym przednaukowym procesem produkcji informacji. W wielu staroytnych spoeczestwach o cywilizacji sakralnej metody zdobywania informacji z biegiem czasu si doskonal. Powstaj nawet metody zdobywania informacji o wiecie, w ktrych istotn rol odgrywaj operacje na zbiorze symboli, bdcych obrazami rzeczywistego wiata. Np. staroytni kapani egipscy posiadali umiejtnoci zdobywania informacji o rnych zjawiskach astronomicznych na podstawie odpowiednich oblicze, czyli znali metod zdobywania informacji ze zbioru oryginaw na podstawie zbioru obrazw. W zwizku z tym rodzi si pytanie, czy mona mwi, e w spoeczestwach tych powstaa nauka. Zgodnie z podanym powyej kryterium odrniajcym naukowe procesy produkcji informacji od procesw przednaukowych musimy postara si ustali, czy w staroytnych cywilizacjach sakralnych wystpoway w tych procesach motywacje poznawcze. Jak wiadomo, w staroytnych spoeczestwach o cywilizacji sakralnej (np. egipskiej, asyryjskiej, babiloskiej) kasty kapaskie miay wiedz bardzo szerok. Kapani i magowie staroytnego Wschodu mieli duo wiadomoci psychologicznych, zdobywanych przez setki lat dziki mniej lub wicej przypadkowym dowiadczeniom, posiadali wiadomoci z zakresu sugestii, 12 hipnozy i w ogle z zakresu wiedzy, ktr dzi nazywamy parapsychologi lub psychotronik. Wiadomoci te wykorzystywali do sterowania ludmi, gwnie poprzez operacje wchodzce w zakres magii. Wiedz t niesychanie cenili i uwaali za najwaniejsz. Jeszcze w czasach panowania Rzymu Egipcjanie z gry patrzyli na Grekw i Rzymian jako na narody nie majce pojcia o magii. Nawet sformalizowana wiedza z zakresu astronomii suya staroytnym kapanom do robienia "cudw", przepowiadania wyleww Nilu itp. , czyli speniaa funkcje uytkowo - sterownicze (wzbudzanie strachu, trzymanie ludzi w posuszestwie). W staroytnych cywilizacjach sakralnych trudno wskaza dziedzin wiedzy, ktra by nie suya celom utylitarnym; charakter sakralno - sterowniczy miaa nawet filozofia. W spoeczestwach tych wiedza trzymana bya w tajemnicy przez zamknite kasty, np. kapanw egipskich, chaldejskich, czy te magw perskich, i przede wszystkim suya do sterowania spoeczestwem. Nie byo tam grup ludzi ani instytucji zajmujcych si wycznie zdobywaniem informacji. Zdobywanie informacji byo monopolem kast kapaskich, ktrych zasadnicze funkcje miay charakter sakralno - sterowniczy. Jeeli stwierdzamy, e wiedza w spoeczestwach staroytnych o cywilizacji sakralnej miaa charakter utylitarny, e brak tam byo grup ludzi i instytucji zajmujcych si wycznie zdobywaniem informacji, i wreszcie jeli weniemy pod uwag W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa. Jeeli jzyk nie zawiera wystarczajcej iloci oznacze werbalnych dla opisu stanw otoczenia energomaterialnego, wwczas precyzyjny przekaz informacji jest utrudniony lub wrcz niemoliwy, natomiast nie napotyka na trudnoci wzbudzanie nastrojw emocjonalnych. W zwizku z tym nauka nie moe si rozwija, ale obserwujemy bujny rozkwit sztuki. Szczegowe, zmatematyzowane rozwaania na ten temat znale mona w pracy: J. Kossecki, Cybernetyka spoeczna, t. 1, Warszawa 1973. 12 W roku 1973 odbya si w Pradze pierwsza wiatowa konferencja naukowa powicona tej problematyce. Szczegowe informacje znale mona w wydanych w Pradze materiaach z konferencji: I konference o vyskumu psychotroniky. Sbornik referatu, Z. Rejdak (Ed. ), Praha 1973.
11 10

stosunkowo ma szybko produkcji informacji, ktra je charakteryzowaa - wwczas mona wysnu tez, e w spoeczestwach tych motywacje poznawcze musiay by sabo rozwinite i nie odgryway istotnej roli w procesach produkcji informacji. W zwizku z tym - zgodnie z naszym kryterium - moemy stwierdzi, e w spoeczestwach tych nie byo jeszcze nauki - chocia bya ju sformalizowana wiedza. Na podstawie wiadomoci dostarczonych nam przez histori filozofii moemy stwierdzi, e nauka i zwizane z ni naukowe procesy produkcji informacji powstay dopiero w staroytnej Grecji. Warto w tym miejscu zaznaczy, e przeprowadzone przeze mnie badania sprze zwrotnych midzy procesem zdobywania informacji o okrelonej wartoci a 13 rozwojem ludnoci doprowadziy do sformuowania hipotezy, i mniej wicej w tym samym czasie co w Grecji zalki cywilizacji informacyjno - dynamicznych zaczy powstawa rwnie i w innych gwnych orodkach wczesnego wiata - tzn. przede wszystkim w Ameryce i w Chinach. Szczegowe badania empiryczne w pewnym stopniu potwierdzaj t hipotez w 14 odniesieniu do Ameryki. 15 Jak stwierdza W. Tatarkiewicz , w nauce chodzi ju nie tylko o zdobycie pewnych konkretnych informacji, ale rwnie o ich wyraenie za pomoc odpowiednich poj, uporzdkowanie, zanalizowanie, udowodnienie, o wykrycie oglnych praw rzdzcych badanymi zjawiskami; krtko mwic, chodzi nie tylko o to, aby umie, ale i rozumie. Celem nauki staje si poszukiwanie prawdy. Poszukiwanie prawdy staje si te potnym czynnikiem motywacyjnym, ktry umoliwi powstanie i rozwj kultury charakteryzujcej si du szybkoci produkcji informacji - nazywa j bdziemy k u l t u r i n f o r m a c y j n o dynam iczn. Jeeli dynamiczny proces produkcji informacji prowadzi do odpowiednich dziaa spoecznych, ktre powoduj dynamiczne zmiany w energomaterialnym otoczeniu spoeczestwa, wwczas moemy mwi o c y w i l i z a c j i i n f o r m a c y j n o d y n a m i c z n e j . Powstawanie kultury informacyjno - dynamicznej jest na og sprzone z powstawaniem cywilizacji informacyjno - dynamicznej, chocia mog zdarzy si wyjtki od tej reguy, np. kiedy spoeczestwo dynamiczne produkuje informacje o maej wartoci wykonawczej (niektre okresy historii Rosji carskiej). Silne motywacje poznawcze, ktrych istnienie atwo stwierdzi w staroytnym spoeczestwie greckim, doprowadziy do zniesienia barier informacyjnych o charakterze sakralnym, hamujcych spoeczny proces wymiany informacji w staroytnych spoeczestwach o cywilizacjach sakralnych. Doprowadziy te do oddzielenia nauki od religii i od spraw utylitarnych oraz do powstania instytucji naukowych, ktrych jedynym zadaniem byy badania naukowe. W staroytnej Grecji po raz pierwszy w historii wiedza staje si wasnoci publiczn, zdobycze nauki s dostpne dla ogu spoeczestwa, dyskutowane publicznie i krytykowane. Opisane powyej podejcie do nauki przetrwao staroytn Grecj i ley u podstaw nowoczesnej kultury informacyjno dynamicznej. Trzeba jednak podkreli, e w spoeczestwach o kulturze informacyjno - dynamicznej do zdobywania nowych informacji su spoeczestwu nie tylko instytucje naukowe, ale i administracyjne; w jednych i drugich dokonuje si spoeczny proces poznawania rzeczywistoci. Od sprawnoci ich dziaania - od tego, w jakim stopniu zdobyte przez nie informacje s zgodne z informacjami zawartymi w zbiorze oryginaw rzeczywistego wiata, od tego, jak szybko produkuj one informacje o odpowiedniej wartoci - zaley w duej mierze rozwj spoeczestwa. Aby sprosta nowym zadaniom informacyjnym, jzyk w spoeczestwach o kulturze informacyjno - dynamicznej staje si coraz bardziej precyzyjny, powstaj nowe abstrakcyjne symbole i reguy operowania nimi, a zbiory obrazw rzeczywistego wiata kodowane za ich pomoc staj si coraz bardziej uyteczne w zdobywaniu nowych informacji o oryginaach rzeczywistego wiata. Dziki temu wanie staje si moliwe coraz szybsze zdobywania informacji ze zbioru oryginaw rzeczywistego energomaterialnego wiata nie tylko przez bezporednie dowiadczenia, ale rwnie przez operacje na zbiorze obrazw (oznakowa werbalnych, poj i symboli logicznych, matematycznych). Rozwj metod zdobywania informacji na podstawie zbioru obrazw powoduje wzrost roli abstrakcyjnego mylenia, ktre odrywajc si od indywidualnych waciwoci badanych przedmiotw i zjawisk moe wykrywa wsplne im prawidowoci albo, inaczej mwic, ich istot. Poprzez abstrakcyjne operacje na symbolach (obrazach) spoeczestwo moe uzyskiwa coraz wicej informacji o rzeczywistoci. Wymaga to jednak wielkiej ostronoci. Bd w zaoeniach czy bd w operacjach abstrakcyjnych moe atwo spowodowa uzyskanie bdnego wyniku, a wic zmniejszy zasb naszych informacji o rzeczywistym wiecie. Mwic jzykiem teorii informacji, przy formalnych operacjach powstaje moliwo zmiany kodu powodujcej pojawienie si w zbiorze obrazw informacji, ktrych nie ma w zbiorze oryginaw, albo te brak w zbiorze obrazw informacji, ktre s w zbiorze oryginaw. Zgodnie z terminologi jakociowej teorii informacji M. Mazura nazywamy to dezinformacj. Do prawidowego przebiegu spoecznego procesu poznania rzeczywistoci (produkcji informacji) konieczna jest staa weryfikacja jego wynikw. Oczywicie najlepszym sposobem weryfikacji jest dowiadczenie, ale nie zawsze mona je przeprowadzi albo te na sprawdzenie trzeba czasem zbyt dugo czeka. Spoeczestwo zna jednak inne metody weryfikacji informacji zdobywanych przez ludzi. Najprostszym i zarazem najbardziej rozpowszechnionym jest konfrontacja informacji posiadanych przez jednego czowieka z informacjami posiadanymi przez innych. W wypadku stwierdzenia zgodnoci posiadanych przez siebie informacji z informacjami posiadanymi przez innych czowiek jest skonny uwaa je za prawdziwe, i to tym bardziej, im wiksza ilo ludzi potwierdzia mu jego informacje. Oczywicie w wypadku, gdy czowiek ma mono osobicie dowiadczalnie stwierdzi prawdziwo swoich informacji, wwczas takie dowiadczenie ma dla niego wiksz wag ni informacje uzyskane od innych czonkw spoeczestwa. W spoeczestwach o cywilizacji informacyjno - dynamicznej prawda uwaana jest za istotn warto spoeczn, a denie do jej poznania jest potnym czynnikiem motywujcym, dynamizujcym rozwj ycia spoecznego. W zwizku z tym informacje posiadane przez spoeczestwo s systematycznie konfrontowane z rzeczywistoci, co umoliwia dokonywanie rzeczywistych wynalazkw, rzeczywistych odkry naukowych oraz rozwj instytucji spoecznych, przyczyniajcych si autentycznie do rozwoju spoeczestwa.
13 14

J. Kossecki, Cybernetyka spoeczna, t. 1. G. C. Vaillant, Aztecs of Mexico. 15 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, s. 23.

Natomiast spoeczestwa, w ktrych motywacje poznawcze s osabione, nie traktuj prawdy jako istotnej wartoci poznawczej. Spoeczestwa takie mog oczywicie zdobywa wiedz metodami mniej lub wicej zblionymi do metod przednaukowych; jeeli bd one funkcjonowa w otoczeniu krajw rozwijajcych naukowe procesy poznania rzeczywistoci, to mog one zdobywa informacje dziki rozbudowanej sieci wywiadu naukowego, ale waciwe naukowe poznanie rzeczywistoci nie bdzie w tych spoeczestwach mie warunkw prawidowego rozwoju. Jeeli w jakim spoeczestwie na pewnym etapie jego rozwoju nastpi osabienie motywacji poznawczych, ktre w poprzednim okresie rozwoju tego spoeczestwa byy na tyle silne, e rozwijao ono naukowe metody produkcji informacji, wwczas wystpuj najczciej charakterystyczne procesy przystosowania wstecznego. Spoeczne instytucje zajmujce si produkcj informacji mog si wwczas przedstawia imponujco pod wzgldem ilociowym, ale informacje zawarte w pracach naukowych coraz mniej bd miay wsplnego z informacjami zawartymi w zbiorach oryginaw wiata rzeczywistego, a ich warto spoeczna bdzie male. Dziaania spoeczne planowane i przeprowadzane na podstawie tego typu informacji mog bardzo atwo prowadzi do rezultatw zupenie innych, ni zamierzono. Prawda w takich spoeczestwach zaczyna by coraz bardziej traktowana w sposb formalistyczno - urzdowy - np. zasadniczym kryterium zgodnoci z obiektywn rzeczywistoci schodzi na plan dalszy. Prace naukowe zaczynaj si w zwizku z tym roi od cytatw, a coraz mniej mona w nich znale oryginalnych myli autorw. Analogiczne procesy zaczynaj te wwczas wystpowa w aparacie administracyjnym, ktry coraz bardziej zaczyna si obraca w wiecie urzdniczej fikcji, stopniowo odrywajc si od rzeczywistoci. Przez porzdek w administracji rozumie si wwczas porzdek w dokumentach, choby rwnoczenie cay kraj pogrony by w baaganie, a przez reform administracji rozumie si odmian w sporzdzaniu dokumentw. Zanika te wwczas autentyczno instytucji spoecznych opartych w coraz wikszym stopniu na urzdniczych fikcjach. Moe to nawet prowadzi do powstania fikcyjnych instytucji, ktrych jedyn funkcj spoeczn jest zapewnienie lukratywnych synekur dla osb zwizanych z klasami rzdzcymi. Procesy tego rodzaju przebiegay swego czasu w Cesarstwie Bizantyjskim, w ktrym wystpowao zarwno formalistyczno - urzdowe podejcie do nauki, zanik oryginalnej twrczoci, jak te niesychany rozwj biurokracji. Jeli jednak w spoeczestwie nie zostan zniszczone motywacje poznawcze, wwczas najczciej mimo wystpowania procesw przystosowania wstecznego rozpoczyna si denie do przywrcenia zwizkw midzy spoeczn wiedz a rzeczywistoci. Autentyczna nauka zaczyna si wwczas rozwija niezalenie od oficjalnych instytucji naukowych. Rwnie niezalenie od oficjalnych instytucji naukowych rozwija si nieoficjalny nurt ycia spoecznego, ktry czasem przybiera form dziaalnoci nielegalnej. W takiej sytuacji po pewnym czasie, bd w drodze stopniowych przemian, bd te nagego wstrzsu, rwnowaga zostaje przywrcona. Bywa rwnie jednak inaczej, jeeli w spoeczestwie zniszczone zostan motywacje poznawcze. W takim spoeczestwie procesy przystosowania wstecznego doprowadzaj do dominacji przednaukowych procesw poznania rzeczywistoci, a oficjalna nauka zblia si coraz bardziej do magii, olniewajcej niewtajemniczonych. Przykadem moe tu by znowu Bizancjum, do ktrego doktryny przenikny nawet elementy pogaskiego kultu solarnego. W wigili Boego Narodzenia rozsuwano zasony, ukazujc rodzin cesarsk owietlon wrd panujcych ciemnoci, a chr piewa 16 inwokacj do Cesarza, wzywajc go, aby jako potne soce, oko caego wiata zachcia "wzej nad ziemi". Zjawiska zwizane z osabieniem czy nawet zniszczeniem motywacji poznawczych obserwowa mona byo wyranie w Chiskiej Republice Ludowej w okresie tzw. "rewolucji kulturalnej". Jzyk zacz tam w coraz mniejszym stopniu suy precyzyjnemu przekazowi informacji zawartych w zbiorach oryginaw wiata rzeczywistego, natomiast doskonale spenia swoj drug funkcj - wywoywanie okrelonych nastrojw emocjonalnych. Chiskie instytucje naukowe ulegy w tym okresie dezorganizacji, a przemwienia przywdcw chiskich zaczy si roi od mao precyzyjnych "poetyckich metafor", ktre u suchaczy wywoyway silne nastroje nacjonalistyczne. W nowoczesnym wiecie rozwj spoeczny bez coraz szerszego rozwijania naukowych procesw produkcji informacji jest na dusz met niemoliwy. Dlatego konieczne jest rozwijanie w spoeczestwie motywacji poznawczych, czyli prawda musi by uznawana z istotn warto spoeczn. Konsekwencje naruszania powyszej zasady mog by bardzo powane, i to nie tylko w sferze dziaalnoci naukowej, ale w caym yciu spoecznym.

16

J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970, s. 109.

III CYBERNETYCZNA ANALIZA YCIA SPOECZNEGO

1 UKAD SAMODZIELNY1
Doskonaym punktem wyjcia do cybernetycznej analizy ycia spoecznego jest cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych M. Mazura. Dlatego te, zanim przystpimy do tej analizy, w niniejszym rozdziale omwimy krtko zasadnicze koncepcje tej teorii. Wrd ukadw wyodrbnionych z otoczenia mona wyrni ukady zorganizowane, tj. ukady, w ktrych zachodz procesy sterownicze. Sterowanie mona te okreli jako oddziaywanie organizatora na otoczenie. Oddziaywanie to polega na przenoszeniu energii i informacji. Organizator oddziauje wic na otoczenie przez przenoszenie zarwno energii, jak i informacji. Np. orodek kierowniczy moe oddziaywa na spoeczestwo przez odpowiedni rozdzia rodkw utrzymania (przenoszenie energii) i przez odpowiedni propagand czy te wydawanie odpowiednich ustaw (przenoszenie informacji). Cakowite rozdzielenie przenoszenia energii od przenoszenia informacji nie jest moliwe, nie istnieje bowiem w procesach sterowniczych przenoszenie informacji bez przenoszenia energii ani przenoszenie energii bez przenoszenia informacji. Jednak za pomoc tej samej iloci energii mona przenosi rne iloci informacji i na odwrt - ta sama ilo informacji moe by przekazywana za pomoc rnych iloci energii. Np. w czasie rozmowy telefonicznej, wykorzystujc t sam ilo energii koniecznej do jej przeprowadzenia, moemy przekaza bardzo rne iloci informacji (rwnie o rnej wartoci); a z drugiej strony may gonik tranzystorowy, zuywajc ma ilo energii, moe przekazywa dokadnie takie same informacje (zawarte w audycji radiowej) jak duy gonik uliczny, zuywajcy o wiele wiksz ilo energii. M. Mazur wprowadzi umowne rozrnienie przebiegw energetycznych i informacyjnych p r z e b i e g i i n f o r m a c y j n e charakteryzuj si du iloci informacji i ma iloci energii, natomiast p r z e b i e g i e n e r g e t y c z n e charakteryzuj si ma iloci informacji i du iloci energii. Chodzi przy tym oczywicie o ilo energii i ilo informacji istotn z punktu widzenia interesujcych nas przebiegw. Inaczej mwic, jeeli w jakim przebiegu przenoszona jest dua ilo informacji przy maej iloci energii (energia sterownicza), to wwczas zgodnie z definicj M. Mazura przebieg taki nazywamy i n f o r m a c y j n y m ; jeeli natomiast przy maej iloci informacji przenoszona jest dua ilo energii (energia wykonawcza), to przebieg taki nazywamy e n e r g e t y c z n y m . Mona te powiedzie inaczej: jeeli z punktu widzenia badanych nas procesw istotne znaczenie ma przenoszenie informacji, a przenoszenie energii jako takiej nas nie interesuje, to przebieg taki bdziemy nazywa informacyjnym. Jeeli natomiast z punktu widzenia badanych przez nas procesw istotne znaczenie ma przenoszenie energii, to taki przebieg bdziemy nazywa energetycznym. Waciwie w przebiegach energetycznych interesuj nas przede wszystkim zmiany energii, a w przebiegach informacyjnych zmiany informacji. Oczywicie, okrelony przebieg moemy traktowa jako energetyczny z punktu widzenia jednych przebiegw, a jako informacyjny z punktu widzenia innych. Np. przesyanie energii elektrycznej lini wysokiego napicia bdzie przez nas z reguy traktowane jako przebieg energetyczny, niemniej jednak moemy w pewnych przypadkach energi pync przewodem wysokiego napicia traktowa jako nonik informacji dotyczcy funkcjonowania elektrowni i wwczas moemy ten przebieg traktowa jako informacyjny. Ukady zorganizowane posiadaj pewne organy, tj. elementy przeznaczone do wykonywania okrelonych zada, ktre wyznacza organizator. W szczeglnoci organy su do uzyskiwania odpowiedniego rozmieszczenia energii i materiau wymaganego przez organizatora, czyli do uzyskania podanej struktury ukadu zorganizowanego. W najprostszym przypadku mamy do czynienia z bezporednim oddziaywaniem organizatora na otoczenie. Oddziaywanie to - jak powiedziano wyej - jest przenoszeniem energii i informacji, przy czym organizator jest rdem zarwno energii, jak i informacji. Zamiast organizatora rdem energii moe by otoczenie. Do pobierania energii i jej przechowywania potrzebne s dwa organy: z a s i l a c z sucy do pobierania energii z otoczenia i a k u m u l a t o r sucy do przetwarzania i przechowywania energii w celu wykorzystania w odpowiednim czasie i w zalenoci od potrzeb. Otoczenie jest ponadto rdem informacji, dlatego te potrzebne s dwa dalsze organy: r e c e p t o r - sucy do pobierania informacji z otoczenia (wykrywanie bodcw) i k o r e l a t o r - sucy do przetwarzania i przechowywania informacji w celu wykorzystania odpowiednio do potrzeb. Aby ukad mg oddziaywa na otoczenie, musi mie rwnie odpowiedni organ - jest nim e f e k t o r , ktry suy do oddziaywania na otoczenie, czyli wytwarzania reakcji. Receptor i efektor s organami sterowniczymi ukadu. W oglnym przypadku ukad moe posiada wiele receptorw i wiele efektorw. W uproszczeniu obieg oddziaywa w ukadzie zorganizowanym przedstawia si w sposb nastpujcy: w celu wywoania podanego stanu w otoczeniu organizator oddziauje na receptor (wejcie) ukadu, powodujc przez to na jego wyjciu okrelone dziaanie efektora - reakcj. Dziaanie to wywouje pewne zmiany w otoczeniu. W zalenoci od tego, jak te zmiany przyczyniaj si do osignicia postawionego celu, organizator ponownie oddziauje na ukad itd. Powstanie okrelonej reakcji (R) ukadu jest wynikiem dwch procesw: e n e r g e t y c z n e g o - polegajcego na doprowadzeniu energii w iloci potrzebnej do wywoania reakcji, oraz i n f o r m a c y j n e g o - polegajcego na spowodowaniu okrelonej reakcji spord wielu moliwych. Np. orodek kierowniczy narodu, jeeli chce wywoa odpowiednie dziaanie spoeczne, powiedzmy w postaci zwikszenia reprodukcji ludnoci, musi dostarczy spoeczestwu odpowiednie rodki materialne (energetyczne) niezbdne do rodzenia i wychowywania dzieci; ale to nie wystarczy. Mona stworzy spoeczestwu odpowiednie warunki materialne, a jednak mimo to moe ono nie chcie mie wicej dzieci - atwo zaobserwowa to na przykadzie dobrze sytuowanych rodzin, ktre zazwyczaj s maodzietne czy nawet bezdzietne. Aby Rozdzia niniejszy oparty jest na materiale zaczerpnitym z rozdziau Ukady samodzielne ksiki M. Mazura, Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, s. 47-59.
1

spowodowa zuycie dostarczonej energii na podany cel, trzeba na spoeczestwo podziaa odpowiednimi bodcami o charakterze informacyjnym, czyli stworzy odpowiedni klimat informacyjno - spoeczny, sprzyjajcy w tym wypadku posiadaniu wikszej liczby dzieci, a wic spowodowa powstanie w spoeczestwie odpowiednich procesw informacyjnych. Bez nich dostarczona energia moe zosta rozproszona lub zuyta na inny cel ni ten, o ktry chodzio orodkom kierowniczym. W zwizku z tym w ukadzie zorganizowanym mona wyrni t o r i n f o r m a c y j n y - w ktrym odbywa si przenoszenie informacji od receptora do efektora, oraz t o r e n e r g e t y c z n y - w ktrym energia dopywa do efektora. Rozrnienie toru informacyjnego i energetycznego w ukadzie zorganizowanym pokazano na rys. 2: informacje (bodce) S i energia E s dostarczane przez organizatora, ktry sam pobiera je z otoczenia, jest wic przetwornikiem zarwno energii, jak i informacji. Pokazany na rys. 2 ukad zorganizowany jest cakowicie uzaleniony od organizatora, od ktrego pobiera zarwno energi, jak i informacje.

Rys. 2 Ukad zorganizowany z rozrnieniem toru informacyjnego i toru energetycznego Ukad zorganizowany, wyposaony we wasny zasilacz i akumulator, nazywa si u k a d e m s t e r o w n y m . Akumulator i zasilacz wchodz w skad toru energetycznego. Rola organizatora w ukadzie sterownym sprowadza si wycznie do czynnoci sterowniczych, gdy nie musi on dostarcza ukadowi energii; ukad sterowny pobiera energi z otoczenia i sam j przetwarza oraz przechowuje. Organizator wysya sygnay informacyjne zarwno do receptora, jak i do akumulatora, na ktrego dziaanie musi wywiera wpyw. Za pomoc sygnaw sterowniczych wysyanych do receptora ukadu sterownego organizator steruje przebiegami informacyjnymi w ukadzie, natomiast za pomoc sygnaw sterowniczych wysyanych do akumulatora steruje przebiegami energetycznymi. Schemat ukadu sterownego pokazany jest na rys. 3.

Rys. 3. Ukad sterowny Przykadem ukadu sterownego jest samochd - ma on wasny przetwornik energii i zasilacz (silnik i zbiornik z paliwem), natomiast uytkownik (organizator) wykonuje tylko operacje sterownicze, a wic wpywa na kierunek ruchu samochodu za pomoc kierownicy, ktra w tym wypadku odgrywa rol receptora samochodu, a poza tym za pomoc pedau gazu wysya on odpowiednie sygnay sterujce przebiegiem energetycznym w silniku samochodu. Innym przykadem ukadu sterownego moe by obrabiarka. Energii elektrycznej do jej napdu dostarcza elektrownia (odgrywajca rol akumulatora i w tym znaczeniu naleca od ukadu sterownego). Rola uytkownika (organizatora)

ogranicza si tylko do sterowania. Na wyzyskaniu takich ukadw sterownych jak obrabiarki polega w technice mechanizacja. Ukad sterowny dziaa w interesie organizatora i od niego odbiera sygnay sterownicze, nie jest te zdolny przetwarza i przechowywa w swoim interesie informacji majcych warto sterownicz. Moe jednak istnie ukad sterowny wyposaony we wasny przetwornik informacji, czyli korelator; nazywamy go wtedy u k a d e m s a m o s t e r o w n y m . Zadaniem korelatora jest przetwarzanie informacji i ich przechowywanie do wykorzystania w dowolnym czasie. Korelator wraz z receptorem wchodz w skad toru informacyjnego. Dziki posiadaniu korelatora umoliwiajcego wyzyskiwanie informacji i akumulatora umoliwiajcego wykorzystywanie energii z otoczenia, ukad samosterowny moe w zasadzie dziaa bez udziau organizatora. Jednake dziaanie ukadu samosterownego odbywa si w interesie organizatora, ktry nadaje ukadowi struktur odpowiadajc swoim zamiarom. Ukad bdzie dziaa w interesie organizatora, jeeli organizator zachowa wpyw na dziaanie akumulatora i korelatora tj. wpyw na to, jaka ilo energii i jakie informacje bd przenoszone do efektora. Schemat ukadu samosterownego pokazany jest na rys. 4.

Rys. 4 Ukad samosterowny Zamiary organizatora mog oczywicie ulega zmian; aby struktura ukadu odpowiadaa zamiarom organizatora rwnie w wypadku ich zmiany, musi on mie mono modyfikowania struktury ukadu, a zwaszcza struktury korelatora i akumulatora. Przykadem ukadu samosterownego moe by armia. Rol receptorw speniaj w niej organy rozpoznania; rol korelatora sztab; rol akumulatora wraz z zasilaczem spenia intendentura i wszelkie podlege jej organy; efektorami s walczce oddziay. Natomiast rol organizatora odgrywa kierownictwo polityczne pastwa, armia bowiem z reguy dziaa w interesie pastwa lub klas panujcych w tym pastwie; inaczej jest tylko w pastwach militarystycznych, w ktrych armia i jej interesy decyduj o wszelkich sprawach pastwowych. Cakowite uniezalenienie si od organizatora nastpuje przez wyposaenie ukadu samosterownego w organ speniajcy takie funkcje, jakie spenia organizator. Ukad samosterowny wyposaony w organ umoliwiajcy modyfikowanie struktury ukadu, czyli speniajcy funkcje organizatora, nazywamy u k a d e m s a m o d z i e l n y m , a organ ten nazywamy h o m e o s t a t e m . Homeostat wywiera wpyw na korelator i akumulator. Schemat ukadu samodzielnego pokazany jest na rys. 5.

Rys. 5 Ukad samodzielny Nazw "homeostat" wprowadzi Ashby, okrelajc ni skonstruowany przez siebie model techniczny do demonstracji procesu przywracania stanu rwnowagi, przy czym wskaza, e ju przez powizanie chociaby kilku tylko obiegw sprze zwrotnych uzyskuje si bardzo du stabilno zespou tych obiegw. W niniejszej pracy nazwy "homeostat" uywa

bdziemy tylko w sensie, jaki nada mu prof. Mazur. Za ukady samodzielne mona uwaa organizmy. W organizmie nietrudno wskaza, funkcje receptorw speniaj zmysy, funkcje toru energetycznego - przewd pokarmowy, funkcje korelatora mzg itd. Jak dotychczas nie skonstruowano jeszcze urzdze technicznych, ktre mona by uwaa za ukady samodzielne. Ukad samodzielny moe si sterowa bez zewntrznego organizatora, jest on sam swoim wasnym organizatorem i steruje si we wasnym interesie. Co wicej, ukad samodzielny sterujcy inne ukady staje si przez to ich organizatorem. Przy omawianiu poprzednich ukadw ograniczylimy si do stwierdzenia, e dziaaj one w interesie organizatora, przy czym nie wdalimy si w rozwaania, na czym "wasny interes" organizatora polega. Taki sposb traktowania sprawy by moliwy, dopki chodzio o organizatora zewntrznego, a wic nie nalecego do rozpatrywanego ukadu. Jednake w odniesieniu do ukadu samodzielnego, bdcego swoim wasnym organizatorem, niezbdne jest blisze objanienie, co to znaczy, e ukad steruje si we "wasnym interesie" i na czym ten "wasny interes" polega. Objanienie to uzyskamy odwoujc si do procesw sterowniczych. Stwierdzenie, e spord dwch oddzielnych ukadw jeden steruje drugi, oznacza, e ukad sterujcy wywouje zmiany w strukturze ukadu sterowanego. Aby mc takich zmian dokonywa, ukad sterujcy musi sam mie umoliwiajc mu to struktur. Poniewa ukad samodzielny jest zarazem ukadem sterujcym i sterowanym, musi mie struktur umoliwiajc mu sterowanie si, przy czym struktura ukadu zmienia si wskutek sterowania (bez tych zmian nie byoby adnego oddziaywania ukadu na otoczenie). Gdyby zmieniona struktura nie zapewniaa ju ukadowi samodzielnemu monoci sterowania si, to przestaby on istnie jako ukad samodzielny. Inaczej mwic, przestaby by wasnym organizatorem, czyli ulegby dezorganizacji. W zwizku z tym istotne w dziaaniu ukadu samodzielnego jest niedopuszczanie do nadmiernych zmian wasnej struktury. A zatem zadaniem organu sprawiajcego, e ukad jest samodzielny musi by przeciwdziaanie zbyt duym zmianom struktury ukadu, ktre mog zniweczy jego samodzielno. Sterowanie w ukadzie samodzielnym odbywa si na zasadzie sprze zwrotnych. Do istoty ukadu samodzielnego naley posiadanie struktury przeciwdziaajcej zachodzeniu w niej samej takich zmian, wskutek ktrych sprzone wielkoci fizyczne mogyby przekroczy granice dopuszczalne ze wzgldy na utrzymanie zdolnoci ukadu do sterowania si. Wynika std, e procesy zachodzce w ukadzie samodzielnym powinny by takim zespoem sprze zwrotnych, eby nawet w razie powstania procesw prowadzcych do zmian struktury, ktre mog w sposb trway uniemoliwi sterowanie si ukadu, zostay one sprowadzone do granic dopuszczalnych ze wzgldu na samosterowanie si ukadu. Ukad samodzielny rozpatrywany w okrelonej chwili ma pewien stan wystpujcych w nim wielkoci fizycznych. Stany ukadu samodzielnego w rnych chwilach s mniej lub wicej odlege od stanw, w ktrych ukad utraciby zdolno sterowania si. Stan, w ktrym wielkoci fizyczne w ukadzie samodzielnym maj wartoci najkorzystniejsze, tj. najbardziej odlege od wartoci zbyt maych i zbyt duych z punktu widzenia zdolnoci ukadu do sterowania si, tzn. mogcych spowodowa zniszczenie ukadu, nazywamy r w n o w a g f u n k c j o n a l n ukadu samodzielnego. Wobec tego warunek, aby ukad mg si sterowa samodzielnie, jest rwnoznaczny z warunkiem, aby sterowanie si ukadu samodzielnego przeciwdziaao naruszeniu jego rwnowagi funkcjonalnej, a wspdziaao w jej przywracaniu. Wynika std, e sterowanie si ukadu samodzielnego w jego wasnym interesie to nic innego jak utrzymywanie si struktury ukadu samodzielnego w stanie moliwie bliskim rwnowagi funkcjonalnej. Dziaanie we wasnym interesie jest wic pojciem rwnoznacznym z przeciwdziaaniem zniszczeniu ukadu samodzielnego, czyli z deniem do zachowania rwnowagi funkcjonalnej ukadu. Konsekwencj denia ukadu samodzielnego do zachowania zdolnoci sterowania si jest przeciwdziaanie czynnikom mogcym doprowadzi do zniszczenia ukadu, a co za tym idzie, skrcenia czasu egzystencji ukadu. Ukad samodzielny moe przeciwdziaa czynnikom niszczcym w dwojaki sposb. Pierwszy z nich polega na zapobieganiu zmianom w otoczeniu ukadu mogcym spowodowa zakcenia rwnowagi funkcjonalnej ukadu; drugi natomiast na likwidowaniu zakce w razie ich powstania. W pierwszym wypadku ukad nie dopuszcza do powstania niebezpieczestwa, zwalczajc jego przyczyny (profilaktyka), w drugim za zwalcza skutki niebezpieczestwa, ktre ju powstao (terapia). W przedstawionym na rys. 5 schemacie ukadu samodzielnego mona wyrni dwa gwne tory: tor informacyjny, ktry obejmuje receptory wykrywajce bodziec S w otoczeniu, korelator, ktry przechowuje informacje odbierane od receptorw i przetwarza je w informacje przenoszone do efektorw wytwarzajcych odpowiednie reakcje R, oraz tor energetyczny, ktry obejmuje zasilacze pobierajce energi E z otoczenia oraz akumulator, przechowujcy pobran energi potrzebn do napdu efektorw przy wytwarzaniu reakcji R. Homeostat poczony jest z akumulatorem i korelatorem. Poprzez tor informacyjny i tor energetyczny ukad samodzielny jest sprzony z otoczeniem. Midzy sob tory te s sprzone poprzez homeostat, ktrego zadaniem jest utrzymywanie rwnowagi funkcjonalnej ukadu samodzielnego. Sprzenie homeostatu z torem energetycznym pozwala zwalcza powstae ju zakcenia rwnowagi funkcjonalnej. Sprzenie homeostatu z torem informacyjnym pozwala zapobiega zakceniom rwnowagi funkcjonalnej. Zapobieganie zakceniom jest moliwe dziki obiegowi sprze zwrotnych midzy ukadem samodzielnym, w szczeglnoci za jego torem informacyjnym, a otoczeniem. Gromadzenie w korelatorze informacji, niesionych przez bodce, a wykrywanych przez receptory, o zmianach wywoanych w otoczeniu wskutek reakcji efektorw pozwala wpywa na otoczenie dziki doborowi reakcji usuwajcych z otoczenia czynniki, ktre mog naruszy rwnowag funkcjonaln ukadu samodzielnego. Korelator w ukadzie samodzielnym spenia funkcj pamici. Jeeli wskutek dziaania okrelonego bodca powstanie okrelona reakcja ukadu o skutku korzystnym dla rwnowagi funkcjonalnej tego ukadu, wwczas informacja o tym zostaje w korelatorze zarejestrowana, a powstay w ten sposb r e j e s t r a t zwiksza prawdopodobiestwo powstania w przyszoci analogicznych reakcji pod wpywem analogicznych bodcw; natomiast jeeli powstaa pod wpywem okrelonego bodca reakcja okae si niekorzystna dla ukadu samodzielnego, wwczas powstaje rejestrat, ktry zmniejsza prawdopodobiestwo podjcia w przyszoci analogicznej reakcji pod wpywem analogicznego bodca. Jak ju wspomnielimy, organizmy s ukadami samodzielnymi, gdy istnieje w nich zesp obiegw regulacyjnych, przeciwdziaajcych nadmiernym odchyleniom temperatury, cinienia, wilgotnoci itp. Dziaanie tego zespou nosi nazw h o m e o s t a z y . W reakcjach organizmw na rnego rodzaju bodce mona zaobserwowa opisane powyej prawidowoci. Na podstawie powyszych rozwaa mona bliej objani uycie wyraenia "wywieranie podanego wpywu" w definicji

sterowania. Chodzi o wpyw podany dla organizatora, przy czym "podany" znaczy: przyczyniajcy si do utrzymania rwnowagi funkcjonalnej ukadu samodzielnego, jakim jest organizator. W tym samym znaczeniu mwi si o dziaaniu "celowym", dziaaniu "we wasnym interesie" itp. Okoliczno, e chodzi o sterowanie jakiego systemu przez ukad samodzielny bdcy organizatorem zewntrznym, czy te o sterowanie si ukadu samodzielnego jako swojego wasnego organizatora, nie odgrywa tu roli. Sterowanie si ukadu samodzielnego bdzie przebiega w zalenoci od waciwoci sterowniczych ukadu, czyli od jego charakteru. Wielkoci fizyczne okrelajce te waciwoci nazywa M. Mazur p a r a m e t r a m i c h a r a k t e r u .

2 SPOECZESTWO JAKO UKAD SAMODZIELNY

Wrd zorganizowanych spoeczestw moemy odnale wszystkie wymienione w poprzednim rozdziale rodzaje ukadw zorganizowanych. Jako ukad sterowny funkcjonowa bdzie na przykad kolonia lub spoeczestwo pod zaborem. Z reguy musi ono pracowa na siebie, aby zapewni sobie rodki utrzymania, kolonialici bowiem czy te zaborcy nie chc dopaca do utrzymania kolonii. Staraj si sterowa koloniami czy podbitymi przez nie narodami zgodnie z wasnymi interesami, uywajc w tym celu odpowiednich bodcw, najczciej w postaci represji fizycznych lub ekonomicznych; speniaj wic w stosunku do podbitego spoeczestwa rol organizatora ukadu sterownego. Zaborcy staraj si te na og nie dopuci do rozwoju w spoeczestwach instytucji mogcych spenia funkcje korelatora, np. uczelni, na ktrych prowadzone byyby badania z zakresu nauk politycznych czy historii podbitego narodu itp. Przykady takiej dziaalnoci nietrudno znale w historii naszego narodu. Sterowanie yciem narodu przez zaborcw czy kolonialistw moe czsto polega na prowadzeniu w podbitym kraju gospodarki rabunkowej, prowadzcej do wyniszczenia zasobw naturalnych i osabienia potencjau biologicznego podbitej ludnoci - bdzie to wic przykad sterowania ukadu w sposb niezgodny z jego interesami. Ukadem samosterownym bdzie spoeczestwo w stanie zalenoci neokolonialnej. Posiada ono swoje organy gospodarcze zapewniajcemu mu energi konieczn do funkcjonowania - a wic speniajce rol akumulatora i zasilacza, posiada rwnie swoje organy wykonawcze (efektory), kierownicze, naukowe itp. , ktre speniaj funkcje korelatora. Jest jednak w taki sposb powizane z by metropoli lub innym krajem imperialistycznym, e w rzeczywistoci funkcjonuje w interesie kraju, ktry nim steruje. Kolonialici zazwyczaj staraj si o to, aby przed oficjalnym opuszczeniem kolonii i formalnym uzyskaniem przez ni niepodlegoci powiza jej gospodark z gospodark metropolii (powizanie z torem energetycznym), a w strukturze wadzy nowopowstaego pastwa pozostawi swoje agentury za ktrych pomoc bd mogli wywiera skuteczny wpyw na polityk swej byej kolonii (wywieranie wpywu na tor informacyjny). W dziaaniach tego typu celowali zwaszcza imperialici angielscy; czsto jednak ich wpyw gospodarczy i agentury byy wypierane przez kapita i agentury Stanw Zjednoczonych. Przykadem ukadu samodzielnego jest suwerenne pastwo. Wprawdzie na jego dziaanie wywieraj wpyw rne czynniki zewntrzne i wewntrzne, niemniej jednak steruje si ono zgodnie z wasnym interesem. W suwerennym pastwie funkcj receptorw speniaj takie instytucje, jak agencje prasowe, instytuty badania opinii publicznej, organy wywiadu i kontrwywiadu itp.; funkcje zasilacza i akumulatora spenia gospodarka; funkcje korelatora wszelkie instytucje zajmujce si gromadzeniem i przetwarzaniem informacji - archiwa, biblioteki, okrelone instytucje naukowe, administracyjne itp. Natomiast efektorami s wszelkie organy wykonawcze (produkcyjne, wojskowe itp), a funkcje homeostatu spenia moe opinia publiczna, organy kierownicze pastwa, instytucje religijne, prawne organizacje spoeczne o odpowiednim autorytecie moralnym itp. Jeeli stan pastwa mierzy bdziemy np. odpowiednimi wskanikami produkcji, to wwczas stan rwnowagi funkcjonalnej pastwa bdzie stanem, w ktrym wskaniki produkcyjne s dostatecznie wysokie, aby zapewni pastwu egzystencj na odpowiednim poziomie i okrelone tempo rozwoju, ale z drugiej strony nie bd tak wysokie, aby np. doszo do zniszczenia rodowiska naturalnego czowieka, zalania rynku towarami, na ktre nie ma adnego zapotrzebowania, lub obnienie stopy yciowej ludnoci wskutek nadmiernych inwestycji. W zwizku z tym zadaniem instytucji penicych w pastwie rol homeostatu moe by zarwno stymulowanie rozwoju jednych dziedzin produkcji, jak te hamowanie zbyt wysokiego tempa rozwoju innych. Trzeba jednak podkreli, e w spoeczestwie zorganizowanym funkcje poszczeglnych organw ukadu mog spenia nie tylko odpowiednie instytucje oficjalne, ale rwnie i instytucje nieoficjalne, a ponadto okrelone klasy, warstwy spoeczne czy nawet poszczeglni ludzie. Moe te w zwizku z tym dochodzi do kolizji interesw poszczeglnych instytucji, warstw spoecznych czy wreszcie poszczeglnych osb. Sprbujmy to zanalizowa na przykadzie takiego ukadu samodzielnego, jakim jest nard, przy czym skupimy swoj uwag na odbywajcych si w narodzie procesach homeostazy spoecznej. W ukadzie samodzielnym, jakim jest nard, funkcje homeostatu mog spenia nie tylko okrelone instytucje, ale take okrelone klasy czy warstwy spoeczne, przy czym w rnych okresach historii warstwy te mog si zmienia, np. w okresie feudalizmu funkcje homeostatu speniaj w narodzie przede wszystkim szlachta, w okresie kapitalizmu - buruazja, a w okresie socjalizmu rol t spenia klasa robotnicza. Naturalnym deniem klasy spoecznej speniajcej funkcj homeostatu jest stworzenie i popieranie odpowiednich instytucji spoecznych - zarwno oficjalnych, jak i nieoficjalnych - ktre suy bd jej interesom. Klasa spoeczna speniajca aktualnie funkcje homeostatu jest wic organizatorem spoeczestwa i steruje nim zgodnie ze swoim interesem, ktry nie zawsze musi by zgodny z interesem innych klas spoecznych; w wypadku takiej niezgodnoci powstaj warunki do walki klasowej. Jeeli w jakim okresie historii zabraknie w narodzie klasy spoecznej, ktra na danym etapie rozwoju spoecznego spenia moe funkcj homeostatu, albo te taka klasa spoeczna istnieje, ale jest zbyt saba, by moga spenia swe funkcje, wwczas powstaj warunki, w ktrych bardzo atwo dany nard moe zosta podporzdkowany jakiemu innemu ukadowi samodzielnemu - np. w drodze zaboru. Przykadw historycznych tego rodzaju procesw nie brakuje. Po wyniszczeniu w czasie wojny trzydziestoletniej prawie

caej szlachty czeskiej nard popad na kilka wiekw w zaleno od Austrii i nie potrafi wyoni z siebie odpowiedniej siy spoecznej, ktra by rozpocza skuteczn walk o niepodlego narodow. Dopiero w okresie uksztatowania si kapitalizmu, kiedy funkcje homeostatu zacza peni buruazja, powstay w narodzie czeskim warunki do prowadzenia skutecznej walki o niepodlego. Nieprzypadkowo wanie w poowie XIX wieku rozpocza si w Czechach walka narodowo - wyzwolecza. Jednak w miar rozwoju klasy robotniczej w coraz wikszym stopniu peni ona rol homeostatu, natomiast buruazja zaczyna stopniowo wyrzeka si dawnych hase, popadajc w zaleno od obcego kapitau. Podstawow si walki narodowo - wyzwoleczej staje si wwczas klasa robotnicza. Analogiczne procesy mona zaobserwowa rwnie w historii narodu polskiego. W okresie feudalizmu mielimy siln szlacht, i wwczas penia ona funkcje homeostatu. Jednake w okresie rozwoju kapitalizmu sabnca szlachta coraz mniej bya zdolna peni w narodzie funkcje homeostatu, natomiast polska buruazja nie bya jeszcze na to dostatecznie silna. Nieprzypadkowo te wanie w tym okresie pastwo nasze zostao podzielone przez zaborcw - brak dostatecznie silnej klasy spoecznej, ktra wwczas mogaby peni funkcje homeostatu w narodzie i pastwie, zwiksza prawdopodobiestwo upadku pastwa - chocia oczywicie nie by tego upadku jedynym powodem. Zaznaczy trzeba jednak, e brak w danym okresie historii klasy spoecznej, ktra mogaby spenia funkcje homeostatu w narodzie jako ukadzie samodzielnym - chocia uniemoliwia prowadzenie skutecznej walki narodowo - wyzwoleczej - to jednak nie musi wcale oznacza, e nard przestaje istnie. Homeostaza spoeczna zwizana z istnieniem narodu moe si nadal odbywa niejako na niszym poziomie organizacji spoecznej - np. w rodzinie czy na wsi, prowadzc w kocu nawet do powstania okrelonych instytucji, np. samoksztaceniowych, wychowawczych itp. , ktrych zadaniem jest rozwijanie kultury narodowej. Dziki tego typu homeostazie spoecznej mogy przetrwa wielowiekow niewol rne narody - np. Bugarzy, Czesi, Grecy, a i nasz nard zawdzicza jej przetrwanie okresu zaborw. Jeeli w narodzie istnieje klasa spoeczna, ktra spenia rol homeostatu spoecznego, a nard ten znajduje si w stanie zalenoci od jakiego obcego organizatora - np. jest pod zaborem lub okupacj - i w zwizku z tym oficjalne formalno prawne instytucje, ktrym podporzdkowane jest ycie narodu, dziaaj w interesie obcego organizatora, wwczas powstaj warunki do walki narodowo - wyzwoleczej. Posugujc si pojciami cybernetycznej teorii ukadw samodzielnych cel walki narodowo - wyzwoleczej mona okreli jako walk o stworzenie odpowiednich instytucji (przede wszystkim formalno prawnych), ktre dziaayby zgodnie z interesem narodu jako ukadu samodzielnego (albo przynajmniej w interesie klasy spoecznej, penicej funkcje homeostatu spoecznego), zwaszcza za walk o stworzenie odpowiednich instytucji, ktre speniayby funkcj homeostatu. Chodzi tu oczywicie o zinstytucjonalizowany homeostat, majcy swe oparcie w odpowiednich normach prawnych, a nie o homeostat spoeczny, ktry funkcjonuje i bez tego oparcia, a nawet wbrew istniejcemu porzdkowi formalno - prawnemu, stajc si podstawowym czynnikiem dynamizujcym walk narodowo wyzwolecz. Zazwyczaj w takiej sytuacji powstaj najpierw nieoficjalne instytucje, ktre stopniowo zaczynaj sterowa dziaaniami wasnego spoeczestwa, wbrew obcym orodkom kierowniczym. Instytucje tego rodzaju mog czasami przybiera form podziemnego rzdu narodowego, kierujcego ca organizacj podziemnego pastwa. Rozpoczyna si walka przeciwko obecnemu organizatorowi, ktra przybiera moe rne formy - czasem form walki politycznej, czasem walki partyzanckiej, a czasem zbrojnego powstania, ktre zyskuje poparcie innych pastw. Walka taka bardzo czsto trwa dugo, moe przygasa i wybucha znowu. Jeeli doprowadza do powstania wasnego pastwa, wwczas zazwyczaj rozpoczyna si nowy etap walki o uniezalenienie od dawnego zaborcy czy dawnej metropolii, chodzi bowiem wwczas o zwalczanie wpyww obcego kapitau i obcych agentur (pozostawionych przez byego zaborc lub kolonizatora), za ktrych porednictwem obcy organizator moe wywiera wpyw na ycie nowo powstaego pastwa. Walka polityczna w rozumieniu cybernetycznej teorii ukadw samodzielnych polega na dezorganizowaniu toru energetycznego, toru informacyjnego, homeostatu oraz efektora. Jeeli chodzi o oddziaywanie na tor energetyczny, to moe tu wchodzi w gr: a dezorganizowanie rde, z ktrych przeciwnik czerpie rodki energetyczne - np. zwalczanie pastwa, ktre finansuje i zaopatruje w sprzt przeciwnika; b dezorganizowanie zasilaczy ukadu - np. osabienie zdolnoci wydobywczych poprzez utrzymywanie niskiego poziomu grnictwa; c dezorganizowanie akumulatora - np. poprzez dezorganizowanie produkcji, przyczynianie si do marnowania rezerw ekonomicznych itp.; d dezorganizowanie przepyww w torze energetycznym - np. poprzez dezorganizowanie komunikacji. Oddziaywanie na tor informacyjny polega moe na: a dezorganizowaniu dopywu informacji do receptorw przeciwnika - np. poprzez izolowanie i dezinformowanie jego agentw; b dezorganizowaniu receptorw - np. przez niszczenie agentury przeciwnika c dezorganizowanie korelatora - np. przez dezorganizowanie pracy instytucji naukowych, administracyjnych itp; d dezorganizowanie przepywu informacji w torze informacyjnym - np. poprzez niszczenie sieci cznoci. Dezorganizowanie homeostatu to np. demoralizowanie czonkw klasy panujcej, niszczenie organizacji spoecznych majcych wpyw na opini publiczn itp. Wreszcie - dezorganizowanie efektorw polega moe np. na osabianiu armii przeciwnika.

3 CYBERNETYCZNA INTERPRETACJA ZACHOWANIA LUDZI W SPOECZESTWIE

Zarwno ycie poszczeglnego czowieka, jak i ycie caego spoeczestwa traktowa moemy jako zmienny w czasie proces

wymiany energomaterii i informacji zarwno ze rodowiskiem spoecznym, jak i pozaspoecznym, z ktrym czy si przetwarzanie energii i informacji. Wybitny polski przedstawiciel nauk medycznych - A. Kpiski, sformuowa to w nastpujcy sposb: "W ustawicznej wymianie energii i informacji ze rodowiskiem (metabolizm energetyczny i informacyjny) kady ywy ustrj, od najprostszego do najbardziej skomplikowanego, stara si zachowa swj wasny porzdek. Utrata tego porzdku jest rwnoznaczna ze mierci, jest zwycistwem drugiego prawa termodynamiki (entropii). Mimo pozornej staoci ywego ustroju aden atom w nim nie pozostaje ten sam; po krtkim stosunkowo czasie zostaje wymieniony przez atom rodowiska zewntrznego. Staa pozostaje tylko struktura, swoisty porzdek, specyficzny dla danego ustroju. Ta swoisto, czyli indywidualno odnosi si zarwno do porzdku na poziomie biochemicznym (swoisto biaek ustroju), fizjologicznym, morfologicznym, jak te informacyjnym. Ten ostatni rodzaj porzdku dotyczy sygnaw odbieranych ze wiata otaczajcego i swoistych reakcji na niego. Dziki metabolizmowi informacyjnemu "moim" staje si nie tylko wasny ustrj, ale te otaczajcy wiat, ktry si w swoisty sposb spostrzega, przeywa i na niego reaguje. W miar filogenetycznego rozwoju ukadu nerwowego metabolizm informacyjny odgrywa coraz wiksz rol w porwnaniu z metabolizmem energetycznym. Utrzymywanie porzdku swoistego dla danego ustroju wymaga od niego staego wysiku, ktry jest wysikiem ycia. Wysiku ycia, ktry przeciwstawia si entropii, a ktrego wyganicie oznacza mier, czciowo oszczdza biologiczne dziedziczenie. Dziki niemu swoisty porzdek przenosi si z jednego pokolenia na drugie. Reprodukcja seksualna zapewnia wiksz rozmaito struktur, gdy plan genetyczny powstay z poczenia dwch komrek rozrodczych jest nowym planem, a nie wiernym odbiciem planu komrki macierzystej, jak w wypadku reprodukcji aseksualnej. Ta ostatnia przypomina produkcj techniczn, w ktrej wytwarzane modele s wiernym odbiciem prototypu. Czowiek obok dziedziczenia biologicznego dysponuje dziedziczeniem spoecznym, dziki ktremu moe wej w posiadanie okrelonych wartoci materialnych i duchowych. Wysiek tysicy pokole, zwizany z wyksztaceniem mowy, pisma, wiadomoci o wiecie, wartoci moralnych, artystycznych, urzdze technicznych itp. jest mu przekazywany od momentu urodzenia. Gdyby tej spucizny by pozbawiony, musiaby wci zaczyna od nowa. Rozwj kultury byby 2 niemoliwy." Wspycie ludzi polega wic na wymianie energomaterii i informacji. W wyniku tego wspycia nastpuje socjalizacja czonkw spoeczestwa, ktre polega na ich przystosowaniu do wymogw ycia spoecznego. Proces przystosowania ludzi do potrzeb ycia spoecznego polega natomiast na wytwarzaniu odpowiednich regu zachowania ludzkiego. Reguy te nazwa moemy oglnie n o r m a m i s p o e c z n y m i . Zaznaczy trzeba, e uyte tu pojcie normy spoecznej jest bardziej oglne ni pojcie normy spoecznej uywane czsto w tradycyjnych naukach spoecznych, zwaszcza za w nauce prawa. Tak ju jednak jest w cybernetyce, e jako nauka interdyscyplinarna czsto operuje ona pojciami bardziej oglnymi ni poszczeglne nauki szczegowe. W prawidowo rozwijajcym si spoeczestwie normy spoeczne s tak uksztatowane, e zwizane z nimi zachowania ludzi s korzystne dla danego spoeczestwa - tzn. zapewniaj mu moliwo zachowania wasnej rwnowagi funkcjonalnej w okrelonych warunkach, tj. przy dziaaniu okrelonych ukadw bodcw z otoczenia. Zarwno procesy wyksztacenia, jak te najszerzej pojtego wychowania spoecznego polegaj wanie na wytwarzaniu odpowiednich ukadw norm w spoeczestwie. Natomiast informacyjne kierowanie spoeczestwem moemy podzieli na: a. b e z p o r e d n i e - polegajce na wysyaniu do spoeczestwa okrelonych sygnaw sterowniczych, takich jak rozkazy, rozporzdzenia, polecenia, itp. , ktre dziki istnieniu w spoeczestwie norm powoduj odpowiednie dziaanie spoeczne; b. p o r e d n i e - polegajce na ksztatowaniu odpowiednich norm w spoeczestwie. Mechanizm powstawania norm spoecznych opiera si na tym, e zarwno poszczeglni ludzi, jak i cae spoeczestwa maj pami, dziki czemu dziaania odpowiednich bodcw z otoczenia, jak rwnie dziaania wasne nie mijaj bez ladu, lecz pozostawiaj odpowiednie rejestraty w pamici ukadu (w korelatorze), ktre z kolei zwikszaj - w wypadku dziaa korzystnych dla ukadu, lub zmniejszaj - w wypadku dziaa niekorzystnych dla niego - prawdopodobiestwo podjcia analogicznych bodcw. Dziki wpywowi homeostatu normy zwizane z dziaaniami korzystnymi dla spoeczestwa maj wiksz szans utrwalenia si w spoeczestwie anieli normy zwizane z dziaaniami niekorzystnymi dla niego (tj. zaburzajcymi jego rwnowag funkcjonaln). Dlatego te istnieje wiksze prawdopodobiestwo wytwarzania si norm korzystnych dla spoeczestwa. Opisany wyej mechanizm umoliwia proces rozwoju spoecznego. Oczywicie w sytuacjach patologicznych oddziaywanie homeostatu spoecznego moe zosta osabione i wwczas powyszy mechanizm ulega rozregulowaniu. Nastpuje wtedy w spoeczestwie tzw. p r o c e s p r z y s t o s o w a n i a w s t e c z n e g o , ktry polega na stopniowym osabieniu i rozpadzie organizacji spoeczestwa; wwczas istniejce w spoeczestwie normy zanikaj, a nowe, korzystne dla spoeczestwa, si nie wytwarzaj. W wyniku procesw 3 przystosowania wstecznego wiele spoeczestw ulego zagadzie. Oglnie powiedzie moemy, e zachowanie ludzi w spoeczestwie zaley od warunkw energetycznych i informacyjnych. Jeeli chodzi o warunki energetyczne, to spoeczestwo, aby mogo podj jakiekolwiek dziaania, musi dysponowa odpowiedni iloci energii. Jeeli natomiast chodzi o warunki informacyjne, to powiedzie moemy, e zachowanie ludzi w spoeczestwie w okrelonej chwili zaley z jednej strony od bodcw dziaajcych na spoeczestwo (na ukad) i docierajcych do poszczeglnych jego czonkw w danej chwili (lub w okresie bezporednio poprzedzajcym t chwil), a z drugiej strony od norm spoecznych uksztatowanych w tym spoeczestwie. Normy spoeczne zale natomiast od historii ukadu - tzn. zarwno od osobistej historii (yciorysu) poszczeglnych czonkw spoeczestwa, ktra warunkuje ich A. Kpiski, Refleksje owicimskie: Psychopatologia wadzy, Przegld lekarski 1967, nr 1, seria II. Przyczyn procesw przystosowania wstecznego jest najczciej kolizja midzy dziaaniem homeostatu spoecznego a dziaaniem homeostatw indywidualnych poszczeglnych ludzi spowodowana sprzecznoci interesw indywidualnych i interesw spoecznych albo sprzecznoci dziaania homeostatw poszczeglnych grup spoecznych wywoana przez odpowiednie sprzecznoci ich interesw.
3 2

osobiste dowiadczenie, jak te od historii caego spoeczestwa, a nawet gatunku; historia spoeczestwa warunkuje bowiem istnienie odpowiednich instytucji normotwrczych, natomiast historia gatunku wpywa na genetyczne programowanie caego rozwoju osobnikw, a wic i procesw normotwrczych. Stan norm spoecznych zaley zarwno od bodcw, ktre dziaay na ukad, od stanu pamici (korelatora), jak i od dziaania homeostatu. W ujciu cybernetycznym normy spoeczne traktujemy jako zalenoci midzy bodcami dziaajcymi na czonkw spoeczestwa a odpowiednimi wywoanymi przez nie zachowaniami (dziaaniami) tych czonkw spoeczestwa albo inaczej mwic - midzy sygnaami (bodcami) docierajcymi do receptorw ukadu samodzielnego a wywoanymi przez nie dziaaniami (reakcjami) efektorw tego ukadu. Jeeli np. w danym spoeczestwie istnieje uksztatowana norma posuszestwa wadzy pastwowej, wwczas pod wpywem bodcw w postaci rozporzdze tej wadzy ludzie podejmowa bd odpowiednie, nakazane przez wadz dziaania; te same rozporzdzenia wywr niewielki skutek, jeeli w spoeczestwie brak bdzie normy posuszestwa wadzy pastwowej - np. jeeli spoeczestwo bdzie zanarchizowane (oczywicie w takim przypadku zarzdzanie lub ustawy bd musiay zosta wzmocnione dziaaniem innego rodzaju bodcw). Osabienie lub zanik norm posuszestwa wobec wadzy pastwowej moe te by wywoane innymi przyczynami ni zanarchizowanie spoeczestwa - np. jeeli wadza jest narzucona i dziaa wbrew interesom spoeczestwa. Analogicznie, jeeli w spoeczestwie bd uksztatowane odpowiednie normy posuszestwa wadzy pastwowej, ale wadza nie bdzie wysya odpowiednich bodcw sterowniczych (rozporzdze, polece itp. ), wwczas rwnie spoeczestwo nie bdzie podejmowa odnonych dziaa. Jeeli na ludzi dziaaj okrelone bodce, wwczas postpowanie zaley nie tylko od tych bodcw, ale rwnie od norm spoecznych uksztatowanych w spoeczestwie. Mona zatem powiedzie, e dziaania ludzi wywoane s nastpujcymi czynnikami: warunkami energetycznymi oraz wspdziaaniem bodcw i norm spoecznych. Trzeba przy tym podkreli, e midzy normami spoecznymi i bodcami istnieje sprzenie zwrotne, normy bowiem powstaj pod wpywem okrelonych bodcw, ale te same normy warunkuj zachowanie ludzi, a tym samym wystpienie bodcw wywoanych przez to zachowanie. Normy spoeczne naley oczywicie w tym wypadku rozumie jako wypadkow rejestratw w pamici (korelatorze) ukadu oraz dziaania homeostatu (instytucjonalnego, spoecznego, indywidualnego). Zmiany dziaania spoecznego wywoane by mog (w sensie informacyjnym) albo zmianami bodcw dziaajcych na spoeczestwo, albo zmianami norm spoecznych, ale z kolei dugotrwae dziaanie zmienionych ukadw bodcw moe pocign za sob zmiany norm spoecznych. Moemy w zwizku z tym powiedzie, e zmiany dziaa spoecznych w okrelonej chwili wywoane by mog albo zmianami bodcw w tej chwili, albo te oddziaywaniem zmienionych ukadw bodcw przez pewien okres czasu poprzedzajcy dan chwil. Poszczeglne bodce, ktre mog dziaa na spoeczestwo, ponumerujemy i oznaczymy indeksami r = 1, 2, 3, . . . n; analogicznie ponumerujemy poszczeglne dziaania (reakcje), ktre pod wpywem odpowiednich bodcw spoeczestwo moe podejmowa. Liczba tych dziaa moe by inna ni liczba bodcw, dlatego te oznaczymy dziaania indeksami s = 1, 2, 3, . . . m. Bdziemy wic bodce dziaajce na spoeczestwo oznacza Br, a dziaania podejmowane przez spoeczestwo Rs. Normy spoeczne oznaczymy Nrs, przy czym podwjny wskanik oznacza, e dziki istnieniu tej normy bodziec o numerze r powoduje dziaanie o numerze s. Zamy, e mamy spoeczestwo, w ktrym uksztatowany jest ukad norm spoecznych pokazany na rys. 6, przy czym poszczeglne normy zaznaczono liniami przerywanymi. Bodce Br wykrywane s przez odpowiednie receptory i dziki istnieniu odpowiednich norm Nrs powoduj dziaanie odpowiednich efektorw Rs.

Rys. 6. Ukad norm spoecznych Jeeli np. rol bodca odgrywa bdzie nakaz wadzy pastwowej zarzdzajcy dopenienie formalnoci zwizanych z ewidencj ludnoci, wwczas czonkowie spoeczestwa, u ktrych uksztatowana jest silniej odpowiednia norma posuszestwa wadzy pastwowej, podejm odpowiednie dziaania nakazane przez wadz - tzn. w tym wypadku dopeni formalnoci zwizanych z ewidencj ludnoci. Ten sam bodziec (nakaz wadzy pastwowej) nie wywoa odpowiednich dziaa u tych czonkw spoeczestwa, u ktrych norma posuszestwa wadzy nie jest mocno uksztatowana; u takich ludzi odpowiednie dziaanie wywoane moe by dopiero wwczas, gdy podziaaj na nich inne bodce, np. groba represji w wypadku niewykonania nakazanych czynnoci. Zamy, e badane spoeczestwo liczy k czonkw, przy czym liczba czonkw, uksztatowana jest odpowiednia norma

spoeczna Nrs wynosi nrs ( n rs wynosi

k ) (oczywicie liczba czonkw spoeczestwa, u ktrych norma Nrs nie jest uksztatowana,

k n rs ). Zamy ponadto, e liczba czonkw spoeczestwa, do ktrych dotar bodziec Br, wynosi br, przy czym

br k .
Sprbujmy teraz okreli, jaka bdzie liczba czonkw spoeczestwa rs, ktrzy podejmuj dziaanie Rs. Oczywicie, dziaania Rs nie podejm wszyscy czonkowie spoeczestwa, do ktrych dotrze bodziec Br, lecz tylko ci spord nich, u ktrych w chwili dotarcia bodca uksztatowana bdzie norma Nrs. Jeeli przyjmiemy, e wrd czonkw spoeczestwa, do ktrych dotary bodce Br, czstotliwo wystpowania normy Nrs jest taka sama jak w caym spoeczestwie - tzn. wynosi

n rs k , wwczas aby otrzyma liczb czonkw spoeczestwa, ktrzy faktycznie podejm dziaanie Rs, musimy liczb czonkw n rs spoeczestwa, do ktrych dotar bodziec Br, zredukowa mnoc j przez k ; otrzymamy nastpujcy wzr okrelajcy
liczb czonkw spoeczestwa, ktrzy podejm dziaanie Rs: /1/

rs = br

n rs k

Powyszy wzr ma w cybernetyce spoecznej zasadnicze znaczenie, gdy po pierwsze jest on analogiczny do wzoru, ktry opisuje procesy korelacji w korelatorach ukadw samodzielnych, a po drugie okazao si, e zmianami czstotliwoci wystpowania norm w spoeczestwie pod wpywem dziaania bodcw wysyanych ze staego rda agitujcego rzdz prawa analogiczne do praw rzdzcych zmianami rejestratw w korelatorach ukadw samodzielnych i samosterownych. Z analogii tych korzysta si w cybernetyce spoecznej, traktujc ukad norm w spoeczestwie jako ukad rejestratw w korelatorze ukadu samodzielnego. Przytoczony powyej przykad - kiedy jeden okrelony rodzaj bodca powoduje jeden okrelony rodzaj dziaania - naley do przypadkw najprostszych. Zazwyczaj jednak wystpuje w spoeczestwie taka sytuacja, e zesp wielu bodcw rnego rodzaju powoduje powstawanie zespou rnych dziaa spoecznych. W takim wypadku rs naley rozumie jako

n rs odpowiedni zbir zada, br jako odpowiedni zbir bodcw, a k jako odpowiedni zbir czstotliwoci norm uksztatowanych
w spoeczestwie, i wwczas wzr /1/ przybierze nastpujc posta: /2/

rs =

b
r

N rs

Jeeli chodzi o bodce, ktre oddziaujc na spoeczestwo staj si bezporedni przyczyn dziaa spoecznych, to najoglniej moemy podzieli je na: a bodce o charakterze energetycznym, b bodce o charakterze informacyjnym. Najwaniejsze rodzaje bodcw o charakterze energetycznym to represje oraz zapata, za ktr ludzie nabywaj rne dobra niezbdne do energetycznego funkcjonowania ich organizmu - jedzenie, ubranie, opa, mieszkanie itp. (jedzenie i opa maj okrelon warto kaloryczn, ubranie i mieszkanie przeciwdziaaj stratom ciepa). Najwaniejsze rodzaje bodcw o charakterze informacyjnym to komunikaty zawierajce okrelone nakazy etyczne, nie poparte adn grob represji ani zapat, propaganda przekonujca o ideologicznej susznoci okrelonego postpowania, komunikaty zawierajce informacje o stanach otoczenia, zaspokajajce ch poznania rzeczywistoci, oraz zapata, za ktr ludzie nabywaj dobra informacyjne - np. kulturalne, poznawcze itp. Jeeli bodce, ktre powoduj dziaania spoeczne, maj charakter energetyczny, wwczas mamy do czynienia z m o t y w a c j e n e r g e t y c z n ; jeeli natomiast dziaania spoeczne wywoane s bodcami o charakterze informacyjnym, wtedy mamy do czynienia z m o t y w a c j i n f o r m a c y j n . Spoeczestwa, ktre dziaaj pod wpywem motywacji informacyjnych, s bardziej wydajne pod wzgldem energetycznym anieli spoeczestwa dziaajce pod wpywem motywacji energetycznych - tzn. wywoanie okrelonych dziaa wymaga mniejszych nakadw energetycznych (spoeczestwa te maj wic mniejsze straty energii). Dzieje si tak dlatego, e ludzie pracujcy pod wpywem motyww etycznych, ideowych czy te wiedzeni bezinteresown chci poznania prawdy nie potrzebuj by zmuszani, kontrolowani ani wysoko opacani jak ludzie pracujcy pod wpywem motywacji energetycznych. Oczywicie, pamita musimy, e spoeczestwo, aby mogo podj jakiekolwiek dziaania, zawsze musi mie dostarczon energi niezbdn do wykonania tych dziaa. W przedstawionych rozwaaniach interesuj nas koszty energetyczne bodcw, ktre skaniaj spoeczestwo do wydatkowania dostarczonej mu energii na okrelone podane dziaania. Praktycznie mamy zazwyczaj w spoeczestwie do czynienia z obu rodzajami motywacji, istotne jest jednak, ktre z nich maj przewag, ktre wystpuj czciej w danym spoeczestwie. W miar postpu spoecznego ronie rola motywacji informacyjnych. Np. w ustroju niewolniczym do wywoywania postpowania zgodnego z wymogami organizacji spoecznej konieczny by przymus fizyczny lub jego groba oraz przymus ekonomiczny (konieczno utrzymywania si przy yciu). W miar postpu spoecznego przymus ten mg by stopniowo zastpowany przez nakaz prawny, a nastpnie ideologiczny i etyczny, bez koniecznoci zapaty czy odwoywania si do groby przymusu. Zreszt bodce energetyczne te przybieraj coraz bardziej charakter informacyjny, czego przykadem moe by wydatkowanie zapaty na cele kulturalne lub odkadanie na konto w banku.

W spoeczestwach o wysokim stopniu organizacji, ale poddanych procesom przystosowania wstecznego, motywacje informacyjne ulegaj osabieniu, natomiast ronie rola motywacji o charakterze energetycznym. W wypadku niedorozwoju motywacji informacyjnych do utrzymywania organizacji spoecznej konieczne jest dziaanie silnego potencjau przymusu fizycznego lub ekonomicznego, ktrego skuteczno oparta jest na motywacjach energetycznych. Dlatego te wszelkie osabienie etyki i ideologii w spoeczestwie z reguy prdzej czy pniej doprowadza do sytuacji, w ktrej podstawowym czynnikiem wywoujcym dziaania spoeczne staj si bodce o charakterze energetycznym. W sytuacjach ustabilizowanych silne bodce o charakterze finansowym mog wystarcza, ale w sytuacji, gdy dziaanie bodcw finansowych, np. wskutek trudnoci gospodarczych, sabnie, musi ono zosta zastpione dziaaniem silnych bodcw energetycznych innego rodzaju mianowicie ostrych represji.

IV CYBERNETYCZNA INTERPRETACJA KULTURY SPOECZNEJ

1 UKADY NORM A INSTYTUCJE SPOECZNE
Cybernetyka traktuje normy spoeczne jako zalenoci midzy bodcami dziaajcymi na czonkw spoeczestwa a odpowiednimi, wywoanymi przez nie zachowaniami (dziaaniami) tych czonkw spoeczestwa. Wiadomo jednak, e bardzo czsto bodziec adresowany do jednej normy spoecznej wywouje nie tylko dziaania zwizane z t norm, lecz rwnie i inne dziaania, czsto cakowicie nie przewidziane; albo te jak zmiana jednej normy spoecznej pociga za sob zmiany nawet nie zamierzone czy nie przewidziane innych norm spoecznych. Nietrudno zauway, e zamanie jednej normy prawnej pociga za sob amanie innych norm prawnych, co w rezultacie moe doprowadzi do zaniku poczucia prawnego. Zjawisko to mona bardzo wyranie obserwowa w obrbie rnego rodzaju grup przestpczych albo te u osb, ktre czsto stykaj si z tymi grupami, np. u rodzin przestpcw. Innym wanym przykadem moe by zjawisko znane z socjologii religii, polegajce na tym, e zmiana jakiego jednego dogmatu religijnego pociga za sob najczciej konieczno zmiany innych dogmatw, co w rezultacie moe doprowadzi do cakowitego przeobraenia spoecznoci wyznawcw tej religii, a nawet zupenego jej rozkadu. Std te bierze si znany konserwatyzm i niech w stosunku do wszelkich zmian, wykazywana czsto przez rnych przywdcw organizacji religijnych. Zjawiska tego rodzaju s te czsto s te czsto wykorzystywane w walce politycznej, zwaszcza przy wszelkiego rodzaju dywersji ideologicznej, polegajcej, jak wiadomo, na dziaaniach zmierzajcych do stopniowego dokonywania takich zmian w normach ideologicznych przeciwnika, ktre mog doprowadzi do rozkadu jego struktury organizacyjnej. 1 Zjawisko to mona wytumaczy na omwionym powyej cybernetycznym modelu norm spoecznych. W torze informacyjnym ukadu samodzielnego moemy wyrni dwa zasadnicze odcinki: pierwszy z nich zaczyna si w receptorze, a koczy w elemencie korelatora zwanym r e j e s t r a t o r e m , drugi z tych odcinkw zaczyna si w elemencie korelatora zwanym e s t y m a t o r e m a koczy w efektorze; zadaniem estymatora jest ocena, czy reakcja powinna nastpi, czy nie. Rejestratory i estymatory nazywamy oglnie e l e m e n t a m i k o r e l a c y j n y m i . Korelator moe mie wiele rejestratorw i wiele estymatorw. Procesy zachodzce midzy rejestratorami a estymatorami bdziemy nazywa korelacj. Aby jakie zjawisko fizyczne wystpujce w jednym punkcie mogo oddziaywa na zjawisko fizyczne wystpujce w innym punkcie, konieczny jest przepyw energii midzy tymi punktami. Dlatego te w kadym korelatorze musi wystpowa przepyw energii midzy rejestratorami i estymatorami - energi t nazywamy e n e r g i k o r e l a c y j n . Natomiast energia pynca w torze energetycznym nazywa si e n e r g i r o b o c z . Stosunek energii korelacyjnej do czasu nazywa si moc korelacyjn. Jeeli energia ma przepywa pewn drog, to na pocztku tej drogi musi wystpowa rnica potencjaw. Aby midzy rejestratorem a estymatorem powstaa rnica potencjaw, potrzebny jest dopyw energii. Dostarcza jej z otoczenia bodziec, a nastpnie jest ona przenoszona z receptora do rejestratora, wskutek czego w rejestratorze powstaje potencja, ktry nazywamy p o t e n c j a e m r e j e s t r a c y j n y m (potencja rejestracyjny jest funkcj bodca). Zmiany rozkadu potencjaw w korelatorze wywieraj wpyw na homeostat, ktry z kolei wywiera wpyw na korelator wprowadzajc do niego potencja dodatkowy, nazywany przez nas dalej p o t e n c j a e m r e f l e k s y j n y m . Suma potencjau rejestracyjnego i potencjau refleksyjnego stanowi p o t e n c j a k o r e l a c y j n y , ktry wywouje przepyw energii korelacyjnej. rodowisko, w ktrym odbywa si przepyw energii korelacyjnej, nazywa si r o d o w i s k i e m k o r e l a c y j n y m , a jego zdolno do przewodzenia energii korelacyjnej nazywa si p r z e w o d n o c i k o r e l a c y j n . Gdy energia korelacyjna dopywa do estymatora, wwczas powstaje w nim potencja, ktry nazywamy p o t e n c j a e m e s t y m a c y j n y m jest on funkcj mocy korelacyjnej. Do uruchomienia efektora konieczne jest przekroczenie przez potencja estymacyjny pewnej wartoci progowej, ktr nazywamy p o t e n c j a e m d e c y z y j n y m . Przekroczenie potencjau decyzyjnego nazywamy d e c y z j . Po decyzji nastpuje uruchomienie efektora. Prawidowe dziaanie homeostatu polega na tym, e przypiesza on wystpienie reakcji korzystnych dla ukadu, a opnia wystpienie reakcji niekorzystnych dla niego. Jeeli procesy korelacji prowadz do decyzji i reakcji niekorzystnej dla ukadu samodzielnego, wwczas homeostat zmniejsza potencja refleksyjny (a tym samym zmniejsza potencja korelacyjny) i w ten sposb opnia lub nawet uniemoliwia przekroczenie bariery potencjau decyzyjnego; jeeli za procesy w korelatorze prowadz do reakcji korzystnych dla ukadu, wwczas homeostat zwiksza potencja refleksyjny i w ten sposb przypiesza decyzj. Gdyby nie potencja refleksyjny, reakcje ukadu byyby wymuszone przez bodce oddziaujce na ukad. W kadym procesie fizycznym przenoszona moc jest tym wiksza, im wikszy jest potencja wywoujcy przepyw energii i im wiksza jest przewodno rodowiska, w ktrym przepyw energii si odbywa. W zwizku z tym, jeeli potencja korelacyjny oznaczymy przez Vk, a przewodno korelacyjn przez G, wwczas moc korelacyjn K wyrazi moemy nastpujcym wzorem:

K = Vk G
Wzr ten jest analogiczny do wzoru /1/, przy czym zamiast liczby czonkw spoeczestwa podejmujcych dziaanie rs mamy tu moc korelacyjn, zamiast liczby czonkw spoeczestwa, do ktrych dotary bodce br potencja korelacyjny, a zamiast czstotliwoci wystpowania normy spoecznej Nrs przewodno korelacyjn. Aby ukad samodzielny mg si sterowa korzystajc z informacji o bodcach przeszych, bodce te musz wywoywa
1

Por. M. Mazur, Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, s. 69-105.

zmiany w rodowisku korelacyjnym. Stany bdce wynikiem tych zmian s r e j e s t r a t a m i bodcw. Rejestraty powstawa mog tylko wtedy, gdy przepyw mocy korelacyjnej powoduje zmian przewodnoci korelacyjnej. Wpyw norm spoecznych uksztatowanych wrd czonkw spoeczestwa na ich reakcje moe by interpretowany jako wypadkowa odpowiednich rejestratorw i potencjau refleksyjnego. Oddziaywanie na spoeczestwo rnych bodcw i podejmowanie przez spoeczestwo odpowiednich dziaa wywoanych przez te bodce powoduje pewne zmiany w ukadach norm spoecznych. Np. wykonywanie polece okrelonego orodka kierowniczego utrwala normy posuszestwa wobec tego orodka, a z kolei brak polece ze strony orodka kierowniczego, poczony z jego nieudolnoci w zakresie podejmowania koniecznych decyzji, moe bardzo atwo osabi normy posuszestwa wobec tego orodka. Jeeli bodce i dziaania spoeczne zwizane z jednym normami wywieraj wpyw na dziaania zwizane z innymi normami oraz na inne normy spoeczne, oznacza to, e rejestraty tych norm s ze sob poczone (w ramach korelatora albo poprzez homeostat) i przepyw mocy korelacyjnej w obrbie jednej z nich powoduje przepyw mocy korelacyjnej rwnie w obrbie innych norm. Takie zbiory wspzalenych norm stanowi u k a d y n o r m . W zorganizowanym spoeczestwie mamy do czynienia z ukadami norm spoecznych w rnych dziedzinach ycia. Z ukadami tymi cz si odpowiednie systemy zorganizowanego zachowania zbiorowego, ktre nazywa bdziemy oglnie i n s t y t u c j a m i s p o e c z n y m i . Np. funkcjonowanie instytucji religijnych opiera si na odpowiednich ukadach norm religijnych i polega na tym, e przedstawiciele hierarchii kocielnej okrelaj pewne normy religijne (dogmaty, przepisy liturgiczne, normy etyczne), a czonkowie spoecznoci religijnej podporzdkowuj si tym normom (uznaj dogmaty, wypeniaj przepisy liturgiczne, przestrzegaj norm etycznych); w wypadku osabienia norm religijnych czonkowie spoecznoci religijnej przestaj sucha przedstawicieli hierarchii kocielnej i wwczas moemy mwi o rozkadzie instytucji religijnych. Zanim dojdzie do powstania reakcji czyli oddziaywania spoeczestwa na wasne otoczenie lub na swoj wasn struktur odbywaj si w torze informacyjnym ukadu dwa rodzaje procesw: proces poznawczy i proces decyzyjny. P r o c e s p o z n a w c z y ma na celu zdobycie informacji dotyczcych stanu otoczenia i stanu samego ukadu; p r o c e s d e c y z y j n y ma na celu wybr dziaania (reakcji ukadu). Celem reakcji, ktrych dotycz decyzje, jest wywoanie zmian istotnych (korzystnych) z punktu widzenia materiau, energii lub struktury ukadu. Jeeli normy spoeczne dotycz procesu poznawczego wwczas nazywa je bdziemy normami poznawczymi; jeeli dotycz procesu decyzyjnego zwizanego z wyborem reakcji, ktrych celem jest wywoanie zmian istotnych z punktu widzenia materiau ukadu (materiaem ukadu s w tym wypadku ludzie) wwczas nazywa je bdziemy normami witalnymi; jeeli dotycz procesu decyzyjnego zwizanego z wyborem reakcji, ktre maj wywoa zmiany istotne z punktu widzenia energii ukadu (gospodarki) wwczas bdziemy je nazywa normami ekonomicznymi; wreszcie jeeli decyzje dotycz reakcji, ktrych celem jest wywoanie zmian istotnych z punktu widzenia struktury ukadu wwczas nazywa je bdziemy normami konstytutywnymi. Jeeli rejestraty zwizane z normami dotyczcymi procesu poznawczego s wyranie zrnicowane (tzn. wystpuj due rnice przewodnoci korelacyjnych zwizanych z odpowiednimi normami), wwczas moemy mwi o normach 2 poznawczych waciwych; jeeli natomiast s one sabo zrnicowane, wwczas bdziemy mwi o normach estetycznych. Normami poznawczymi bdziemy w dalszym cigu w skrcie nazywa tylko normy poznawcze waciwe. W normach konstytutywnych moemy wyrni normy ideologiczne, ktre okrelaj cele dziaa spoecznych, oraz normy etyczne i prawne, ktre okrelaj metody realizacji tych celw; normy etyczne i prawne rni si midzy sob udziaem motywacji energetycznych i informacyjnych (w normach etycznych jest wikszy udzia motywacji informacyjnych). 3 Analogiczne podziay mona przeprowadzi w normach ekonomicznych i witalnych. Poniewa, jak wiemy, instytucje spoeczne oparte s na odpowiednich ukadach norm, moemy je podzieli w zalenoci od tego, z jakim z wymienionych wyej rodzajem norm s zwizane. Poszczeglne rodzaje norm moemy uszeregowa wedug udziau w nich motywacji energetycznych i informacyjnych. Ma to istotne znaczenie dla analizy procesw sterowania spoecznego. Dlatego te poszczeglne rodzaje norm spoecznych bdziemy analizowa w kolejnoci okrelonej udziaem w nich motywacji energetycznych i informacyjnych.

2 NORMY POZNAWCZE
Normy poznawcze okrelaj, co w danym spoeczestwie uwaane jest za prawd, jakie s kryteria prawdy oraz jakie powinny by metody dochodzenia do niej. Normy poznawcze powstaj dziki temu, e ludzie staraj si poznawa prawd o otaczajcym ich wiecie i o sobie samych. Ch poznania prawdy (gd informacji) staje si w zwizku z tym motywem ich dziaania. Normy poznawcze powstaj w wyniku procesu poznawania przez czowieka otaczajcego wiata i samego siebie, a z kolei same wpywaj na ten proces; mamy tu wic sprzenie zwrotne. Normy poznawcze, podobnie jak inne rodzaje norm wymienionych w poprzednim rozdziale, s wytworem spoecznym, tzn. powstaj w wyniku procesu przystosowania ludzi do warunkw bytu spoecznego. Normy te zmieniaj si te w miar rozwoju spoecznego np. wiadomo, e wiele twierdze uznawanych w pewnych okresach rozwoju spoeczestwa za prawdziwe, zostao nastpnie obalonych i zastpionych przez inne. Z cybernetycznego punktu widzenia normy poznawcze podobnie jak inne rodzaje norm powstaj w wyniku skojarze (pocze) midzy rnymi rejestratorami, wytworzonymi wskutek wystpowania rnych bodcw oraz w wyniku Wprowadzone tu pojcie norm estetycznych jest bardziej oglne ni tradycyjne. Sabe zrnicowanie rejestratw zwizanych z normami estetycznymi przejawia si w formie mao precyzyjnych kryteriw estetycznych w sztuce, natomiast przejawem wyranego zrnicowania rejestratw zwizanych z normami poznawczymi s o wiele bardziej precyzyjne kryteria prawdy w nauce. 3 Odpowiednikiem norm ideologicznych w normach ekonomicznych s normy planw gospodarczych, a odpowiednikiem norm etycznych i prawnych normy okrelajce technologi produkcji. W sferze norm witalnych wyrniamy odpowiednio plany suby zdrowia i metody leczenia.
2

wewntrznych obiegw odbywajcych si wewntrz korelatora bez udziau efektorw (M. Mazur nazywa je o b i e g a m i r e f l e k s y j n y m i ). Te ukady skojarze powoduj odpowiednie zmiany zalenoci midzy bodcami a reakcjami. Wedug naszego cybernetycznego modelu norm poznawcz bdzie zaleno midzy bodcami w postaci zapytania o prawdziwo okrelonego stwierdzenia (lub o kryterium prawdy czy metody dochodzenia do prawdy) a odpowiedzi na to pytanie. Jeeli w yciu zachodzi jakie zjawisko czy to spoeczne (np. kradzie), czy te pozaspoeczne (np. zjawiska przyrodnicze) to jest ono postrzegane i oceniane przez poszczeglnych czonkw spoeczestwa; pocztkowo ocena ta jest wynikiem osobistych postrzee, potem nastpuje komunikowanie tych postrzee i ocen innym czonkom spoeczestwa w spoecznym procesie wymiany informacji. W miar upywu czasu coraz wiksza liczba czonkw spoeczestwa bierze udzia w tym procesie, bd to komunikujc innym swoje wasne dowiadczenia i oceny, bd te komunikujc zasyszane wyniki cudzych dowiadcze i przemyle. Ten spoeczny proces wymiany informacji powoduje powstawanie norm poznawczych, wytwarzanych przez wzajemn zaleno oraz oddziaywanie ludzi na siebie w spoeczestwie jako ukadzie zorganizowanym. Zasyszane oceny i wyniki cudzych dowiadcze, jak rwnie wasne dowiadczenia i oceny, oddziaywuj na psychik czowieka. W wyniku tych oddziaywa po pewnym czasie powstaje norma poznawcza jako wytwr spoeczny. Dziki procesowi spoecznej wymiany informacji kady czonek spoeczestwa moe ocenia nie tylko to, czego sam dowiadczy, ale rwnie to co byo udziaem innych czonkw spoeczestwa. Natomiast poprzez przekaz historyczny do procesu powstawania norm zostaje rwnie wczone dowiadczenie minionych pokole. Powtarzajce si w yciu spoeczestwa zdarzenia o podobnej treci zawieraj rnorodno cech przypadkowych obok stale powtarzajcej si cechy istotnej: wskutek swej rnorodnoci cechy przypadkowe wypieraj si wzajemnie z uwagi i pamici czonkw spoeczestwa, natomiast utrwala si istotna cecha, poniewa powtarza si stale. Przekadajc to na jzyk cybernetyki powiemy, e rejestrat skojarzenia midzy najczciej powtarzajcymi si ukadami bodcw jest najtrwalszy oraz odznacza si najwiksz przewodnoci korelacyjn. Dziki temu masowe dowiadczenie spoeczne moe eliminowa oceny przypadkowe, prowadzc do powstania trafnej spoecznej normy poznawczej, tzn. w wystarczajcym stopniu zgodnej z obiektywn rzeczywistoci. Socjolog polski K. Z. Sowa napisa na ten temat: Poprzez kontakty spoeczne osobnik wytwarza w sobie i w osobnikach, z ktrymi si kontaktuje zesp sdw o wiecie zewntrznym, o tym, co jest im wsplnie dane zarwno od natury, jak i od innych ludzi. Kontakt spoeczny zapewnia obiektywizacj poznania, gdy osobnik, ktry co postrzeg, dowiaduje si, czy i jak postrzegaj to co inni. Od wyniku tej konfrontacji zaley, czy nowa warto zostanie zaakceptowana, przyswojona i wykorzystana, czy te odrzucona. Wydaje si, e w proces obiektywizacji postrzee przez konfrontacj to najistotniejszy element wychowania. Na niszym szczeblu uoglnienia zagadnienie to sprowadza si do funkcjonowania autorytetw wychowawczych. [...] Najoglniej moemy wic powiedzie, e recepcja okrelonego przekazu spoecznego przez danego osobnika jest uzaleniona od oceny tego przekazu (lub tego typu przekazu) w rodowisku pierwotnym tego osobnika. * (* rodowisko pierwotne jest to og osb (grup), z ktrymi osobnik wchodzi w powtarzajce si dwustronne kontakty spoeczne (tzn. kontakty polegajce na sprzeniu zwrotnym). Ta powtarzalno kontaktw w rodowisku decyduje o jego typowoci, tzn. wsplnoci dla okrelonej wieloci osobnikw. ) [...] Wpyw rodowiska spoecznego pierwotnego na bdc in statu nascendi istot ludzk jest zreszt znacznie gbszy. Najnowsze badania dowodz, e nie tylko postawa pionowa czowieka, ale take waciwa percepcja pionu uwarunkowana rodowiskowo (por. H. A. Witkin, Percepcja pionu w: rodowisko a ycie psychiczne, wybr artykuw z Scientific American pod red. K. Jankowskiego, PWN, Warszawa 1969, Biblioteka 4 Problemw). Na wyszych szczeblach rozwoju spoecznego ycie si komplikuje i powstaje w zwizku z tym potrzeba wytwarzania rnorodnych norm spoecznych w rnych dziedzinach ycia. Aby tej potrzebie zadouczyni, spoeczestwo wytwarza odpowiednie instytucje, ktrych zadaniem jest wytwarzanie okrelonych rodzajw norm w okrelonych dziedzinach. Normy spoeczne w dziedzinach bdcych domen dziaania tych instytucji powstaj nie tyle jako wynik cierania si opinii caego spoeczestwa, lecz przede wszystkim jako wynik konfrontacji sdw i dowiadcze kompetentnych zespow dziaajcych w obrbie tych instytucji. W nowoczesnych spoeczestwa istniej trzy zasadnicze kategorie instytucji wytwarzajce normy poznawcze instytucje naukowe, instytucje administracyjne oraz instytucje masowego przekazu informacji. Funkcjonowanie instytucji naukowych polega na tym, e pewni ludzi (naukowcy), w okrelony sposb (metod naukow) d do wykrycia prawdy, w okrelony sposb (przez publikacje i wykady naukowe) ogaszaj wyniki swych bada, a inni ludzie (og czonkw spoeczestwa) przyjmuj podane im prawdy i pracuj na utrzymanie naukowcw i instytucji naukowych. Analogicznie wyglda funkcjonowanie instytucji administracyjnych w zakresie tworzenia norm poznawczych jedni ludzie (pracownicy administracji) okrelonymi metodami (urzdowymi) d do poznania prawdy, przekazuj wyniki swej pracy innym instytucj lub ogaszaj je publicznie, a inni ludzie (og spoeczestwa lub pracownicy innych instytucji) uznaj je za prawd i opieraj na nich swe sdy i swe dziaania. Np. instytucje wywiadu i kontrwywiadu zdobywaj za pomoc okrelonych metod informacje, opracowuj je i podaj w formie syntetycznych opracowa odpowiednim instytucjom pastwowym, ktre z kolei mog pewne z tych wiadomoci ogosi publicznie jako tzw. komunikaty oficjalne, a og spoeczestwa lub czonkowie pewnych innych instytucji uznaje je za prawdziwe i ewentualnie opieraj na nich swe decyzje. Wreszcie funkcjonowanie instytucji masowego przekazu informacji polega na tym, e pracownicy tych instytucji w okrelony sposb zbieraj i opracowuj informacje, nastpnie w okrelony sposb je ogaszaj (gwnie w formie odpowiednich artykuw lub audycji), a og spoeczestwa uznaje je za prawdziwe. W prawidowo funkcjonujcym spoeczestwie wiksz si normotwrcz maj komunikaty emitowane przez kompetentne instytucje normotwrcze ni np. komunikaty pochodzce od ludzi niekompetentnych. Np. ludzie maj wiksze zaufanie do wypowiedzi kompetentnego naukowca ni niekompetentnego laika wypowiadajcego si na dany temat; albo te sd prdzej da wiar zeznaniom milicjanta czy biegego reprezentujcego odpowiedni instytucj ni zeznaniom osoby
4

K. Z. Sowa, rodowisko spoeczne mieszkaca wielkiego miasta, Studia socjologiczne 1971, nr 1, s. 163-176.S

postronnej. Oczywicie w spoeczestwie mog wystpowa procesy przystosowania wstecznego, w ktrych wyniku instytucje normotwrcze ulegaj rozkadowi, i wwczas ludzie trac zaufanie do oficjalnych instytucji naukowych, administracyjnych oraz do rodkw masowego przekazu informacji. Procesy przystosowania wstecznego w instytucjach naukowych polegaj najczciej na tym, e zajmuj si one problemami mao istotnymi dla spoeczestwa albo te stosuj wadliwe metody naukowe, w wyniku czego dochodz do bdnych wnioskw. Instytucje administracyjne poddane procesom przystosowania wstecznego zaczynaj obraca si coraz bardziej w sferze urzdowych fikcji, a rodki masowego przekazu zaczynaj rozpowszechnia wiadomoci niezgodne z dowiadczeniem ogu spoeczestwa, zgodne jednake z rnymi urzdowymi fikcjami. W takich sytuacjach rozwijaj si najczciej rne nieoficjalne instytucje spoeczne, ktre zyskuj w spoeczestwie autorytet i zaczynaj w coraz wikszym stopniu zastpowa instytucje oficjalne. Historia dostarcza nam wiele przykadw tego rodzaju procesw. Mona wskaza dyscypliny naukowe, ktre zanim zostay uznane przez oficjalne instytucje naukowe, bardzo dugo rozwijay si dziki badaniom prowadzonym przez osoby prywatne i rne spoeczne towarzystwa naukowe. Jako przykad moe tu suy teoria wzgldnoci, opracowana przez Alberta Einsteina, w okresie kiedy nie reprezentowa on jeszcze adnej oficjalnej instytucji naukowej. Chocia pocztkowo teoria Einsteina nie bya uznawana przez przedstawicieli oficjalnej fizyki, budzia ju wwczas wielkie zainteresowanie szerokich krgw spoecznych. Innym przykadem moe by sytuacja nauki polskiej w okresie zaborw. Rzdy pastw zaborczych przez dugi czas uniemoliwiay rozwj wielu dziedzin nauki polskiej przede wszystkim nauk humanistycznych na gruncie oficjalnych instytucji naukowych, a mimo to polskie nauki humanistyczne rozwijay si wwczas dziki dziaalnoci osb prywatnych i rnych spoecznych towarzystw naukowych; rwnoczenie te rozwijana bya sie organizacji samoksztaceniowych, ktre mimo kontrakcji ze strony wadz zaborczych przekazyway spoeczestwu dorobek nauki polskiej. Jeeli w spoeczestwie istnieje zapotrzebowanie na badania naukowe dotyczce okrelonej dziedziny, a oficjalne instytucje naukowe nie chc podj tych bada lub prowadz je w sposb niewaciwy, wwczas powstaje niebezpieczestwo rozwoju rnych form dziaalnoci pseudonaukowej, ktra znale moe w takiej sytuacji szeroki rezonans w spoeczestwie. Nie zawsze bowiem znajd si ludzie, ktrzy na gruncie prywatnym lub spoecznym bd w stanie rozwija autentyczn dziaalno naukow przy braku zainteresowania, a nawet przy sprzeciwie oficjalnych instytucji naukowych. atwo natomiast mog znale si rnego rodzaju szarlatani, ktrzy zechc do swoich celw wykorzysta istniejce zapotrzebowanie spoeczne. Za przykad moe tu suy parapsychologia. Przez dugi czas oficjalna nauka nie chciaa zajmowa si badaniami takich zjawisk jak telepatia czy hipnoza. Rwnoczenie jednak w spoeczestwie roso zainteresowanie zjawiskami tego typu, z czego skorzystay liczne rzesze rnego rodzaju amatorw sensacji i szarlatanw, rozwijajcych w tej dziedzinie bardzo szerok dziaalno pseudonaukow. Oficjalna nauka nie badaa tych zjawisk, a wic produkcja wszelkich szarlatanw i nieukw znajdowaa liczne rzesze odbiorcw, powodujc rwnoczenie niesychany zamt poj. Problemami tymi zaczy si zajmowa rne towarzystwa okultystyczne, doprowadzajc do skojarzenia w wiadomoci wielu ludzi telepatii i hipnozy z tajemniczymi zjawiskami nadnaturalnymi. Dopiero stosunkowo niedawno nauka zacza zajmowa si zjawiskami 5 parapsychicznymi, wyjaniajc wiele nieporozumie. Analogiczne procesy mona obserwowa wwczas, gdy oficjalne instytucje administracyjne zaczynaj gosi rne urzdowe fikcje. Bardzo czsto zaczyna si wwczas wytwarza sie nieoficjalnych autorytetw, ktrych pozycja jest podobna do pozycji oficjalnej administracji. Mog nawet powstawa cae podziemne organizacje, speniajce funkcj administracji i jakby zastpujce oficjalne organy administracyjne. Przykadw rozwoju tego rodzaju podziemnych organizacji administracyjnych dostarcza nam historia Polski w okresie II wojny wiatowej. Podobne zjawiska wystpuj te wtedy, gdy oficjalne rodki masowego przekazu nie informuj spoeczestwa o rnych zjawiskach, ktrymi spoeczestwo si interesuje, lub rozpowszechnia komunikaty zawierajce informacje nieprawdziwe. W takich sytuacjach plotka zaczyna zastpowa oficjalny przekaz informacji, a czsto nawet moe si zacz rozwija sie podziemnych organizacji zajmujcych si masowym przekazem informacji, ktrych nie sposb znale w oficjalnych komunikatach. Instytucje tego rodzaju zyskuj wwczas w spoeczestwie uznanie, natomiast autorytet instytucji oficjalnych maleje; nastpuje zjawisko, ktre mona nazwa znieczuleniem na komunikaty oficjalne. Sytuacja taka atwo moe zosta wykorzystana przez orodki wrogie w stosunku do wadzy kierujcej danym spoeczestwem czy w stosunku do samego spoeczestwa. Uatwia to wszelkie dywersyjne oddziaywania propagandowe. Utrzymywanie si tego rodzaju sytuacji przez duszy czas wpywa na rozwj procesw przystosowania wstecznego, ktre doprowadzi mog do osabienia, a nawet rozpadu organizacji spoecznej. Normy poznawcze maj szczeglne znaczenie, gdy s one podstaw ksztatowania innych rodzajw norm spoecznych.

3 NORMY KONSTYTUTYWNE
Normy konstytutywne okrelaj podstawowe zasady funkcjonowania organizacji spoeczestwa, tzn. okrelaj wzajemne stosunki midzy poszczeglnymi organami spoeczestwa jako ukadu zorganizowanego oraz reakcje spoeczestwa w stosunku do otoczenia zewntrznego, z punktu widzenia interesw spoeczestwa jako ukadu samodzielnego. Inaczej mwic, normy konstytutywne okrelaj, co dla danego spoeczestwa jest pozytywne, a co negatywne i jak w zwizku z tym postpowa (reagowa) maj poszczeglni ludzi, instytucje spoeczne oraz spoeczestwo jako cao. Mona powiedzie, e normy konstytutywne okrelaj struktur spoeczestwa oraz jego reakcje w stosunku do otoczenia. Normy konstytutywne powstaj dziki deniu poszczeglnych ludzi oraz caego spoeczestwa do zachowania stanu rwnowagi funkcjonalnej. W normach tych mamy te znacznie wikszy udzia pocze (skojarze) midzy rejestratorami a Badaniem tych problemw zajli si fizycy i inynierowie. Szczegowe informacje o obecnym stanie bada naukowych w tej dziedzinie znale mona w: I Konference w vskumu psychotroniky. Sbornik refertu.
5

estymatorami, zarwno u poszczeglnych ludzi, jak i w instytucjach spoecznych, anieli w wypadku norm poznawczych. Najwaniejsze rodzaje norm konstytutywnych to: normy ideologiczne, normy etyczne, normy prawne. N o r m y i d e o l o g i c z n e wytyczaj zasadnicze cele dziaalnoci spoeczestwa jako ukadu zorganizowanego. Przykadem ukadw norm ideologicznych mog by zespoy norm ideologicznych, ktre nastawiaj dziaalno poszczeglnych ludzi i instytucji na osiganie okrelonych celw religijnych. Innym przykadem ukadw norm ideologicznych mog by wszelkiego rodzaju ideologie polityczne, ktre wytyczaj cele dziaalnoci caego spoeczestwa i postuluj podporzdkowanie tym celom rnych czstkowych dziaa spoecznych np. ideologie ruchw narodowo wyzwoleczych uznaj uzyskanie niepodlegoci narodowej za cel dziaalnoci caego narodu; ideologie ruchw socjalistycznych widz w zbudowaniu ustroju sprawiedliwoci spoecznej cel dziaalnoci spoecznej. N o r m y e t y c z n e i p r a w n e okrelaj i oceniaj konkretne sposoby dziaalnoci spoecznej z punktu widzenia realizacji celw zasadniczych, wytyczonych przez normy ideologiczne. Normy etyczne okrelaj, co jest dobre, a co ze, i jak w zwizku z tym naley postpowa, natomiast normy prawne okrelaj, co jest dozwolone, co niedozwolone, a co nakazane przez okrelony autorytet nadrzdny (np. pastwo) i jak w zwizku z tym naley postpowa. Normy prawne wspiera z reguy moliwo zastosowania sankcji wobec opornych. Prawnicy okrelaj prawo jako normy roszczeniowe oparte na autorytecie nadrzdnym (np. pastwowym, narodowym, midzynarodowym), natomiast normy etyczne jako normy bezroszczeniowe, bd oparte na autorytecie zewntrznym (np. religijnym), bd te autonomicznym, tj. oparte na wasnym poczuciu moralnym jednostki (np. etyka niezalena). Wyjani przy tym trzeba, e o normach roszczeniowych mwimy wtedy, gdy narzuconym przez norm obowizkom odpowiadaj roszczenia przysugujce innym ludziom, w przeciwnym razie mwimy o normach bezroszczeniowych. Jeeli chodzi o autorytatywno norm prawnych, to wchodzi tu najczciej w gr okrelony autorytet oficjalny, wyraajcy si w nakazie wadzy prawodawczej. Ale mog zdarzy si przypadki, w ktrych autorytet prawny ze wzgldu na specyficzne okolicznoci nie moe uzyska charakteru oficjalnego; np. autorytet narodowego prawa polskiego znajdowa si w okresie zaborw poza zasigiem dziaalnoci oficjalnych organw wadzy zaborczej, a jednak z masowym dowiadczeniu narodowym stanowi on niewtpliwie rdo narodowego prawa polskiego, ktre przeciwstawiao si oficjalnemu prawu zaborcw. Trzeba podkreli, e normy ideologiczne i etyczne, w odrnieniu od norm prawnych zwizanych z presj autorytetu zewntrznego i ewentualn grob represji, charakteryzuje autonomizm. Wprawdzie etyka i ideologia moe by okrelana przez pewne autorytety, ale ju sama realizacja tych norm musi by oparta na autonomicznej decyzji (wasnym potencjale refleksyjnym), przynajmniej u grona zwolennikw ideologii lub etyki. W zwizku z tym normy etyczne i normy ideologiczne sigaj z reguy dalej ni normy prawne, wartociujc nawet wewntrzne stany refleksyjne czyli myli; natomiast normy prawne z reguy okrelaj tylko zewntrzn stron dziaania ludzkiego, tj. dziaanie efektorw ukadu, i tylko w wyjtkowych wypadkach wnikaj w wewntrzne obiegi refleksyjne (np. normy prawa karnego przy ocenie niektrych czynw wnikaj w intencje. ) Midzy normami ideologicznymi, etycznymi i prawnymi istnieje cisa wspzaleno. Z reguy rozwj etyki czy si cile z rozwojem norm ideologicznych, albowiem eby ludzie dobrowolnie, nie pod grob sankcji, przestrzegali norm autonomicznych (wzrost przewodnoci w okrelonych kierunkach), musz to robi w imi jakiego zasadniczego celu spoecznego. Dlatego osabienie norm ideologicznych pociga za sob z reguy osabienie norm etycznych. Normy ideologiczne i etyczne dziki swemu autonomizmowi nie wymagaj presji zewntrznej i mog wyprzedza normy prawne. Normy prawne opatruj z kolei sankcj autorytetu zewntrznego pewne najwaniejsze normy etyczne czy nawet ideologiczne (np. zabjstwo jest zakazane zarwno przez normy etyczne, jak i prawne, a normy ideologiczne zyskiwa mog sankcj prawn jako ideologia pastwowa). Wreszcie w wypadku gdy w jakim spoeczestwie okrelony system etyczny lub ideologiczny nie jest utrwalony, musi on by wdraany pod siln presj zewntrzn (duy potencja rejestracyjny), opart na surowych karach wobec ludzi postpujcych niezgodnie z tymi normami i wysokich nagrodach dla zwolennikw tych norm. W miar jak w spoeczestwie wytwarzaj si odpowiednie normy autonomiczne, presja potencjau zewntrznego moe agodnie. Przykadem tego typu zjawisk mog by przemiany rewolucyjne. Najpierw powstaj w pewnych grupach spoecznych (partiach rewolucyjnych) nowe systemy norm ideologicznych i etycznych; nastpnie, jeeli odpowiadaj one potrzeb spoeczestwa na danym etapie jego rozwoju rozszerzaj si one w spoeczestwie. Poniewa zwolennicy starych systemw z reguy przeciwstawiaj si im przy uyciu przede wszystkim norm prawnych i poczonych z nimi sankcji, dochodzi do rewolucji i obalenia starego systemu prawnego oraz zastpienia go nowym systemem. Po rewolucji nowe normy ideologiczne i etyczne oraz normy prawne nie s jeszcze dostatecznie utrwalone w caym spoeczestwie (niewystarczajca przewodno), musi je zatem uzupenia silna presja o charakterze energetycznym terror rewolucyjny. W miar utrwalania si nowych norm terror rewolucyjny agodnieje i znika. Zdarza si czasami, e nowy system norm moe od pocztku nie odpowiada potrzebom spoeczestwa (np. by narzucony z zewntrz), wwczas dziaanie potencjau refleksyjnego u wikszoci czonkw spoeczestwa bdzie przeciwdziaa wytworzeniu si odpowiednich rejestratw i utrwaleniu nowego systemu normatywnego. W takiej sytuacji nowy system norm ideologicznych i etycznych moe nie wyj poza stadium oddziaywania zwizanego z przymusem, co z kolei powoduje pogbienie niechci w spoeczestwie i budzi opr. Powstaje wwczas sprzenie zwrotne uniemoliwiajce utrwalenie si nowego systemu w spoeczestwie i dochodzi albo do procesw przystosowania wstecznego oraz stopniowego rozkadu organizacji spoeczestwa, albo te jaka zawierucha dziejowa zmiata dany system z powierzchni ziemi. Przykadem mog by dzieje imperium Napoleona. W kadym razi dla normalnego funkcjonowania okrelonego systemu norm konstytutywnych musz one u pewnego minimum ludzi funkcjonowa autonomicznie. W przeciwnym wypadku wystpuj procesy przystosowania wstecznego, prowadzce do rozkadu organizacji spoecznej. Funkcjonowanie norm konstytutywnych wie si z instytucjami spoecznymi, z ktrych w zakresie norm prawnych

podstawow jest instytucja wadzy pastwowej, wyposaona w moc ustawodawcz, czyli moc tworzenia norm prawnych. Jeeli chodzi o normy ideologiczne, to t tu istnieje rwnie szereg spoecznych instytucji normotwrczych, wrd ktrych bodaj najstarsze s wszelkiego rodzaju instytucje religijne. W nowoczesnych spoeczestwach funkcje normotwrcze w zakresie ideologicznym speniaj rne ruchy spoeczno polityczne; mog tu te odgrywa znaczn rol autorytety i instytucje naukowe. Najczciej instytucje wytwarzajce normy ideologiczne speniaj te analogiczne funkcje w zakresie norm etycznych. Funkcjonowanie tych wszystkich instytucji polega na tym, e tworz one okrelone normy ideologiczne czy etyczne, upowszechniaj je w spoeczestwie, a spoeczestwo przyjmuje te normy i dziaa zgodnie z nimi. Oczywicie tworzone normy musz odpowiada potrzebom zwizanym z funkcjonowaniem spoeczestwa jako ukadu zorganizowanego (samodzielnego) na danym etapie jego rozwoju, w przeciwnym bowiem razie dziaanie potencjau refleksyjnego zmniejszy szans upowszechnienia si tych norm w spoeczestwie i mog one wwczas pozosta udziaem co najwyej wskich grup, wyobcowanych ze spoeczestwa. Jeeli za w jakim spoeczestwie upowszechni si systemy norm ideologicznych i etycznych niezgodne z interesem spoecznym, wwczas w takim spoeczestwie rozpoczyna si proces przystosowania wstecznego, ktry prdzej czy pniej prowadzi do rozkadu organizacji spoecznej. Mechanizm tworzenia i rozpowszechniania si w spoeczestwie norm konstytutywnych jest analogiczny do norm poznawczych, przy czym, dziki dziaaniu homeostatu, istnieje wiksze prawdopodobiestwo powstawania w spoeczestwie norm konstytutywnych korzystnych dla spoeczestwa anieli niekorzystnych dla niego. Jeeli wskutek dziaania pewnego bodca czonkowie spoeczestwa podejm okrelone dziaania i oka si one korzystne dla spoeczestwa jako ukadu samodzielnego (tj. spowoduj zmniejszenie zakce jego rwnowagi funkcjonalnej), wwczas dziki dziaaniu homeostatu wzronie potencja refleksyjny, a nastpnie moc korelacyjna, Wskutek czego nastpi wzrost przewodnoci. Jeeli natomiast wskutek dziaania jakiego bodca czonkowie spoeczestwa podejm dziaania, ktre oka si niekorzystne dla spoeczestwa jako ukadu samodzielnego (tj. spowoduj zwikszenie zakce jego rwnowagi funkcjonalnej), wwczas dziki dziaaniu homeostatu nastpi zmniejszenie potencjau refleksyjnego, a tym samym mocy korelacyjnej, co w efekcie spowoduje mniejszy wzrost przewodnoci ni w wypadku powstania reakcji (dziaania) korzystnej dla ukadu. Opisany powyej mechanizm cybernetyczny tumaczy nam, dlaczego w normalnie rozwijajcym si spoeczestwie normy korzystne dla jego rwnowagi funkcjonalnej maj wiksz szans powstania anieli normy niekorzystne. Mechanizm ten umoliwia proces rozwoju i postpu spoecznego. Oczywicie zdarzay si w historii spoeczestwa, w ktrych mechanizm powyszy ulega rozregulowaniu. Nastpowa wwczas proces przystosowania wstecznego i po pewnym czasie spoeczestwa takie najczciej przestaway istnie jako ukady samodzielne.

4 NORMY ESTETYCZNE
Normy estetyczne dotycz procesu poznawczego i w procesach sterowania spoecznego speniaj i analogiczn rol jak normy poznawcze waciwe. Cech odrniajc normy estetyczne od norm poznawczych waciwych jest sabe zrnicowanie zwizanych z nimi rejestratw - tzn. mae rnice przewodnoci korelacyjnych midzy poszczeglnymi rejestratorami a odpowiednimi estymatorami. Jeeli bodziec estetyczny spowoduje przepyw odpowiednio duej energii korelacyjnej, wwczas moe doj do przekroczenia potencjau decyzyjnego w wielu estymatorach i uruchomienia wielu efektorw. Natomiast gdy energia korelacyjna jest zbyt maa, bodziec estetyczny nie wywoa adnej reakcji, gdy energia korelacyjna rozpywajca si rwnomiernie w wielu kierunkach nie wystarczy do przekroczenia potencjau decyzyjnego w wielu estymatorach. W zwizku z tym bodce estetyczne tylko wwczas mog wywiera skuteczny wpyw na dziaania spoeczne (reakcje ukadu), gdy spowoduj przepyw odpowiednio duej energii korelacyjnej, a wskutek tego odpowiednio silne emocje. Przepyw duej energii korelacyjnej wywouje wzrost przewodnoci korelacyjnej i zwiksza wskutek tego prawdopodobiestwo wywoania w przyszoci reakcji przez analogiczny bodziec. Jeeli bodce estetyczne spowoduj wzrost przewodnoci korelacyjnej zwizanej z norm korzystn dla rwnowagi funkcjonalnej ukadu, wwczas moemy mwi o pozytywnym oddziaywaniu norm estetycznych, w przeciwnym razie bdziemy mwi o oddziaywaniu negatywnym. Normy i bodce estetyczne mog negatywnie lub pozytywnie oddziaywa na wszystkie pozostae rodzaje norm spoecznych. Wynika std moliwo wykorzystywania norm i bodcw estetycznych do poredniego sterowania rozwojem innych rodzajw norm spoecznych, a w zwizku z tym i reakcjami ukadu. Przy sterowaniu tego rodzaju chodzi o zwikszanie przewodnoci korelacyjnej zwizanej z normami korzystnymi dla ukadu. Poprzez normy i bodce estetyczne dy si do takiego uksztatowania psychiki ludzkiej, aby ludzie postpowali zgodnie z zasadniczymi normami, na ktrych opiera si ycie danego spoeczestwa; a cile mwic, dy si do zwikszenia prawdopodobiestwa takiego postpowania. W tym te sensie mona mwi o podporzdkowaniu norm estetycznych innym rodzajom norm spoecznych wystpujcych w procesach sterowania spoecznego. Jeeli normy i bodce estetyczne su do zwikszania przewodnoci korelacyjnej zwizanej z normami poznawczymi wwczas moemy mwi o estetyce poznawczej, jeeli z normami konstytutywnymi - o estetyce konstytutywnej (ktr z kolei mona podzieli na estetyk ideologiczn, etyczn i prawn), a. dalej w analogiczny sposb wyodrbni moemy estetyk ekonomiczn i witaln. Przykadem estetyki poznawczej mog by powieci lub filmy historyczne, przykadem estetyki konstytutywnej - powieci propagujce okrelone ideay spoeczne lub postawy etyczne, do estetyki ekonomicznej naley np. sfera . reklamy, wreszcie jako przykad estetyki witalnej wymieni mona powieci lub filmy propagujce okrelony model rodziny (maodzietnej lub wielodzietnej). Jak wida z powyszych rozwaa, sabe zrnicowanie rejestratw zwizanych z normami estetycznymi, ktre odrnia je od norm poznawczych waciwych, pozwala na wyprowadzenie szeregu ciekawych waciwoci tych norm, ktre daleko wykraczaj poza cise procesy poznawcze. Porwnajmy wyniki naszych modelowych rozwaa z niektrymi wynikami uzyskanymi w tradycyjnych naukach spoecznych.

S. Ossowski traktuje wyraz p i k n y jako rwnowanik wyraenia: p o s i a d a j c y w a r t o e s t e t y c z n " Mona w zwizku z tym powiedzie, e w sensie tradycyjnym normy estetyczne wartociuj osoby, czyny, rzeczy i zjawiska z punktu widzenia pikna i brzydoty, stanowic podoe i zarazem kryterium dla szerokiego zakresu zjawisk, przede wszystkim 7 z dziedziny sztuk piknych. O wychowawczym oddziaywaniu sztuki pisa S. Ossowski wiele, m. in. tak: [...] sztuka zwielokrotnia nam rzeczywisto spoeczn, wrd ktrej si obracamy. Nie tylko zreszt rzeczywisto: spoeczn: sztuka w ogle zwielokrotnia rzeczywisto bdc przedmiotem naszych spostrzee, i naszych wzrusze. [...] W yciu spoecznym moe; ona inne jeszcze peni zadanie: dzieo sztuki moe nie zapowied nowych form ycia. Mona by w dziejach niejeden taki przykad wskaza, kiedy sztuka staje si natchnieniem dla dziaacza. [...]. Zreszt udzia sztuki w przeksztacaniu] ycia spoecznego dokonywa si nie tylko poprzez wizj przyszoci. Sztuka moe zapodni dziaacza nie tylko wwczas, gdy mu ukazuje to, co mogoby stanowi 8 cel jego de, ale rwnie, wtedy, gdy mu stawia przed oczy przenikliwy obraz rzeczywistoci, ktr trzeba zmieni." Mona te u Ossowskiego znale analiz zwizkw przey estetycznych z rnymi dziedzinami ycia ludzkiego. Dla przykadu przytoczymy fragmenty analizy zwizkw estetyki z przeyciami erotycznymi czowieka. Zwizek pomidzy erotyk a przeyciami estetycznymi jest obustronny. Gdy przeycia estetyczne sprzyjaj wzruszeniom erotycznym, to, odwrotnie znowu, okresy podniecenia erotycznego s, jak si zdaje, okresami silnego spotgowania wraliwoci estetycznej. [...] Historycznie rzecz biorc, jeeli idzie o teorie mace twrczo artystyczn z yciem seksualnym, to psychoanalitykw wyprzedzi Darwin j jego szkoa. Gdy jednak psychoanalitycy, mwic o seksualnym charakterze sztuki, maj na myli funkcj kompensacji za nie wypenione yciu pragnienia seksualne, darwinici nie opieraj si na takich psychologicznych obserwacjach, natomiast staraj si podporzdkowa twrczo artystyczn sprawie doboru pciowego. [...] Pierwotnym 9 celem sztuki ma by wzniecanie upodobania u pci przeciwnej. " Zgodnie z naszym modelem przytoczone powyej przykady zalenoci midzy yciem estetycznym a yciem erotycznym moemy zaliczy do sfery estetyki witalnej. Na zwizki sztuk piknych z wielu dziedzinami ycia spoecznego i wykorzystywanie sztuki do sterowania spoecznego, wskazywao wielu badaczy. Wybitny polski przedstawiciel nauk prawnych prof. Leon Petraycki pisa na ten temat: [...] sztuki pikne wywouj nie tylko emocje estetyczne, lecz bardzo rozmaite; i w wielu dziedzinach rodek cikoci ley w budzeniu rnych innych emocji, estetyczne za graj jedynie rol dodatkow, niejako dekoracyjn. Np. sztuka epoki wojownicze i w yciu narodw przystosowana jest przewanie do podniecania wzrusze i nastrojw bohatersko-wojowniczych. Nawet obecnie muzyka wojskowa istnieje bynajmniej nie po to, aby dostarcza onierzom na wojnie przyjemnoci estetycznych, lecz po to, by wywoywa i wzmaga emocje wojownicze. Funkcja sztuki redniowiecznej (nie wyczajc rzeby i 10 architektury) polegaa gwnie na budzeniu wzniosych emocji religijnych." Ucze Petrayckiego, prof. Pitka, wskazywa na spoeczno-psychologiczny mechanizm powstania norm estetycznych, ktry jest analogiczny do mechanizmu ksztatowania si innych rodzajw norm spoecznych (etycznych, prawnych). Normy spoeczne stanowi rezultat dowiadczenia masowego, przy czym kady przejaw dowiadczenia: indywidualnego wpywa na urabianie ich treci, ktra ostatecznie odpowiada najczciej spotykanemu w danej gromadzie wartociowaniu danego 11 zjawiska lub postpowania ludzkiego. " Normy estetyczne powstaj w podobny sposb; jak normy poznawcze (waciwe). Kryteria estetyczne s z reguy w spoeczestwie o wiele mniej jednolite i mniej stabilne anieli kryteria prawdy (zwaszcza kryteria naukowe), a przy tym przeycia spoeczne zwizane z wraeniami estetycznymi (przede wszystkim z zakresu sztuki) cza si najczciej z przeyciami uczuciowymi, silniejszymi ni procesy spoeczne czysto poznawcze. Mona to interpretowa cybernetycznie w taki sposb, e przewodnoci korelacyjne zwizane , normami estetycznymi s due (wiksze ni przewodnoci zwizane z normami poznawczymi), rwnoczenie s mniej wyranie zrnicowano. Normy estetyczne mog peni rnorakie funkcje w yciu jednostki i spoeczestwa, a w zwizku z tym motywacje z nimi zwizane maj mieszany charakter. Znany antropolog A. Wierciski podkrela, e sfera zwizana z wywoywaniem wrae estetycznych ma swoje odwzorowanie w mechanizmie neurofizjologicznym i si rzeczy wpywa na inne jego czci, a tym samym na nasze ycie psychiczne. Oddziaywanie przez sztuk moe w zwizku z tym wpywa organizujce lub dezorganizujco na ycie psychiczne czowieka. Jak silnie oddziauje - pisze A. Wierciski - tak mao treciowa forma sztuki, jak jest muzyka wiadcz ywe reakcje zbiorowe publicznoci koncertowej, od filharmonii po wybuchy histerii nastolatkw podczas odbioru muzyki beatowej. Dziaanie muzyki na jednostk samotn jest sabsze, gdy nie dochodzi zbiorowa reakcja tumu - niemniej istnieje ono w postaci dziaania podprogowego - na podwiadomo. Wszelkie schaotyzowane - lub operujce prymitywnymi uproszczeniami - formy sztuki maj dezorganizujcy wpyw na psychik czowieka. Stopie tej dezorganizacji jest znacznie wikszy w modym wieku - jest wwczas nawet niebezpieczestwo takiej dezorganizacji percepcji, e niemoliwy staje si w 12 wieku dojrzaym odbir caego dorobku klasyki artystycznej. " Mona oczywicie polemizowa z przytoczonymi tu stwierdzeniami, niemniej jednak jest rzecz niewtpliw, e przeycia estetyczne maj wpyw na cao ycia psychicznego czowieka. Silne oddziaywanie estetyczne wzbudzajce odpowiednie emocje i zwizane z nimi napdy motywacyjne jest najwaniejsz z punktu widzenia sterowniczo-spoecznego funkcj sztuki. W prawidowo rozwijajcym si spoeczestwie j (tj. zachowujcym w trakcie swego rozwoju stan rwnowagi funkcjonalnej) normy estetyczne w dziedzinie procesw sterowania S. Ossowski, U podstaw estetyki, Warszawa 1958, s. 13. Takie wanie okrelenie norm estetycznych znale mona u wybitnego polskiego teoretyka i socjologa prawa prof. dr H. Pitki (H. Pitka; Teoria prawa. Nauka o normach spoecznych, cz. II, Warszawa 1947). Posugujc si naszym modelem mona by tak pojte normy estetyczne zinterpretowa jako np. zalenoci midzy bodcami w postaci zapyta o warto estetyczn okrelonego zjawiska a reakcj w postaci odpowiedzi na to pytanie. 8 S. Ossowski, U podstaw estetyki, s. 347. 9 Tame, s. 322 323. 10 L. Petraycki, Wstp do nauki prawa i moralnoci, Warszawa 1956, s. 423 424. 11 H. Pitka, Teoria prawa. Nauka o normach spoecznych, cz. II s.1. 12 A. Wierciski, Telewizja jako instrument programowania zachowa ludzkich, Ekran 1972, nr 6.
7 6

spoecznego s podporzdkowane nie tylko normom konstytutywnym i normom poznawczym, ale rwnie ekonomicznym i witalnym. Niemniej jednak rola norm estetycznych jest istotna, gdy powinny one zwraca uwag ludzi na zjawiska, co do ktrych nie ma jeszcze odpowiednio wyksztaconych norm poznawczych, oraz wywoywa emocje pozytyw w stosunku do zjawisk ocenianych pozytywu przez normy konstytutywne oraz emocje negatywne w stosunku do zjawisk ocenianych przez normy konstytutywne negatywnie itp. Czasami moe te wchodzi w gr wzbudzanie odpowiednich emocji w stosunku do komunikatw ocenianych jako prawdziwe lub nieprawdziwe przez normy poznawcze. Chodzi tu o pewne wstpne urobienie psychiki ludzkiej w taki sposb, aby zwikszy prawdopodobiestwo dziaania ludzi w sposb zgodny z normami konstytutywnymi albo te wygaszania przez nich twierdze ocenianych jako prawdziwe przez normy poznawcze. Wiadomo, e najlepszymi propagatorami rnych ideologii czy norm etycznych s wielcy artyci. Istnieje te jednak moliwo odwrotna, o czym od dawna mwi socjologowie prawa i socjologowie sztuki. Np. prof. Pitka wskazuje na to, e jeeli z dzie sztuki rozpowszechnianych masowo w spoeczestwie promieniowa bdzie ubrana w artystyczn form postawa przeciwna prawu, moralnoci, ideologii czy obyczajom spoecznym wytworzonym w danym spoeczestwie, wwczas bardzo prdko ludzie zaczn zatraca skonno do utrzymania istniejcego porzdku spoecznego. Jednoczenie Pitka podkrela, e wielkie przewroty spoeczne poprzedzane byy czsto przewrotami w dziedzinie norm estetycznych. Tak wanie rol - zdaniem Pitki - speniay swego czasu np. komedie Moliera. Dziki poparciu Ludwika XIV mg on zburzy przestarzae obyczaje przyczyniajc si do powstania nowych. W przedmowie do polskiego tumaczenia dzie Moliera pisze o tym Boy -eleski: Tak jak w innej przeomowej epoce przyszed Napoleon, spojrza na kart Europy i rzek: To krlestwo, ta granica, ta dynastia nie podoba mi si, i granica, i dynastia przestaway istnie, tak wyszed Molier, spojrza dokoa siebie i powiedzia: To a to jest ze, gupie, mieszne; nie chc aby to istniao. I to, co on tak napitnowa; "znikao, 13 strawione wasn miesznoci." Dziaanie norm estetycznych polegajce na wypywaniu zmian w wiadomoci spoecznej moe , ' zdaniem Pitki, zarwno. konstruktywne, jak destruktywne. Destruktywne wartoci estetyczne wnoszone do wiadomoci spoecznej przez literatur, teatr, film lub inne rodzaje sztuki mog bardzo szybko przyczyni si do osabienia ideologii, etyki czy poczucia prawnego. Jeeli ludzie stale uwiadamiani o tym, e dany wystpek stanowi jedynie konieczne uleganie naturalnym skonnociom, nie pozbawionym swoistego pikna", to w krtkim stosunkowo czasie naucz si 14 usprawiedliwia siebie w yciu z czynw potpionych przez normy ideologiczne, etyczne czy prawne. Pogld ten, jakkolwiek dyskusyjny, dla nas jest jednak interesujcy, gdy w sposb wyjtkowo mocny podkrela sterowniczo-spoeczn funkcj sztuki. W kadym razie trzeba si zgodzi zdaniem H. Pitki, e sztuka wywiera wpyw na ludzkie postawy i dziaania, a w zwizku tym moe by wykorzystywana do celw sterowania spoecznego. Np. okrelone dziea sztuki 'tog by masowo rozpowszechniane ze wzgldu na swe walory polityczne, natomiast inne dziea "mog by ostro krytykowane za to, e zawieraj np. fasz historyczny - podkrela si przy tym najczciej, e rozpowszechnianie dzie sztuki zawierajcych fasz historyczny moe le wpywa na wiadomo historyczn spoeczestwa. Czsto nawet dyskusje nad wartoci dzie sztuki mog zej z paszczyzny artystycznej na paszczyzn zwizan z normami konstytutywnymi i poznawczymi - jako przykad mog tu suy liczne dyskusje nad ksikami H. Sienkiewicza. Sterowniczo-spoeczna funkcja sztuki tumaczy nam te, dlaczego liczne spoeczestwa nakadaj rne ograniczenia na dziea sztuki, zwaszcza te, ktre maj by upowszechniane w skali masowej, dajc, aby byy one zgodne z normami konstytutywnymi, na ktrych oparta jest organizacja danego spoeczestwa. Mechanizm spoeczny powodujcy wytwarzanie si norm estetycznych jest analogiczny do mechanizmu ksztatujcego omwione poprzednio rodzaje norm, z t jednak rnic, e normy estetyczne powstaj z reguy w cisej cznoci z normami konstytutywnymi i poznawczymi, s wic niejako mniej samodzielne. Wiadomo np. , e wielkie dziea sztuki tworzone s czsto przez artystw pod wpywem fascynacji jakimi nowymi zjawiskami, pod wpywem gbokiego przeycia przez nich jakiej ideologii itp. Za przykad mog tu suy dziea sztuki redniowiecznej, ktre powstaway w cisym zwizku z normami ideologicznymi, religijnymi, albo te dziea literackie XVIII wieku, powstajce w cisym zwizku z ideologi wieku Owiecenia, czy te szereg dziel sztuki, ktre powstaway pod wpywem fascynacji zjawiskami przyrody. Artyci dziki swej wraliwoci wyczuwaj wczeniej od innych czonkw spoeczestwa nadchodzce zmiany i dajc im wyraz w sztuce przyczyniaj si w istotny sposb do przyspieszania przemian spoecznych. Mona powiedzie, e sztuka z jednej strony odzwierciedla psychik danego spoeczestwa, a z drugiej strony j ksztatuje - mamy wic tu do czynienia ze sprzeniem zwrotnym: z przeobraaniem przez estetyk rnych norm, ktre wnikaj w ycie spoeczne, przy rwnoczesnym odzwierciedlaniu przez ni przemian zachodzcych w obrbie tych norm. Prof. Pitka w cytowanej pracy stwierdza nawet, e jeeli w jakim spoeczestwie nastpuje zaamanie si panujcych dotychczas norm estetycznych, wwczas mona spodziewa si zagady starego porzdku spoecznego. W rnych przesileniach kulturalnych pocztek kryzysu ujawnia si najczciej w dziedzinie przey estetycznych. Mona te - zdaniem Pitki - zaryzykowa stwierdzenie, e normy estetyczne stanowi co w rodzaju manometru wskazujcego cinienie kultury spoecznej danego rodowiska. Mona oczywicie dyskutowa z powyszymi stwierdzeniami wskazujc np. , e nie kady kryzys wartoci estetycznych musi by zapowiedzi kryzysu kultury spoecznej, niemniej jednak cenne w tych koncepcjach jest wyeksponowanie tego, co w jzyku cybernetyki naleaoby nazwa sprzeniem zwrotnym midzy normami estetycznymi a innymi rodzajami norm spoecznych. Normy estetyczne peniy zawsze rwnie pewn rol nie tylko w sferze poznawczej czy ideologiczno etycznej, ale i w dziedzinie ycia biologicznego oraz gospodarczego spoeczestwa. Estetyka w sferze erotycznej suya potrzebom ycia biologicznego spoeczestwa, a powstawanie nowych potrzeb w dziedzinie estetyki przyczynia si do powstawania i rozwoju rnych dziedzin produkcji gospodarczej (np. masowa produkcja dzie sztuki), nie mwic ju o rozrywkowej funkcji sztuki, ktra ma bardzo istotne znaczenie dla zdrowotnoci i wydajnoci pracy spoeczestwa. Mona wic zgodzi si z twierdzeniem, e normy estetyczne maja cisy zwizek z ca kultura spoeczestwa. Tak jak w przypadku innych norm i normy estetyczne staja si domen dziaania zinstytucjonalizowanego. W rnych instytucjach, ktrych funkcje wi si z normami estetycznymi, mona obserwowa sprzenie zwrotne - z jednej strony np. twrcy tworz dziea sztuki, krytycy je oceniaj, a og spoeczestwa (odbiorcy) przyjmuje je i przyswaja, ale z drugiej strony
13 14

T. eleski (Boy), Molier, w: Pisma tom XI, Warszawa 1957, s. 8. Por. II. Pitka, Teoria prawa. Nauka o normach spoecznych, cz. II.

- jak wiadomo - odbiorcy rwnie oddziauj na twrcw, a og spoeczestwa stwarza klimat, w ktrym rodz si dziea 15 sztuki. Rol tego sprzenia zwrotnego podkrela m. in. A. A. Moles. Instytucje zwizane ze sztuk mog funkcjonowa spontanicznie, ale mog te egzystowa w sposb zorganizowany, a nawet ulega daleko idcej formalizacji - pojawiaj si wtedy urzdowi artyci, krytycy i rzeczoznawcy oceniajcy dziea sztuki oraz cae urzdy wyposaone w daleko idce uprawnienia. Instytucje tego rodzaju usiuj narzuci odbiorcom pewien ukad norm estetycznych. Zdarza si te, e oceniaj one wysoko i propaguj ze wzgldw pozaartystycznych do mierne dziea sztuki czy te dziea niezgodne z normami estetycznymi funkcjonujcymi rzeczywicie w masach spoecznych. W takich sytuacjach oddziaywanie sztuki urzdowej" maleje, a zainteresowanie ni staje si domen wskich grup wyobcowanych ze spoeczestwa. Aby normy estetyczne przyczyniay si do zachowania w spoeczestwie stanu rwnowagi funkcjonalnej, sztuka powinna rozwija si w cisym zwizku z yciem spoeczestwa, przy czym normy estetyczne powinny by podporzdkowane normom konstytutywnym, na ktrych oparta jest organizacja danego spoeczestwa. W przeciwnym razie moe zaistnie sytuacja, e sztuka przestanie oddziaywa na spoeczestwo albo te jej oddziaywanie moe si przyczyni do zaburzenia rwnowagi funkcjonalnej spoeczestwa.

5 NORMY EKONOMICZNE
Normy ekonomiczne oceniaj, co jest dla spoeczestwa korzystne, a co niekorzystne pod wzgldem gospodarczym, oraz okrelaj metody osigania korzyci gospodarczych. W naszych rozwaaniach moemy w zwizku z tym zdefiniowa normy ekonomiczne jako normy regulujce funkcjonowanie zasilacza i akumulatora, a wic bazy energomaterialnej spoeczestwa jako ukadu zorganizowanego oraz okrelajce przebiegi energetyczne midzy poszczeglnymi organami tego spoeczestwa. W normach ekonomicznych dominuj poczenia (skojarzenia) midzy rejestratorami a estymatorami i cz si one w wikszym stopniu z dziaaniami ni pogldami. Normy te powstaj dziki deniom ludzi do zapewnienia sobie i innym czonkom spoeczestwa energetycznych rodkw utrzymania. Dlatego wrd motywacji zwizanych z normami ekonomicznymi dominuj motywacje o charakterze energetycznym, chocia trzeba zaznaczy, e w miar rozwoju ycia spoecznego ronie rwnie rola motywacji o charakterze informacyjnym (np. zaplata za prac nie wydawana bezporednio, lecz odkadana na konto w banku). W naszym modelu mona rozpatrywa normy ekonomiczne jako zalenoci midzy okrelonymi bodcami (np. zapata) a odpowiednimi dziaaniami gospodarczymi. Normy ekonomiczne decyduj o funkcjonowaniu szeregu instytucji gospodarczych. Polega to w oglnoci na tym, e jedni ludzie wytyczaj kierunki dziaalnoci gospodarczej, inni kieruj ich realizacj, a jeszcze inni podporzdkowuj si tym decyzjom i wykonuj okrelone prace zwizane z ich realizacj, za co otrzymuj okrelon zapat. Wrd tych instytucji warto dla przykadu wymieni instytucje handlowe, ktrych funkcjonowanie polega na tym, e jedni ludzie sprzedaj towary, inni je kupuj, jedni pac, a drudzy inkasuj pienidze. W wypadku osabienia w spoeczestwie norm zwizanych z funkcjonowaniem instytucji gospodarczych moe zaistnie sytuacja, e mimo otrzymania odpowiedniej zapaty ludzie nie bd chcieli wykonywa odpowiedniej pracy - albo te w wypadku osabienia norm zwizanych z funkcjonowaniem instytucji handlowych, mimo posiadania pienidzy oraz produkowania odpowiednich towarw, czonkowie spoeczestwa nie bd mogli nabywa odpowiednich potrzebnych im produktw, ktre rwnoczenie zalega bd magazyny. Wrd instytucji zwizanych z funkcjonowaniem norm ekonomicznych szczeglne znaczenie ma instytucja wasnoci. Polega ona oglnie rzecz biorc na tym, e okreleni ludzie - waciciele - mog w zasadzie robi z posiadan rzecz, co chc, i da od otoczenia, by nie wtrcao si do ich wasnoci, podczas gdy inni ludzie - nie bdcy wacicielami - s zobowizani do znoszenia takiej sytuacji i nie mog pozwoli sobie na wtrcanie si do spraw cudzej wasnoci. Oczywicie w praktyce spoeczestwo nakada na dysponowanie wasnoci rne ograniczenia, co jednak nie zmienia oglnej zasady. Dla procesw sterowniczych w spoeczestwie istotne znaczenie ma wasno dbr uytkowo -konsumpcyjnych oraz wasno rodkw produkcji. Jeeli chodzi o instytucj wasnoci dbr uytkowo-konsumpcyjnych, to dysponowanie nimi przez waciciela ma na celu przede wszystkim zapewnienie rodkw utrzymania dla niego i dla jego rodziny w miar rozwoju spoecznego rwnie zapewnienie im dobrobytu. Zatem instytucja wasnoci dbr uytkowo-konsumpcyjnych oparta jest na normach ekonomicznych. Funkcjonowanie instytucji wasnoci rodkw produkcji jest bardziej zoone; czy si z ni bowiem cile moliwo decydowania o celach pracy ludzi, ktrzy uywaj tych rodkw w procesie produkcji; a zatem instytucja wasnoci rodkw produkcji jest faktycznie zwizana z instytucj wadzy. Dlatego normy spoeczne, na ktrych opiera si instytucja wasnoci rodkw produkcji, zalicza bdziemy rwnoczenie do norm konstytutywnych i norm ekonomicznych. Z zagadnieniem tym czy si rwnie problem - w czyim interesie funkcjonuje gospodarka i w ogle cae spoeczestwo jako ukad zorganizowany. Spoeczestwa klasowe funkcjonuj jako ukady zorganizowane w interesie klas panujcych, ktre speniaj funkcje organizatora. Okrelony ustrj spoeczno-gospodarczy (czyli okrelona struktura spoeczestwa) funkcjonuje prawidowo, pki przyczynia si do utrzymania rwnowagi funkcjonalnej spoeczestwa. Natomiast w momencie gdy zaczyna on zaburza rwnowag funkcjonaln spoeczestwa, powstaj warunki do zmiany ustroju albo, inaczej mwic, do zmiany struktury spoeczestwa jako ukadu zorganizowanego. Widzimy wic, e midzy normami ekonomicznymi i normami konstytutywnymi zachodzi stosunek sprzenia zwrotnego. Sprzenia midzy rozwojem norm ekonomicznych i rozwojem norm konstytutywnych s bardzo rnorodne. Np. szerszy rozwj norm etycznych staje si moliwy dopiero wwczas, gdy zostan zaspokojone pewne podstawowe potrzeby czowieka. W spoeczestwie, ktre cierpi ndz i goduje, trudno mwi o rozwoju etycznym, prawy wyywienia i
15

A. A. Moles, Soclodynamque de la culture, Paris, La Haye 1067.

zaspokojenia najbardziej elementarnych potrzeb biologicznych zaprztaj tam ca uwag spoeczestwa. Dopiero powyej pewnego poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb czowieka pojawia si nadwyka zarwno produktw materialnych, jak i energii spoecznej, ktra moe by zuytkowana na rne cele; i w tym momencie zaczynaj si nowe problemy etyczne - w jaki sposb naley t nadwyk zuytkowa. Im bardziej rozwinite jest spoeczestwo, tym bardziej problemy etyczne zaczynaj wysuwa si na czoo zagadnie spoecznych. Moemy wic powiedzie, e rozwj gospodarki i zwizany z nim rozwj norm ekonomicznych stwarza baz energomaterialn dla rozwoju norm konstytutywnych. atwo mona te wykaza zwizki norm ekonomicznych z innymi rodzajami norm spoecznych, Jak wiemy, wszelkiej dziaalnoci ludzkiej potrzebna jest pewna baza energomaterialn i dziaalno ta jest tym bardziej skuteczna, im lepsz baz materialn dysponuje. Zatem rozwj gospodarczy i zwizany z nim rozwj norm ekonomicznych stwarza baz do rozwoju wszelkich rodzajw norm spoecznych. Postp gospodarczy stwarza zapotrzebowanie na badania naukowe, przyspieszajc dziki temu rozwj norm poznawczych. Poza tym wytwarzanie nowych narzdzi pracy dla naukowcw, ktre staje si moliwe w miar rozwoju gospodarki, sprzyja doskonaleniu metod naukowych i rozszerzaniu zakresu bada naukowych. Dziki rozwojowi gospodarki i sprzonemu z nim rozwojowi norm ekonomicznych staje si moliwe wytwarzanie nowych rodkw masowego przekazu informacji, co z kolei przyczynia si do upowszechnienia informacji i wiedzy oraz rwnoczenie zwiksza prawdopodobiestwo zdobywania nowych informacji o okrelonej wartoci spoecznej. Analogicznie te rozwj ekonomiczny sprzyja wytwarzaniu nowych narzdzi pracy artystw, przyczyniajc si w ten sposb do rozwoju norm estetycznych, a rwnoczenie stwarzajc moliwoci masowej reprodukcji dzie sztuki wpywa w sposb decydujcy na ich rozpowszechnianie. Wreszcie rozwj ekonomiczny umoliwia tworzenie nowej techniki sucej do celw leczniczych, a poprzez doskonalenie metod masowej i produkcji upowszechnia je. Podnoszenie za oglnego dobrobytu materialnego ludnoci umoliwia popraw warunkw higienicznych i podnoszenie stanu zdrowotnoci. A zatem rozwj ekonomiczny wpywa rwnie na rozwj norm witalnych. W Trzeba zaznaczy, e spoeczestwa o niskim poziomie ekonomicznym te oczywicie wytwarzaj zespoy norm etycznych, ideologicznych, estetycznych czy witalnych. Jednak bez cigego wzrostu ekonomicznego spoeczestwa normy ulegaj zastygniciu. Spoeczestwa pozbawione dynamiki ekonomicznej cechuje ostry konserwatyzm. Wpyw rozwoju ekonomicznego na rozwj wszystkich dziedzin ycia, spoecznego jest wspczesnemu czowiekowi dobrze znany i nie ma potrzeby mnoenia przykadw z tej dziedziny. Mniej natomiast znane s zalenoci odwrotne - wpyw rozwoju innych rodzajw norm spoecznych i zwizanej z nimi dziaalnoci spoecznej na rozwj norm ekonomicznych; tymczasem zwizek ten ma charakter sprzenia zwrotnego. Np. rozwj norm l poznawczych czy si m. in. z nowymi wynalazkami, od ktrych z kolei w sposb decydujcy zaley postp techniczny i rozwj ekonomiczny. Poza tym system masowej informacji i owiaty jest rwnie nieodzownym warunkiem postpu technicznego i rozwoju gospodarczego. W ogle rozwj narzdzi pracy, metod produkcji czy te sposobw jej organizacji zaley od stanu norm poznawczych. O wpywie norm konstytutywnych na rozwj ekonomiczny i ich zwizkach z normami ekonomicznymi wspominalimy ju wyej. Wspomnijmy jednak jeszcze o kilku szczeglnie wanych aspektach tego problemu. Etyka danego spoeczestwa oraz zwizane z ni systemy ideologiczne czy normy prawne wywieraj bardzo istotny wpyw zarwno na kierunek dziaalnoci ekonomicznej, jak i na jej organizacji. Od nich te w duej mierze zaley efektywno dziaa spoecznych. Np. spoeczestwo, w ktrym brak odpowiednio rozwinitych norm etycznych ideologicznych, jest bardzo nieefektywne w dziaaniu, gdy nakonienie takiego spoeczestwa do dziaania wymaga wielkich potencjaw energetycznych w postaci olbrzymiego aparatu kontroli i przymusu, ktrego utrzymanie wymaga ogromnych nakadw. Ukady norm prawnych, etycznych i ideologicznych w zalenoci od tego, czy s, czy te nie s dostosowane do potrzeb rozwoju ekonomicznego danego spoeczestwa, mog w sposb bardzo istotny sprzyja lub hamowa ten rozwj. Natomiast rozwj norm estetycznych moe przyspiesza postp w okrelonych dziedzinach gospodarki i w zwizanych z nimi normach ekonomicznych, a brak odpowiednio rozwinitych w spoeczestwie norm estetycznych moe stanowi hamulec dziaalnoci gospodarczej, np. w handlu midzynarodowym, ktry odrzuca produkt niezgodny z obowizujc norm estetyczn. Ponadto sztuka, o ile jest przez spoeczestwo odpowiednio rozumiana i przyswajana, przyczynia si do wytwarzania u ludzi nastrojw pozytywnych ze spoecznego punktu widzenia, a rwnoczenie dostarczajc ludziom szczeglnego typu przey, moe ksztatowa takie postawy i stwarza takie motywacje, ktre wyzwalaj ich oglna energi, co z kolei wpywa na rozwj ekonomiczny. Jeeli natomiast sztuka dziaa bdzie dezorganizujce na psychik ludzka (bdzie wprowadza entropi do ukadu rejestratw zwizanych z ukadem norm spoecznych), wwczas porednio moe wpywa rwnie na dezorganizacj ycia ekonomicznego. Na koniec wreszcie warto te wspomnie o wpywie norm witalnych na rozwj ekonomiczny. Wiadomo, e zy stan zdrowia spoeczestwa moe bardzo atwo sta si hamulcem rozwoju ekonomicznego, a dobry stan zdrowia sprzyja postpowi ekonomicznemu. Jak wic widzimy, zarwno pod wzgldem energetycznym, jak i pod wzgldem informacyjnym normy ekonomiczne sprzone s z innymi rodzajami norm spoecznych, a zwaszcza z normami i konstytutywnymi i normami poznawczymi, przy czym s to sprzenia zwrotne, gdy rozwj innych rodzajw norm zaleny jest od rozwoju norm ekonomicznych, ale te rwnoczenie rozwj norm ekonomicznych zaley od rozwoju innych rodzajw norm i zwizanych z nimi rodzajw dziaalnoci spoecznej.

16

6 NORMY WITALNE
Normy witalne, zwane te normami zdrowotnymi, okrelaj, co dla ludzi jest zdrowe, a co niezdrowe z punktu widzenia fizjologicznego funkcjonowania ich organizmu oraz okrelaj metody utrzymywania zdrowia ludzkiego w naleytym stanie. Mona w zwizku z tym powiedzie, e normy witalne zajmuj si jakoci zasadniczego tworzywa, z ktrego zbudowane jest spoeczestwo - ludzi W naszym modelu moemy normy witalne rozpatrywa jako zalenoci midzy bodcami w postaci Chodzi tu oczywicie o rozwj etyki, czyli o jej zmiany progresywne, a nie o sam poziom etyki. Poziom etyki moe w spoeczestwie wynika z jego historii i utrzymywa si w stanie nie zmienionym mimo naley.
16

komunikatw o zagroeniu zdrowia a odpowiednimi dziaaniami chronicymi zdrowie. W normach witalnych, podobnie jak w ekonomicznych, dominuj poczenia (skojarzenia) midzy rejestratorami a estymatorami i cz si one bardziej z dziaaniem ni z goszeniem pogldw. Normy witalne powstaj dziki deniom udzi do utrzymania swego zdrowia w jak najlepszym stanie przez jak najduszy okres czasu oraz deniom do maksymalnego przeduenia ycia. Mamy tu wic do czynienia ze zdecydowan dominacj motywacji o charakterze energetycznym. Warto podkreli, e normy witalne, podobnie jak inne rodzaje norm spoecznych, powstaj w wyniku spoecznych procesw normotwrczych. S one cile sprzone przede wszystkim z normami poznawczymi, od ktrych zaley wiedza o procesie funkcjonowania organizmu ludzkiego i rozwj metod leczenia, oraz z normami ekonomicznymi, ktre warunkuj rozwj bazy energomaterialnej dziaa spoecznych w zakresie poprawy zdrowotnoci. Rwnie i normy konstytutywne wywieraj istotny wpyw na rozwj norm witalnych. Szczeglne znaczenie ma tu odpowiednie ustawodawstwo, dotyczce spraw zdrowia ludnoci, oraz poziom etyki, zwaszcza etyki lekarskiej oraz etyki seksualnej. Wadliwe ustawodawstwo czy niedorozwj etyczny spoeczestwa moe bardzo szybko spaczy lub nawet zahamowa rozwj norm witalnych. Moemy take stwierdzi, e rozwj norm witalnych wywiera bardzo istotny wpyw na wszystkie dziedziny ycia spoeczestwa, a wic i na wszystkie rodzaje norm spoecznych. Upowszechnienie si w spoeczestwie okrelonych norm witalnych prowadzi moe do istotnych zmian w ukadzie norm konstytutywnych, poznawczych, estetycznych czy ekonomicznych. Przykadem moe by stosunek spoeczestwa do zagadnienia liczebnoci rodziny. W wypadku upowszechnienia si w spoeczestwie modelu rodziny maodzietnej lub bezdzietnej nastpuje zahamowanie procesw reprodukcji ludnoci. Gdyby np. do roku 1975 upowszechni si w Polsce w skali, spoecznej model rodziny jednodzietnej i utrzymywaby si bez zmian do roku 2040, wwczas w roku 2040 ludno Polski liczyaby okoo 18 min, z czego roczniki 17 emerytalne - ponad 60 lat - stanowiyby ok. 45/o, a roczniki do 17 lat, tylko 9%. Taka zmiana w strukturze wieku i liczebnoci ludnoci musiaaby wywrze daleko idcy wpyw na rozwj norm spoecznych. Poniewa wiadomo, e emeryci odznaczaj si najczciej niechci do wszelkich zmian i sab zdolnoci adaptacyjn, mona przewidywa, e spoeczestwo o tak znacznym procencie emerytw byoby spoeczestwem bardzo konserwatywnym, trudno przystosowujcym si do zmiennych warunkw ycia, niezdolnym do rozwoju, do tworzenia nowych norm. Upowszechnianie si modelu rodziny maodzietnej lub bezdzietnej z reguy idzie w parze ze wzrostem egoizmu i nastrojw konsumpcyjnych, co z kolei musi wywiera wpyw na rozwj norm ekonomicznych, prawnych, a nawet etycznych. Wreszcie upowszechnienie si w spoeczestwie pogldu, e przerywanie ciy stanowi waciwie nieszkodliwy zabieg i moe stanowi skuteczny rodek regulacji urodze, czy si te z reguy z odpowiednimi zmianami w dziedzinie norm prawnych i etycznych. Jeeli chodzi o wpyw norm witalnych na rozwj norm. estetycznych, to mona tu przytoczy przykady grup spoecznych, wrd ktrych zaobserwowa mona wyranie objawy zaniku norm witalnych (alkoholizm, narkomania, samobjstwa), w grupach takich z reguy mona te obserwowa wyrany zanik norm estetycznych przejawiajcy si przede wszystkim w dziedzinie higieny Normy witalne decyduj o dziaaniu rnych instytucji ochrony zdrowia. Ich funkcjonowanie oglnie rzecz biorc, polega na tym, e jedni ludzie ustalaj okrelone metody leczenia czy zapobiegania chorobom (wzmacniania zdrowia ludzi), inni ludzie stosuj je w praktyce, a og spoeczestwa si im poddaje. Ustalaniem metod leczenia i zapobiegania chorobom zajmuj si przede wszystkim instytucje naukowe uprawiajce nauki medyczne, natomiast leczeniem - lekarze) praktycy i personel suby zdrowia. W zorganizowanym spoeczestwie udzia instytucji ochrony zdrowia w tworzeniu norm witalnych jest decydujcy. Oczywicie, w spoeczestwach poddanych procesom przystosowania wstecznego instytucje ochrony zdrowia dziaaj mao skutecznie, przy czym dziaalno ich coraz bardziej si formalizuje i biurokratyzuje. Lekarze zaczynaj wwczas przywizywa coraz wiksz wag do wszelkiego rodzaju dokumentw i formalnych wynikw bada, a coraz mniej dostrzegaj ywego czowieka; mao ich obchodzi rwnie rzeczywisty wynik stosowanych przez nich zabiegw. W takich sytuacjach spoeczestwo traci zaufanie do oficjalnych instytucji ochrony zdrowia i wwczas zaczynaj funkcjonowa rne instytucje nieoficjalne, np. znachorzy. Procesom tego rodzaju zorganizowane spoeczestwo musi zdecydowanie przeciwdziaa, gdy j prawidowy rozwj norm witalnych i zwizanych z nimi instytucji spoecznych ma zasadnicze znaczenie dla caego rozwoju spoeczestwa.

7 NORMOTYP CYWILIZACYJNY - KULTURA SPOECZNA

Midzy poszczeglnymi grupami norm spoecznych istnieje cisa wspzaleno, przy czym wane jest nie tylko to, e rozwj jednej grupy norm zaley od rozwoju innej grupy norm, ale rwnie fakt, e bodce zwizane z jedn grup norm mog powodowa dziaania spoeczne objte zakresem innej grupy norm. Np. pod wpywem nakazw ideologicznych ludzie mog podejmowa dziaania o charakterze naukowym, ekonomicznym, zdrowotnym czy te artystycznym. Istnieje te szereg norm spoecznych, ktre nale rwnoczenie do dwu, a nawet wicej grup norm wymienionych powyej. Przykadem mog by normy, na ktrych oparta jest instytucja wasnoci rodkw produkcji; nale one rwnoczenie do norm konstytutywnych i ekonomicznych. Podobnie normy z zakresu nauk medycznych nale rwnoczenie do grupy norm poznawczych i witalnych. Ukady norm spoecznych w poszczeglnych grupach i cao norm w spoeczestwie powinny by tak uksztatowane i tak ze sob zharmonizowane, aby zapewniay spoeczestwu moliwo zachowania stanu rwnowagi funkcjonalnej i rozwoju wasnej struktury w okrelonych warunkach zewntrznych i wewntrznych oraz moliwo osigania zamierzonych celw. Jeeli wic zmieniaj si warunki, w ktrych dziaa spoeczestwo, musza te ulec zmianie odpowiednie normy spoeczne. Zmiana jednych norm spoecznych pociga te z reguy konieczno zmiany innych norm. Na przykad zmiana stanu naszego poznania rzeczywistoci bardzo czsto pociga za sob nie tylko zmian norm poznawczych, ale rwnie norm
17

K. Dzienio, Modele prognoz demograficznych dla Polski do 2040 roku, Polska 2000 1971, nr 3, s. 51 145.

ekonomicznych czy zdrowotnych, co z kolei moe pocign za sob zmian norm prawnych. Poznanie nowych praw fizyki moe sta si podstawa wynalezienia nowych narzdzi pracy, a to z kolei moe spowodowa zmian norm ekonomicznych, ktra prdzej czy pniej wpynie rwnie na zmian innych norm spoecznych, przede wszystkim norm prawnych. Ukad norm spoecznych okrelajcych zachowanie ludzi w danym spoeczestwie we wszystkich dziedzinach jego ycia zbiorowego, czyli struktur spoeczestwa jako ukadu zorganizowanego, nazywamy w cybernetyce spoecznej n o r m o t y p e m c y w i l i z a c y j n y m spoeczestwa albo k u l t u r a s p o e c z n , czy te krtko k u l t u r . System sterowania w poszczeglnych spoeczestwach zaleny jest od normotypu cywilizacyjnego tych spoeczestw. Rodzaj bodcw, ktre s stosowane w procesach sterowniczych, zaley przede wszystkim od tego, jakie normy odgrywaj w danym spoeczestwie rol przewodni. Przedstawiony powyej podzia norm spoecznych jest bardzo uyteczny przy badaniu procesw sterowniczych w spoeczestwie. Okazuje si bowiem, e w przypadku dziaa spoecznych zwizanych z normami poznawczymi i konstytutywnymi (ideologicznymi, etycznymi i prawnymi, jeli opieraj si one na przekonaniu o ich susznoci, a nie tylko na grobie represji) mamy do czynienia z przewag motywacji o charakterze informacyjnym; w przypadku dziaa spoecznych zwizanych z normami ekonomicznymi i witalnymi mamy do czynienia z przewag motywacji o charakterze energetycznym (represja, zapata); natomiast normy estetyczne zajmuj pozycj poredni. Trzeba przy tym zaznaczy, e w normach poznawczych udzia motywacji informacyjnych jest najwikszy, natomiast w normach witalnych najwikszy jest udzia motywacji energetycznych. Mona to rwnie wyrazi w inny sposb - komunikaty zwizane z normami poznawczymi maj najwiksz si przekonywania, dlatego te reguy nie wymagaj dodatkowych wzmocnie bodcami o charakterze energetycznym - np. nie trzeba na og nikogo zmusza, aby uzna, e 2+2=4. W wypadku norm etycznych i ideologicznych czysto informacyjna zdolno przekonywania jest ju mniejsza ni w wypadku norm poznawczych - wiadomo np. , e nieraz bardzo trudno jest przekona ludzi do okrelonej ideologii albo do postpowania zgodnego z normami etycznymi, zwaszcza gdy postpowanie takie nie jest zgodne z ich interesem. Jeli idzie o normy prawne, sia przekonywania informacyjnego jest jeszcze mniejsza, musi te by wzmacniana bodcami o charakterze energetycznym. Jeszcze sabsze jest informacyjne oddziaywanie norm estetycznych - np. okrelone dziea sztuki jednym mog si podoba, a innym nie; ponadto przy normach estetycznych wchodz te niekiedy w gr motywacje seksualne (o czym wspominalimy powyej), ktre maj ju wyranie charakter energetyczny. W wypadku norm ekonomicznych przekonywanie ludzi o tym, e w wyniku okrelonego postpowania osign oni korzyci ekonomiczne, na dusz met daje trwale rezultaty z reguy tylko wtedy, gdy potwierdz to realne efekty energomaterialne. Analogiczne zjawisko wystpuje z jeszcze wikszym nateniem w wypadku norm witalnych, przy czym dziaa tu jeszcze bardzo silnie l dodatkowy czynnik - osobniki ulegajce szkodliwym normom witalnym mog atwo ulec zagadzie. Rol motywacji informacyjnych i energetycznych wida te wyranie, gdy obserwujemy prac ludzi w rnych dziedzinach - wiadomo, e prawdziwi naukowcy pracuj nad interesujcymi ich problemami niezalenie od zapaty i niezalenie od innych korzyci osobistych; przykadem moe tu by Albert Einstein, ktry opracowa sw teori wzgldnoci w okresie, kiedy nie by zawodowym pracownikiem naukowym i nie mg liczy na zwizane z tym korzyci materialne. Podobnie te ideowcy, ktrzy pracuj z pobudek ideologicznych lub etycznych, potrafi zdobywa si na wielki wysiek czy powicenie nie tylko nie oczekujc za to zapaty czy jakichkolwiek innych korzyci materialnych, ale nawet wbrew rnym bodcom energetycznym, za ktrych pomoc przeciwnicy staraj si nieraz nakoni ich do zaniechania odpowiednich dziaa. Natomiast w wypadku dziaa ekonomicznych trudno sobie na przykad wyobrazi, aby robotnicy przez duszy okres czasu pracowali bez odpowiedniej zapaty; albo te urzdnicy w przedsibiorstwie pracowali bez nadziei awansu i zwizanych z nim korzyci materialnych. Analogicznie te w wypadku dziaa majcych na celu popraw zdrowia trudno sobie wyobrazi, aby ludzie przez duszy czas podejmowali w skali spoecznej rne czynnoci, co do ktrych nie bd mieli adnych podstaw oczekiwa, e rzeczywicie polepsz ich stan zdrowia. Jak ju wspomnielimy wyej, motywacje o charakterze informacyjnym s bardziej wydajne pod wzgldem energetycznym - do spowodowania zwizanych z nimi dziaa spoecznych potrzebne s mniejsze nakady energetyczne ni w wypadku wywoywania dziaa spoecznych zwizanych z motywacjami energetycznymi. Rozwj motywacji informacyjnych, zwizanych przede wszystkim z dziaaniem norm poznawczych, ideologicznych i etycznych, warunkuje zdolno czonkw spoeczestwa do samosterowania si w interesie spoecznym. Dlatego np. do utrzymania organizacji spoecznej w wypadku niedorozwoju tych motywacji konieczne jest posiadanie silnego potencjau przymusu (fizycznego lub ekonomicznego), ktrego skuteczno oparta jest t na motywacjach energetycznych. W ustroju niewolniczym istnienie przymusu fizycznego (motywacje energetyczne zwizane z normami witalny-, mi) byo niezbdne, by nakoni niewolnikw do '' pracy. W miar postpu spoecznego przymus fizyczny zastpowany jest czciowo przez przymus ekonomiczny, a nastpnie nadziej zysku i zapewnienia dobrobytu sobie i swojej rodzinie (motywacje zwizane z normami ekonomicznymi); poza tym zaczynaj gra coraz wiksz rol motywacje informacyjne zwizane z normami poznawczymi, etycznymi i ideologicznymi oraz normami prawnymi opartymi nie tylko na grobie przymusu, lecz rwnie na poczuciu prawnym. Postp spoeczny zwizany jest z rozwojem motywacji informacyjnych. Wrd norm spoecznych wchodzcych w skad normotypu cywilizacyjnego moemy wyrni normy wrodzone (programowane genetycznie) oraz normy nabyte w procesie przystosowania spoecznego osobnikw. W normach wrodzonych dominuj pewne podstawowe normy witalne i w ogle normy zwizane z motywacjami energetycznymi. Normy wrodzone mona traktowa jako stae w cigu ycia danych osobnikw; w przekroju spoecznym mog one ulec zmianie bd w drodze selekcji zwizanej z doborem naturalnym, bd w drodze mutacji. Natomiast normy nabyte w procesie przystosowania spoecznego s mniej trwae; jeeli nie bd one odtwarzane w procesie wychowania, wwczas mog zanikn ju w nastpnym pokoleniu, a ponadto, jeeli nie bd wzmacniane, ulec mog samoczynnej derejestracji u poszczeglnych osobnikw. Dlatego te normy spoeczne nabyte w trakcie procesu przystosowania spoecznego wymagaj, jeeli chcemy je rozwija czy utrzyma na staym poziomie, staego wzmacniania przez odpowiednie dziaanie organizacji spoecznej; moemy je te traktowa jako zmienne w czasie. Derejestracj norm nabytych w trakcie przystosowania spoecznego moemy obserwowa podczas wszelkich kryzysw

spoecznych, kiedy to ustaje lub sabnie dziaanie organizacji spoecznej. Jeeli normy wrodzone oznaczymy przez Nrs , a normy nabyte przez Nrs, wwczas normy funkcjonujce w chwili t w danym spoeczestwie bd nastpujc sum: 3/

N rs (t ) = N rs + N rs (t )
0 1

Jak wida, normy nabyte nakadaj si niejako (dodaj) na normy wrodzone, przy czym normy wrodzone s genetycznie starsze i wykazuj o wiele wiksz trwao ni normy nabyte, dlatego te traktujemy je jako stae w czasie, natomiast norii my nabyte traktujemy jako funkcje czasu. Wrd norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi dominuj normy nabyte i w zwizku z tym, jeeli nie bd one wzmacniane przez odpowiednie oddziaywanie organizacji spoecznej, mog ulec derejestracji. Derejestracja norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi pociga za sob automatycznie dominacj norm zwizanych l z motywacjami energetycznymi, jako zwizanych l silniej z normami wrodzonymi, ktre w cigu ycia osobniczego nie podlegaj derejestracji. Mona to atwo odczyta z przytoczonego wyej wzoru, gdy:

N rs (t ) = 0
wwczas

N rs (t ) = N rs
o

Dlatego te w sytuacjach, gdy normy spoeczno zwizane z motywacjami informacyjnymi zostaj w jakim spoeczestwie osabione - np. wskutek osabienia ideologii i etyki oraz zaniku poczucia prawnego - i ludzie zatrac spoeczne zdolnoci autosterownicze, a dziaanie za pomoc bodcw o charakterze informacyjnym stanie si mao efektywne, wwczas dla utrzymania organizacji spoecznej powstaje konieczno zastosowania silnych bodcw o charakterze energetycznym - np. ostry przymus prawny, a nawet terror oparty na grobie represji fizycznych czy te przymus ekonomiczny.

Rys 7 Udzia motywacji informacyjnych i energetycznych w ramach poszczeglnych rodzajw norm spoecznych W kadym razie midzy normami funkcjonujcymi w danym spoeczestwie a bodcami, za ktrych porednictwem otoczenie oddziauje na czonkw spoeczestwa albo te steruje nimi wadza, istnieje sprzenie zwrotne. Trzeba te zawsze pamita, e normotypy cywilizacyjne poszczeglnych spoeczestw powstaway w wyniku procesw przystosowania danego spoeczestwa do warunkw, w ktrych yo. Procesy te trway z reguy dugie wieki, prowadziy do nagromadzenia dowiadcze szeregu pokole i zmiany w nich wymagaj te odpowiednio dugiego czasu. Normy nabyte w cigu ycia indywidualnego poszczeglnych osobnikw zakodowane s w ich psychice i stosunkowo najatwiej mog ulec derejestracji; normy wytworzone przez histori danego spoeczestwa zakodowane s w odpowiednich instytucjach spoecznych i zmieni je o wiele trudniej; natomiast normy wytworzone przez histori caego gatunku, ktre zakodowane s w genach, jest zmieni najtrudniej. Przy wprowadzeniu wszelkich zmian w normotypie cywilizacyjnym trzeba zawsze uwaa, aby nie naruszy rwnowagi funkcjonalnej spoeczestwa. W zwizku z tym trzeba zmienia najczciej cale ukady norm. Poza tym naley sobie, zwaszcza zdawa spraw, z jakim rodzajem normy ma si do czynienia, czyli, jakie s granice czasowe zmian moliwych w danej normie. W przeciwnym, bowiem razie mona atwo doprowadzi do osabienia norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi i jako efekt uzyska dominacj motywacji energetycznych albo te osabi wpyw oficjalnych instytucji spoecznych i spowodowa rozwj instytucji nieoficjalnych. Na zakoczenie trzeba jeszcze wyjani jeden problem. Ot, jak wiadomo, spoeczestwo, aby mogo skutecznie oddziaywa na swoje otoczenie, musi nie tylko by odpowiednio zorganizowane, ale musi mie rwnie odpowiednie narzdzia pracy, za ktrych pomoc bdzie mogo wywoywa odpowiednie zmiany w otoczeniu. Z punktu widzenia dziaa spoecznych istotne znaczenie ma wic nie tylko normotyp cywilizacyjny, ale i materialne wytwory pracy spoecznej. Midzy rozwojem normotypu cywilizacyjnego danego spoeczestwa, rozwojem jego organizacji, rozwojem narzdzi pracy, ktrymi si ono posuguje, i rozwojem wytworw pracy spoecznej (czyli rezultatw dziaa spoecznych) zachodzi

stosunek sprzenia zwrotnego. Wspominalimy ju o wpywie, jaki wywiera rozwj rnych rodzajw norm spoecznych zarwno na stan organizacji spoeczestwa, jak te na rezultaty pracy spoecznej. Trzeba jednak pamita, e rozwj narzdzi pracy i w ogle rezultaty pracy spoecznej 18 wywieraj rwnie wpyw na rozwj norm spoecznych i organizacji spoeczestwa. Wiadomo, e wyprodukowanie nowych narzdzi pracy powoduje czsto konieczno zmiany rnych form spoecznych, a przede wszystkim norm konstytutywnych. Rwnoczenie jednak wytwarzanie nowych narzdzi pracy stymuluje proces poszukiwania rnych dalszych udoskonale w tej dziedzinie i najczciej takie poszukiwania uatwia, przyspieszajc rozwj norm poznawczych. Wynalezienie nowych rodkw masowego przekazu informacji przyspiesza caoksztat procesw normotwrczych. A z kolei pozbawienie spoeczestwa pewnych narzdzi pracy lub moliwoci korzystania z pewnych rodkw masowego przekazu informacji, moe w istotny sposb zahamowa procesy normotwrcze w danym spoeczestwie, W zwizku z tym stan wytworw materialnych, ktre s rezultatem pracy danego spoeczestwa, moemy uwaa za bardzo istotny miernik poziomu rozwoju caoksztatu organizacji danego spoeczestwa. Na podstawie badania wytworw materialnych; poszczeglnych spoeczestw archeologowie potrafi wyprowadza daleko idce wnioski, dotyczce stanu organizacji danego spoeczestwa, a nawet; szczegowe wnioski dotyczce rnych norm spoecznych. Np. na podstawie badania narzdzi pracy wyprowadza si wnioski dotyczce rozwoju ekonomicznego poszczeglnych spoeczestw, natomiast badanie rnych obiektw kultu religijnego pozwala na wyprowadzenie wnioskw dotyczcych stanu norm ideologii religijnej. W ekonomii natomiast uywa si rnych wskanikw produkcyjnych jako miernikw rozwoju spoeczestwa. Moe przy tym wchodzi w gr zarwno mierzenie stanu narzdzi pracy danego spoeczestwa za pomoc wskanikw odpowiednich mocy produkcyjnych, jak te badanie stanu dziaalnoci gospodarczej za pomoc odpowiednich wskanikw produkcji w danym okresie. Do okrelenia caoksztatu norm spoecznych, ktre funkcjonuj w danym spoeczestwie, oraz odpowiednich wytworw materialnych tego spoeczestwa wprowadza si pojcie cywilizacji. Przez c y w i l i z a c j - jak wspomnielimy we wstpie - rozumiemy normotyp cywilizacyjny funkcjonujcy w danym spoeczestwie (kultur) oraz wytwory materialne tego spoeczestwa. Wprowadzone tu pojcie cywilizacji jest zgodne z pojciem cywilizacji uywanym najczciej w tradycyjnych naukach spoecznych.

IV ANALIZA SYSTEMW STEROWANIA SPOECZNEGO W NIEKTRYCH KULTURACH i HISTORYCZNYCH

1 OGLNA KLASYFIKACJA SYSTEMW STEROWANIA SPOECZNEGO
Niniejszy rozdzia powicimy analizie systemw sterowania spoecznego w niektrych historycznych kulturach. Zanim jednak przystpimy do szczegowej analizy, warto zaproponowa ogl-i na klasyfikacj tych systemw. Wprowadmy dwa nastpujce kryteria klasyfikacyjne: 1 kryterium dynamiki procesw sterowniczych, 2 kryterium rodzaju bodcw dominujcych w danym systemie sterowania spoecznego. 1) Z punktu widzenia dynamiki systemu sterowania spoecznego moemy wyrni dwa nastpujce typy: a stacjonarny system sterowania spoecznego, ktrego celem jest zachowanie istniejcego stanu ukadu, jakim jest spoeczestwo; b dynamiczny system sterowania spoecznego, ktrego celem jest dokonanie zmian w stanie ukadu, jakim jest spoeczestwo. 2) Z punktu widzenia bodcw dominujcych w danym systemie sterowania spoecznego wyrnimy: a system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze energetycznym; b system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze informacyjnym. Jeeli zastosujemy obydwa powysze kryteria klasyfikacyjne, otrzymamy cztery zasadnicze typy systemw sterowania spoecznego: 1 stacjonarny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze energetycznym; 2 stacjonarny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze informacyjnym; 3 dynamiczny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze energetycznym; 4 dynamiczny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze informacyjnym. Dynamiczne systemy sterowania spoecznego mona by jeszcze podzieli na systemy, ktrych celem jest rozbudowa ukadu sterowanego, oraz systemy, ktrych celem jest regresja ukadu sterowanego. Jednake ten drugi system sterowania nastawiony na regres je - wystpuje w sytuacjach patologicznych, gdy spoeczestwo poddane jest procesom przystosowania wstecznego, i w zwizku z tym nie zaliczamy go do normalnych systemw sterowania spoecznego. Badanie lego typu systemu sterowania spoecznego wchodzi bd w zakres patologii spoecznej, bd w zakres teorii walki - gdy niszczenie danego spoeczestwa jest celem procesw sterowniczych. W tym rozdziale nie bdziemy dokadniej analizowa dynamicznego systemu sterowania spoecznego nastawionego na regresj, ograniczajc si do analizy systemw stacjonarnych oraz systemw dynamicznych nastawionych na rozbudow ukadu, ktre mona uwaa za normalne systemy sterowania spoecznego. Stacjonarny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze energetycznym wystpuje w dwch zasadniczych typach spoeczestw: a) w spoeczestwach pierwotnych, w ktrych nie rozwiny si jeszcze motywacje informacyjne w takim stopniu, aby mogy zdominowa motywacje energetyczne, przy tym warunki ekonomiczne f nie pozwalaj na rozbudow ukadu opart na motywacjach energetycznych zwizanych z normami ekonomicznymi (zbyt maa produkcja), a stan organizacji spoecznej lub warunki zewntrzne nie pozwalaj na rozbudow ukadu w drodze ekspansji militarnej; b) w spoeczestwach wysoko rozwinitych, w ktrych wskutek osabienia lub niedorozwoju motywacji informacyjnych powstaje konieczno oparcia systemu sterowania spoecznego na motywacjach energetycznych, a rwnoczenie wskutek zahamowania procesu produkcji informacji o okrelonej wartoci sterowniczej i wykonawczej (lub z innych przyczyn) zahamowany zostaje rozwj gospodarczy, a warunki geopolityczne nie pozwalaj na rozbudow ukadu na drodze ekspansji militarnej. Przykadem moe tu by system bizantyski, ktry dokadniej zanalizujemy w jednym z nastpnych rozdziaw. Stacjonarny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze informacyjnym wystpuje w spoeczestwach, w ktrych motywacje informacyjne s odpowiednio rozwinite, ale brak warunkw do rozwoju - czy to w formie wzrostu liczebnoci, ekspansji polityczno-militarnej, czy te w formie rozwoju ekonomicznego. System taki opiera si najczciej na spetryfikowanych ukadach norm ideologicznych, etycznych bd poznawczych, co wie si z produkowaniem informacji o maej wartoci sterowniczej i wykonawczej (produkcja informacji o wikszej wartoci dynamizowaaby rozwj spoeczestwa). 1 Przykadem tego rodzaju systemu opartego na normach ideologicznych mog by staroytne kultury sakralne , natomiast 2 systemu opartego na) normach etycznych - kultura chiska w epoce] mandaryskiej albo japoska w epoce panowania 3 siogunw Tokugawa. Dynamiczny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze energetycznym wystpuje w spoeczestwach nastawionych na podboje militarne albo te w spoeczestwach nastawionych na rozwj ekonomiczny, w ktrych dominuj motywacje energetyczne. Przykadem pierwszego z nich moe by system sterowania spoecznego w imperium mongolskim (ktrego analizie powicimy jeden z nastpnych rozdziaw), przykadem drugiego - spoeczestwa europejskie w okresie wczesnego kapitalizmu. Dynamiczny system sterowania spoecznego z przewag bodcw o charakterze informacyjnym wystpuje w spoeczestwach o cywilizacji informacyjno-dynamicznej, w ktrych rozwinite s motywacje informacyjne w zakresie norm
1

Por. W. Szczepaski, Najstarsze cywilizacje Wschodu klasycznego, Lww 1922. Por. Ku-Hung-Ming, Duch narodu chiskiego, Krakw 1928. Por. Inzado Nitobe, Bushido, dusza Japonii, Warszawa 1904.

2 3

poznawczych lub konstytutywnych. Przykadem tego rodzaju systemu sterowania spoecznego opartego przede wszystkim na normach poznawczych moe by system staroytnej Grecji, natomiast opartego przede wszystkim na normach etycznych - system republikaski w Rzymie. Z punktu widzenia zastosowa przedstawionej powyej klasyfikacji systemw sterowania spoecznego do analizy konkretnych historycznych przykadw zasadnicze znaczenie ma umiejtno stwierdzenia, czy dany system jest dynamiczny, te stacjonarny i jaki rodzaj bodcw w nim dominuje. Do stwierdzenia dynamizmu systemu sterowaa spoecznego trzeba dysponowa danymi dotyczcymi rozwoju ludnoci, rozwoju terytorium zajmowanego przez dane spoeczestwo, rozwoju gospodarki i nauki, gdy rozbudowa ukadu moe si dokonywa w trzech sferach: energetycznej materiaowej informacji. Rozbudowa w sferze materiau moe si dokonywa dziki przyrostowi naturalnemu, migracjom albo te dziki podbojom i wchanianiu elementu ludnociowego z innych ukadw. Natomiast rozbudowa w sferze energetycznej dokonywa si bdzie dziki rozwojowi gospodarki. Rozbudowa w sferze informacji polega na rozwoju procesw produkcji informacji o okrelonej wartoci. Z reguy rozbudowa ukadu we wszystkich trzech wymienionych wyej sferach jest ze sob sprzona - wzrost liczby ludnoci stymuluje rozwj gospodarczy i rozwj produkcji informacji, a z kolei rozwj gospodarczy i rozwj produkcji informacji stymuluj rozwj ludnociowy. Jeeli wic nie dysponujemy danymi o rozwoju ludnoci, gospodarczym i rozwoju produkcji informacji, wwczas w pewnych przypadkach moemy zadowoli si znajomoci tylko niektrych z nich - np. znajomoci danych dotyczcych rozwoju ludnoci, na ktrej podstawie wnioskowa bdziemy o dynamizmie ukadu, zakadajc istnienie sprzenia zwrotnego midzy rozwojem ludnoci a rozwojem gospodarki. Chcc stwierdzi, jaki rodzaj bodcw dominuje w danym systemie sterowania spoecznego, najlepiej jest bada stosunek norm prawnych do norm etycznych. Zarwno prawo, jak etyka nale Do norm konstytutywnych i dotycz metod realizacji spoecznych celw okrelonych przez normy ideologiczne, a rni si midzy sob wanie udziaem motywacji energetycznych i informacyjnych. Jeeli w danym spoeczestwie wystpuje przewaga prawa nad etyk, wwczas moemy wnioskowa o dominacji bodcw o charakterze energetycznym w systemie sterowania tego spoeczestwa, natomiast jeeli wystpuje przewaga etyki nad prawem, wwczas wnioskowa mona o przewadze bodcw o charakterze informacyjnym. Inny sposb stwierdzenia, jaki rodzaj bodcw dominuje w danym systemie, polega na ustalaniu, kto spenia rol homeostatu w danym ukadzie. Jeeli rol homeostatu spenia biurokracja, ktrej sfer dziaania s przede wszystkim normy prawne, wwczas moemy wnioskowa o dominacji bodcw o charakterze energetycznym; analogiczny wniosek mona wyprowadzi wwczas, gdy stwierdzimy, e funkcje homeostatu spenia armia albo kapita. Jeeli natomiast rol homeostatu w danym ukadzie speniaj naukowcy lub organizacje spoeczne, ktrych sfer dziaania s normy ideologiczne i etyczne (np. organizacje kocielne lub polityczne), wwczas moemy wnioskowa o dominacji w systemie sterowania bodcw o charakterze informacyjnym. Mona te bada charakter celw dziaa spoecznych - np. jeeli spoeczestwo stawia sobie za cel dokonywanie podbojw, wwczas wnioskowa mona o przewadze motywacji energetycznych (a wic i bodcw o charakterze energetycznym); natomiast realizacja sprawiedliwoci spoecznej, stawiana za cel dziaa spoecznych, wiadczy o motywacjach informacyjnych, a wic pozwala wnioskowa z duym prawdopodobiestwem o dominacji w systemie sterowania bodcw majcych charakter informacyjny. Podstaw ustalenia, jaki rodzaj bodcw dominuje w danym systemie sterowania, moe rwnie by badanie stosunku do nauki, kryteriw prawdy i kryteriw awansu. Jeeli nauka traktowana jest wycznie utylitarnie - z punktu widzenia tej uytecznoci do celw sterowniczych lub wykonawczych - wiadczy to o przewadze motywacji energetycznych i bodcw o charakterze energetycznym. Podobnie, jeeli stwierdzimy wystpowanie kryteriw prawdy, ktre preferuj zgodno ze stwierdzeniami urzdowych autorytetw, a nie z obiektywn rzeczywistoci oraz kryteriw awansu, ktre kad nacisk na pragmatyk subow zamiast na faktyczne kwalifikacje. Na podstawie przeprowadzonych w poprzednim rozdziale rozwaa o normotypie cywilizacyjnym mona poda wicej analogicznych metod stwierdzenia, jaki rodzaj bodcw dominuje w danym systemie sterowania. Im wicej ustalimy faktw wiadczcych zarwno o dynamizmie, jak te o rodzaju bodcw dominujcych w systemie sterowania, tym wiksze prawdopodobiestwo, e prawidowo sklasyfikujemy system. Trzeba przy tym zawsze pamita, e oprcz wymienionych wyej podstawowych typw systemw sterowania spoecznego mona te wyrni szereg typw porednich, w ktrych system sterowania nie jest konsekwentny. W takich mieszanych systemach mog w rnych okresach i w rnych dziedzinach ycia spoecznego wystpowa cechy charakterystyczne dla dwu lub wicej spord wymienionych wyej podstawowych typw. Jeeli ustalimy pewne cechy systemu sterowania spoecznego i na ich podstawie prawidowo sklasyfikujemy ten system, wwczas moemy oczekiwa, e bdzie on wykazywa rwnie inne cechy charakterystyczne dla danego typu. Np. , jeeli stwierdzimy, e dany system jest systemem stacjonarnym z przewag bodcw o charakter energetycznym, wwczas moemy - bez koniecznoci ustale rdowych - wnioskowa, e w systemie tym biurokracja spenia bdzie funkcji homeostatu, prawo dominowa bdzie nad etyk itp. ; stwierdzenie natomiast, e mamy do czynienia z systemem dynamicznym z przewag bodcw o charakterze energetycznym pozwala wnioskowa o duym prawdopodobiestwie ekspansji; tego systemu w stosunku do jego otoczenia. W zwizku z tym przedstawiona powyej klasyfikacja systemw sterowania spoecznego moe by uyteczna zarwno przy opracowywaniu prognoz dla rnych systemw, jak te przy badaniach historycznych - zwaszcza w wypadkach; gdy nie dysponujemy pen dokumentacj rdow i zmuszeni jestemy do ustalenia szeregu cech w sposb poredni, na podstawie danych dotyczcych innych cech. Dotychczasowe rozwaania o klasyfikacji systemw sterowania spoecznego miay charakter teoretyczny. W jakim jednak stopniu nasze teoretyczne modelowe rozwaania przystaj do rzeczywistoci spoecznej. Postaram si na to odpowiedzie w

nastpnych kilku rozdziaach, w ktrych przedstawi konkretny materia historyczny zaczerpnity z prac wybitnych specjalistw z poszczeglnych dziedzin i zbadam go pod ktem widzenia analizy procesw sterowania spoecznego. Aby uwypukli specyfik poszczeglnych typw systemw sterowania spoecznego, ograniczymy si do analizy systemw moliwie jednorodnych i konsekwentnych, przy czym przedstawiony poniej materia ma dla naszego modelu teoretycznego analogiczne znaczenie, jak wyniki empiryczne potwierdzajce teori fizyczn. Zanim przystpi do omawiania konkretnych i przykadw historycznych, musz jeszcze zaznaczy jedno. Ustalanie faktw historycznych i ich interpretacja bardzo czsto napotykaj due trudnoci, stajc si przedmiotem sporw i dyskusji w rodowisku historykw. Nie jestem historykiem sam nie przeprowadzaem bada rdowych, ktrych mgbym czerpa materia do analizy historycznych systemw sterowania spoecznego, jestem wic zmuszony korzysta z naukowych opracowa specjalistw z poszczeglnych dziedzin, w zwizku z tym szczegowe informacje historyczne podaj na podstawie tych cytowanych przeze mnie opracowa i na odpowiedzialno ich autorw

2 STEROWANIE SAKRALNYCH

SPOECZNE

STAROYTNYCH

CYWILIZACJACH

Poczynajc od Indii, poprzez Persj, Irak a do pnocnych obszarw Afryki rozciga si strefa, gdzie w staroytnoci uksztatowao si wiele cywilizacji o charakterze sakralnym lub psakralnym. Jedne z nich - jak np. staroytna cywilizacja egipska - dawno przestay istnie, inne - jak cywilizacja bramiska - istniej do dzi. Cywilizacje te powstay w formacji 4 spoecznej, ktr Marks nazwa azjatyck" . Ekonomiczn podstaw tych cywilizacji by proces, zapocztkowany prawdopodobnie ok. 6000 lat p. n. e. , przechodzenia od zbieractwa i owiectwa do hodowli i rolnictwa jako dominujcego typu 5 zaj gospodarskich. Na obszarze, ktry sta si kolebk tych cywilizacji, przewaaj pustynne lub ppustynne obszary o klimacie gorcym. Egzystencja spoeczna wymagaa wic staej walki z pustyni, wykonywania niezwykle cikich i mudnych robt majcych na celu utrzymanie urzdze irygacyjnych - kanaw, luz, budow zbiornikw wodnych oraz regulacj rzek. Bez tych prac grunty uprawne zostayby szybko zniszczone przez gorcy klimat i spoeczestwu groziby gd. Rolnictwo na tych terenach oparte byo przede wszystkim na sztucznym nawadnianiu. Owo sztuczne uynianie gruntu, ktre ustawao natychmiast, gdy tylko ulegay zniszczeniu urzdzenia nawadniajce, tumaczy dziwny skdind fakt, e cae obszary, ktre ongi byy wspaniali uprawiane (Palmira, Petra, ruiny w Jemenie miejscowoci w Egipcie, Persji i Hindustanie obecnie opustoszay i stay si bezpodne; ono te! tumaczy fakt, e wystarczyo 6 jednej wyniszczajcej wojny, by wyludni cay kraj na przecigu stuleci i pozbawi go caej jego cywilizacji" - pisa F. Engels. Na obszarach tych ycie z koniecznoci skupiao si w dolinach wielkich rzek. Konieczne tu byo ujarzmianie rzeki, gdy w przeciwnym razie grozio wysychanie lub zalewanie ziemi uprawnej. Konieczno organizowania wielkich prac nadbudow tam, zbiornikw retencyjnych czy kanaw, przyspieszaa formowanie si w takich krajach, jak Egipt czy Mezopotamia, organizacji politycznej, ktra by planowaa i koordynowaa kolektywne prace. Zwaszcza w Egipcie konieczno prowadzenia scentralizowanych prac, majcych m celu ujarzmienie Nilu, bya istotna. Egipt to wski pasek doliny Nilu oraz szeroka delta rzeki. Te dwa rejony stworzyy krlestwa Grnego i Dolnego Egiptu. Konieczno ujcia caego biegu Nilu w odpowiedni system urzdze wodnych doprowadzia do zjednoczenia obu krlestw, co zapocztkowao wielkie prace publiczne, centralnie planowane i kierowane. Nieco inna bya sytuacja w Mezopotamii. Przelay przez ni bowiem dwie wielkie rzeki: Eufrat i Tygrys, wraz z kilkoma mniejszymi dopywami. Obszary uprawne byy wic w mniejszym stopniu od siebie zalene i dlatego miasta rozwiny si tutaj 7 w samodzielne miasta-pastwa, ktre prowadziy roboty irygacyjne. Na innych obszarach tego rejonu sytuacja bya analogiczna - wszdzie o organizacji spoeczestwa decydowaa konieczno prowadzenia robt irygacyjnych. Ile tylko despotyzmw - pisa Engels - wyroso w Persji i Indiach, kady wiedzia dokadnie, e przede wszystkim jest oglnym kierownikiem irygacji dolin rzecznych, bez ktrej rolnictwo nie jest tam 8 moliwe. " Podstaw formacji azjatyckiej bya pastwowa wasno ziemi, natomiast polityczn nadbudow tej formacji by jak pisa swego czasu prof. Oskar Lange - wschodni despotyzm, ktrego funkcja spoeczna polega na centralnym kierowaniu zespoowymi robotami zwizanymi ze sztucznym nawadnianiem ziemi. Tote upadek centralnej wadzy wschodnich monarchii powodowa upadek urzdze nawadniajcych, upadek produkcji oraz opartych na tym sposobie produkcji wysoko 9 rozwinitych cywilizacji. " Jak stwierdzi K. Marks: Pastwo jest tutaj najwyszym wacicielem ziemi. Suwerenno polega na wasnoci i ziemskiej skoncentrowanej na szczeblu narodu. Dlatego te nie istnieje prywatna wasno ziemi, chocia 10 posiadanie i uytkowanie ziemi moe by zarwno prywatne, jak i wsplne. " W azjatyckiej formacji spoecznej przechoway si przez cae tysiclecia wsplnoty wiejskie wy rose ze wsplnoty 11 pierwotnej. Zwrci na to uwag K. Marks piszc: Prostota organizmu wytwrczego tych samowystarczalnych wsplnot, ktre stale odtwarzaj si w tej samej formie, a w razie przypadkowego zniszczenia odbudowuj si w tej samej miejscowoci i pod t sam nazw, dostarcza nam klucza do tajemnicy niezmiennoci spoeczestw azjatyckich, ktrej tak racym kontrastem jest cige rozpadanie si i powstawanie na nowo pastw azjatyckich oraz ich cige zmiany dynastyczne. Burze

4 5

Por. O. Lange, Ekonomia polityczna, t. l, Warszawa 1959, s. 50. Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1970, s. 8. 6 K. Marks, F. Engels, Listy wybrane, Warszawa 1951, s. 100. 7 Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 8-9. 8 F. Engels, Anty-Dhring, Warszawa 1956, s. 99. 9 O. Lange, op. cit., s. 50. 10 K. Marks, Das-Kapital, t. 3, Berlin 1951, s. 841; cyt. za: O. Lange, op. cit., s. 50. 11 Por. O. Lange, op. cit., s. 51.

szalejce w obocznej sferze polityki nie naruszaj struktury gwnych elementw ekonomicznych spoeczestwa. " Chocia w tych staroytnych spoeczestwach istniao niewolnictwo, to jednak wikszo rolnikw ya we wsplnotach wiejskich i bya 13 raczej w pooeniu poddanych, ktrzy wiadczyli na rzecz pastwa daniny w naturze oraz w formie przymusowej robocizny. Aby utrzyma struktur spoeczn, ktra bya podstaw tych cywilizacji staroytnych, bez koniecznoci cigego uciekania si do przymusu, o-raz nakoni ludzi do wykonywania cikiej i mudnej pracy, potrzebne byo wytworzenie odpowiedniego systemu ideologicznego. Ciekawym jego przykadem bdzie cywilizacja bramiska. Jest to sakralny system kastowy oparty na wierze w reinkarnacj i swoistej filozofii, oderwanej od ycia, ktra dawaa jednak ludziom zapomnienie o cikiej rzeczywistoci. System ten pozwala kastom wyszym, ktre speniay rol organizatora spoeczestwa, zachowa izolacj w stosunku do reszty spoeczestwa oraz utrzymywa t reszt spoeczestwa w posuchu; system kastowy by podstaw caej kultury spoecznej i funkcjonowa niejako niezalenie od pastwa. Wszystkie dziedziny ycia w cywilizacji bramiskiej powizane s z religia i systemem kastowym, ktry mimo wysikw rzdu indyjskiego funkcjonuje do dzisiaj. Podobnie jak w rnych systemach imperialnych konieczne byo w cywilizacji bramiskiej (powstaej prawdopodobnie po najedzie Ariw na Pwysep Indyjski) stworzenie pewnego rodzaju wentyla bezpieczestwa, ktry by mg rozadowywa potencjalne napicia spoeczne bez szkody dla organizatora spoeczestwa; funkcj takiego wentyla speniao w cywilizacji bramiskiej niesychanie rozwinite ycie seksualne. Ju w staroytnych Indiach bardzo rozbudowano wiedz seksualn. Indyjska Kamasutra i caa literatura hinduska gosi, e zadowolenie mona uzyska powicajc si trzem gwnym celom ycia: zdobywaniu wadzy lub pienidzy, zdobywaniu zasug religijnych przez praktykowanie prawa sakralnego, albo przez wszelkiego rodzaju rozkosze, z ktrych rozkosz seksualna uwaana bya za najwysze ze wszystkich dozwolonych przyjemnoci. Oczywicie, nietrudno si domyli, e w Kamasutrze nie ma wiedzy ani na temat tego, jak zdobywa wadz, ani te na temat sposobw zdobywania pienidzy, natomiast zajmuje si ona drobiazgowo zagadnieniem rozkoszy seksualnej, gry miosnej, podajc nawet 150 pozycji stosunku seksualnego. Oczywicie inne, poza seksualnymi, rodzaje rozkoszy nie byy przeznaczono dla mas. Religia bramiska tumaczya ludziom, e ycie jest ciarem dwiganym za winy popenione w poprzednim wcieleniu i w zwizku z tym waciwie im prdzej si umrze, tym prdzej mona liczy na przejcie do nastpnego wcielenia. Oczywicie, przy takim podejciu do ycia trudno mwi o pielgnowaniu zdrowia ludzkiego. Np. w Indiach te uderza nas przede wszystkim brak higieny. Abnegacja w sprawach zdrowia ludzkiego doprowadzia do tego, e kiedy wadze indyjskie doszy do wniosku, i w Indiach panuje gd wywoany przeludnieniem, uznay, e najlepszymi rodkiem regulacji zaludnienia, bdzie upowszechnienie wrd ojcw rodzin wielodzietnych sterylizacji. Na ciekawe zjawisko zwrci uwag Le Bon. Stwierdzi on, e jeeli da artycie indyjskiemu do kopiowania jakikolwiek model europejski, wwczas wemie on z niego form oglna, ale tak przesadzi niektre szczegy, tak rozmnoy i przekrci motywy ornamentacji, e w drugiej lub trzeciej kopii model ju bdzie hinduski. Podobno zjawiska zaobserwowa mona i w sferze religii; np. religia islamu mimo prostoty swego monoteizmu nie unikna w Indiach asymilacji. Indie, zasadniczo politeistyczne, znalazy sposb, eby z mahometanizmu uczyni religi politeistyczna. Dla milionw muzumanw indyjskich Mahomet i wici islamu s waciwie tylko bogami dodanymi do ich dawnych bogw. Islamowi nie udao si nawet w Indiach ustali owej zasady rwnoci wszystkich ludzi, ktra gdzie indziej stanowia tajemnice jego powodzenia - i muzumanie indyjscy, podobnie jak inni Hindusi, uprawiaj dotychczas system kast. " W niektrych prowincjach Indii islam sta si tak do siebie niepodobny, e trudno go odrni od braminizmu. Odrnia go waciwie tylko imi Mahometa i meczety, w ktrych 14 czczony jest jako Bg. Bramiska filozofia powstaa na gruncie przednaukowych metod produkcji informacji i trudno stosowa do niej kryteria naukowe, tym bardziej, e mentalno hinduska jest tak odrbna od mentalnoci europejskiej, i trudno nawet waciwie dobrze przetumaczy na jzyki europejskie wite ksigi indyjskie. W staroytnych cywilizacjach sakralnych rozwijay si przednaukowe metody produkcji informacji. Wiedza traktowana tam bya przede wszystkim jako rodek panowania nad ludmi i trzymana w tajemnicy przez zamknite kasty kapaskie. Poszukiwano jej nie tyle w celu wykrycia praw rzdzcych wiatem, ile przede wszystkim po to, by za jej pomoc panowa nad masami. Np. w staroytnym Egipcie znajomo okresw, w ktrych nastpuje zamienie soca, wykorzystywano w razie potrzeby do tego, aby wykaza ludowi, e bogowie s zagniewani takim lub innym rodzajem postpowania; gdy natomiast w czerwcu Nil opada do najniszego poziomu, a faraon wrzuca do rzeki pismo z rozkazem, po czym wody znw zaczynay si podnosi 15 - miao to stanowi wobec ludu dowd, e rozkazw faraona sucha nawet woda. Kolegia kapaskie w tych staroytnych spoeczestwach stanowiy waciwie czynnik nadrzdny nawet w stosunku do wadcw pastwa, chocia czasami wadcy potrafili przeprowadza przeciw kapanom zwyciskie rozgrywki. Dostpu do wiedzy posiadajcej znaczenie sterownicze strzegy kolejne stopnie wtajemniczenia i skomplikowane rytuay religijno-magiczne, ktre odgryway bardzo istotn rol przy sterowaniu spoeczestwem. Jeeli zanalizujemy system sterowania spoecznego w staroytnych cywilizacjach sakralnych, to zauwaymy, e wystpuje w nim bardzo znaczny udzia bodcw o charakterze informacyjnym. Staje si to moliwi dziki rozbudowaniu norm ideologicznych o charakterze sakralnym. Cywilizacje te na og nie byy nastawione na ekspansje, a w kadym razie denia zaborcze nie byy zasadnicz postaw, na ktrej opieraaby si organizacja spoeczna; podstaw utrzymania bya praca na roli, a nie podboje. Dlatego organizacje spoeczne nie byy oparte na hierarchii o charakterze militarnym, lecz na hierarchii o charakterze religijnym - stad dominujca rola kapanw, a nie wojskowych. Uywajc terminologii cybernetycznej teorii ukadw samodzielnych mona powiedzie, e kasty kapaskie speniay w tych spoeczestwach role organizatora ukadu. Wydaje si, e w tych trudnych warunkach klimatycznych panujcych w strefie, w ktrej dziaay wymienione cywilizacje,
12 13

12

K. Marks, Kapita, t. l, Warszawa 1950, s. 386-387. O. Lange, op. cit., s. 51-52. 14 Por. G. Le Bon, Psychologia rozwoju narodw, Warszawa [1898], s. 67. 15 Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 10.

nie byo moliwe bez udziau motywacji o charakterze informacyjnym, prowadzenie na wielk skal staych robt wynikych z koniecznoci walki z pustyni, bo przy sterowaniu opartym na motywacjach o charakterze energetycznym kady wstrzs ekonomiczny czy militarny groziby zniszczeniem urzdze irygacyjnych. Monotonia robt i sakralny charakter organizacji spoecznych powodowa du stabilno struktur spoecznych w tych cywilizacjach i siln asymilacj wszelkich wpyww zewntrznych, ktre mogyby zaburzy rwnowag funkcjonaln czy wrcz zniszczy struktur tych spoeczestw. Z sakralnego charakteru cywilizacji wynika te niesychany rozwj przepisw o charakterze religijno-spoecznym i magiczno-rytualnym. W spoeczestwach o cywilizacjach sakralnych zarwno normotyp okrelajcy organizacj spoeczn, jak dziaania spoeczne i wytwory dziaa spoecznych - w postaci przede wszystkim odpowiednich urzdze irygacyjnych - stanowiy pewn harmonijn cao. Dlatego te, chcc zrozumie funkcjonowanie tych spoeczestw trzeba rozpatrywa cao ich cywilizacji. Grecja i Rzym, chocia nauczyy si wiele od tego staroytnego wiata religii i magii, organizacj spoeczestwa opary na zupenie innych zasadach. Grecja i Rzym to ju nie by wiat magii, lecz przede wszystkim wiat nauki, wiat, w ktrym skoczyy si niepodzielne rzdy zamknitych kast kapaskich.

3 SYSTEM STEROWANIA GRECKIEJ I RZYMSKJEJ

SPOECZNEGO

STAROYTNEJ

KULTURZE

Staroytna Grecja po raz pierwszy w historii tworzya cywilizacje dynamiczn pod wzgldem formacyjnym. Tam te powstay podstawy wspczesnej cywilizacji europejskiej. Filozofia polityki i teoria prawa do dzi operuj elementarnymi kategoriami wypracowanymi przez staroytnych Grekw; do wielkich tematw greckich nawizuj te czsto dyskusje o pastwie i prawie. Romantyczna historiografia XIX wieku, piszc o roli staroytnych Grekw w caej ewolucji kulturalnej 16 Europy, chtnie uywaa okrelenia - cud grecki". Staroytn cywilizacj greck, jedn z najwietniejszych w dziejach ludzkoci, stworzy lud, ktry okoo roku 2000 p. n. e. przybywa sukcesywnie znad Dunaju i gr Bakaskich na wybrzea Morza Egejskiego. By to lud wdrownych, myliwych i pasterzy, podobny do innych nomadw. Grecy nie ywili pogardy dla wiedzy i kultury ssiadw. Uczyli si od Fenicjan alfabetu i sztuki budowania okrtw; z Babilonu przejli podstawy miar i wag; od. Egipcjan uczyli si astronomii itd. Wiedza empiryczna ludw wschodnich miaa znaczenie praktyczne: astronomia, geometria, sztuka pisania lub waenia potrzebne byy greckiemu eglarzowi pyncemu wedle gwiazd, chopu wymierzajcemu swj grunt i kupcowi. Ale Grecy potrafili 17 wzbogaci t empiryczn wiedz dziki teoretycznej refleksji prowadzcej do formuowanie praw oglnych. " W staroytnej Grecji powstaj po raz pierwszy w historii naukowe metody produkcji informacji, jak wiadomo, w nauce chodzi nie tylko o zdobycie pewnych konkretnych umiejtnoci, ale o poznanie prawdy, o wykrycie oglnych praw rzdzcych badanymi zjawiskami. Jak stwierdzi prof. W Tatarkiewicz: [...] aby posiadane wiadomoci mogy by uznane za naukowe, musz by uporzdkowane, zanalizowane, udowodnione. Bez tego s co najwyej umiejtnociami, nie nauk. Oglnie 18 mwic, nauka wymaga nie tylko umienia, lecz i r o z u m i e n i a . " Powstanie nauki czy si rwnie ze zmianami w zakresie motywacji. Rwnie i cel nauki - pisze prof. Tatarkiewicz - jest odmienny ni cel umiejtnoci. Celem nauki s take p r a w d y i n t e r e s u j c e s a m e p r z e z s i , podczas gdy w umiejtnociach chodzi tylko o prawdy p r a k t y c z n i e c e n n e . Umiejtnoci wytworzyy si dla celw praktycznych i dla tych celw wystarczay. Gdy zaczto si take interesowa prawdami dla nich samych, wtedy powsta nowy cel i sposb ich 19 dochodzenia, cel i sposb naukowy. Denie do poznania prawdy staje si w staroytnej Grecji potnym czynnikiem motywacyjnym, dziki ktremu bardzo szybko zaczynaj si rozwija rnego rodzaju motywacje informacyjne nie tylko w zakresie norm poznawczych. Rozwj zdolnoci do bezinteresownego dociekania prawdy wpywa bowiem na rozwj zdolnoci do dziaa bezinteresownych, opartych na motywacjach informacyjnych zwizanych przede wszystkim z normami etycznymi i ideologicznymi. Mona wic powiedzie, e rozwj nauki przyspiesza rozwj zdolnoci autosterowniczych spoeczestwa. Rzecz przy tym ciekawa, e to na pozr oderwane od ycia dociekanie prawdy doprowadzio do rozwoju naukowych metod produkcji informacji, opartych na odpowiednich operacjach, na zbiorach obrazw rzeczywistoci, ktre umoliwiy o wiele szybsze ni przy metodach przednaukowych zdobywanie rwnie informacji majcych znaczenie praktyczne. Przyspieszyo wic take rozwj wszelkiego rodzaju umiejtnoci. Mona w zwizku z tym powiedzie, e dociekanie prawdy dla niej samej stanowio swego rodzaju inwestycj informacyjn, ktra na dusz met stanowia chyba inwestycj najbardziej opacaln. To przejcie od praktycznej umiejtnoci do teoretycznej nauki dokonao si w Grecji midzy VII a VI wiekiem 20 p.n.e." Dokona go, wedug powszechnego przekonania, Tales. Wraz z rozwojem nauki zaczynaj si rwnie rozwija nowe metody sterowania spoecznego. Trudno wprawdzie mwi o jednolitej metodzie sterowania spoecznego w staroytnej Grecji, niemniej jednak mona w okresie rozwoju cywilizacji greckiej zaobserwowa wyran ewolucj w kierunku takich metod, ktre umoliwiyby rozwj dynamicznych metod produkcji informacji. Z ewolucj t czy si powstanie doktryny demokracji. Ewolucja taka wystpuje w wikszoci greckich poleis ju w VI wieku p. n. e. Trudno wprawdzie przypuszcza, e motorem jej byo wiadome denie do rozwoju dynamicznych metod produkcji informacji, niemniej jednak, niezalenie od takich czy innych wiadomych de, proces ten by sprzony z rozwojem tych metod, przy czym sprzenie to miao charakter sprzenia zwrotnego. Z jednej bowiem strony rozwj
16 17

Tame, s. 17. Tame, s. 18. 18 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. l, Warszawa 1959, s. 23. 19 Tame, s. 23. 20 Tame, s. 21

demokracji przyspiesza obieg informacji i zwiksza prawdopodobiestwo zdobycia nowych informacji, a z drugiej strony rozwj nauki i zwizany z nim rozwj motywacji informacyjnych przyspiesza ewolucj ku demokracji. Proces ten dokonywa si wrd walk i zaama. Form przejciow byy rzdy bogaczy - wacicieli ziemskich, kupcw, rnego rodzaju przedsibiorcw. Klasy rednie 21 opowiaday si za demokracj umiarkowan, natomiast prosty lud da penego rwnouprawnienia politycznego. Wiek V p. n. e. mona uwaa za zoty wiek demokracji greckiej. Najpeniej rozwijaa si ona w Atenach. prawdzie , , ani przywdcy demokracji, ani tym bardziej lud rzdzcy poprzez zgromadzenie (ekklezja) nie zajmowali si pisaniem traktatw o demokracji", niemniej jednak poprzez analiz mechanizmu ustrojowego Aten oraz analiz do rozproszonych uwag obrocw i przeciwnikw demokracji moemy ustali trzy zasadnicze normy, ktre legy u podstaw demokracji greckiej: 22 wolno, rwno praw i rzdy prawa. W o l n o , rozumiana jako przeciwiestwo niewoli i despotyzmu politycznego, przysugiwaa waciwie wszystkim Grekom, chocia egzaltowanie si tak pojt wolnoci przyniosy gwnie wojny perskie z pocztku V wieku p. n. e. W koncepcji demokratycznej idea wolnoci si rozszerza - wolno oznacza, e w granicach prawa kady obywatel moe y 23 wedug swego wasnego uznania, robi to, co chce, i mwi to, co chce. Szczeglne znaczenie przypisywano wolnoci sowa, zwaszcza w sprawach publicznych; uwaano, e mc dobrze radzi pastwu - to istota wolnoci. Rwnoczenie wiedza w ogle, a wiedza o sprawach publicznych w szczeglnoci (znane zostay za wasno caego spoeczestwa przestay by tylko narzdziem sucym wskim kastom (zwaszcza kapaskim) 24 do sterowania ludmi. Np. wedug przekazanej nam tradycji Platon w czasie swych wdrwek odwiedzi Egipt, gdzie zosta wtajemniczony przez tamtejszych kapanw. Po powrocie do Grecji zamieszka w Atenach i zaoy szko w gaju Akademosa, oddajc si pracy pisarskiej i nauczycielskiej. Zdobytej wiedzy nie ukrywa przed niewtajemniczonymi", lecz wykada i dyskutowa j publicznie. Ponadto stworzy Platon teori pastwa opartego na wiedzy, gdy na to, aby dobro czyni, trzeba je zna. Pastwo, zdaniem 25 Platona, bdzie doskonae dopiero wtedy, gdy na tronach znajd si przedstawiciele najwyszej wiedzy, filozofowie. Wprawdzie Platon nie by wcale zwolennikiem pastwa demokratycznego, ale mimo to w swych pogldach sta on zdecydowanie na gruncie nauki, na gruncie metod zdobywania informacji charakterystycznych dla cywilizacji dynamicznych pod wzgldem informacyjnym, ktrych rozwj, jak wspomnielimy, by sprzony z rozwojem demokracji greckiej. R w n o p r a w stanowia drug podstawow norm demokracji greckiej. Przez rwno praw rozumiano rwno gosu i udziau we wadzy, rwno traktowania obywateli (np. przed sdem lub w dziedzinie podatkowej); niekiedy postulat rwnoci rozszerzano na rwno wychowania i majtku. Dominowaa jednak myl, e rwno nie niweczy rnic midzy biednym i bogatym, ale daje wszystkim - take i ubogim szans osignicia wszelkich zaszczytw. " Praktyka niestety odbiegaa od tego, albowiem nawet w najbardziej demokratycznych Atenach istniaa dyskryminacja prawna najuboszych 26 obywateli (tzw. thetw). Trzeci norm demokracji greckiej stanowia z a s a d a r z d w p r a w a . Idea, e wolny Grek sucha tylko praw, e jedynie prawo jest jego panem", znana bya nawet w niedemokratycznych ustrojach greckich - np. w Sparcie. Demokracja 27 jednak poddawaa obywateli prawu, ktre oni sami stanowili. Trzeba oczywicie pamita, e powysze zasady odnosiy si tylko do ludzi wolnych, nie dotyczyy natomiast niewolnikw. Ateny stworzyy swego rodzaju imperium. Wytyczn ich polityki zagranicznej byo popieranie iv innych pastwach ustrojw demokratycznych i partii ludowych, tpienie za tendencji arystokratycznych. Wprawdzie w ramach Zwizku Morskiego zaczy Ateny pozbawia swych sojusznikw samodzielnoci, upi ich i stosowa brutalne represje, niemniej jednak prosty 28 lud szuka sojusznika w Atenach i by przywizany do demokracji, a Ateczycy mieli przyjaci w caej Grecji. Mimo swych wszystkich wad demokracja ateska stworzya korzystne warunki do rozwoju dynamicznych metod produkcji informacji i zwizanych z nimi metod sterowania spoecznego. Dziki rwnoci praw i zasadzie wolnoci sowa moga rozwija si nauka oparta na dyskusji i przeciwstawianiu rnych pogldw, a oglna dostpno nauki spowodowaa wzrost czstotliwoci tego rodzaju kontaktw midzyludzkich, ktrych nastpuje wymiana informacji majcych warto spoeczn. W zwizku z tym wzroso prawdopodobiestwo zdobywania informacji o duej wartoci z punktu widzenia rozwoju spoeczestwa. Jednake aby wolno nie prowadzia do anarchii, ktrej kresem jest z reguy dyktatura lub rozpad spoeczestwa, czonkowie demokratycznego spoeczestwa musz wyksztaci w sobie odpowiednie zdolnoci autosterownicze, ktre rozwijaj si przede wszystkim na gruncie norm etycznych i ideologicznych. O ile prawo, by mogo funkcjonowa, wymaga dziaania przymusu, a wic czy si z dziaaniem bodcw o charakterze energetycznym, o tyle etyka i ideologia funkcjonuje, jak wiemy, bez przymusu zewntrznego jest zwizana z motywacjami o charakterze informacyjnym. Dlatego etyka i ideologia mog funkcjonowa nawet tam, gdzie nie dociera przymus prawny, a spoeczestwo, w ktrym one funkcjonuj, wykazuje o wiele wiksz trwao ni spoeczestwo oparte przede wszystkim na prawie i przymusie. W staroytnej Grecji wystpowaa wyrana niejednolito norm etycznych, ktra ujawniaa si zwaszcza w yciu publicznym. O ile w dziedzinie nauki mnogo rnych kierunkw dziaaa stymulujce na jej rozwj, o tyle mnogo rnych systemw etycznych powodowaa zamt i utrudniaa utrwalenie si jakiegokolwiek systemu etycznego w spoeczestwie. Jak dugo funkcjonoway normy ideologiczne, spoeczestwo i mogo rozwija kultur opart na motywacjach informacyjnych. Kiedy jednak po wojnie peloponeskiej normy ideologiczne powanie osaby, w spoeczestwie zacz si grony kryzys, doprowadzajc do stopniowego odradzania si jedynowadztwa opartego na energetycznych metodach sterowania
21 22

Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 25. Tame, s. 35-36. 23 Tame, s. 36. 24 Por. W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 103-104. 25 Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 36 26 Tame, s. 37. 27 Tame, s. 39. 28 Tame, s. 40-41.

spoecznego. Jednym z objaww tego procesu by wzrost znaczenia peryferyjnej dotd monarchii macedoskiej, co doprowadzio w kocu do powstania imperium Aleksandra Wielkiego. Aleksander Wielki chcia wszystkie ludy swego pastwa stopi w jedn cao. Jego uniwersalne imperium miao opiera si na tolerancji religijnej, uznawaniu samorzdu podbitych narodw i ich rwnouprawnieniu wobec prawa. Ideaem Aleksandra bya Azja pokryta miastami i urzdzeniami na wzr grecki, zczonymi po kilka w okrgi, z ludnoci celowo wymieszan i ze stolic w Babilonie. Inicjowa tedy maestwa midzy swymi generaami i azjatyckimi ksiniczkami, dawa 29 godnoci wojskowe i cywilne Persom, wprowadzi na swj dwr elementy obyczaju j i etykiety orientalnej. " Zacz te na szerok skal stosowa energetyczne metody sterowania spoecznego, oparte na przymusie i odwoywaniu si do osobistych korzyci materialnych. Greckie zamiowanie do wolnoci nie ulego jednak w tym czasie cakowitemu rozkadowi. Istniay jeszcze, cho osabione, zdolnoci autosterownicze wrd Grekw, tote zaczli si oni buntowa przeciwko metodom sterowania spoecznego stosowanym przez Aleksandra. Armia jego zacza traci szacunek dla swego dowdztwa. Grecy buntowali si, e omielono si ich stawia w jednym rzdzie z Persami, z ludmi, ktrzy nie wiedzieli, co to znaczy wolno i godno obywatelska. onierze zaczli opuszcza zwyciskiego wodza, uciekali od azjatyckiego przepychu i wracali do Grecji. Jednak powrt Grecji do dawnych form politycznych nie by ju moliwy, osaby bowiem w spoeczestwie greckim normy spoeczne zwizane z motywacjami informacyjnymi. Sakralna zasada deifikacji wadcy zacza wypiera attyckie normy ycia publicznego. Zaczy zanika dawne pojcia o stosunku pastwa do spoeczestwa, zanika te zwyczaj swobodnej dyskusji o sprawach publicznych. A wreszcie stoicy sformuowali jasno sens aktywnoci publicznej filozofa: , , [...] powinien on rzdzi lub doradza rzdzcym. [...] Protekcja wadcw i rola doradcy przy nich bya zatem mile widziana. Jeli wadza zamknie filozofowi t drog - moe on schroni si w sfer swej wewntrznej autonomii. [...] Tak wic doktryna stoicka bya otwarta dla 30 wszystkich kompromisw z wadz, elastyczna i na pewno nie rewolucyjna. " W nowych krlestwach nie mg si utrzyma dawny wpyw obywateli na rzdy. Grecy utracili zdolnoci autosterownicze i przeksztacali si w poddanych. Nastpi ostry kryzys wiadomoci politycznej. Zanim w spoeczestwie utrwaliy si nowe normy, Grecja przeya wiele wstrzsw. amay si tradycyjne instytucje i zakorzenione wyobraenia. Na przeomie IV i III wieku p. n. e. Ateny przeyy siedem zmian rzdu, pi blokad, trzy powane rewolty i mnstwo mniejszych zaburze i 31 gwatw. " Zmieniaa si upolityczniona ideologia grecka. Grecy zaczli traci poczucie odpowiedzialnoci obywatelskiej, a nawet przestawali powaniej interesowa si polityk; szukali sposobw indywidualnego ycia, niezalenego od zewntrznych, spoecznych wydarze. Tradycyjne szkoy filozoficzne istniay jeszcze do dugo, ale trwaym elementem nowej epoki w sferze doktryny politycznej bya ideologia monarchiczna oraz indywidualizm i kosmopolityzm nowych szk 32 filozoficznych. Nauka rozwijaa si dalej, ale ulega upastwowieniu. Synne muzeum" aleksandryjskie byo olbrzymim instytutem naukowym, utrzymujcym na koszt pastwa liczne rzesze uczonych, posiadajcym wspania bibliotek (ktra na pocztki naszej ery osigna 700 000 tomw), zbiory zoologiczne, ogrody botaniczne, obserwatoria astronomiczne itd. Tam wanie pracowa najsynniejszy matematyk staroytny - Euklides, najsynniejszy astronom staroytny - Ptolemeusz, wybitny geograf Eratostenes i wielu innych znakomitych uczonych. Pielgnowano te w Aleksandrii nauki humanistyczne, ale w tej dziedzinie oryginalny wkad jest niewielki. Uczono aleksandryjski nabraa niejako antykwarskiego charakteru. Studia aleksandryjskich uczonych nad histori obejmoway rwnie dzieje filozofii, ale z sam oryginaln twrczoci filozoficzn nie miay wiele 33 wsplnego. Kultura hellenistyczna, zrodzona z poczenia kultury orientalnej i greckiej, niewiele oryginalnego wniosa do nauk politycznych. Myl polityczna okresu hellenistycznego obracaa si gwnie w sferze utopii. Podejmowano rwnie prby czenia rnych dawnych, czstokro sprzecznych ze sob, koncepcji politycznych. Np. [...] stoicy popierali ide mieszanej formy rzdu (monarchia przemieszana z arystokracj i demokracj). [...] godzili si te z absolutyzmem monarchii 34 hellenistycznych. " Nie buntowali si ani przeciw wasnoci prywatnej, ani przeciw nierwnoci spoecznej. Z kolei Epikur stworzy koncepcj rozumnej umowy spoecznej. Pastwo byo wedug niego rzecz poyteczn, ale jego doktryna zasad postpowania upatrywaa w egoizmie mdrca, wyzwolonego od wszelkich (obywatelskich, religijnych) zobowiza". Wreszcie powstae, najprawdopodobniej pod wpywem filozofii cynikw, rne utopie spoeczne, ktrych klasycznym wzorem bya opowie Jambolusa o szczliwych mieszkacach Wysp Sonecznych na Oceanie Indyjskim, 35 odryway si ju cakowicie od realiw ycia spoecznego, speniajc raczej funkcj rozrywkow ni poznawcz. Wszystko to prowadzio do stopniowego wyjaowienia hellenistycznej myli politycznej i zastoju w dziedzinie nauk politycznych; rwnoczenie spadao zainteresowanie sprawami polityki wrd szerokich rzesz spoeczestwa. Obnia si te poziom etyki w yciu publicznym i prywatnym, a indywidualistyczne kierunki filozofii hellenistycznej nie przyczyniay si do jej podniesienia. Wszystko to prowadzio do obnienia zdolnoci autosterowniczych spoeczestwa, a w dalszej konsekwencji do zaniku demokracji yciu publicznym. Wszechstronny rozwj etyki spoecznej zarwno w yciu publicznym, jak i prywatnym nastpi dopiero w Rzymie w okresie republiki. Etyka spoeczna rozwina si wwczas tak dalece, e nawet prawo zostao jej podporzdkowane. Rzymska idea cnoty (virtus) bya zwizana z polityk; cnocie tej byo podporzdkowane zarwno ycie prywatne, jak i ycie publiczne. Prawo, ktre w Rzymie wynikao z woli obywateli, poddano etyce, przy czym oddzielono je od spraw sakralnych. Nawet jeszcze w okresie cesarstwa wybitny przedstawiciel doktryny prawnikw rzymskich lulianus stwierdzi, e kade prawo jest wyrazem woli ludu - albo woli wyranej (ustawa, lex), albo dorozumianej, wynikajcej z pewnych dziaa i faktw (rebus ipsis et factis); w tym drugim przypadku mamy do czynienia z prawem zwyczajowym". Nawet wadza cesarza wynikaa z woli
29 30

Tame, s. 60. Tame, s. 66. 31 Tame, s. 59. 32 Tame, s. 61. 33 Por. W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 205-206. 34 Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 66-67. 35 Tame, s. 69-70.

ludu. Wszyscy obywatele byli podporzdkowani prawu i etyce; rwnie przedstawiciele wadzy pastwowej musieli by posuszni ich nakazom. Podstaw ustroju bya idea m a g i s t r a t u r y , wysokich urzdw wyposaonych we wadz (imperium)", ktrych zadaniem byo przestrzeganie praworzdnoci obywateli. Ogromny by przy tym moralny presti senatu, co powodowao, e faktycznie mia on wpyw rozstrzygajcy. Akcentowano te mocno obowizki urzdnikw wobec 37 zbiorowoci. Przedstawiciel wadzy nie mia prawa ingerowa w ycie prywatne obywateli i nie wolno mu byo wykorzystywa swego urzdu do celw prywatnych; natomiast obywatel obowizany by przestrzega w swym yciu norm etycznych i prawnych. Rzeczpospolit traktowano jako wsplne dobro ludu (res publica). Doprowadzio to do powstania wiadomoci narodowej. Obowizek wobec narodu i ojczyzny mia w Rzymie charakter ju nie tylko przymusu prawnego (jak w wypadku obowizku wobec pastwa), ale take, a nawet przede wszystkim, etyczny i ideologiczny. Jednoczca moc wsplnej wiadomoci narodowej wystpia wyranie w okresie drugiej wojny punickiej. Doprowadzia ona do zjednoczenia pornionych przedtem ludw Italii w jeden nard rzymski. Zarwno podporzdkowanie prawa etyce i woli spoeczestwa, jak autonomiczno - obywatelska koncepcja pastwa czy powstanie wiadomoci narodowej i poczucia etyczno-ideologicznych obowizkw wobec ojczyzny wiadcz o wysokim stopniu rozwoju zdolnoci autosterowniczych spoeczestwa rzymskiego, opartych na motywacjach informacyjnych zwizanych z normami konstytutywnymi (etycznymi i ideologicznymi). Ekspansja pastwa rzymskiego doprowadzia do wchonicia prowincji, w ktrych silne byy nie tylko tradycje hellenizmu, ale rwnie i wpywy cywilizacji sakralnych - perskiej, egipskiej, syryjskiej. W spoecznociach zamieszkujcych nowe prowincje zdolnoci autosterownicze, a zwaszcza, etyka ycia publicznego, nie byy tak rozwinite jak u ludw Italii. Aby wic utrzyma jedno pastwa rzymskiego, trzeba byo zastosowa inne metody sterowania spoecznego ni te, na ktrych oparty by dotychczas system sterowania spoeczestwa rzymskiego. Zaczto wic wprowadza w Rzymie coraz wicej orientalnych metod sterowania spoecznego. Republik zastpuje cesarstwo, ktre coraz bardziej si orientalizuje; jak pisa Wergiliusz - Wschd da cesarstwu bogw i kultur. Oktawian zachowa jeszcze instytucje republikaskie - senat, magistratur, zgromadzenia oraz twierdzi, e brzydzi si dyktatur, i odmawia przyjcia tytuu dominus, pan, majcego orientalne, despotyczne zabarwienie". Chwali si, e odda wadz senatowi i ludowi, i wystpowa chtnie w roli pierwszego w pastwie obywatela. Cesarskie rzdy Oktawiana opieray si formalnie na prestiu (auctorttas), a nie na wadzy (potestas) princepsa. Jednak sam presti instytucjonalizowa si: nie wynika, jak za republiki, z wielkich czynw, lecz z samego sprawowania wadzy pryncypackiej i monopolizowany by przez wadc. Wadza princepsa formalnie rwna bya wadzy innych urzdnikw; ale to twierdzenie przemilczao i kumulowanie urzdw i sprawowanie ich doywotnio przez Oktawiana. [...] Senat utraci dawn powag; Oktawian dba o 38 popularno wrd ludu, ale sprowadzi do zera rol zgromadze ludowych. " W ideologii rzymskiej pojawia si koncepcja Pax Romana i kult bogini pokoju. Za czasw nastpcw Oktawiana monarchia zaczyna opiera si na wojsku, a pretorianie zyskuj coraz wiksze znaczenie. Wadza cesarska staje si podstaw jednoci pastwa, zaczyna te by coraz bardziej podbudowywana elementami sakralnymi. Wyrazem wpyww orientalnych (gwnie syryjskich) byo m. in. powodzenie teologii solarnej; soce zostaje utosamione z niezwycionym cesarzem. [...] orze - jedyne zwierz, ktre potrafi patrze w oczy socu - staje si zwierzciem krlewskim, symbolem cesarskim. " Zaczyna si upowszechnia kult najwyszego bstwa czcego cechy 39 Apollina, syryjskiego Baala i perskiego Mitry. Nowe metody sterowania spoecznego day dobre rezultaty we wschodnich prowincjach cesarstwa, byy bowiem dostosowane do stanu tamtejszych norm spoecznych i sabych zdolnoci autosterowniczych ludnoci tych prowincji. Wywoay jednak sprzeciw ludnoci samego Rzymu, ktra nie zatracia jeszcze zdolnoci autosterowniczych. Zaczynaj si prorepublikaskie spiski arystokratw, ktre z kolei wywouj surowe represje. Kult cesarzy utrwala si w samym Rzymie wskutek gry strachu i nadziei, a wic czy si z rozwojem motywacji energetycznych zwizanych z dziaaniem norm witalnych i ekonomicznych. Osabienie motywacji informacyjnych podkopao podstawy cywilizacji informacyjno-dynamicznej. U Tacyta znajdujemy opisy krpowania wolnoci myli przez cesarstwo, palenia ksiek i wypdzania uczonych. Chocia Tacyt zachowa nostalgi 40 za wielkoci Rzeczpospolitej, nie wierzy jednak w powrt republikaskiej wolnoci. Derejestracja norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi i konflikt rnych metod sterowania spoecznego, z ktrych jedne byy odpowiednie dla wschodnich . prowincji cesarstwa, a drugie dla samego Rzymu, przy czym adne nie nadaway si dla caego cesarstwa, spowodowa osabienie organizacji imperium, ktre te w kocu ulego rozkadowi. Upadek Rzymu wstrzyma w Europie rozwj naukowych metod produkcji informacji i w ogle rozwj norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi. Dopiero na przeomie redniowiecza i czasw nowoytnych nastpi nowy okres rozwoju tych norm, zwaszcza za norm poznawczych i etycznych. Nieprzypadkowo te zaczto w tym czasie nawizywa do tradycji greckich i rzymskich. Rozwj motywacji informacyjnych opartych na normach etycznych i ideologicznych, oddzielonych od norm sakralnych, umoliwi powstanie narodw jako naczelnych zwizkw spoecznych opartych nie tylko na prawie, ale rwnie na etyce i ideologii. O ile obowizek wobec pastwa czy si zawsze z elementem przymusu, o tyle obowizek wobec narodu opiera si na motywacji etyczno-ideowej i jest niezaleny od przymusu pastwowego. Z wasnej historii wiemy, e Polacy poczuwali si do obowizkw wobec swego narodu nawet wtedy, gdy nie istniao pastwo polskie; opierajc si na motywacjach patriotycznych potrafili z caym powiceniem dziaa wbrew nakazom obcych pastw. Wyodrbnienie si norm ideologicznych i etycznych z norm religijnych przyspieszyo te znacznie rozwj norm
36 37

36

Tame, s. 85. Tame s. 71-72. 38 Tame, s. 8081. 39 Tame, s. 84. 40 Tame, s. 82.

poznawczych i naukowych metod produkcji informacji. Zdarzay si wprawdzie nieraz prby krpowania swobody rozwoju nauki, uzasadniane wzgldami ideologicznymi, ale niej one decydoway o kierunku rozwoju nowoczesnej cywilizacji informacyjno-dynamicznej. Z rozwojem motywacji etycznych i ideologicznych, ktre warunkuj rozwj zdolnoci autosterowniczych, czy si te powstanie i rozwj ruchw narodowo-wyzwoleczych oraz postpowych ruchw spoecznych, z ruchami marksistowskimi na czele. Narody ogarnite tymi ruchami w imi motywacji o charakterze etyczno-ideowym - w imi walki o wyzwolenie narodowe oraz o sprawiedliwo spoeczn - przeciwstawiay si zarwno przemocy obcych pastw, jak i klas panujcych. Rozwj norm spoecznych zwizanych z motywacjami informacyjnymi przyspieszy te wszechstronny rozwj nowoczesnych spoeczestw o cywilizacji informacyjno-dynamicznej, ktry rozpocz si w epoce Odrodzenia, a wyranie wystpi na przeomie XVIII i XIX w. Spoeczestwa o odpowiednio rozwinitych normach zwizanych z motywacjami informacyjnymi (czyli rozwinitych na tyle, e mona na nich opiera procesy sterownicze) s bardziej sprawne jako ukady zorganizowane - tzn. do sterowania nimi potrzebne s mniejsze nakady energetyczne, nie wymagaj one bowiem zbyt wielkiego aparatu kontroli i przymusu ani zbyt wielkich nakadw finansowych na cele sterownicze; sterowane s w zasadzie za porednictwem bodcw o charakterze informacyjnym, a przy sterowaniu nimi zasadnicz rol odgrywa nauka i informacja. Spoeczestwa takie odznaczaj si te z reguy duym dynamizmem w zakresie produkcji informacji, ktry stymuluje rozwj oglnocywilizacyjny. W tego typu spoeczestwach zarwno wszelkie blokowanie przepywu informacji, jak i spadek wydajnoci informacyjnej nauki jest bardzo grony. Rozwj motywacji etyczno-ideologicznych daje spoeczestwu du zdolno homeostazy tzn. zdolno do przywracania stanu rwnowagi funkcjonalnej o wasnych siach. Przykadem moe by nasza wasna historia - nard polski, gdy utraci wasne pastwo (utrat pastwa moemy w tym wypadku traktowa jako istotne zaburzenie stanu rwnowagi funkcjonalnej narodu), stara si wykorzystywa kad nadarzajc si okazj do jego odzyskania. Nieprzypadkowo te haso wyzwolenia narodowego czone byo z hasem wyzwolenia spoecznego - jedna i druga walka oparta bya na motywacjach etyczno-ideologicznych. Cywilizacje dynamiczne pod wzgldem informacyjnym wymagaj do swego rozwoju istnienia w spoeczestwie odpowiednio utrwalonych norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi. W wypadku niedorozwoju motywacji informacyjnych (czy to z powodu rozkadu etyki i ideologii, czy te zahamowania rozwoju nauki) nastpi moe atwo rozkad organizacji spoecznej, od ktrego jedynym ratunkiem staje si dziaanie silnych bodcw o charakterze energetycznym, czyli inaczej mwic dziaanie przymusu fizycznego i przymusu ekonomicznego. Dlatego te pseudopostpowe ruchy spoeczne, ktre niszcz w spoeczestwie wszelkie normy etyczne i ideologiczne, nie uatwiaj walki o sprawiedliwy ustrj, lecz przygotowuj grunt pod dyktatur, niezalenie od intencji swych uczestnikw. Takie s bowiem koniecznoci wynikajce z procesw sterowniczych w spoeczestwie. Jeeli chce si ocenia spoeczne skutki rnych dziaa zmierzajcych do derejestracji okrelonych norm spoecznych, trzeba zawsze pamita o powyszych zalenociach. Spoeczne bowiem podstawy rozwoju cywilizacji dynamicznej pod wzgldem informacyjnym mog by zniszczone nie tylko w sferze krenia informacji, ale rwnie w sferze etyki i ideologii.

4 STEROWANIE SPOECZNE W KULTURZE BIZANTYSKIEJ

Trwajcy kilka wiekw rozwj Imperium Rzymskiego, ktre wchono bardzo rne elementy etniczne i cywilizacyjne, doprowadzi do powstania olbrzymiego na owe czasy pastwa liczyo ono okoo 55 milionw ludnoci, podczas gdy caa ludno wiata na pocztku naszej ery szacowana jest na okoo 200 milionw. Co czwarty zatem czowiek w tym czasie by mieszkacem Imperium Rzymskiego. Jak ju wspomnielimy, jeszcze w okresie republikaskim zaczy do Rzymu przenika pierwiastki rnych cywilizacji sakralnych i ulega zmianie tradycyjne rzymskie metody sterowania spoecznego. Postpujca orientalizacja pastwa rzymskiego doprowadzia w kocu do podziau. cesarstwa na zachodnie i wschodnie, przy czym w czci zachodniej orientalne metody sterowania spoecznego powoduj rozkad organizacji spoecznej, a w konsekwencji upadek pastwa rzymskiego w V wieku. Natomiast w czci wschodniej orientalne metody sterownicze day dobre rezultaty, a Cesarstwo Wschodnie przetrwao o dziesi wiekw duej ni Zachodnie. Chocia po podziale cesarstwa na zachodnie i wschodnie (395) idea jednoci imperium trwaa jeszcze w wiadomoci ludzi", to jednak rnice etniczne i kulturalne pogbiay przedzia ustrojowy. We wschodnich prowincjach cesarstwa zawsze ywe byy tradycje hellenizmu; nasiliy si te, zwaszcza po rozdziale cesarstwa, wpywy perskie, syryjskie, armeskie, 41 arabskie. acina jako jzyk urzdowy bya we wschodniej czci cesarstwa sztucznie podtrzymywana ju w V wieku. W Bizancjum wykrystalizowa si w kocu system polityczny, ktry mimo presji wrogich ssiadw przetrwa dziesi stuleci - a do zdobycia Konstantynopola przez Turkw w 1453 roku. Zakadajc sw stolic nad Bosforem, Konstantyn zamierza zbudowa drugi Rzym. W nowej siedzibie wzniesiono gmachy publiczne, powoano senat i odtworzono ca machin biurokracji cesarskiej. Rodziny arystokratyczne z Italii zachcano do przesiedlania si tutaj, ludnoci zapewniono chleb i igrzyska, za stronnictwa cyrkowe, przeniesione z dawnego Rzymu, stanowiy rodzaj i milicji dla obrony miasta. Jednym sowem, polityka jawnie zmierzaa do tego, by stworzy 42 wiern kopi starej stolicy nadtybrzaskiej." Nie wzito jednak pod uwag, e ukad norm spoecznych uksztatowanych w spoeczestwie zamieszkujcym prowincje Cesarstwa Wschodnie go by inny ni w spoeczestwie dawnego Rzymu. Nie byo te w Bizancjum warunkw spoecznych do rozwoju cywilizacji dynamicznej pod wzgldem informacyjnym; ludno Cesarstwa Wschodniego nie miaa odpowiednio silnych motywacji o charakterze informacyjnym.
41 42

Tame, s. 108. N. H. Bayncss, H. S. L. B. Moss, Bizancjum, Wstp do cywilizacji wschoclnlorzymskiej, Warszawa 1964, s. 18.

W miar upywu czasu kontakt z Zachodem rwa si coraz bardziej, zanikaa dawna mowa aciska - niegdy urzdowy jzyk administracji cesarskiej; Rhomaioi pnego Cesarstwa Bizantyskiego, prcz nazwy, nie mieli chyba nic wsplnego ze 43 swymi rzymskimi poprzednikami. Wbrew przyjtym potocznie wyobraeniom w Bizancjum wyksztacia si bogata doktryna polityczna. czya ona tradycj rzymsk z elementami chrystianizmu i zapoyczeniami orientalnymi, nawizywaa do hellenistycznej monarchii. Doktryn t 44 mona nazwa teologi imperialn". Podstawowym skadnikiem bizantyskiej doktryny imperialnej byo boe namiestnictwo cesarza. Jeden by Bg na niebie i jeden cesarz, jego zastpca do spraw ziemskich. W sztuce bizantyskiej przedstawiano chtnie Chrystusa z insygniami cesarskimi, a cesarza na wzr Chrystusa w majestacie; Matk Bosk ubierano w diadem i szaty cesarzowej, witych - w ubiory dworskich dygnitarzy. Cesarz by naladowc (mimetes) Boga [...] sprawowa wsprzdy (symbasileia) z Bogiem, tote tron cesarski by do szeroki, aby mg pomieci dwie osoby. [...] Nad tronem rozpity by baldachim, symbol nieba; wielki paac cesarski nazywano wityni. Cesarz [...] chodzi tylko po purpurze i porfirze, poddani mogli si do zblia tylko w witym milczeniu, z zakrytymi domi; ze Wschodu zapoyczono akt adoracji cesarza w pozycji lecej (proskynesis), ktry niegdy tak oburza rzymskich arystokratw, gdy prbowa go praktykowa Juliusz Cezar. Doktryna bizantyska odziedziczya po pogaskim cesarstwie elementy kultu solarnego. W wigili Boego Narodzenia rozsuwano zasony, ukazujc rodzin cesarsk owietlon wrd panujcych ciemnoci, a chr piewa inwokacj do cesarza, wzywajc go, by jako potne 45 soce, oko caego wiata zechcia wzej nad ziemi. " Misja religijna cesarza zapewniaa mu kierownictwo nad Kocioem. Cesarz bizantyski uwaa si za gow wsplnoty chrzecijaskiej zarwno sferze religijnej, jak i politycznej; by te zwierzchnikiem organizacji kocielnej i gwnym misjonarzem szerzcym wiar. Cesarz mia prawo mianowa biskupw, zwoywa sobory, decydowa o liturgii, a nawet o dogmatach". Pastwo byo po to, aby suy rozszerzaniu wiary, a wiara suya pastwu jako swoista ideologia pastwowa. 46 Legalna opozycja przeciwko wadzy bya niemoliwa, gdy wszelki bunt przeciwko wadcy uwaano za witokradztwo. Bizantyczycy twierdzili, e s ludem wybranym przez Boga i e to sam Bg wskazywa osob wadcy. Rwnie z woli boej Cesarstwo miao trwa do koca wiata. Myl o wiecznoci Cesarstwa bya tym waniejsza, e nie utrwalia si w Bizancjum cigo dynastyczna. Formaln podstaw wadzy cesarza bya elekcja senatu, wojska i ludu (lud w praktyce tylko dokonywa aklamacji nowego wadcy). " Uwaano jednak, e to sam Bg inspiruje senat wojsko i lud, aby wybra tego wanie cesarza. Od poowy V w. cesarza Bizancjum koronowa patriarcha Konstantynopola, najpierw jeszcze w hipodromie, 47 gdzie odbyway si wycigi, potem w kociele Mdroci Boej. " Przy tym wszystkim czsto obalano wadz cesarza w drodze rewolty lub przewrotu paacowego. Spord 88 cesarzy Bizancjum tylko 37 zmaro naturaln mierci w czasie sprawowania wadzy. Upadek wadcy w przewrocie uchodzi za widomy znak, e Bg odwrci si od swego ziemskiego zastpcy. " Jak dugo jednak wadca panowa by najwyszym autorytetem we wszystkich i sprawach. W tych pogldach niektrzy naukowcy dopatruj si wpywu orientalnej wiary w nieuniknione wyroki losu, ktra we wschodnich pastwach odgrywaa bardzo istotn rol w procesu sterowania 48 spoecznego. Mimo otaczajcej cesarza aureoli boskoci, mordowano nieraz cesarzy w ich sypialniach, wyupywano im oczy i obcinano nosy, okaleczonych wysyano do odlegych klasztorw. W paacach cesarzy bizantyskich panowaa z jednej strony atmosfera sualczoci, a z drugiej strony atmosfera spiskw i intryg, w ktrych uczestniczyli! dygnitarze dworscy, wysi dowdcy wojskowi, biskupi, a nawet wasne ony i matki cesarzy. Rozbieno midzy doktryn i rzeczywistoci niebya jednak sta regu wielu cesarzy bizantyskich byo wodzami, politykami, administratorami i gospodarzami najwyszej klasy; potrafili oni nawet czasem powciga nadmierne ambicje monych. Gdy za cesarza obalano, walka rozgrywaa si w 49 wskim gronie i rne gorszce szczegy zamachu nie zawsze przenikay poza mury paacu cesarskiego. Kada wana dziedzina ycia spoecznego bya w Bizancjum dokadnie okrelona ustawami pastwowymi. Prawn tre wadzy cesarza okrelaa kodyfikacja Justyniana, gwnie Kodeks, a potem niektre Nowele. Cesarz by samowadc, rdem prawa, najwyszym sdzi, zwierzchnikiem caej administracji i wojska. Uwaano go w Bizancjum za szefa caej wsplnoty (oikumene) chrzecijaskiej: nie mona by chrzecijaninem i nie by poddanym cesarza. I odwrotnie, wszyscy" 50 poddani cesarza powinni wyznawa chrystianizm. " Idea ta suya polityce ekspansji bizantyskiej. Twrca teologii imperialnej", Euzebiusz z Cezarei, pisa, e Cesarstwo Rzymskie uwolnio ludzi od wielkoci wadzy politycznej i zjednoczyo ludzko po to, eby uatwi szerzenie ewangelii, uniwersalne cesarstwo przygotowao sukces 51 uniwersalnej wiary. T ide uniwersalnej wadzy wyraaa obecno obrazw cesarza we wszystkich urzdach, sdach, kocioach, miejscach publicznych. Wizerunek cesarza umieszczano na znakach wojska, na monecie, miarach i odwanikach, nakryciach gowy, piercieniach dostojnikw. Bizancjum wprowadzio - trwajcy do dzisiaj - zwyczaj eksponowania wizerunkw gowy 52 pastwa. " Idea rzymskoci i uniwersalnoci imperium stanowia bardzo wany czynnik w utrzymywaniu jednoci pastwa tak rnorodnego pod wzgldem etnicznym. Aby zespoli rnorodne elementy kraju i stworzy jednolity organizm pastwowy, powoano Bizancjum aparat biurokratyczny, kontroloway a do ostatniego pionka. Cay system by nastawiony na cis wspprac z cesarzem i dy do skutecznego urzeczywistnienia jego woli. Administracja bizantyska bya silnie scentralizowana i mdrze zorganizowana,
43 44

Tame, s. 17. Por. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 109. 45 Tame, s. 109. 46 Por. J. Baszkiewicz, Myl polityczna wiekw rednich, Warszawa 1970, s. 3839. 47 J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 109110. 48 Tame, s. 110. 49 J. Baszkiewicz, op. cit.,, s. 77. 50 J. Baszkiewicz, op. cit., s. 110. 51 J. Baszkiewicz, op. cit., s. 39. 52 J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 110111.

pozwalajc pastwu przetrwa do czste zmiany cesarzy bez popadania w anarchi. Urzdy byy nadawane rozkazem gabinetu cesarskiego. Cesarz sam kontrolowa nominacje, promocje i dymisje. Perspektywa awansu, z postpem w randze i 53 uposaeniu, bya gwn podniet ambicji urzdnikw. Hierarchia urzdnikw zostaa ustanowiona stosunkowo wczenie przez podzielenie ich na szereg rang. [...] Szczodro cesarzy w szafowaniu tytuami sprawia, e staway si one coraz bardziej pompatyczne; magnificencja i ekscelencja 54 istniej po dzie dzisiejszy. " Urzdy i najwaniejsze godnoci byy dostpni dla wszystkich, z wyjtkiem osb zwizanych z inna klas przez obowizki dziedziczne. Niszy urzdnik potrzebowa aprobaty cesarza, zanim obj pierwsze stanowisko. Promocje przebiegay zgodnie z zasad starszestwa. [...] Oblicza si, e oglna liczba urzdnikw zatrudnionych w obu prefekturach 55 wschodnich, wynosia ok. 10 000. Pensje urzdnikw stanowiy powan cz budetu. " Szczegln zalet biurokracji bizantyskiej byo znakomite wyszkolenie jej pracownikw, [...] Fakt, e Konstantyn Porfirogeneta przyzna uposaenie studentom swego uniwersytetu, dowodzi, i pastwo byo ywo zainteresowane problemem wykwalifikowanej biurokracji. [...] Dostp do wpywowych i lukratywnych urzdw teoretycznie posiada kady obywatel, faktycznie jednak w cigu pokole wytworzya si arystokracja urzdnicza, ktra bynajmniej nie uatwiaa kariery 56 nowym przybyszom. " Z biegiem czasu daje si zauway w biurokracji procesy rozkadowe - zacza si szerzy korupcja i nepotyzm, co cesarze bez wikszego powodzenia usiowali zwalcza. Jednak raz ustanowiona machina biurokratyczna okazywaa zawsze du zdolno do biernego oporu wobec woli cesarzy i czsto paraliowaa podejmowane przez nich prby uzdrowienia sytuacji. Spoeczestwo miao wprawdzie w Bizancjum wasn organizacj, nieidentyczn z organizacj pastwow, ale organizacja ta dostaa si pod opiek urzdnikw pastwowych. Urzdnicy prezentowali nie tylko pastwo, ale zarazem i spoeczestwo. System cechowy obowizywa w Bizancjum w peni. Kada ga przemysu stanowia korporacj, a pewne korporacje (np. zwizane z przemysem jedwabniczym) dzieliy si na kilka cechw. Poszczeglne cechy cieszyy si w zasadzie monopolem, ale z drugiej strony podlegay surowej kontroli pastwa, ktre ustalao dochody, warunki dopuszczenia nowych czonkw, ograniczenia na wywz towarw i szereg innych przepisw; ustalajc niekiedy nawet miejscowoci, gdzie mogy by otwierane kramy i warsztaty. Prefekt Konstantynopola sprawowa te cisy nadzr nad czonkami korporacji i mia prawo 57 Wszelkiego rodzaju monopole i przywileje hamoway postp i sprzyjay naduyciom. kontroli zakadw pracy." Zbiurokratyzowanie organizacji gospodarki bizantyskiej spowodowao, e dawaa si ona atwo zaskoczy przez rne kryzysy, ale jednoczenie pozwalaa jej owe kryzysy przetrwa, udzielajc nieocenionego poparcia. Jednak ustawiczna ingerencja urzdnikw wyrzdzaa przemysowi i handlowi wiele szkody. Rwnoczenie polityka podatkowa, coraz bardziej 58 pobaliwa dla klasztorw i warstw monych, zamieniaa si stopniowo w narzdzie ucisku w stosunku do mas ludowych. Ceny towarw byy w Bizancjum ustalane przez pastwo, a nie przez prawo popytu i poday. Import i eksport podlega restrykcjom. Pewne towary objte byy zakazem wywozu. W handlu zagranicznym uciekano si te czsto do handlu wymiennego. Wydatki na administracj, ktrej pracownicy oprcz pensji pobierali rwnie wszelkiego rodzaju wynagrodzenia nadzwyczajne, stanowiy powane, ale nie jedyne obcienie budetu pastwa bizantyskiego. Stopniowe przeksztacenie si cesarstwa w monarchi orientaln powodowali znaczne zwikszenie wydatkw na utrzymanie dworu cesarskiego, a zagroenie ze strony ssiadw zmuszao do utrzymywania duej armii, ktra w czasach Justyniana wynosia ok. 150 000 onierzy, a jeszcze w IX wieku ok. 120 000 onierz. Wydatki te wymagay znacznych dochodw. Dochody publiczne pochodziy z wasnoci pastwowej (przemysowej, rolniczej i miejskiej), regularnych podatkw i wiadcze nadzwyczajnych. " wiadczenia na rzecz pastwa to nie tylko opata w gotwce, ale rwnie rne wiadczenia w 59 naturze oraz przymusowa robocizna. Nauka w Bizancjum rozwijaa si bujnie, ale rwnie ona ulegaa swoistej biurokratyzacji. Zadaniem ludzi zajmujcych si nauk byo gwnie opracowywanie starego dorobku i nauczanie, a nie tworzenie nowych oryginalnych dzie. Mona miao powiedzie, e w Cesarstwie Bizantyskim panowa kult uczenia si uczy si kady chopiec i kada dziewczyna, ktrych rodzice mieli na to pienidze". O gruntownoci wyksztacenia orzekano nie na podstawie badania rzeczywistych kwalifikacji danego osobnika, lecz na podstawie reputacji i pism osb 60 wyksztaconych. Nauki nie traktowano jako metody poznawania prawdy, a wyksztacenie zdobywano w duej mierze po to, by osign odpowiedni pozycj w hierarchii spoecznej. Motywy natury praktycznej prawdopodobnie przewaay w rodowiskach handlowych i kupieckich. Potrzebna bya znajomo prawa w rnych dziedzinach, sekretarze cesarscy musieli umie szybko pisa, mnisi uczyli si piknej kaligrafii i sztuki malarskiej, a onierze skwapliwie garnli si do przedmiotw 61 wojskowych. " Uwaano te, e nauczyciele s konieczni, a samodzielne studiowanie uwaano za objaw chorobliwej zarozumiaoci. By opaci nauczycieli dla swych dzieci, rodzice zdobywali si nieraz na wielkie ofiary. W wielu wypadkach nauczyciele byli 62 jednak opacani przez pastwo lub przez rzdy miejskie. Pozycja nauczycieli w Bizancjum bya bardzo mocna. System cesarskiej wszechwadzy nie sprzyja wolnoci myli i dlatego nie naley si dziwi, e nastpio niesychane sformalizowanie nauki. Spory naukowe staway si coraz bardziej retoryczno-formalne i nie wnosiy wiele nowego, a zlanie si
53 54

N. H. Bayness, H. S. L. B. Moss, op cit., s. 249 i in. Tame, s. 251. 55 Tame, s. 252. 56 Tame, s. 259. 57 Tame, s. 66. 58 Tame, s. 71 - 72. 59 Tame, s. 81-85. 60 Tame, s. 186. w 61 Tame, s. 185. 62 Tame, s. 187.

funkcji pastwowych i religijnych cesarstwa nie sprzyjao rozwojowi oryginalnej twrczoci naukowej. Nauka przestaa by 63 metod produkcji informacji. Pewna jaowo doktryny wynikaa te z przygniatajcego ciaru sformalizowanej spucizny antycznej. Bizantyjczycy uwaali si za spadkobiercw i rzymskiego cesarstwa, i greckiej kultury. Std tendencja, by myle, i ca mdro mona znale w przeszoci [...] Sztywne ramy retorycznego stylu utrudniay formowanie oryginalnych koncepcji; forma nieraz 64 braa gr nad treci. " Starano si te wszystko ujednostajni, rnorodno uwaajc niemal za grob dla pastwa. Konflikty spoeczne i polityczne toczyy si w Bizancjum raczej nurtem podziemnym. Cay system sterowania spoecznego w Bizancjum by nastawiony na zachowanie rozbudowanego jeszcze w Rzymie systemu organizacji spoecznej. Tymczasem wskutek zaniku norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi nastpowao coraz wiksze osabienie zdolnoci autosterowniczych czych w spoeczestwie. Objawem tego proces! byo osabienie motywacji poznawczych oraz stopniowy zanik etyki, zwaszcza w yciu publiczny. Wiemy, e gdy w spoeczestwie zanikaj zdolnoci autosterownicze w zakresie norm zwizanych z motywacjami o charakterze informacyjnym, wwczas musi je zastpi dziaanie silnego potencjau energetycznego, w przeciwnym bowiem razie spoeczestwu groziby rozkad jego organizacji. Dlatego to w Bizancjum, aby wymusi przestrzeganie rnych norm spoecznych, musiano nada im charakter prawny. Nastpia wic kodyfikacja prawa oraz upastwowienie religii, nauki, gospodarki i w ogle niemal wszystkich dziedzin ycia spoecznego. Przymus prawny, aby by na dusz met skuteczny, musi doprowadzi do wytworzenia nawykw odpowiedniego postpowania (rejestraty o odpowiednio duej przewodnoci). Tymczasem wytwarzaniu si nawykw przeszkadza istnienie innych wzorcw postpowania. Dlatego pastwo bizantyskie ze wzgldw sterowniczych musiao dy do ujednostajnienia ycia i do objcia swoj kontrol moliwie wszystkich dziedzin ycia spoecznego. Prowadzio to oczywicie do dalszego zaniku zdolnoci autosterowniczych w spoeczestwie - ludzie przyzwyczajali si robi tylko to, co nakazywao im pastwo; rwnoczenie nastpowa zanik inicjatywy jednostek i zdolnoci twrczych spoeczestwa. W tej sytuacji podstawowym spoiwem pastwa staa si biurokracja. Stanowia ona przekanik midzy wadc a spoeczestwem, wdraaa normy spoeczne, bya te w stanie uniemoliwi realizacj woli cesarza. Urzdnikami pastwowymi byli waciwie nawet ksia. Biurokracja nastawiona bya na konserwowanie istniejcego stanu rzeczy i niechtna wszelkim zmianom. Dya do ujednostajniania, ujednolicania wszystkiego, zarwno na zewntrz - dc ,o rozszerzania swego panowania na inne spoeczestwa, jak te wewntrz - tpic wszelkie odstpstwa od oficjalnej doktryny pastwowej, trzeba jednak stwierdzi, e po okresie panowania Justyniana nie podejmowano powaniejszych danych prb ekspansji, lecz broniono stanu pogadania. Procesy rozkadowe, ktre rozpoczy si w aparacie biurokratycznym Bizancjum - apwkarstwo, nepotyzm i wszelkiego rodzaju korupcja - doprowadziy do stopniowego osabienia siy pastwa. Gdyby nie zagroenie zewntrzne, Cesarstwo Bizantyskie mogoby jeszcze istnie przez w pewien czas, miao ono bowiem du si bezwadnoci. Nie mogo jednak wytrzyma adnej powaniejszej prby. W 1204 roku krzyowcy zdobyli Konstantynopol i utworzyli na znacznych 'obszarach Bizancjum niewielkie monarchie feudalne. Wprawdzie potem Cesarstwo Nicei podjo prb odtworzenia bizantyskiej jednoci politycznej, ale pastwo bizantyskie nie trwao dugo - w roku 1453 Turcy zdobyli Konstantynopol i Cesarstwo przestao ostatecznie istnie. Przy wszelkich ocenach skutecznoci bizantyskiego systemu sterowania spoecznego pamita i trzeba, e by on swojego rodzaju koniecznoci i, co wicej, okaza si skuteczny - Bizancjum o przeszo tysic lat przetrwao upadek Rzymu i przechowao dorobek cywilizacyjny staroytnoci. Przez dugi czas byo wzorem dla Europy, nad ktr zdecydowanie growao poziomem oglnocywilizacyjnym. Ujemne oceny systemu bizantyskiego wynikay najczciej z analizy objaww rozkadu, ktry mia miejsce dopiero w schykowym okresie Bizancjum. Kultura spoeczna Bizancjum nie bya jednak kultur o charakterze dynamiczno-informacyjnym i bizantyskie metody sterowania spoecznego nie nadaj si do wykorzystania w spoeczestwach o cywilizacji informacyjno-dynamicznej.

5 PROBLEMY STEROWANIA SPOECZNEGO W CYWILIZACJI LUDW STEPU EURAZJATYCKIEGO

Step eurazjatycki odegra w dziejach ludzkoci niepospolit rol, o wiele wiksz ni do niedawna przypuszczano w Europie. Ludy koczownicze rozlegych obszarw stepowych odgryway nieraz bardzo wan rol w yciu ludnoci osiadej na pograniczu stepu, a nawet i bardziej oddalonych orodkw. Niektrzy historycy s zdania, e stosunki ludw osiadych z 65 ludami pasterskimi wypeniaj znaczn cz dziejw ludzkoci". Ludy pasterskie odznaczay si daleko posunitym konserwatyzmem; przez dugie wieki, niekiedy tysiclecia, kieroway nimi podobne, bardzo wolno zmieniajce si prawa", zarwno w zakresie organizacji wewntrznej, jak te w stosunkach z ludami osiadymi. Radykalne zmiany zachodziy gwnie wwczas, kiedy ten czy w lud pasterski przechodzi do ycia 66 osiadego." Sdy historykw dotyczce roli koczownikw [...] oparte byy w duej mierze na rdach, ktrych autorzy znajdowali si pod bezporednim wraeniem najazdw koczownikw" i w zwizku z tym nie byy one obiektywne. Sdy takie mog by suszne, jeeli chodzi o bezporednie skutki najazdw; jednake pamita musimy, e najazdy i podboje koczownikw w dalszej perspektywie przynosiy rwnie i inne skutki. Nomadzi przyczyniali si nieraz do konsolidacji opanowanych snw,

63 64

J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 108. Tame, s. 108109. 65 S. Kauyski, Imperium mongolskie, Warszawa 1970. 66 Tame, s.5.

stawali si cznikami midzy rnymi odlegymi i izolowanymi od siebie orodkami cywilizacyjnymi itp. Niezmierzone przestrzenie stepowe stanowiy bardzo istotn przegrod izolujc od siebie poszczeglne ludy, zarwno yjce na samym stepie, jak te poza nim. Podstawowym warunkiem powstania na stepie wikszych organizmw spoecznych byo rozwizanie problemw komunikacyjnych, ktre przy olbrzymich przestrzeniach stepowych urastay do rangi pierwszorzdnego zagadnienia. Dopiero oswojenie konia i uycie go w charakterze rodka lokomocji doprowadzio na stepie doprowadzio do przewrotu. Inaczej mwic, wynalazek, jakim byo oswojenie konia, stanowi zdobycie informacji o wielkiej wartoci spoecznej. Bya to zdobycz, ktra wpyna w sposb zasadniczy na organizacj i aktywno spoeczn ludw zamieszkujcych step. Wraz ze zjawieniem si konia jako rodka lokomocji zaczynaj na stepie powstawa wiksze organizacje spoeczne, ktre bardzo prdko zaczy dawa zna o sobie rnym ludom yjcym w bliszym lub dalszym ssiedztwie stepu. Wok stepu rozcigay si tereny zamieszkae przez ludy osiade, ktre wytworzyy z czasem bogate pastwa, rozcignite na terenach Chin, Indii, Turkiestanu, Persji, Maej Azji a do Europy, yy ludy osiade zorganizowane w due i bogate pastwa. Informacje o tych bogatych pastwach przenikay stopniowo do ludw stepowych. A kiedy ludy te zdobyy jeszcze inn informacj - kiedy si mianowicie zorientoway, e zorganizowanie si w sposb wojskowy umoliwia podbijanie pastw ssiadujcych ze stepem i tym sposobem utrzymywanie si z wojny - wwczas step wyrzuca zacz z siebie kolejne armie, ktre daway si we znaki ludom z nim ssiadujcym. Kroniki chiskie na kilkaset lat p.n.e. opowiadaj o najazdach na Chiny ludu stepowego nazwie Hun-si. Dla ochrony przed tymi najazdami Chiczycy zbudowali jeden z najciekawszych pomnikw przeszoci - synny mur chiski o dugoci kilku tysicy kilometrw. W kilkaset lat potem ze stepu wyruszaj Hunowie, ktrzy dotarli a do Galii, pustoszc przy tym kawa Europy. Niszczycielska potga stepu potrafia zagrozi dwu wielkim cywilizacjom ssiadujcym ze stepem, ktre o sobie nawzajem niewiele wiedziay. Najwiksz potg, jak wyda z siebie step, byo imperium mongolskie, ktre przejo i niesychanie udoskonalio dotychczasowe metody organizacji ludw stepowych. Twrca tego imperium, Czyngis-chan, by wielkim wodzem i organizatorem. Podbi szereg krajw o wysokim poziomie cywilizacji pnocne Chiny, Persj, Indie, wreszcie wschodni Europ. Armie jego dotary w 1241 r. a do zachodnich prowincji Polski; nie posuny si dalej na zachd Europy tylko dlatego, e zostay odwoane z powodu mierci Ugedeja, nastpcy Czyngis-chana. Jak wygldaa organizacja imperium mongolskiego? Wielki chan by zwierzchnim wadc i wacicielem swego pastwa, a jego najblisi: synowie, bracia i potomkowie, otrzymywali we wadanie poszczeglne czci imperium (uusy), w ktrych posiadali szerok autonomi (okrelon prawem zwyczajowym), byli jednak podporzdkowani wielkiemu chanowi. [...] Organizacja wewntrzna pastwa mongolskiego bya cakowicie podporzdkowana potrzebom wojskowym. Jednostki administracyjne pokryway si z jednostkami wojskowymi. 68 Uusy tworzyy jednoczenie armie (lub skrzyda wielkiej armii)." Kolejne szczeble feudalnej hierarchii spoecznej zajmowali dowdcy wojskowi: dowdca tumenu (korpusu liczcego dziesi tysicy ludzi) sprawowa wadz nad terytorium zajmowanym przez dziesi minganw odpowiednik puku, liczcy tysic ludzi), mingan z kolei dzieli si na dziesi daunw po stu ludzi, a duan skada si z dziesiciu arbanw, (arban liczy dziesiciu ludzi). Dowdca minganu by jednoczenie zwierzchnikiem administratorem cywilnym rodw i szczepw, ktre skaday si na dany mingan. Jego wadza rozcigaa si 69 nad caym terytorium, na ktrym koczowali jego poddani." Wadcy dzielnicy i wielcy feudaowie, zwaszcza ksita krwi, 70 posiadali w sprawach wewntrznych swej posiadoci wadz praktycznie nieograniczon [...]." Najwaniejszym [...] obowizkiem, przenikajcym ca hierarchi feudaln od gry do dou, by obowizek penienia suby 71 wojskowej na rzecz feudaa." Udzia w wojnie brali wszyscy mczyni mongolscy zdolni do noszenia broni. Kady feuda stepowy (nojon) by przypisany do jednego z chanw dzielnicowych, a z kolei proci koczownicy byli przypisani do okrelonego dowdcy minganu. Samowolne przejcie pod wadz innego nojona (dowdcy minganu) byo bardzo surowo 72 73 karane. Ewentualnym buntom przeciwdziaano rozpraszajc wrogie lub oporne szczepy po rnych oddziaach. Czyngischan ze zlepku rnych plemion, dawniej czsto ze sob skconych, zbudowa skonsolidowan sprawn organizacj. Administracja cywilna w pocztkowym okresie imperium nie, odgrywaa wikszej roli, wszystkie bowiem istotne dla bytu 74 pastwa sprawy dotyczyy spraw militarnych. Armia Czyngis-chana bya to pierwsza w wiekach rednich regularna armia, z odpowiednim systemem ksztacenia kadr oficerskich, z pragmatyk subow, ze sprawnie dziaajcym sztabem generalnym, doskonale zorganizowana sub kwatermistrzowsk i sub cznoci. Jedn z gwnych cech wojska, mongolskiego bya panujca w nim i nieustannie wdraana dyscyplina. Kady onierz musia zna swoje miejsce w kadej sytuacji i lepo wykonywa rozkazy, [...] onierze 75 mongolscy byli doskonale wdroeni do zespoowego dziaania." Sztuka wojenna staa w armii mongolskiej bardzo wysoko. Liczca 10 000 onierzy gwardia przyboczna Czyngis-chana speniaa rwnoczenie rol szkoy oficerskiej i wyborowej jednostki wojskowej. Czonkowie gwardii, zwani keszikten, byli to ludzie specjalnie dobrani z rnych oddziaw. [...] Szeregowy gwardzista sta w hierarchii subowej wyej ni oficer zwykych oddziaw wojskowych. [...] Gwardia stanowia elitarne jdro armii mongolskiej. Z jej rodowiska rekrutowali si najwybitniejsi wodzowie. [...] Czyngis-chan szczeglnie stara si poznawa swych ludzi osobicie." Posiada te niezwyk umiejtno trafnego doboru ludzi i waciwego wyzyskania ich
67 68

67

Tame, s. 5-6. Tame, s. 87-88. 69 Tame, s. 64. 70 Tame, s. 129. 71 Tame, s. 130. 72 Tame, s. 129. 73 Tame, s. 64. 74 Tame, s.64 75 Tame, s.93

w swej subie". Obieg informacji w imperium mongolskim dostosowany by cile do potrzeb militarnych. Istotne z punktu widzenia militarnego i politycznego informacje koncentrowane byy w rku wielkiego chana i ewentualnie w rkach jego mandatariuszy. Dopyw tych informacji do chana zorganizowany by bardzo sprawnie. Suy temu celowi system doskonalenia zorganizowanych stacji pocztowo-kurierskich [...] Jego organizatorem by Ugedej, a system ten polega na utworzeniu na gwnych szlakach imperium sieci stacji rozmieszczonych w odpowiedniej odlegoci jedna od drugiej. [...] Kurierzy, dziki moliwoci natychmiastowej zmiany konia w kadej stacji, mogli pokonywa olbrzymie odlegoci z niezwyk na owe czasy 77 szybkoci." Szlaki pocztowo-kurierskie pokryway w XIII i XIV w. cay obszar imperium od Mandurii i Korei a do Morza Czarnego; suyy one do przekazywania wiadomoci i rozkazw (sygnaw sterowniczych) na wielkie odlegoci, do przekazywania podatkw i danin z poszczeglnych krajw imperium, korzystali z nich te podrujcy urzdnicy, rozmaici posacy itp.; bezpieczestwo, wyywienie i transport podrnych bdcych pod opiek pastwa zapewniay tzw. pajdze (rodzaj glejtw). 78 Okazanie pajdzy zobowizywao wszystkie organy wadzy do udzielenia danej osobie wszelkiej potrzebnej pomocy." Szlaki pocztowo-kurierskie byy wic zarwno torami informacyjnymi, jak i energetycznymi imperium, traktowanego jako ukad zorganizowany. Zdobywaniu informacji koniecznych do sprawnego zarzdzania olbrzymim imperium oraz do potrzeb militarnych suy przede wszystkim doskonale zorganizowany wywiad - wszelkie najazdy poprzedzao dokadne rozpoznanie kraju. Dowdztwo mongolskie starao si przed dokonaniem inwazji pozna dokadnie caoksztat stosunkw panujcych w kraju, ktry mia zosta zaatakowany, jego si militarn, warunki geograficzne, moliwoci zyskania sobie sojusznikw, itp. Wywiadu 79 dokonywano zarwno przez kupcw znajdujcych si na subie wywiadu mongolskiego, jak i specjalnych szpiegw." Wwczas na podstawie zdobytych danych sztab mongolski opracowywa szczegowe plany inwazji. Czsto te stosowano metody dywersji w obozie przeciwnika, wykorzystujc wszelkie wanie narodowe, religijne czy polityczne, ktre starano si podsyca i ewentualnie w ten sposb pozyskiwa sobie sprzymierzecw. Jeeli przychodzio wystpowa im przeciwko wojskom sprzymierzonym, czsto starali si wywoywa wrd nich rozam wysyajc do poszczeglnych 80 dowdcw poselstwa z rnymi propozycjami i obietnicami. Dziki wywiadowi zdobywano rwnie informacje o nowych technikach wojennych stosowanych przez przeciwnikw; w ten sposb przyswojono sobie np. bronie oblnicze. ,,Czyngis-chan docenia rol wiatych ludzi na swoim dworze i w aparacie pastwowym. Przyciga te do siebie 81 wszystkich, na ktrych zwrci uwag, niezalenie od ich narodowoci i wyznania." Mimo to jednak trudno waciwie mwi o zdobywaniu w imperium mongolskim informacji (majcych istotn warto dla pastwa) przy uyciu metod naukowych. Rozwj naukowych metod produkcji informacji utrudniaa koncentracja informacji w dyspozycji orodka wadzy i brak odpowiednich instytucji naukowych. Moemy natomiast w imperium mongolskim obserwowa wspaniay rozwj przednaukowych metod produkcji informacji; chodzi w tym wypadku o zdobywanie informacji drog sprawnie zorganizowanej obserwacji i naladownictwa otoczenia. Trzeba jeszcze zastanowi si, jakiego rodzaju bodce wpyway w decydujcy sposb na aktywno spoeczestwa mongolskiego w okresie imperium. W stosunku do krajw pokonanych Mongoowie postpowali dwojako: albo opanowywali je cakowicie, i wwczas ustanawiali tam wasne rzdy, albo te ograniczali si do osadzenia [...] posusznego im wadcy - wasala. [...] Wadcy wasalni musieli ponosi [...] rne ciary finansowe, w formie nie zawsze cile normowanych danin. [...] W sprawach obcie podatkowych Mongoowie nierzadko stawiali wygrowane dania bd pod rnymi pretekstami upili podlegy im kraj. Nadmierne wymagania Mongow czsto wywoyway bunty doprowadzonej do 82 ostatecznoci ludnoci miejscowej, [...] co z kolei pocigao za sob ekspedycje karne i nowe grabiee i zniszczenia." Wasal obowizany by ponadto dostarcza swemu wadcy na wypadek wojny posikowych kontyngentw wojskowych. W sprawach wewntrznych zachowywa cakowit autonomi, natomiast polityka zagraniczna musiaa zawsze mie aprobat 83 zwierzchnika. Z przytoczonych powyej przykadw wynika, e aktywno spoeczna Mongow w czasie trwania imperium wywoana bya bodcami o charakterze przede wszystkim energetycznym, czyli - przewaay motywacje o charakterze energetycznym. Wniosek ten potwierdza rwnie inny fakt - mianowicie w imperium mongolskim panowa swoisty indyferentyzm ideologiczny. Imperium nie posiadao adnej zasadniczej ideologii, ktrej wystpowanie jest zawsze sprzone z motywacjami o charakterze informacyjnym. W imperium mongolskim istniay obok siebie trzy systemy ideologiczne - buddyzm, mahometanizm i nestorianizm; pewne religie byy popierane bardziej, inne mniej, adna jednak nie bya ideologi pastwow, stanowic zasadniczy czynnik motywacyjny dla ludnoci pastwa. Wadcy mongolscy chtnie widzieli na swych dworach przedstawicieli duchowiestwa rnych wyzna. Duchowiestwo znajdowao u nich szczegln piecz. Nie tylko chroniono je przed gwatami, rabunkami czy rekwizycjami, lecz nawet obdarzano wyjtkowymi przywilejami. [...] Oglnie zatem biorc duchowiestwo wszelkich wyzna cieszyo si zawsze u Mongow, jeeli nie poparciem wadz i licznymi przywilejami, to 84 przynajmniej ochron prawa i swobod dziaania." Koncentracja informacji istotnych dla funkcjonowania spoeczestwa w orodku wadzy, a waciwie nawet w rku wadcy, przy rwnoczesnym braku powanych motywacji informacyjnych (przede wszystkim ideologicznych) w spoeczestwie
76 77

76

Tame, s. 64-66. Tame, s.127. 78 Tame, s. 127-128 79 Tame, s. 95. 80 Tame, s.96. 81 Tame, s.134. 82 Tame, s.138. 83 Tame, s. 138. 84 Tame, s. 135-136.

spowodowaa stosunkowo ma trwao imperium mimo jego wspaniaej organizacji. Dlatego te mier wielkiego chana prowadzi musiaa do istotnej zmiany rozkadu potencjaw informacyjnych w spoeczestwie mongolskim i stopniowo do dezorganizacji imperium. Niedorozwj motywacji informacyjnych spowodowa, e byo bardzo mao prawdopodobne samoczynne odtworzenie si struktury organizacyjnej w wypadku jej zniszczenia czy te nawet powanego osabienia. Dlatego te imperium mongolskie raz si rozpadszy wicej si nie podnioso. Mimo swej nietrwaoci imperium mongolskie liniao jednak wielkie znaczenie dla historii ludw ssiadujcych ze stepem. Doprowadzio do oywionej wymiany dbr materialnych midzy Wschodem i Zachodem, a w lad za tym sza rwnie wymiana rnych prdw kulturalnych i idei." Dziki Mongoom zetkny si niemal bezporednio tak odlege i odrbne kultury, jak europejska, muzumaska i chiska. Wreszcie, paradoksalna rzecz, dziaania Mongow przyczyniy si rwnie 85 do konsolidacji narodowociowej i politycznej takich krajw jak Ru, Iran czy Chiny". Rzecz przy tym charakterystyczna, e na dusz met najmniej na swej dziaalnoci skorzystali sami koczownicy; imperium mongolskie prawie nie pozostawio ladw na samych stepach. Nie ulegy tam, po jego rozpadzie, istotnym 86 zmianom sposoby produkcji ani te metody organizacji spoeczestwa.

6 KULTURA BIZANTYSKA A EUROPA

W okresie wczesnego redniowiecza poziom oglnocywilizacyjnego rozwoju Bizancjum by o wiele wyszy ni w zachodniej Europie, nic wic dziwnego, e wpywy bizantyskie przenikay bardzo silnie do Europy. Ponadto bizantyskie metody sterowania mogy te powstawa samorodnie na terenie Europy, stanowic w owym czasie konieczno spoecznosterownicz. Ju u schyku VI wieku papie Grzegorz Wielki z demonstracyjnym respektem traktowa cesarstwo [...] uznawa zwierzchnictwo polityczne cesarzy bizantyskich i przyjmowa takie pojcie celw pastwa, jakie w Bizancjum utrwalia 87 tradycja Konstantyna i Euzebiusza." Karol Wielki, rozszerzywszy swe pastwo po ab na wschodzie i po Rzym na poudniu, by u schyku VIII w. najpotniejszym wadc Zachodu. Sta on si te twrc karoliskiej idei imperialnej. Wprawdzie w imi czystoci wiary Karol Wielki zwrci si przeciw Bizancjum, w otoczeniu Karola cesarzy bizantyskich uwaano za heretykw, potpiano wschodni kult cesarza jako nawrt do pogaskich zbrodni Babilonu i Rzymu", ale rwnoczenie pastwo Karola utosamiano z imperium chrzecijaskim, a jego wadca mia rwnie wadz nad Kocioem. Karol mianowa i usuwa biskupw, papieowi udziela moralnych admonicji, jego urzdnicy czuwali nad moralnoci ludu i kleru. Prawa pastwowe narzucay przymus praktyk religijnych pod niezwykle surowymi sankcjami. Poddany niepraktykujcy by winny wobec pastwa tak samo, jak np. 88 uchylajcy si od suby wojskowej." Imperium Karola Wielkiego ulego rozkadowi, ale idee imperialne i inne koncepcje bizantyskie przenikay nadal do Europy. Szczeglnie silnie promieniowaa na redniowieczn Europ bizantyska liturgia dworska. Przyja si tam moda szerokich tronw, bizantyskich szat i insygniw. [...] Co gorliwsi wadcy Zachodu bd nawet prbowali wprowadzi zwyczaj padania na twarz [...] przed monarch, '[...] ostatecznie jednak podawanie nogi do ucaowania stao si na Zachodzie 89 wycznym prawem papiea." W X wieku, po maestwie Ottona II z cesarzwn bizantysk Teofano, umacnia si na dworze cesarskim ognisko bizantyskiej idei politycznej. Bizantynizm trafi w Niemczech na podatny grunt spoeczny i przetrwa dugo po upadku samego Bizancjum. W XIII wieku cesarz rzymski, krl Niemiec, Sycylii i Jerozolimy, Fryderyk II Stauf przyj tradycyjne zasady filozofii politycznej. W kodeksie sycylijskim przedstawi si on jako rdo prawa, ojciec i pan sprawiedliwoci. Mimo e Fryderyk II by wolnomylny, na jego dworze panowao ubstwienie monarchy; monarcha sam mwi o sobie, e kad jego decyzj owieca Niebo. Styl dworski czasu Fryderyka II obfitowa w porwnania wadcy do Zbawiciela, ktrego nadejcia wszyscy 90 oczekiwali niecierpliwie." Bizantyska teoria o wszechobecnoci wadcy [...] przyjta zostaa przez Fryderyka II, ktry wiele razy powtarza, e 91 potencjalnie obecny jest wszdzie, w kadym zaktku swego pastwa, cho nie moe by wszdzie osobicie." Kodyfikacja sycylijska z 1231 r. i liczne akty szczegowe Fryderyka w uzasadnieniach swych wyzute s z moralistyki"; zamiast podawania uzasadnie etycznych podkrelaj one praktyczne potrzeby i praktyczne moliwoci reformowania 92 rnych dziedzin ycia. Fryderyk II podj prby rozszerzenia kompetencji pastwa na wszystkie niemal dziedziny ycia. W sferze dziaa pastwa i jego prawa znalaz si stan sanitarny kraju i czysto powietrza, produkcja cukru i aklimatyzacja nowych kultur rolnych, hodowla koni i osw, tpienie wilkw, stan drg i rodkw transportu, likwidacja marnotrawstwa itd." Wydano nawet nakaz studiowania wycznie na uniwersytecie pastwowym w Neapolu. Wiele z tych ustaw byo nieyciowych, wielu z nich w praktyce nie przestrzegano, ale to nie zraao ustawodawcy, ktry wydawa coraz to nowe przepisy, peen wiary w cudown 93 moc ustaw. Cesarzom potrzebna bya doktryna uzasadniajca ich denia ekspansywne. Wprawdzie potencja cesarstwa, przy wczesnych rodkach wojny i komunikacji, przy stanie ekonomiki i technice wadzy, nie dawa realnej moliwoci kontroli
85 86

Tame, s. 11-12. Tame, s. 11-12. 87 J. Baszkiewicz, op. cit., s.39. 88 J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 117. 89 J. Baszkiewicz, op. cit., s. 76. 90 Tame, s. 101-102. 91 Tame, s. 144. 92 Tame, s. 145. 93 Tame, s. 145.

politycznej nad wiatem chrzecijaskim czy nawet ssiadami Niemiec. Ale w doktrynie traktowano wiatow wadz cesarza jako potencjaln (de iure) i mogc si zawsze zaktualizowa de facto. Legici, wyksztaceni na prawie justyniaskim, traktowali cesarzy redniowiecznych jako dziedzicw rzymskich imperatorw, panw wiata. [...] Akcentowano rol cesarza 94 jako namiestnika Boga w caym wiecie chrzecijaskim, rzdcy witego imperium." Z religijnej misji cesarstwa wyprowadzili Staufowie prawo wkraczania w sprawy Kocioa (m. in. prawo zwoywania soborw i reformy wewntrznej w Kociele), a take prawo do podbojw na ziemiach pogan." W zwizku z tym Fryderyk II 95 patronowa akcji Krzyakw i prbowa wskrzesi na swj rachunek upad ide krzyow. Silne ognisko bizantynizmu powstao w redniowieczu w pastwie krzyackim. Krzyacy uwaali, e w imi religii pastwowej i w imi interesw pastwa s uprawnieni do stosowania wszelkich rodkw, z masowym mordowaniem przeciwnikw wcznie. Warto przy tym przypomnie, e wybitny polski prawnik, rektor uczelni krakowskiej Pawe Wodkowic podj na soborze w Konstancji (14141418) w imi etyki i w imi idei tolerancji polemik z obrocami polityki krzyackie. Stara si on nada szeroki sens idei tolerancji w stosunku do wszystkich niechrzecijan. Tolerancja w jego ujciu oznaczaa nie tylko wierne znoszenie, ale i pozytywn ochron przed rabowaniem, wypdzaniem, nawracaniem przemoc itd." Podstaw tej tolerancji by u Wodkowica nie wzgld taktyczny, nie obawa przed si pogan, lecz nakaz etyczny. Trudno o szlachetniejsz obron etyki w czasach, gdy masowo mordowano heretykw i pogan. Polski uczony wyprzedzi swymi 96 pogldami wasn epok. Bizantyskie metody sterowania spoecznego przetrway w Niemczech gwnie dziki Prusom, gdzie wystpowa charakterystyczny kult pastwa i imperializmu; propagowano te ide narzucenia hegemonii jednego kraju niemieckiego innym. Pruska oficjalna doktryna stawiaa prawo nad etyk i innymi normami spoecznymi; w ujciu pruskim dobre byo wszystko to, co zgodne z prawem; poczucie prawne byo waniejsze ni etyka czy normy poznawcze. W Prusach wytworzy si kult pastwa, ktry mona by nazwa mistycyzmem pastwowym, i caa skomplikowana filozofia pastwa, ktrej najwybitniejszym przedstawicielem by G. W. F. Hegel. Filozof ten widzia w pastwie najwyszy szczebel ustroju spoecznego; byo ono dla niego nieuniknion postaci, do ktrej duch obiektywny musi doj w swym rozwoju. Pastwo byo dla Hegla wysz postaci organizacji ni spoeczestwo, przyznawa mu te najwyszy autorytet. Pastwo jest bosk ide istniejc na ziemi - pisa Hegel w swych Wykadach o filozofii dziejw - jest rzeczywistoci idei moralnej, ucielenieniem 97 racjonalnej wolnoci." Pastwo wedug Hegla stoi zawsze wyej od naturalnej organizacji spoecznej. Natomiast najwyszym wyrazem suwerennoci pastwowej - jak stwierdzi Hegel w swej Filozofii prawa - jest wojna. W czasie wojny wyraa si najdobitniej idealno pastwa. [...] Pastwo reprezentuje si, moe wic jej uywa, eby si utrzyma i powiksza." Wojna jest dla 98 Hegla suszna, jeeli odpowiada interesom pastwa zagroonego lub obraonego". Jeeli chodzi o stosunek prawa do etyki, to moralne wedug Hegla jest to, co zgodne z wol zbiorowoci. Najbardziej jednak moralne jest to, co suy pastwu. Ta teza bya zgodna z autorytatywnym pruskim systemem rzdzenia i gboko wrya si w psychik odbiorcw filozofii Hegla w Niemczech. Widzimy tu wyranie sformuowan zasad prymatu norm opartych na motywacjach energetycznych nad normami opartymi na motywacjach informacyjnych. Prawo jako wyraz siy, apologia wojny to prba oparcia norm konstytutywnych na motywacjach zwizanych z normami witalnymi. Tutaj te chyba naley doszukiwa si rnicy midzy systemem sterowania w Bizancjum a systemem sterowania w Prusach i potem w Rzeszy Niemieckiej. O ile normy konstytutywne w Cesarstwie Bizantyskim oparte byy w wikszym stopniu na motywacjach zwizanych z normami ekonomicznymi ni na motywacjach zwizanych z normami witalnymi, o tyle w Prusach i w Rzeszy Niemieckiej wikszy by udzia motywacji zwizanych z normami witalnymi, ktry szczeglnie wyranie wystpi w Trzeciej Rzeszy. Wsplne natomiast dla obu systemw jest przyznawanie prymatu normom prawnym nad normami etycznymi, a nawet poznawczymi, oraz opieranie norm konstytutywnych w wikszym stopniu na motywacjach o charakterze energetycznym ni na motywacjach o charakterze informacyjnym. Jeeli chodzi o normy poznawcze, to zarwno w nauce pruskiej, jak i w caej nauce niemieckiej wytworzy si charakterystyczny formalizm naukowy - prace naukowe pene byy cytatw. O pozycji naukowca decydoway przede wszystkim jego tytuy i piastowane oficjalne godnoci naukowe; rzeczywiste osignicia byy znacznie mniej istotne. Wielkie zdobycze nauki niemieckiej osigano waciwie mimo tego formalizmu, a czsto nawet wbrew oficjalnym autorytetom urzdowym nauki niemieckie Najciekawszym jednak fenomenem wiadczcym o ywotnoci bizantyskich metod sterowania spoecznego jest Trzecia Rzesza. Po dojciu Hitlera do wadzy zostaa ustanowiona dyktatura. Ca wadz skupiono w rku Fhrera, ktry zosta jednoczenie gow pastwa i szefem rzdu. Wdz sta ponad pastwem i dyktowa prawo. Jeden z najbliszych 99 wsppracownikw Hitlera, Hans Frank, powiedzia otwarcie: Prawo to wola Fhrera." W Niemczech hitlerowskich wdz uwaany by (podobnie jak cesarz w Bizancjum) za wybraca Opatrznoci. W 1937 roku w Wrzburgu Hitler owiadczy publicznie: Choby nie wiem jak saby by czowiek w porwnaniu z wszechmoc i wol Opatrznoci, to jednak w momencie, gdy dziaa tak, jak Opatrzno tego chce, staje si bezgranicznie silny. Spywa wtedy na niego ta sia, ktra cechuje wszystkich wielkich ludzi w historii wiata. A kiedy patrz na te pi lat, ktre mamy za sob, 100 czuj, e mam prawo powiedzie: to nie byo jedynie dzieem czowieka" Tu przed aneksj Austrii, w lutym 1938 roku, owiadczy Hitler w Reichstagu: Przede wszystkim kto w takiej godzinie uwaa za swj obowizek obj kierownictwo nad jakim narodem, ten nie odpowiada przed prawami parlamentarnych zwyczajw i nie obowizuje go jaka okrelona demokratyczna koncepcja, lecz jedynie naoona na niego misja. A kady, kto sprzeciwia si tej misji, jest wrogiem
94 95

J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s. 133. Tame, s. 134. 96 J. Baszkiewicz, op. cit., s. 210-211. 97 Cyt. wg.: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1959, s. 300. 98 J. Baszkiewicz, F. Ryszka, op. cit., s.321. 99 Szczegy dotyczce Niemiec hitlerowskich czerpi z pracy J. Holzer, Pastwo Hitlera, Warszawa 1972. 100 A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1969, s. 308.

narodu." W poczuciu tej misji Hitler rozgrzesza si i usprawiedliwia z wszelkich zbrodni. Podobnie jak niegdy w Bizancjum, nie byo w Niemczech hitlerowskich miejsca na opozycj i krytyk. 14 lipca 1933 roku ukaza si oficjalny komunikat, w ktrym podano, e NSDAP stanowi jedyn polityczn parti w Niemczech. Podobnie jak w Bizancjum portrety cesarza, tak w Trzeciej Rzeszy wywieszane byy wszdzie portrety Hitlera jako swoisty symbol wszechobecnoci wodza. Powstaa te w byskawicznym tempie liturgia hitlerowska, z gr wiate, pochodniami, sztandarami, piewami i pozdrawianiem si imieniem Fhrera. Rozwina si, na wzr bizantyski, swoista teologia imperialna". Hitlerowcy twierdzili, e chc uwolni Europ i wiat od zych rzdw i bdnych ideologii, wrd ktrych marksizm zajmowa pierwsze miejsce; dlatego te maj prawo niszczy wszystkich, ktrzy si im przeciwstawiaj, a rwnoczenie w interesie ludzkoci musz dy do rozszerzenia swego panowania. Podobnie jak kiedy w Bizancjum wszystkich poddanych obowizywaa jedna ideologia pastwowa - chrzecijastwo, tak w Niemczech Hitlera obowizywaa ideologia hitlerowska. Ustawy o czystce w administracji pastwowej nakazyway usun ze stanowisk wszystkich, ktrzy kiedykolwiek zdradzali lewicowe tendencje. Nie byo te miejsca na adne kolektywne ciaa kierownicze. Hitler sprawowa nieograniczon wadz, kumulujc w swym rku zarwno najwysze kierownictwo pastwowe, jak i partyjne, Hitler mianowa wyszych dostojnikw partyjnych pastwowych oraz szefw wielkich organizacji podporzdkowanych NSDAP. Ci z kolei powoywali niszych funkcjonariuszy. Kongresy partyjne odbywane w Norymberdze suyy tylko manifestacji wiernoci wobec wodza. Pastwo hitlerowskie dyo do tego, aby administracja obja wszystkie dziedziny ycia niemieckiego. Rozpocza si produkcja rnego rodzaju ustaw i niebyway rozwj biurokracji. Wci powstaway nowe instytucje biurokratyczne, a masowe organizacje - takie jak Deutsche Arbeitsfront, Hitlerjugend, rne narodowo-socjalistyczne zwizki lekarzy, prawnikw, technikw, nauczycieli, kupcw, rzemielnikw itp. - stay si faktycznie przedueniem aparatu pastwowego i suyy do kontrolowania nie tylko dziaalnoci, ale nawet przekona obywateli. W aparacie biurokratycznym hitlerowskiego pastwa do szybko ; zacza si rozwija korupcja; szczeglnie jej nasilenie mona byo zaobserwowa na terenach okupowanych. W dziedzinie zorganizowanej produkcji informacji dokona hitleryzm kolosalnych spustosze. Motywacje informacyjne nie odgryway u hitlerowcw wikszej roli, nawet motywacje ekonomiczne nie byy przez nich eksponowane. Hitleryzm gosi wulgarny darwinizm spoeczny; zasad walki o byt, ktra panuje w przyrodzie, uzasadnia Hitler konieczno walki o przestrze yciow dla Niemcw. Ideologia hitlerowska odrzucaa wszelkie normy etyczne, gloryfikujc prawo siy i odwoujc si do najbardziej prymitywnych motywacji witalnych. Prawda nie miaa dla hitlerowcw adnej wartoci spoecznej, w zwizku z tym traktowali nauk czysto utylitarnie. Rozwijano tylko te dziedziny wiedzy, ktre suyy narodowosocjalistycznemu wychowaniu i celom militarnym. Najwiksze znaczenie zyskay wic takie przedmioty jak historia, jzyk i literatura niemiecka, biologia, nauka o rasach, wychowanie fizyczne, geografia (zwaszcza geografia wojskowa), nauka o obszarach granicznych itp. W takich naukach jak historia nie troszczono si te zbytnio o dochodzenie do prawdy i bezceremonialnie faszowano wyniki bada naukowych. Procesy dziejowe tumaczono gwnie odwoujc si do waciwoci rasowych, gloryfikowano si i podboje. Dziea naukowcw, ktrzy gosili pogldy nie zgodne z tezami hitleryzmu, zostay zakazane, a szereg wybitnych naukowcw usunito ze stanowisk na uniwersytetach niemieckich. Zakazane zostay dziea Z. Freuda, K. Jaspersa, E. Husserla, K. Mannheima i wielu innych. Ucierpiay nawet nauki cise - oboona cenzur zostaa teoria wzgldnoci Einsteina. Nie inaczej wygldaa sytuacja w dziedzinie propagandy i kultury. Wszyscy pisarze, dzienni-karze, filmowcy, muzycy, plastycy, aktorzy poddani zostali kontroli ministra propagandy Goebbelsa, za porednictwem tzw. Izby Kultury Rzeszy. Istota propagandy stwierdzi Goebbels polega na tym, aby ludzi zdoby dla jakiej idei, zwiza z ni tak gboko, tak 102 ywotnie, by ostatecznie stali si jej niewolnikami i nie potrafili si od niej wyzwoli." Kiedy na przykad po dojciu do wadzy rozpocz Hitler intensywne przygotowania do wojny, zaleao mu na upieniu czujnoci przyszych ofiar. W zwizku z tym propaganda hitlerowska staraa si przedstawia Niemcy hitlerowskie jako pastwo zainteresowane w utrzymaniu pokoju. 21 V 1935 r. Hitler wygosi w Reichstagu przemwienie, w ktrym zapewnia, 103 e: ,,Niemcy potrzebuj pokoju i pragn pokoju." A w styczniu 1937 roku, podczas swego pobytu w Warszawie, zapewnia Goring marszaka Rydza-Smigego, e: Niemcy cakowicie pogodziy si ze swoimi obecnymi granicami. Nie napadn na Polsk i nie maj zamiaru odebra jej korytarza. Nie chcemy korytarza. Mwi to szczerze i kategorycznie: korytarz jest nam 104 niepotrzebny." Podstawowa rnica midzy klasycznym systemem bizantyskim a systemem hitlerowskim polegaa na tym, e pierwszy by stacjonarny, a drugi - dynamiczny. Pod tym wzgldem hitleryzm wykazywa analogie z systemem mongolskim (zmilitaryzowana organizacja spoeczna). W dziedzinie natomiast metod sterowania analogie midzy systemem bizantyskim a hitlerowskim byy daleko posunite. Metody sterowania spoecznego stosowane w pastwie hitlerowskim stanowiy niewtpliwie skrajn, karykaturaln odmian metod bizantyskich. Jak ju wspomnielimy, od klasycznego bizantynizmu rniy si przede wszystkim tym, e w wikszym stopniu opieray si na motywacjach zwizanych z normami witalnymi (i to w najbardziej prymitywnej postaci) ni na motywacjach zwizanych z normami ekonomicznymi. Niemniej jednak mona zaobserwowa pokrewiestwo midzy metodami sterowania spoecznego w Bizancjum i w pastwie Hitlera. Przede wszystkim przyznawanie prymatu normom prawnym nad normami etycznymi, przy czym normy prawne stanowione s przez gow pastwa, a nie prze reprezentacj spoeczestwa. Trzeba jednak pamita, e w Bizancjum cesarz by bardziej skrpowany przy ustanawianiu prawa ni Hitler. Zarwno w Bizancjum, jak w Niemczech hitlerowskich wszystkich obowizywaa jedna ideologia j pastwowa, ktrej gwnym reprezentantem bya gowa pastwa, przy czym to, co robi gowa pastwa, jest z natury dobre. I w Bizancjum, i w pastwie
101 102

101

Tame, s. 307. J. Holzer, op. cit., s. 213. 103 W. Kozaczuk, Bitwa o tajemnice, Warszawa 1969, s.339. 104 A. Bullock, op. cit., s. 291.

Hitlera brak byo dziaa spoecznych opartych na motywacjach zwizanych z normami poznawczymi - inaczej mwic, poznanie prawdy traktowane byo czysto utylitarnie, a nauka i przekaz informacji ujty by cile w ramy formalnobiurokratyczne oraz podporzdkowany celom pastwa. Bez dugiej tradycji bizantyskich metod sterowania spoecznego w Niemczech, a zwaszcza w Prusach, hitleryzm nie mgby odnie tak wielkich sukcesw, poniewa kady system sterowania spoecznego odnosi szybkie sukcesy tylko wwczas, gdy jest w duym stopniu zgodny z normotypem spoeczestwa. Hitlerowski system sterowania opiera si przede wszystkim na normach zwizanych z motywacjami energetycznymi, zwaszcza na normach witalnych. Motywacje te planowo rozwija, a rwnoczenie niszczy w spoeczestwie niemieckim motywacje informacyjne i tpi wszelkie ugrupowania spoeczno-polityczne, ktre dyy do rozwijania w spoeczestwie motywacji etycznych, poznawczych czy te ideologicznych niezgodnych z ideologi hitlerowsk. Pod tym wzgldem rwnie by raczej karykatur bizantynizmu ni jego wiernym naladowc. Chocia Hitler bizantyskie metody sterowania spoecznego doprowadzi do skrajnoci, mimo to, a moe wanie dlatego, na przykadzie Niemiec hitlerowskich mona niejako w skrcie i w powikszeniu obserwowa rne procesy typowe dla spoeczestw sterowanych za pomoc metod bizantyskich. ywotno bizantyskich metod sterowania spoecznego wynika std, e nadaj si one do sterowania spoeczestwa, w ktrym zostay osabione motywacje informacyjne - przede wszystkim motywacje etyczne, poznawcze i ideowe. Tam bowiem, gdzie zanikaj w spoeczestwie zdolnoci autosterownicze, gdzie zanika odwaga i inicjatywa obywatelska oraz zainteresowanie sprawami publicznymi, zastpuje je sterowanie oparte na przymusie energetycznym, ktry najczciej dalej niszczy resztki motywacji informacyjnych w spoeczestwie. Wszdzie tam, gdzie ludzie nie potrafi sami sterowa swoim postpowaniem lub nie maj na to do silnego charakteru, powstaje zapotrzebowanie na mw opatrznociowych", ktrym - w imi dobra oglnego" pozwala si na wszystko. Nieprzypadkowo reakcyjne ugrupowania spoeczne chtnie posugiway si w rnych epokach historycznych bizantyskimi metodami sterowania i rwnoczenie dyy do stwarzania dla tych metod gruntu spoecznego przez niszczenie norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi, demoralizujc tym samym i dezinformujc spoeczestwo. Dlatego postpowe ruchy spoeczne dyy zawsze do rozwijania w spoeczestwie motywacji informacyjnych zwizanych z normami etycznymi, ideologicznymi i poznawczymi, ktre warunkuj rozwj zdolnoci autosterowniczych spoeczestwa. W wietle tych rozwaa nietrudno oceni cybernetyczn funkcj rnych pseudolewicowych ugrupowa politycznych, ktre goszc ultrapostpowe hasa spoeczne neguj rwnoczenie potrzeb dyscypliny spoecznej opartej na odpowiedniej rozwinitych normach etycznych i opartych na nich normach prawnych. Pseudorewolucyjne ruchy spoeczne, goszce rne teorie, mwice o kocu wieku ideologii", przeyciu si etyki tradycyjnej" czy te koniecznoci buntu przeciwko normom spoecznym, najczciej derejestruj w spoeczestwie wszelkie normy etyczne, ideologiczne i nawet poznawcze, nie wytwarzajc w to miejsce nowych norm, ktre mogyby by podstaw organizacji spoeczestwa. Poniewa normy zwizane z motywacjami energetycznymi wykazuj wiksz trwao ni normy zwizane z motywacjami informacyjnymi, zatem w wyniku zniszczenia norm etycznych, ideologicznych i poznawczych nastpuje w spoeczestwie osabienie zdolnoci autosterowniczych oraz dominacja norm ekonomicznych i witalnych, przy czym, jeeli normy ekonomiczne ulegn rwnie derejestracji, czsto nawet tylko witalnych. W takiej sytuacji powstaje grunt spoeczny do stosowania metod sterowania spoecznego opartych na represjach i przekupstwie. Dlatego to rne pseudorewolucyjne ruchy spoeczne mimo dobrych intencji swych uczestnikw w rzeczywistoci przygotowuj tylko grunt dla reakcji i utrudniaj walk o sprawiedliwy ustrj. Bardzo te czsto s do takich celw wiadomie przez reakcj wykorzystywane. Profilaktyka przeciwko bizantyskim metodom sterowania spoecznego polega przede wszystkim na rozwijaniu w spoeczestwie etyki i postpowego zaangaowania ideowego.

Vl CYBERNETYCZNA ANALIZA DZIAA SPOECZNYCH

1 CYBERNETYCZNA ANALIZA PROCESU POWSTAWANIA I ROZWOJU RUCHW SPOECZNO-POLITYCZNYCH
Spoeczestwo jest ukadem zorganizowanym, skadajcym si z poszczeglnych grup spoecznych, ktre z kolei skadaj si z poszczeglnych ludzi. Poszczeglne grupy spoeczne, a take poszczeglni ludzie maj swoje interesy i staraj si dziaa zgodnie z nimi. Jeeli cae spoeczestwo traktowa bdziemy jako ukad samodzielny, czyli ukad posiadajcy swoje interesy i zinstytucjonalizowany homeostat, ktry w dalszym cigu bdziemy w skrcie nazywa wadz, to pamita musimy, e poszczeglni czonkowie spoeczestwa i grupy spoeczne rwnie s ukadami samodzielnymi i posiadaj swoje osobiste homeostaty, ktre funkcjonuj zgodnie z ich osobistymi interesami. Zinstytucjonalizowany homeostat spoeczny moe dziaa zgodnie z interesami poszczeglnych czonkw spoeczestwa i grup spoecznych. Wwczas osobiste homeostaty tych czonkw spoeczestwa i homeostaty grup spoecznych bd wzmacnia jego dziaanie i doprowadz do wytworzenia si silnej wizi midzy jednostkami czy midzy grupami spoecznymi. Zdarza si jednak czsto, e nastpuje kolizja interesw spoeczestwa jako ukadu samodzielnego z interesami poszczeglnych jednostek czy nawet caych grup spoecznych i wwczas w spoeczestwie powstaj tendencje odrodkowe, ktre bd zmierzaj do zmiany organizacji spoecznej, bd do jej rozbicia. Wyrazem tych tendencji jest powstawanie okrelonych zorganizowanych grup spoecznych. Stosunkowo atwo mona zapewni zgodno dziaania zinstytucjonalizowanego homeostatu spoecznego z interesami poszczeglnych czonkw spoeczestwa, jeeli spoeczestwo nie jest zbyt liczne lub gdy ma odpowiednio jednolity skad spoeczny. W miar jednak jak ronie wielko spoeczestwa i jak rnicuj si funkcje jego czonkw, wzrastaj moliwoci kolizji interesw spoeczestwa jako ukadu samodzielnego z interesami poszczeglnych grup czy poszczeglnych jednostek wchodzcych w jego skad. W wypadku zaistnienia takiej kolizji poszczeglne grupy spoeczne, ktrych interes okaza si niezgodny z interesem spoeczestwa jako ukadu samodzielnego, bd si staray tworzy wasne organizacje, majce na celu obron ich interesw. Organizacje takie bd dy do zmiany struktury spoeczestwa zgodnie z interesami grup, ktrych interesy reprezentuj. Jeeli zbir czonkw spoeczestwa podejmuje dziaania zmierzajce do zmiany organizacji (struktury) spoeczestwa pod wpywem sygnaw niezalenych od wadzy, ktra peni funkcje organizatora danego spoeczestwa, i wykorzystuje rodki energomaterialne niezalene od rodkw, ktrymi dysponuje wadza (np. dobrowolne skadki czonkw), wwczas mamy do czynienia z r u c h e m s p o e c z n o - p o l i t y c z n y m . Jeeli natomiast zbir czonkw spoeczestwa podejmuje analogiczne dziaania pod wpywem sygnaw sterowniczych wysyanych przez wadz (np. rozporzdzenia, polecenia itp.) i wykorzystuje w tym celu rodki energomaterialne przydzielone przez wadz, wwczas mamy do czynienia z r u c h e m a d m i n i s t r a c y j n o - p o l i t y c z n y m . Z reguy powstaj one wtedy, gdy zachodzi potrzeba wzmocnienia aparatu pastwowego. Mona je uwaa za integraln cz organizacji spoeczestwa jako ukadu samodzielnego. Powstawanie ruchw spoeczno-politycznych ma charakter bardziej skomplikowany. Zastanowimy si wic najpierw, jakie musz zaistnie warunki, aby powsta i mg si rozwija ruch spoeczno-polityczny. Spoeczestwo funkcjonuje jako ukad zorganizowany w okrelonym otoczeniu spoecznym i pozaspoecznym; w otoczeniu tym zachodz cige zmiany, zarwno wskutek dziaa samego spoeczestwa, jak te wywoane przyczynami niezalenymi od spoeczestwa. Aby spoeczestwo mogo zachowa rwnowag funkcjonaln w zmieniajcych si warunkach - tzn., aby oddziaywanie otoczenia na spoeczestwo nie zdezorganizowao go - musi ono odpowiednio zmienia swoj struktur (organizacj). Jeeli na przykad spoeczestwo znajdzie si w sytuacji zagroenia militarnego, wwczas musi ono w odpowiednim stopniu zmilitaryzowa swoj organizacj, aby mc sprosta zadaniom obronnym. Chcc uzyska potrzebn ze wzgldu na nowy stan otoczenia zmian organizacji spoeczestwa, musimy wprowadzi do niego okrelon ilo informacji o okrelonej wartoci sterowniczej. W zorganizowanym spoeczestwie informacja taka jest wprowadzana przez wadz w formie odpowiedniej decyzji. Pod wpywem takiej decyzji nastpuje zmiana struktury spoeczestwa. Z reguy te wskutek zmian otoczenia, jak rwnie wskutek zmian wasnej struktury spoeczestwo musi zmienia swoj aktywno. Np. wskutek zmniejszenia si areau ziem uprawnych, wywoanego rozbudow przemysu, oraz zmniejszenia si bazy surowcowej przemysu spoeczestwo moe by zmuszone do zwikszenia wydajnoci pracy w rolnictwie oraz zmiany technologii produkcji przemysowej. Zmiana aktywnoci spoecznej nastpuje wwczas, gdy do spoeczestwa zostaje wprowadzona informacja o odpowiedniej wartoci wykonawczej (np. upowszechnienie nowego wynalazku). Z kolei zmiana aktywnoci spoecznej oddziauje na otoczenie, ktre ze swej strony oddziauje na spoeczestwo zmuszajc je do zmian struktury i aktywnoci spoecznej itd. Mamy tu zatem do czynienia ze sprzeniem zwrotnym, ktrego schemat pokazany jest na rys. 8.

Rys. 8. Sprzenie zwrotne midzy zorganizowanym spoeczestwem i jego otoczeniem. Jeeli zmiany struktury spoeczestwa lub zmiany dziaa spoecznych, ktre zajd pod wpywem odpowiednich decyzji wadz, oka si niekorzystne dla spoeczestwa (lub dla okrelonej jego czci) - tzn. zaburz stan jego rwnowagi funkcjonalnej, uniemoliwi lub utrudni usunicie oddziaywa rodowiskowych zaburzajcych rwnowag funkcjonaln spoeczestwa, wwczas homeostat osobisty poszczeglnych czonkw spoeczestwa (lub grup czonkw spoeczestwa) bdzie si stara temu przeciwdziaa. Powstanie wtedy spoeczne zapotrzebowanie i. na innego organizatora spoeczestwa, tzn. powstanie spoeczne zapotrzebowanie na taki ruch spoeczno-polityczny, ktry wprowadziby do spoeczestwa informacje o odpowiedniej wartoci sterowniczej i wykonawczej oraz spowodowa zmiany w strukturze spoeczestwa i dziaa spoecznych. Potencjalna baza spoeczna nowego ruchu bdzie oczywicie tym wiksza, im wiksza bdzie liczba czonkw spoeczestwa, ktrzy odczuwaj zaburzenia stanu swojej rwnowagi funkcjonalnej lub przynajmniej przewidz jego moliwo. Jeeli aktywno przejawiana przez spoeczestwo pod wpywem sygnaw sterowniczych, ktre pochodz z okrelonego orodka wadzy penicego funkcj organizatora danego spoeczestwa, wynosi A1; a aktywno potrzebna w nowych warunkach do zachowania stanu rwnowagi funkcjonalnej tego spoeczestwa wynosi A2, przy czym A1 < A2 , wwczas istnienie rnicy:

A = A2 A1
stwarza potencjalne zapotrzebowanie na nowy orodek organizujcy spoeczestwo. Jeeli pojawi si w takiej sytuacji w pewnej grupie czonkw spoeczestwa nowa norma spoeczna lub ukad norm spoecznych Nij, ktry zawiera informacje o wartoci A (lub zblionej do A), wwczas ta grupa spoeczna ma potencjalne moliwoci stworzenia ruchu politycznego. Oczywicie do powstania ruchu spoeczno-po litycznego nie wystarczy samo istnienie zapotrzebowania spoecznego. Trzeba wskaza ludziom sposb, w jaki mona zrealizowa koncepcj o okrelonej wartoci spoecznej mimo ewentualnego przeciwdziaania ze strony wadzy lub innych grup spoecznych; nastpnie trzeba dotrze do spoeczestwa i upowszechni okrelone informacje, a dalej trzeba stworzy moliwoci sterowania spoeczestwem - tzn. rozbudowa odpowiedni aparat organizacyjny, ktry spenia bdzie funkcje kanau informacyjnego midzy orodkiem kierowniczym ruchu a spoeczestwem oraz rol przekanika mocy sterowniczej. Zbir norm ideologicznych wytyczajcy cele ruchu spoeczno-politycznego nazwa moemy w skrcie i d e o l o g i r u c h u . Natomiast zbir norm okrelajcych metody osigania celw wytyczonych przez ideologi nazwiemy s t r a t e g i r u c h u . W skad jej wchodzi zarwno zbir norm okrelajcych krtkofalowe, jak i dugofalowe metody walki, a wic zarwno to, co w tradycyjnej terminologii politologicznej nazywane jest taktyk, jak i to, co nazywane bywa strategi ruchu; wprowadzenie powyszego uproszczenia terminologicznego jest uzasadnione tym, e cybernetyczna funkcja taktyki i strategii jest analogiczna. Cz norm wchodzcych w skad ideologii ruchu oraz jego strategii wchodzi take w skad p r o g r a m u r u c h u , ktry jest ogaszany i propagowany. Zbir norm okrelajcych metod tworzenia norm ideologicznych i norm wchodzcych w skad strategii nazywamy d o k t r y n r u c h u . Nowoczesne ruchy polityczne staraj si z reguy opiera swoj doktryn na metodach naukowych. Ideologia, strategia i doktryna tworz n o r m o t y p r u c h u , ktry spenia analogiczne funkcje jak normotyp cywilizacyjny; w dalszym cigu bdziemy go nazywa t e o r i r u c h u . Na to, aby powsta ruch spoeczno-polityczny, musi nie tylko istnie na zapotrzebowanie, ale rwnie musi powsta teoria o okrelonej wartoci sterowniczej i wykonawczej. Przypomnijmy, co na ten temat pisa Lenin: Bez rewolucyjnej teorii niemoliwy jest rwnie ruch rewolucyjny. [...] Rol przodujcego bojownika moe wykona 1 jedynie partia kierowana przez przodujc teori."
1

W. I. Lenin, Co robi?, Warszawa 1951, s. 30-31.

Zdarzay si nieraz w historii ruchy polityczne, ktrych teoria bya niekompletna, tzn. brak w niej byo doktryny (pewn ideologi i strategi musi posiada kady ruch). Ruchy takie jednake prdko upaday bd te byy penetrowane przez inne ruchy i ulegay ich doktrynie. Przykadem moe by polski ruch ludowy zarwno przed I wojn wiatow, jak i w okresie midzywojennym. Ruch ten waciwie nie posiada swojej doktryny, w rezultacie czego podlega wpywom zarwno lewicy marksistowskiej, jak i nacjonalistycznej prawicy, co w konsekwencji prowadzio do wewntrznego rozbicia ruchu; ten brak doktryny wynika w duym stopniu z charakteru klasy chopskiej, ktrej interesy reprezentowa ruch ludowy. Samo istnienie zapotrzebowania spoecznego i teorii ruchu nie wystarczy jednak do wywoania odpowiednich zmian w organizacji spoeczestwa. W tym celu niezbdne jest jeszcze istnienie kanau informacyjnego, ktrym teoria ruchu zostanie wprowadzona do spoeczestwa i umoliwi jego sterowanie. Rol takiego kanau spenia organizacja spoeczno-polityczna. Mona w zwizku z tym okreli o r g a n i z a c j s p o e c z n o - p o l i t y c z n a jako zesp ludzi dcych do realizacji wsplnych celw po litycznych, czyli do wywoania odpowiednich zmian w strukturze spoeczestwa - przy uyciu okrelonych metod i posusznych okrelonemu kierownictwu, tzn. przekazujcych okrelone sygnay sterownicze lub dziaajcych pod wpywem sygnaw sterowniczych pochodzcych od kierownictwa, ktre peni w tym wypadku rol organizatora. Powstanie ruchu spoecznego nie kierowanego organizacyjnie jest oczywicie moliwe - mwimy wtedy o ywioowym ruchu spoecznym. Jednak eby wywoa okrelone, skoordynowane zmiany struktury spoecznej, niezalenie od wadzy, ktra peni funkcj organizatora spoeczestwa, konieczne jest istnienie organizacji spoeczno-politycznej. Zapotrzebowanie na nowy ruch spoeczno-polityczny przejawia si gwnie w formie niezadowolenia z istniejcego stanu, jednak bez uwiadamiania, co naley zrobi, eby ten stan zmieni. Bodce z otoczenia zaburzaj rwnowag funkcjonaln ludzi, ale dopki do spoeczestwa nie zostanie wprowadzona informacja o okrelonej wartoci A, ludzie nie wiedz, dlaczego jest le (nie znaj przyczyn) i nie wiedz, co mona zrobi, eby ten zy stan zmieni. Rola twrcw teorii ruchu polega na uwiadomieniu rde za, wskazaniu celw i metod, ktre prowadz do przywrcenia stanu rwnowagi funkcjonalnej spoeczestwa w danej sytuacji. Inaczej mwic, musz oni wyprodukowa informacje o okrelonej wartoci sterowniczej i wykonawczej. W spoeczestwie o cywilizacji informacyjno--dynamicznej najsprawniejszymi metodami produkcji informacji s metody naukowe. Zatem proces produkcji wspomnianych wyej informacji, czyli proces krystalizacji ideologii, doktryny i strategii, powinien odbywa si wedug metod analogicznych do metod naukowych. Dlatego te ruchy, ktre nie dysponuj doktryn naukow, Charakteryzuje mniejsza szybko produkcji informacji i atwo mog by opanowane przez ruchy i orodki, ktre maj doktryn naukow i dziki niej szybciej produkuj informacje o okrelonej wartoci, a w zwizku z tym koncentruj informacje o wikszej wartoci sterowniczej i wykonawczej. Z tych to powodw teoria krystalizuje si zazwyczaj poprzez dyskusj w maych grupach, ktre dysponuj informacj o odpowiedniej wartoci sterowniczej i wykonawczej. Czasem nawet teoria jest opracowywana przez pojedyncze osoby, a pniej tylko dyskutowana i poprawiana w maych grupkach. Po okresie krystalizacji teorii rozpoczyna si proces jej propagacji w spoeczestwie, poczony z rozbudow aparatu organizacyjnego. Sformuowana przez twrcw teoria musi zosta najpierw przyjta przez pewn grup jej zwolennikw, ktrzy rozpoczynaj propagowanie jej w spoeczestwie i od ktrych rozpoczyna si proces krystalizacji organizacji. W pierwszym okresie propaganda nowej teorii odbywa si z reguy bez udziau rodkw majowego przekazu informacji, bdcych w posiadaniu wadzy, ktra oczywicie nie jest zainteresowana w propagowaniu nowej teorii. Dominuje wic przekaz informacji drog kontaktw osobistych. Przebieg procesu dyfuzji nowej teorii w spoeczestwie mona opisa za 2 pomoc odpowiednich rwna. S one inne ni rwnania opisujce zmiany rejestratw w korelatorach ukadw cybernetycznych, co oznacza, e spoeczestwo nie funkcjonuje w tym wypadku jako ukad zorganizowany sterowany przez wadz. Z reguy jest to przyczyn niepokoju wadz ktre bd si staray przeciwdziaa tego rodzaju dyfuzji, przede wszystkim przez ograniczenie kontaktw wewntrz spoeczestwa (o tej metodzie wspomina ju Arystoteles w swej Polityce), czyli inaczej mwic, przez atomizacj spoeczestwa oraz przez izolowanie i niszczenie osb bdcych nonikami nowej teorii. Jeeli nowa teoria ma doprowadzi do zmian w strukturze spoeczestwa niezalenie od wadzy, a tym bardziej wbrew jej przeciwdziaaniu, czas dyfuzja teorii musi i w parze z rozbudow organizacji spoeczno-politycznej. Na konieczno sprzenia dyfuzji pogldw wchodzcych w skad teorii z rozbudow organizacji wskazywa Lenin. Podkrela on, e budowanie robotniczej partii politycznej rozpocz naley od zorganizowania oglnorosyjskiego bojowego pisma politycznego, ktre prowadzioby propagand pogldw rewolucyjnych. W znanym artykule Od czego zacz? Lenin pisa: ,,Naszym zdaniem, punktem wyjcia dziaalnoci, pierwszym krokiem praktycznym ku stworzeniu podanej organizacji, wreszcie nici przewodni, trzymajc si ktrej moglibymy nieugicie rozwija, pogbia i rozszerza t organizacj powinno by zorganizowanie oglnorosyjskiego pisma politycznego. [...] Bez niego niemoliwe jest systematyczne uprawianie konsekwentnej pod wzgldem zasad oraz wszechstronnej propagandy i agitacji, ktra stanowi stae i gwne zadanie socjaldemokracji w ogle, a w szczeglnoci palce zadanie chwili obecnej gdy zainteresowanie polityk i zagadnieniami 3 socjalizmu zbudzio si w najszerszych warstwach ludnoci." Lenin uwaa, e pismo takie bdzie nie tylko orodkiem ideowego zespolenia partii, ale rwnie rodkiem organizacyjnego zjednoczenia w parti organizacji terenowych. Sie agentw i korespondentw takiego pisma, bdcych przedstawicielami terenowych organizacji, stanie si orodkiem krystalizacji partii. [...] Pismo - to nie tylko kolektywny propagandysta i kolektywny agitator, lecz rwnie kolektywny organizator [...] Owa sie agentw bdzie kocem takiej wanie organizacji, jakiej nam trzeba: dostatecznie wielkiej, aby ogarn cay kraj; dostatecznie szerokiej i wszechstronnej, aby przeprowadzi cisy i szczegowy podzia pracy; dostatecznie konsekwentnej, aby umie we wszelkich okolicznociach, przy wszelkich zwrotach i niespodziankach nieugicie prowadzi swoj dziaalno; dostatecznie gitkiej, aby umie, z jednej strony, uchyli si od boju w otwartym polu z przytaczajcym sw si
2 3

Por. J. S. Coleman, Wstp do socjologii matematycznej, Warszawa 1968, s.56. W. I. Lenin, Od czego zacz?, [w:] Dziea, t. 5, Warszawa 1950, s.17.

nieprzyjacielem, gdy skupi on w jednym punkcie wszystkie siy, a z drugiej strony, aby umie korzysta z nieobrotnoci tego 4 nieprzyjaciela i naciera na niego tam i wtedy, gdzie najmniej spodziewane jest natarcie." W okresie dyfuzji teorii oraz krystalizowania si organizacji teoria zaczyna spenia nastpujce bardzo istotne funkcje: 1 dziki wytwarzaniu jednolitego normotypu u swych zwolennikw spenia funkcj organizujco-integrujc - w wypadku wystpienia w otoczeniu okrelonych bodcw zwolennicy ci podejm jednolite dziaania. W tym zakresie oddziauje przede wszystkim ideologia i strategia; 2 poprzez rozpowszechnianie doktryny spenia funkcj poznawczo-metodyczn, umoliwiajc ludziom orientowanie si w zachodzcych procesach spoecznych oraz wyznaczanie celw i metod dziaalnoci spoecznej, w zalenoci od zmian sytuacji. Jeeli przy tym doktryna jest wydajna pod wzgldem produkcji informacji o okrelonej wartoci, wwczas umoliwia swym zwolennikom skupienie informacji o odpowiedniej wartoci sterowniczej i wykonawczej; 3 poniewa cz ludzi, do ktrych dociera teoria, przyjmuje j i uznaje, a druga nie, spenia ona funkcj selektywn. Jeeli przy tym doktryna ma du warto poznawcz, wwczas bdzie ona przyjmowana przede wszystkim przez ludzi o odpowiednich uzdolnieniach politycznych; ponadto ideologia zgodna z potrzebami spoeczestwa, wymagajca jednoczenie do swej realizacji wysiku, pokonywania rozmaitych trudnoci, a nawet naraania si na niebezpieczestwa, skupia bdzie wok siebie ludzi, u ktrych dominuj motywacje informacyjne, ludzi zdolnych powici si dla ruchu, a nie tylko chccych czerpa z niego osobiste korzyci o charakterze energetycznym. Czyli teoria o odpowiedniej wartoci sterowniczowykonawczej dokonywa bdzie wrd swych zwolennikw selekcji dodatniej. Ludzie, u ktrych, dominuj motywacje informacyjne zwizane z normami majcymi na celu interes spoeczestwa (lub okrelonej jego czci), pod wpywem nowej teorii podejm okrelone dziaania, oddajc swe siy i rodki energomaterialne do dyspozycji ruchu. Natomiast ludzie, u ktrych dominuj motywacje energetyczne, oraz ludzie, u ktrych motywacje energetyczne i informacyjne si rwnowa, nie bd skonni w sytuacji ustabilizowanej oddawa swych si do dyspozycji ruchu, przede wszystkim ze wzgldu na groce w takim wypadku represje. Jak dugo moc sterownicza, ktr dysponuje wadza, przewysza moc sterownicz, ktr dysponowa moe ruch spoeczno-polityczny, tak dugo istniejca struktura spoeczna moe by utrzymana. W spoeczestwie istnieje te zawsze pewien procent ludzi, ktrzy bd broni istniejcej struktury spoecznej, poniewa jest ona zgodna z ich interesem grupowym. Oczywicie wadza dba o to, aeby dysponowanie gwnymi mocami spoecznymi skupione byo w rku takich ludzi (bezporednio lub porednio - poprzez posiadanie odpowiednich informacji o wartoci sterowniczej oraz dysponowanie kanaami sterowniczymi). Ponadto w spoeczestwie istnieje zawsze pewien procent ludzi, u ktrych dominuj motywacje energetyczne, i w zwizku z tym strona dysponujca przewag energetyczn moe wymusi ich posuszestwo lub zapewni je sobie przez zastosowanie odpowiednich bodcw ekonomicznych. Wreszcie ludzie, u ktrych motywacje energetyczne i informacyjne si rwnowa, w sytuacji ustabilizowanej bd popiera wadz, a przynajmniej nie podejm dziaa grocych represjami; jednak gdy zobacz moliwo realizacji nowej teorii, mog by skonni odda swoje siy i rodki do dyspozycji ruchu. W spoeczestwach klasowych, w ktrych wadza skupiona jest w rku nielicznych klas o interesach sprzecznych z interesami wikszoci spoeczestwa, zarwno procent ludzi, u ktrych dominuj motywacje informacyjne, jak i procent ludzi, ktrzy zainteresowani s w utrzymaniu istniejcej struktury spoecznej, bdzie z reguy niewielki; pierwszy dlatego, e wadza bdzie staraa si maksymalnie go obniy, aby uniemoliwi dokonanie zmian spoecznych; drugi dlatego, e klasy rzdzce i ludzie z nimi zwizani stanowi mniejszo. Poniewa zwolennicy istniejcej struktury skupiaj w swych rkach rodki energetyczne, jakimi dysponuje organizacja pastwowa, zatem w sytuacji ustabilizowanej bd oni dysponowa wikszymi mocami ni zwolennicy zmian. W takiej sytuacji sterowanie spoeczestwem przez wadz, reprezentujc interes klas rzdzcych, bdzie przede wszystkim sterowaniem opartym na bodcach o charakterze energetycznym. Poza tym wadze staraj si zazwyczaj w takich sytuacjach osabia normy zwizane z motywacjami informacyjnymi. Bd wic dezinformowa i demoralizowa spoeczestwo, nie dopuszcza do rozwoju obiektywnych nauk (zwaszcza spoecznych). Przykadem zastosowania tego rodzaju metod sterowniczych byy imperia kolonialne, gdzie kolonizatorzy starali si demoralizowa podbite narody, szerzyli rozpust, pijastwo, hazard, hamowali postp owiaty i przeciwdziaali rozszerzaniu motywacji zwizanych z normami ideologicznymi. Analogiczne metody stosoway te siy reakcji w walce z postpem spoecznym w rnych okresach historii, starajc si rzdzi spoeczestwem za pomoc terroru i przekupstwa. Ciekawych przykadw tego typu sterowania dostarczaj np. czasy panowania Mikoaja I w Rosji. Jedynym celem studiw - mwi Mikoaj I - winno by nauczenie modego czowieka lepszego wykonywania swych obowizkw subowych; z punktu widzenia pastwowego szkoa wyrzdza czasami wicej szkody ni poytku; uczc chopcw czyta, umoliwia im poznanie zych ksiek." Mikoajowscy dostojnicy dostrzegali w owiacie kardynalne rdo za trapicego Rosj, przyczyn rosncych w kraju nastrojw opozycyjnych. Leoncjusz Dubelt notuje w swym dzienniku, i jego zdaniem w Rosji uczeni winni postpowa jak aptekarze, wydawa wiedz jedynie na recept rzdu", a minister owiaty Aleksander Szyszkow otwarcie wyznaje, e nauki s poyteczne tylko wtedy, gdy si ich uywa w miar, podobnie jak soli, 5 zalenie od stanu majtkowego i potrzeby uwarunkowanej stanowiskiem". Mamy tu zatem bardzo wyranie sformuowany program osabiania norm poznawczych w spoeczestwie. W warunkach gdy interes klas panujcych jest sprzeczny z interesem wikszoci spoeczestwa, procent ludzi, ktrych interes wymaga utrzymania istniejcej struktury spoecznej, jest tak may, e zazwyczaj nie wystarcza do obsadzenia aparatu wadzy dysponujcego wielkimi mocami spoecznymi; powstaje zatem konieczno obsadzania tych stanowisk ludmi o motywacjach mieszanych i energetycznych, czsto pochodzcymi z mas spoecznych, nie zainteresowanych w utrzymaniu istniejcej organizacji spoecznej. Natomiast krystalizacja organizacji dcych do dokonania postpowych zmian w strukturze spoecznej musi by przede wszystkim oparta na ludziach, u ktrych dominuj motywacje informacyjne. Po uksztatowaniu si kierownictwa nastpuje krystalizacja kadr organizacji, a nastpnie masy czonkowskiej i otoczki sympatykw; ludzie wcigani do organizacji musz by podatni na sterowanie za porednictwem sygnaw sterowniczych
4 5

Tame, s. 19-20. W. liwowska, Mikoaj I i jego czasy, Warszawa 1965, s. 41.

pochodzcych od kierownictwa organizacji, czyli musz by karni i dyspozycyjni. W ksice Co robi? Lenin pisa, e partia powinna si skada z dwch czci - ze cisego grona pracownikw kierowniczych oraz z szerokiej sieci terenowych organizacji partyjnych, z caej masy czonkw partii, popieranych z kolei przez setki tysicy sympatykw. ,,I oto twierdz: 1 e aden ruch rewolucyjny nie moe by trway bez trwaej i zachowujcej cigo organizacji kierownikw; 2 e im szersze s masy ywioowo wcigane do walki, stanowice podstaw ruchu i biorce w nim udzia, tym bardziej palca jest konieczno takiej organizacji i tym mocniejsza powinna by ta organizacja (bo tym atwiej jest wszelkim demagogom zwodzi nierozwinite warstwy masy); 3 e taka organizacja powinna skada si gwnie z ludzi zawodowo zajmujcych si dziaalnoci rewolucyjn; 4 e w kraju rzdzonym samowadnie, im bardziej zacienimy skad czonkw tej organizacji do takich tylko czonkw, ktrzy zawodowo zajmuj si dziaalnoci rewolucyjn i otrzymali zawodowe przygotowanie w sztuce walki z policj polityczn, tym trudniej bdzie wyowi tak organizacj i - 5 tym szerszy bdzie skad osb i spord klasy robotniczej, i spord innych klas spoeczestwa, ktre bd miay mono brania udziau w ruchu i 6 czynnej w nim pracy." W innej swej ksice - Krok naprzd, dwa kroki wstecz - pisa Lenin: ,,[...] wyraam w ten sposb zupenie wyranie i dokadnie swoje yczenie, swoje danie, aby partia, jako czoowy oddzia klasy, bya czym moliwie najbardziej 7 zorganizowanym, eby partia wchaniaa jedynie takie ywioy, ktre daj si chociaby minimalnie zorganizowa [...]." Jeeli organizacja chcca dokona zmian w strukturze spoecznej spotka si z przeciwdziaaniem ze strony wadzy, wwczas musi ona stara si zmieni na swoj korzy stosunek mocy sterowniczych, ktrymi obie strony dysponuj. Moe to robi powikszajc swoj moc, a jednoczenie pomniejszajc moc, na ktrej opiera swe panowanie wadza. Przed organizacj kierujc ruchem spoecznym staje wic problem spowodowania korzystnych dla siebie dziaa ze strony ludzi o motywacjach mieszanych i o motywacjach energetycznych. Wadza klas dcych do zachowania istniejcej wbrew interesom wikszoci spoeczestwa struktury spoecznej opiera si z reguy na oddziaywaniach energetycznych bd na komunikatach zawierajcych informacje o moliwociach ich zastosowania. Dlatego czsto organizacje dce do zmiany struktury spoecznej, gdy spotykaj si z przeciwdziaaniem wadzy, staraj si same uruchomi oddziaywanie o charakterze energetycznym, liczc na powikszenie w ten sposb swej mocy. Najprostszym przykadem dziaa tego typu jest terror indywidualny, ktry stosowaa np. organizacja Narodnaja Wola w Rosji carskiej, albo te cz PPS kierowana przez J. Pisudskiego (pniejsza PPS - Frakcja Rewolucyjna). Innym sposobem jest denie do powstania star midzy tumem a policj w celu wywoania odruchw samoobronnych tumu; s to dziaania oparte na motywacjach energetycznych (normach witalnych) - stosowane byy m. in. przez bojwki J. Pisudskiego. Przykadem moe by akcja na Placu Grzybowskim w Warszawie w dniu 10 listopada 1904 r. przeprowadzona przez bojwki PPS. Organizacja PPS skorzystaa z tego, e zwykle w niedziel zbieray si tu tumy przychodzce na sum do kocioa Wszystkich witych. Aby te tumy jeszcze zwikszy, rozrzucono na przedmieciach ulotki, wzywajce ludno robotnicz do wzicia udziau w wiecu manifestacyjnym przeciw wojnie z Japoni. Plac zapeni si tumem zarwno zwolennikw manifestacji, jak te ludzi, ktrzy przyszli do kocioa na sum i zwykych gapiw. Ulotki zwabiy te oczywicie policj. W pewnej chwili na schodach kocioa, ktre gruj nad placem, pojawia si grupa bojowcw ze sztandarem PPS i zacza piewa Warszawiank. Kiedy policja ruszya ku nim, oddali salw rewolwerow do policjantw, po czym rozproszyli si w tumie zebranym na mszy. Policja ponownie ostro natara, uderzajc w bezbronny tum i zabijajc szereg osb. Tego typu akcje nie przynosz jednak trwaych rezultatw, poniewa pki wadza dysponuje przewag energetyczn, jest ona w stanie wymusi posuszestwo. Dlatego te terror indywidualny nie moe przynie rozstrzygajcych rezultatw. Sytuacja ulega zmianie, gdy moc, ktr dysponuje wadza, zaczyna male. Powodem tego mog by trudnoci gospodarcze, niepowodzenia polityczne czy militarne. Pod ich wpywem wrd czonkw rzdu bd partii rzdzcej, jak rwnie wrd wyszej biurokracji i w koach spoecznych, z ktrych si rekrutuj szefowie administracji lub dowdcy wojska, ustala si przewiadczenie o grocej pastwu ruinie finansowej, gospodarczej lub wojennej. aden jednak plan ratunku nie znajduje uznania i poparcia dosy silnego, aby mg by konsekwentnie przeprowadzony. Postpowanie rzdu i jego decyzje s chwiejne, powzite postanowienia, zanim zostan wykonane, bywaj ju najczciej zmienione albo jednoczenie rozpoczyna si realizacja kilku wzajemnie si wykluczajcych planw dziaania. To wszystko powiksza niepokj w warstwie rzdzcej. Masa biernych obywateli pocztkowo najczciej nie zdaje sobie sprawy z tego, e kurs nawy pastwowej jest tak niepewny i bezplanowy; moe nawet wierzy jeszcze w niezwalczon potg pastwa. Im bliej jednak steru polityki pastwowej s dane warstwy spoeczne - tym mniej w nich wiary i optymizmu, tym czciej syszy si od nich sowa wrce katastrof, refleksje na temat czekajcej pastwo zguby. Pojawiaj si coraz ostrzejsze oskarenia jednych dziaaczy pastwowych przeciwko drugim o zdrad czy gupot", o brak charakteru, woli czy lekkomylne igranie z pomieniem niezadowolenia ludowego, o lepot lub upr, nie chccy widzie koniecznoci gruntownych reform, bez ktrych pastwo si nie ostoi, czy te o wywrotowe knowania dla dogodzenia wasnym niechciom czy ambicjom. Powoli echa niepokoju myli, pesymizmu, niewiary w przyszo pastwa, a przede wszystkim ostrych krytyk nieudolnej polityki pastwowej rozchodz si coraz szerzej wrd bardziej wyksztaconych warstw spoeczestwa, budzc w nich niepokj o los pastwa, niewiar w umiejtno rzdzenia tych, ktrzy stoj na jego czele, a jednoczenie podnosz ich wraliwo na hasa teorii goszcych krytyk caego dotychczasowego ustroju pastwowego i spoecznego. Im wiksza bya przy tym poprzednio, w masie biernych obywateli, wiara w potg pastwa - tym wikszy w nich wzbiera gniew na winnych zaamania siich iluzji. Warstwa rzdzca zauwaa zmian stosunku masy obywateli do pastwa, rzdu i administracji pastwowej. U gry" zaczyna si liczenie z rewolucj jako realn si. Jeeli teraz rozkad myli i woli w kierujcej pastwem warstwie spoecznej obj ca t warstw i podzieli j na tak zwalczajce si obozy, e ani aden program polityczny, ani aden czowiek zjednoczy jej dla konsekwentnego dziaania nie moe - wtedy z reguy pierwszy wstrzs spowodowany czy to zewntrznymi
6 7

W.I. Lenin, Co robi?, s. 136-137. W. I. Lenin,

niepowodzeniami, czy kryzysem gospodarczo-finansowym prowadzi do rewolucji. Wynikajce bowiem z niezaspokojenia ywotnych potrzeb ludnoci zaburzenia wskutek saboci rzdu rozrastaj si i powoduj upadek dotychczasowej wadzy pastwowej. Teraz do wadzy dochodz ludzie z warstwy rzdzcej, ktrzy jednak stali w opozycji do ostatniego rzdu. Zazwyczaj nie mog oni jednak opanowa sytuacji i wwczas wadza moe przej w rce ugrupowa rewolucyjnych, goszcych cakowit krytyk dotychczasowego ustroju. W opisanej powyej sytuacji wrzenia spoecznego wystarczy nage wystpienie bodcw o charakterze energetycznym, aby spowodowa przejcie na stron przeciwnikw wadzy ludzi o motywacjach energetycznych lub o rwnowadze motywacji energetycznych i informacyjnych, przy czym niektrzy dysponowa mog nawet czci mocy bdcej dotychczas w dyspozycji wadzy - np. przejcie wojska na stron rewolucji. Zmiana zachowania z reguy zaskakuje przedstawicieli wadzy, ktrzy nie bior najczciej pod uwag, e zmiany norm zachodz ju od duszego okresu czasu, a gwatowna reakcja jest wynikiem nagej zmiany bodcw. Jednoczenie uatwione jest przenikanie do spoeczestwa informacji o nowej teorii, co zwiksza szybko jej dyfuzji w spoeczestwie. W sytuacji gdy moc sterownicza, ktra dysponuje wadza, zaczyna male, nastpuje osabienie skutecznoci oddziaywania energetycznego aparatu wadzy. Wwczas wystpienie bodcw o charakterze energetycznym, zaburzajcych rwnowag funkcjonaln spoeczestwa, spowodowa moe masowe wystpienie w spoeczestwie dziaa zmierzajcych do zmiany struktury spoecznej, a to z kolei prowadzi do konfrontacji z siami, ktre broni istniejcej struktury. Aby nastpia zmiana struktury spoecznej, moc sterownicza, ktr dysponuj czonkowie spoeczestwa zmierzajcy do zmiany struktury spoecznej, musi w chwili energetycznej konfrontacji, w decydujcym miejscu i czasie przewyszy moc sterownicz, ktr dysponuje wadza. Jeeli zaistnieje taka sytuacja, wwczas moe si dokona zmiana struktury spoecznej i wadza przechodzi w rce organizacji, ktra kierowaa ruchem spoeczno-politycznym dcym do zmian. i Faktyczne jednak wystpienie powyszej zmiany struktury spoecznej zaley nie tylko od spenienia wspomnianego wyej warunku, ale rwnie od liczebnoci i sprawnoci organizacji, ktra kieruje odpowiednimi dziaaniami spoecznymi. Musi ona bowiem wykorzysta moc spoeczn, ktra staje do jej dyspozycji. Inaczej mwic, musi ona faktycznie skupi, w decydujcym miejscu i czasie, wasn moc sterownicz przewyszajc moc sterownicz przeciwnika, musi rozegra walk, odnie zwycistwo, a wreszcie je wykorzysta. Brak odpowiedniej organizacji lub jej nieudolno moe by przyczyn upadku wybuchajcej spontanicznie rewolucji, gdy po ustpieniu dziaania bodcw, ktre spowodoway wybuch rewolucji, liczba osb skonnych do jej kontynuowania maleje, a zaczynaj dziaa utarte przyzwyczajenia zwizane z dugoletnim posuszestwem w stosunku do dotychczasowego orodka wadzy. Wwczas obrocy starej struktury spoecznej mog znowu skupi moc sterownicz wystarczajc do zachowania dotychczasowej struktury. W zwizku z tym z reguy rewolucja, ktra nie stara si dziaa ofensywnie, redukuje niemal do zera szans swego zwycistwa. Jeeli rewolucja zwyciy i wadza przejdzie w rce organizacji, ktra dya do zmiany struktury spoecznej, wwczas nastpuje okres sprawdzania wartoci wykonawczej teorii ruchu (warto sterownicza tej teorii zostaje sprawdzona w momencie zwycistwa). Poniewa w momencie zwycistwa rewolucji odpowiednie przekaniki mocy sterowniczej i kanay informacyjne, jakimi dysponuje organizacja pastwowa, przechodz w rce zwyciskiej organizacji, musi ona na tyle zwikszy liczb swych czonkw, eby skutecznie kontrolowa organizacj pastwow. Jak znaczny musi by wzrost liczby czonkw partii, ktra zdobywa wadz, wiadczy mog nastpujce cyfry: latem 1944 roku PPR liczyo okoo 20 tysicy czonkw, w maju 1945 roku - blisko 300 tysicy, a w czerwcu 1947 roku ju prawie 850 tysicy. Analogiczne proporcje mona obserwowa rwnie w innych partiach zdobywajcych wadz. Wzrost liczebnoci organizacji niesie ze sob zawsze niebezpieczestwo zdominowania jej przez element o przewadze motywacji energetycznych, ktry w przynalenoci do zwyciskiej organizacji widzi moliwo uzyskania korzyci osobistych. W takiej sytuacji bardzo istotn rol moe odegra ideologia. Jeeli ideologia organizacji jest postpowa - tzn. zgodna z interesami spoeczestwa na danym etapie jego rozwoju - wwczas wymaga bdzie przeprowadzenia duych zmian struktury spoecznej. Przeprowadzenie tych zmian napotyka na opr ludzi o normotypie wyksztaconym w poprzedniej strukturze spoecznej, ktra nie odpowiadaa ju interesom spoeczestwa na danym etapie jego rozwoju. Dlatego te realizacja tych zmian wymaga bdzie od czonkw organizacji duego wysiku poczonego z rezygnacj ze swych osobistych interesw, co na dusz met wymaga istnienia u nich przewagi motywacji informacyjnych. Mona wic na tym etapie mwi rwnie o dodatniej roli funkcji selektywnej postpowej teorii spoeczno-politycznej. Moliwo utrzymywania wadzy przez zwycisk organizacj zaley na dusz met od tego, czy bdzie ona potrafia sterowa spoeczestwo zgodnie z jego interesem - tzn. czy potrafi tak modyfikowa struktur spoeczestwa, aby byo zdolne do zachowania stanu swej rwnowagi funkcjonalnej w zmieniajcych si warunkach. Przedstawiony powyej schemat powstawania i rozwoju ruchw spoeczno-politycznych jest w powanej mierze uproszczony i nie uwzgldnia walki pomidzy rnymi organizacjami dcymi W do zmiany struktury spoecznej, ktre oparte mog by na rnych teoriach i dy do realizacji rnych programw. Zagadnieniami zwizanymi z cybernetyk walki politycznej zajmiemy si w nastpnym rozdziale.

2 ZASTOSOWANIE CYBERNETYCZNEJ TEORII UKADW SAMODZIELNYCH DO ANALIZY WALKI POLITYCZNEJ

Problemy sterowania spoeczestwem cz si cile z problemami walki politycznej; mona by nawet powiedzie, e walka polityczna jest jedn z metod sterowania spoecznego. W poprzednim rozdziale omwilimy czciowo pewne swoiste problemy walki politycznej, ktra rozgrywa si midzy ruchami spoeczno-politycznymi dcymi do zmian struktury spoecznej a obrocami tej struktury dysponujcymi aparatem pastwowym. Obecnie zajmiemy si zagadnieniami walki politycznej toczonej midzy organizacjami o rnych programach, dcymi jednak do zmiany struktury spoecznej. Analogiczne prawidowoci wystpuj rwnie w wypadku walki politycznej midzy pastwami, a nawet w wypadku walki

wewntrznej midzy wadz a ruchem spoeczno-politycznym dcym do zmian struktury spoecznej. Mona w zwizku z tym powiedzie, e prawidowoci omawiane w niniejszym rozdziale maj charakter oglny. Zanalizujemy obecnie pewne oglne problemy walki politycznej opierajc si na cybernetycznej teorii ukadw samodzielnych oraz wyprowadzonym z niej modelu dziaa, spoecznych. W a l k p o l i t y c z n nazywa bdziemy w dalszym cigu celowe oddziaywanie jednej organizacji politycznej na inn organizacj polityczna, zmierzajce do uniemoliwienia albo utrudnienia okrelonych procesw sterowniczych zachodzcych w tej organizacji lub midzy t organizacj a jej otoczeniem - oraz do obrony wasnej organizacji przed analogicznymi dziaaniami ze strony innych organizacji. Oddziaywanie powysze polega na niszczeniu organizacji przeciwnika (dezorganizowaniu go) w taki sposb, aby uczyni go niezdolnym do walki, oraz na obronie wasnej struktury przed niszczeniem ze strony przeciwnika. Wielko zniszczenia moemy mierzy albo zmniejszeniem stopnia organizacji przeciwnika, albo zmniejszeniem wielkoci jego dziaa spoecznych (lub rezultatw tych dziaa). Niszczenie moe mie charakter energetyczny lub informacyjny, przy czym mwimy o niszczeniu energetycznym i informacyjnym ze wzgldu na sposb niszczenia oraz ze wzgldu na obiekt niszczenia. Z e w z g l d u n a s p o s b n i s z c z e n i a rozrniamy niszczenie energetyczne - gdy zuywana jest energia celem niszczenia struktury przeciwnika (np. energia zawarta w pocisku), oraz niszczenie informacyjne - gdy do niszczenia struktury przeciwnika uywa si bodcw informacyjnych, np. propaganda dezinformujca. Problemy zwizane z niszczeniem energetycznym ze wzgldu na sposb niszczenia wchodz w zakres teorii walki zbrojnej, a nie waciwej walki politycznej, i w zwizku z tym nie bdziemy si nimi zajmowa. Walka polityczna moe wprawdzie przechodzi w walk zbrojn, ale wwczas zaczynaj wystpowa prawidowoci, ktrych omwienie wymagaoby 8 gbszego wniknicia w zagadnienia wiedzy wojskowej. Nas interesowa bdzie gwnie podzia ze wzgldu na obiekt niszczenia. Z e w zg l d u na ob i ek t n is zc ze n i a rozrniamy niszczenie energetyczne - gdy niszczeniu ulegaj elementy wchodzce w skad toru energetycznego struktury przeciwnika, oraz niszczenie informacyjne - gdy niszczone s elementy wchodzce w skad toru informacyjnego. W dalszym cigu uywa bdziemy poj: niszczenie energetyczne i niszczenie informacyjne w tym drugim znaczeniu. N i s z c z e n i e e n e r g e t y c z n e polega na: a zmniejszaniu mocy zewntrznej - rda, z ktrego pobiera moc zwalczany ukad. W tym celu niszczy si przede wszystkim rda energii przeciwnika oraz stara si uniemoliwi dotarcie do nich. Jeeli np. jaka organizacja polityczna czerpie rodki energetyczne potrzebne do swego funkcjonowania z subwencji okrelonych przedsibiorstw, wwczas zmniejszenie mocy zewntrznej polega bdzie na dezorganizowaniu samych przedsibiorstw oraz na uniemoliwianiu przekazywania tych subwencji (np. przez wydanie odpowiedniego zarzdzenia); b zmniejszanie mocy wewntrznej ukadu przez utrudnianie lub uniemoliwianie pobierania mocy zewntrznej (bez zmniejszania energii zewntrznej). rodkiem prowadzcym do tego celu bdzie dezorganizowanie zasilacza ukadu. Przykadowo, jeeli zorganizowane spoeczestwo pobiera energi z otoczenia za porednictwem odpowiednio zorganizowanego przemysu i rolnictwa, wwczas dezorganizowanie tego przemysu i rolnictwa bdzie rwnoznaczne z niszczeniem zasilacza; c zmniejszanie mocy cakowitej ukadu przez dezorganizowanie akumulatora. Moe tu np. wchodzi w gr niszczenie, rozpraszanie lub marnowanie rezerw ekonomicznych, ktrymi dysponuje dane zorganizowane spoeczestwo, lub dezorganizowania instytucji zajmujcych si przetwarzaniem i przechowywaniem rodkw energetycznych, jakimi dysponuje dane spoeczestwo lub dana organizacja spoeczno-polityczna (np. dezorganizowanie pracy wydziaw finansowych); d zmniejszanie mocy cakowitej ukadu przez dezorganizacj przepyww energii w torze energetycznym. Chodzi tu o dezorganizacj pocze midzy zasilaczem a akumulatorem, midzy akumulatorem i efektorem, wreszcie midzy akumulatorem a organizatorem (homeostatem) i korelatorem. Moe tu np. wchodzi w gr odcicie kierownictwa od jego rezerw finansowych albo od instytucji, ktre zaopatruj dane spoeczestwo w niezbdne rodki energetyczne, tak e dysponowanie nimi z koniecznoci pozostanie w gestii niszych organw terenowych. e zmniejszenie swobody dziaa organizacji przez zwikszenie mocy, ktra musi zosta zuyta na utrzymanie samej organizacji. Jeeli stworzymy takie warunki, e dana organizacja bdzie musiaa wszystkie swe rodki energetyczne zuywa na zdobywanie rodkw swego utrzymania, albo te jeeli zmusimy organizacj do takiej rozbudowy jej aparatu etatowego (zwaszcza administracyjnego), e utrzymanie tego aparatu pochonie wszystkie rodki energetyczne, jakimi dysponuje dana organizacja, wwczas zredukujemy swobod dziaania tej organizacji do zera. Zagadnieniami niszczenia energetycznego ze wzgldu na obiekt zniszczenia zajmuje si teoria walki ekonomicznej. Jeeli chodzi o n i s z c z e n i e i n f o r m a c y j n e , to polega ono bdzie na takich dziaaniach, jak: a dezorganizowanie dopywu z otoczenia komunikatw zawierajcych informacje o odpowiedniej wartoci sterowniczej i wykonawczej. Moe tu np. wchodzi w gr dezorganizowanie rde informacji przeciwnika przez izolowanie lub dezinformowanie jego informatorw albo, inaczej mwic, dezorganizacj receptorw przeciwnika w sposb poredni poprzez dezorganizacj dopywu informacji do receptorw; b bezporednie dezorganizowanie pracy receptorw, np. przez niszczenie sieci szpiegowskiej przeciwnika, dezorganizowanie jego instytucji zajmujcych si zbieraniem informacji itp.; c dezorganizowanie procesw korelacji u przeciwnika przez niszczenie norm spoecznych (przede wszystkim poznawczych i konstytutywnych) oraz dezorganizacj instytucji zajmujcych si przetwarzaniem i przechowywaniem informacji, np. przez demoralizowanie przeciwnika, dezorganizowanie jego instytucji naukowych, dezorganizowanie pracy instytucji zajmujcych si opracowywaniem informacji dostarczanych przez wywiad; d dezorganizacja procesw przepywu informacji w torze informacyjnym - midzy receptorami a korelatorem, midzy korelatorem i organizatorem (homeostatem) oraz midzy korelatorem a efektorami, np. przez wyduanie czasu lub uniemoliwianie podejmowania decyzji istotnych z punktu widzenia procesw sterowniczych organizacji przeciwnika lub z Czytelnikw interesujcych si bliej zastosowaniem metod cybernetycznych do problemw walki zbrojnej odsyam do pracy znanego polskiego cybernetyka J. Konecznego. Cybernetyka walki, Warszawa 1970.
8

punktu widzenia interesw jego organizacji; wyduanie czasu i dezorganizacja przepywu informacji midzy rdami informacji w terenie a central (czasem niewysanie na czas do centrali wanej informacji moe uniemoliwi przeciwdziaanie niebezpieczestwu, jakie zagraa organizacji), przesyanie znieksztaconych informacji, ktre staj si przyczyn podejmowania bdnych decyzji itp. Oczywicie omwione powyej metody niszczenia energetycznego i informacyjnego to jeden aspekt walki politycznej aspekt ofensywny (zaczepny); drugim aspektem walki politycznej jest aspekt defensywny (obronny), polegajcy na obronie struktury wasnej organizacji przed ofensywnymi dziaaniami przeciwnika. Jak wiemy, funkcjonowanie organizacji politycznej opiera si na sprzeniach midzy kierownictwem (wadz) a wykonawcami (czonkami organizacji) i otoczeniem (czonkami spoeczestwa, ktrzy nie s czonkami organizacji politycznej). Mona w zwizku z tym rozpatrywa walk polityczn jako dezorganizowanie tych sprze oraz odpowiednich obiektw (tj. kierownictwa, wykonawcw i spoeczestwa, ktre jest sterowane przez dan organizacj polityczn). W walce politycznej organizacja atakujca dy do takiego oddziaywania na struktur organizacji przeciwnika oraz na spoeczestwo, aby zmniejszy lub uniemoliwi wpyw organizacji przeciwnika na spoeczestwo oraz wpyw jego kierownictwa na organizacj, a rwnoczenie uniemoliwi lub zmniejszy analogiczne oddziaywanie przeciwnika skierowane przeciwko wasnej organizacji. Z reguy chodzi rwnie o zwikszenie wasnego wpywu na spoeczestwo oraz wpywu wasnego kierownictwa na wasn organizacj. Problemy walki informacyjnej maj szczeglne znaczenie dla procesw walki politycznej oraz cz si cile z procesami ksztatowania kultury spoecznej. Dlatego te omwimy je obszerniej w nastpnym rozdziale.

3 CYBERNETYCZNE PROBLEMY WALKI INFORMACYJNEJ

Aby mc prowadzi walk; trzeba mie moliwo nie tylko wpywania na struktur wasnej organizacji, ale rwnie na struktur organizacji przeciwnika. Podobnie jak niszczenie przeciwnika przy uyciu rodkw energetycznych jest moliwe wwczas, gdy mona przesya energi do struktury przeciwnika (np. przeciwnik musi si znajdowa w zasigu naszej broni), tak te prowadzenie walki informacyjnej - tzn. niszczenie informacyjne - jest moliwe wwczas, gdy rwnoczenie mona przesya odpowiednie sygnay sterownicze do struktury przeciwnika i odbiera komunikaty zawierajce informacje o stanie struktury przeciwnika. Inaczej mwic, jeeli jaka organizacja polityczna chce prowadzi walk informacyjn z inn organizacj polityczn, wwczas musi dysponowa odpowiednimi kanaami informacyjnymi midzy struktur przeciwnika a struktur wasn, ktre umoliwi jej odbir informacji ze struktury przeciwnika oraz przesyanie odpowiednich sygnaw do tej struktury. Do odbierania informacji ze struktury przeciwnika organizacja musi dysponowa odpowiednim kanaem informacyjnym tzn. musi dysponowa zbiorem odpowiednich wasnych receptorw w strukturze przeciwnika, ktre bd odbiera sygnay (komunikaty) zawierajce informacje o stanie struktury przeciwnika, zbiorem odpowiednich rejestratorw w strukturze wasnej, ktre rejestrowa bd odpowiednie sygnay (komunikaty) przesyane przez odpowiednie receptory, oraz odpowiednimi poczeniami midzy receptorami i rejestratorami. Analogicznie, aby mc przesya odpowiednie sygnay sterownicze do struktury przeciwnika, organizacja musi dysponowa odpowiednim, dostosowanym do tego, kanaem informacyjnym - tzn. musi dysponowa zbiorem odpowiednich wasnych efektorw oddziaujcych na struktur przeciwnika oraz zbiorem odpowiednich estymatorw w strukturze wasnej (estymatorem nazywamy organ oceniajcy, czy reakcja powinna nastpi, czy nie), ktre wysyaj odpowiednie sygnay sterownicze powodujce reakcje efektorw; ponadto musz istnie odpowiednie poczenia midzy estymatorami i efektorami. Aby walka moga przebiega w sposb zorganizowany, kierownictwo walczcej organizacji musi dysponowa obu rodzajami kanaw informacyjnych. Wwczas bdzie miao moliwo wywierania wpywu na struktur organizacji przeciwnika oraz zabezpieczania si przed wpywami z jego strony. Rol zbioru receptorw w strukturze przeciwnika peni mog odpowiednie siatki agentw informacyjnych wywiadu, sie korespondentw rodkw masowego przekazu, przedstawicielstwa dyplomatyczne itp., natomiast rol zbioru rejestratorw odpowiednie wydziay central wywiadu, ktre odbieraj informacje przekazywane przez agentur, redakcje odbierajce informacje od korespondentw rodkw masowego przekazu, odpowiednie wydziay ministerstw spraw zagranicznych itp. Rol zbioru efektorw oddziaujcych na struktur przeciwnika peni mog np. siatki agentw dywersji, rodki masowego przekazu wysyajce komunikaty odbierane przez organizacj przeciwnika itp. Wreszcie estymatorami mog by np. odpowiednie wydziay central wywiadu, ktre kieruj dywersj, organy kierujce dziaalnoci rodkw masowego przekazu informacji nadajcych odpowiednie komunikaty itp. Oczywicie, aby mc sprawnie sterowa prac odpowiednich kanaw informacyjnych, kierownictwo walczcej organizacji musi dysponowa odpowiednim korelatorem, przetwarzajcym informacje odbierane od wasnych receptorw na sygnay sterownicze wysyane do wasnych efektorw. Korelatorami tymi mog by np. wydziay studiw central wywiadu, ktre sprawdzaj i opracowuj informacje przesyane do centrali przez odpowiednie organy wasnego wywiadu, redakcje sprawdzajce informacje nadsyane przez korespondentw, instytucje naukowe opracowujce informacje dotyczce struktury przeciwnika itp., wreszcie instytucje, ktre opierajc si na informacjach dotyczcych stanu struktury przeciwnika oraz na odpowiednich dyspozycjach wasnej organizacji opracowuj dyrektywy dla wasnych efektorw, czyli wszelkie instytucje planujce dywersj, instytucje programujce ofensywn dziaalno wasnych rodkw masowego przekazu informacji itp. Analogicznie mona te wyodrbni specjalne kanay informacyjne i organy suce do obrony przed ofensywnymi dziaaniami przeciwnika. Bd to np. odpowiednie organy kontrwywiadu, instytucje programujce defensywn dziaalno wasnych rodkw masowego przekazu informacji, zmierzajc do uodpornienia wasnej organizacji na dziaania dywersyjne i wywiadowcze ze strony przeciwnika itp. Walk informacyjn moemy podzieli na kolejne etapy: 1 P i e r w s z y m etapem walki informacyjnej musi by walka o zdobycie informacji dotyczcych struktury przeciwnika,

poniewa planowanie dziaa wasnych oparte by musi na odpowiednich informacjach dotyczcych struktury przeciwnika. Jeeli potrzeb informacji o przeciwniku potraktujemy jako zapotrzebowanie spoeczne, to dla zaspokojenia tego zapotrzebowania musi powsta odpowiednia organizacja, ktr nazwiemy oglnie w y w i a d e m o f e n s y w n y m . Podstaw wywiadu ofensywnego s receptory odbierajce informacje o strukturze przeciwnika. Poniewa wywiad ofensywny walczcej organizacji dziaa na szkod organizacji przeciwnika, zatem do rozbudowy jego organizacji w strukturze przeciwnika korzystne bd warunki dokadnie przeciwne anieli warunki potrzebne do rozwoju organizacji spoeczno-politycznych, majcych na celu wywoanie korzystnych dla spoeczestwa zmian struktury spoecznej. Czyli do rozwoju w strukturze przeciwnika wywiadu ofensywnego walczcej organizacji korzystny bdzie przede wszystkim rozwj norm spoecznych zwizanych z motywacjami energetycznymi skierowanymi na wasny interes, a zanik norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi, na ktrych moe si opiera sprawne funkcjonowanie organizacji przeciwnika - tzn. norm poznawczych, etycznych i prawnych. Im bardziej przy tym powysze procesy obejm kadr organizacji przeciwnika, tym wiksze powstaj moliwoci dla wywiadu. Zilustrujmy powysze teoretyczne rozwaania przykadami historycznymi. 25 stycznia 1929 r. przed audytorium inspektorw i generaw do prac Generalnego Inspektoratu Si Zbrojnych oraz nielicznych wyszych oficerw wygosi programowy referat, ktrego tezy byy przez szereg lat kanonem dziaalnoci Oddziau II, pukownik Tadeusz Schaetzel - jeden z filarw pniejszej ,,grupy pukownikw", szef Oddziau II (wywiadu i kontrwywiadu) Sztabu Gwnego po przewrocie majowym 1926 roku - powiedzia on m. in.: Najistotniejsz prac Oddziau II jest walka o zdobycie obcej tajemnicy wojskowej i walka o ochron tajemnicy wasnej. Nie prowadzi si jej si fizyczn. Wiadomoci nie zdobywa si napadami. Walka toczy si jedynie w wiecie wartoci moralnych. Wywiadowca, ktry przedostaje si nielegalnie na teren nieprzyjaciela dla obserwacji ruchw wojsk, w kadej chwili jest naraony na zdekonspirowanie. Tylko sia charakteru, zdecydowanie i miao wydziera tajemnic wroga [...] To, co robi na froncie caa armia zabijajc i niszczc nieprzyjaciela fizycznie, robi suba informacyjna zabijajc i niszczc go moralnie. Na gruzach wartoci moralnych przeciwnika buduje swe zdobycze wywiad [...] Najwysze zdobycze osiga za wwczas, gdy mu si uda opta obcego oficera. Wywiad gra na ludzkich sabociach, na wadach charakteru, uomnociach 9 natury, nieopanowanych namitnociach - dy do ich odnalezienia, rozbudzenia i rozwinicia." W rdowym opracowaniu L. Gondka, dotyczcym dziaalnoci Abwehry na terenie Polski przedwrzeniowej w okresie po dojciu Hitlera do wadzy, czytamy m. in.: Abwehra zalecaa swej agenturze zadanie wyszukiwania oficerw, podoficerw, funkcjonariuszy policji pastwowej i stray granicznej - mocno zaduonych, prowadzcych nieuregulowany tryb ycia, wydalonych ze suby za przewinienia, w modym wieku przeniesionych w stan spoczynku i okazujcych niezadowolenie z tego powodu. Byy to elementy 10 rozpoznawania przez Abwehr moliwoci dotarcia i ewentualnie pozyskania do wsppracy wywiadowczej." Powysze przykady dotycz dziaalnoci wywiadu wojskowego, ale analogiczne metody stosowane s te przez polityczny wywiad ofensywny np. przez wywiad polityczny USA przeciwko krajom socjalistycznym i krajom Trzeciego wiata. Nie wystarczy jednak tylko rozbudowa organizacj wywiadu ofensywnego; trzeba rwnie zebra potrzebne komunikaty i opracowa je, aby mc z nich uzyska informacje o odpowiedniej wartoci sterowniczej. W sposb wyczerpujcy okrela stosunek polityki do wywiadu nastpujce sformuowanie: Celem kadej polityki jest jak najskuteczniejsze ksztatowanie spraw publicznych, szczegowa ocena za i przeciw w kadej powstaej sytuacji, i wreszcie znajdowanie drg i rodkw dla osignicia wytknitych celw oraz wszechstronne przemylenie, a do granic moliwoci, wszelkich przedsiwzi uznanych za waciwe. Ocena sytuacji kadorazowo zawiera w sobie, oczywista, szereg miejsc wtpliwych przede wszystkim wskutek nieznajomoci zamiarw i ukadu stosunkw nie tylko w obozie politycznego przeciwnika, lecz rwnie u politycznych przyjaci. Dzieje si tak zwaszcza w sferze polityki zagranicznej. Wobec licznych sprzecznoci interesw, a szczeglnie w kwestiach wielkiej wagi, prowadzcych do zbrojnego konfliktu - przeciwnik bdzie osania cis tajemnic wszelkie okolicznoci, ktre by pozwoliy wnioskowa o jego sposobie dziaania; bdzie take prawdopodobnie stosowa przedsiwzicia mylce, aby ukry swe rzeczywiste moliwoci. Wszystko to sprawia, e zdobycie wiarygodnych informacji o innych - take wbrew ich woli - jest istotnym warunkiem kadej polityki zagranicznej. Wszystkie pastwa posuguj si do tego celu od niepamitnych czasw tajnymi agentami, ktrzy w obecnej 11 dobie s utrzymywani i nasadzani przez instytucj pastwowych tajnych sub informacyjnych." Istniej znaczne rnice w rozwizywaniu problemw zwizanych z funkcjonowaniem tajnej suby informacyjnej w rnych krajach. Wynikaj one nie tylko z biecych potrzeb pastwa, ale rwnie z tradycji, roli i miejsca suby informacyjno-wywiadowczej w aparacie pastwowym, jej popularnoci we wasnym spoeczestwie itp. Suba wywiadowcza jako staa i bardzo istotna instytucja pastwowa rozwijana bya przede wszystkim przez mocarstwa kolonialne, dla ktrych podbj i utrzymanie w posuchu wielomilionowych mas ludzkich oraz ochrona wasnego stanu posiadania przed innymi mocarstwami stanowiy pierwszoplanowy cel polityki zagranicznej. Na przykad pocztki brytyjskiej Secret Service sigaj XIV wieku, kiedy to Edward II zaoy fundamenty tej pastwowej instytucji wywiadowczej. Za czasw Cromwella funkcjonowanie tajnej suby oparte zostao na zasadach opracowanych przez uczonego i ministra Thurloe. Wsppracownikami wywiadu brytyjskiego, obok patnych agentw i szpiegw, coraz czciej staj si obywatele brytyjscy dobrowolnie wsppracujcy ze swym wywiadem. Ponadto brytyjska tajna suba pozyskiwaa sobie jako wsppracownikw ludzi nalecych do warstw intelektualnych poszczeglnych krajw, a wrd nich naukowcw i pisarzy. Brytyjczycy udzielali te chtnie azylu politycznego opozycyjnym dziaaczom poszczeglnych pastw, co uatwiao im pozyskiwanie wsppracownikw spord politykw tych pastw. Wiele wypracowanych dawniej metod pracy zachowa wywiad brytyjski a do obecnej doby - np. pozostawianie przez szereg lat na wolnoci rozpoznanych wywiadowcw przeciwnika. Przy opracowywaniu informacji dostarczonych przez wywiad wielk rol odgrywa umiejtno sprawdzania prawdziwoci dostarczonych informacji. W zwizku z tym praca poszczeglnych czci suby informacyjnej nastawiona jest niejako
9

W. Kozaczuk, Bitwa o tajemnice, s. 124-130. Z. Gondek, Dziaalno Abwehry na terenie Polski 1933-1939, Warszawa 1971, s. 162. 11 J. Erasmus, Der geheime Nachrichtendienst, Gttingen 1955, s. 14; cyt. za: W. Kozaczuk, op. cit., s. 29-30.
10

przeciw sobie i funkcjonuj one na zasadzie wzajemnej kontroli i samoregulacji. To wzajemne nastawienie przeciwko sobie takich dziaw jak wywiad, kontrwywiad czy biura studiw stanowi zarazem bodziec do uzyskiwania lepszych wynikw i rodek wzajemnej kontroli. W cytowanym ju referacie pk T. Schaetzela czytamy na ten temat m. in.: Praca ewidencji (studiw) krytykuje zdobycze wywiadu, drogi wywiadu poddawane s rewizji przez kontrwywiad; to, co 12 zdobya jaka ekspozytura, obalane jest przez zdobycz innej placwki wywiadowczej, i tak niemal we wszystkim." Obraz, ktry sta si moe podstaw do wycigania wnioskw praktycznych, zdobywany jest najczciej urywkami, przy czym kady ze szczegw zdobywany bywa inn drog, na innym terenie i w innym czasie. Najwaciwszy obraz da moe jedynie skupienie wszystkich uamkowych informacji w jednym miejscu i czasie, co jest zadaniem biura studiw. Do niego te naley ocena wiarygodnoci poszczeglnych informacji oraz opracowanie caociowej syntetycznej informacji na podstawie poszczeglnych informacji uamkowych. Biuro musi wic zbada drog kadej poszczeglnej informacji oraz oceni wiarygodno rda, z ktrego pochodzi, wreszcie porwna j z innymi posiadanymi informacjami, a dopiero z poszczeglnych sprawdzonych informacji opracowa komunikat syntetyczny. Z punktu widzenia procesw sterowniczych dysponowanie biurem studiw ma zasadnicze znaczenie. O powyszych zadaniach wydziau studiw tak mwi pk Schaetzel: ...gdy midzy zdobywajcego a zjawisko wchodzi czynnik trzeci, tj. porednik - zawodowy wywiadowca czy przygodny informator. Wwczas staj zaraz dodatkowe pytania: kim jest ten porednik, skd informacje zdoby, jaka jest jej warto; dla dania sobie odpowiedzi na te pytania trzeba ju mie aparat, ktry powie, czy te porednik nie jest zwykym nacigaczem lub agentem dwustronnym, czy nie jest podesany przez wywiad obcy dla inspiracji, czy sama wiadomo nie jest pozbawiona wartoci [...]. Niejeden kontakt wywiadowczy, na pozr bardzo wydajny, musia by zlikwidowany, bo ewidencja przez swe 13 studium ocenia materiay jako inspirowane." W walce o informacje istotne jest znalezienie osb, za ktrych porednictwem mog przenikn" potrzebne informacje, a nastpnie chodzi o nakonienie ich do dostarczenia potrzebnych informacji - bardzo czsto uywa si przy tym bodcw o charakterze energetycznym, a wic szantau, przekupstwa, alkoholu, kobiet itp. Walka o zdobycie informacji dotyczcych struktury przeciwnika idzie w parze z walk o ochron analogicznych informacji o strukturze wasnej. Dziaania zmierzajce do ochrony informacji dotyczcych wasnej struktury wchodz w zakres czynnoci wywiadu defensywnego, czyli kontrwywiadu. W wypadku dziaa wchodzcych w zakres wywiadu defensywnego bdzie po pierwsze chodzi o oglne uodpornienie wasnego spoeczestwa oraz wasnej organizacji na dziaanie wywiadu przeciwnika. Naley w tym celu wzmacnia normy zwizane z motywacjami informacyjnymi, na ktrych opiera si wasna organizacja - np. przekonywanie o susznoci wasnej ideologii lub podnoszenie poziomu etycznego czonkw wasnej organizacji stanowi moe czynnik wzmacniajcy odporno wasnej organizacji na dziaanie obcego wywiadu. Trzeba przy tym podkreli, e ideologia zgodna z interesami spoeczestwa, posiadajca w zwizku z tym wysok warto sterownicz, spenia zarazem funkcj uodpornienia spoeczestwa na dziaanie wrogiej agentury - agentura ta ma wwczas mae szans pozyskania wsppracownikw w spoeczestwie, a rwnoczenie spoeczestwo samo pomaga organom kontrwywiadu w wykrywaniu obcej agentury. Informowanie spoeczestwa i czonkw wasnej organizacji o metodach pracy wrogiej agentury moe przy tym rwnie odegra pewn rol. Drug spraw, o ktr chodzi w wywiadzie defensywnym, jest wykrywanie receptorw i efektorw przeciwnika (agentury informacyjnej i dywersyjnej) we wasnej strukturze i niszczenie ich albo przynajmniej unieszkodliwienie. W tym celu konieczne jest zbudowanie odpowiedniej organizacji wywiadu defensywnego; jednoczenie te poszczeglne pastwa wydaj rne ustawy i przepisy antyszpiegowskie. W. Kozaczuk, na podstawie cytowanej poprzednio pracy J. Erasmusa, wymienia nastpujce podstawowe metody stosowane w walkach midzy tajnymi subami: a uplasowanie" wasnych agentw i ludzi zaufanych w subie wywiadowczej przeciwnika - dziaania tego typu mona nazwa kontrwywiadem ofensywnym; b odwrcenie" zdemaskowanych i ujtych agentw obcych, za ktrych pomoc mona przesya wywiadowi przeciwnika odpowiednie dezinformacje; c inspiracja" - czyli podsunicie" obcemu wywiadowi faszywych materiaw informacyjnych. Chodzi przy tym nie tylko o zmylenie przeciwnika, lecz take o rozpoznanie jego metod pracy, powiza z innymi podobnymi subami itp. Obserwujc drogi rozchodzenia si faszywej informacji mona bowiem niekiedy ustali, jakie, mwic obrazowo, wody zostan zabarwione, gdy do maego strumienia wsypiemy farb"; d gr radiow" polegajc na tym, e na wasnym suwerennym obszarze pozwala si dziaa wykrytym, lecz opanowanym przez siebie radiostacjom przeciwnika, utrzymujc go w przekonaniu, e nadal pracuj na nich jego ludzie. Nadchodzce depesze mog wwczas dostarczy danych co do kierunkw zainteresowa przeciwnika, niektrych metod 14 pracy i innych kwestii. Wymienione wyej metody mona nazwa deniem do przejcia sterowania kanaami informacyjnymi przeciwnika, aby w ten sposb zapewni nie tylko obron informacji o wasnej strukturze, ale rwnie uzyska moliwo poredniego sterowania dziaaniami przeciwnika. W takich rozgrywkach wiele zaley od tego, w stosunku do kogo ostatecznie zachowaj si lojalnie ludzie wsppracujcy z tajn sub oraz kadrowi pracownicy tajnych sub. Istnienie bariery psychologicznej zwizanej np. z motywacjami ideologicznymi odegra moe bardzo istotn rol, jak o tym wiadcz liczne przykady walki wywiadw z okresu I i II wojny wiatowej. W wypadku braku takiej bariery moliwe s rne niespodzianki, o czym wiadczy moe pewne wydarzenie z 1914 r.: Na pograniczu wschodniopruskim, tu przed wybuchem I wojny wiatowej, rozgrywaa si walka wywiadw niemieckiego i rosyjskiego. Kierownik niemieckiej placwki wywiadowczej w Olsztynie, kpt. von Rder, aby si upewni, czy w Rosji zarzdzona zostaa mobilizacja, poleci swym rosyjskim agentom meldowa o wszystkich oznakach koncentracji wojsk. Jeden
12 13

W. Kozaczuk, op. cit., s. 30-31, s. 124-131. Tame, s. 132-133. 14 Tame, s. 99.

z agentw, niepozorny handlarz zamieszkay w Kolnie, pewnego dnia zauway obwieszczenia o mobilizacji. Tego samego dnia wieczorem zerwa rozlepiony afisz, starannie go zoy i zaszy w ubraniu. Nastpnego dnia wyruszy furmank w stron granicy. Na dokadnie strzeonym przejciu granicznym nie mia adnych trudnoci z przedostaniem si na stron niemieck, pracowa" bowiem za wiedz i zgod Niemcw take na rzecz wywiadu rosyjskiego. Agent dotar do Prostek, gdzie oczekiwa go ju zawiadomiony telefonicznie kpt. von Rder. Dziki temu agentowi, pobierajcemu pienidze od obu stron, rosyjski 15 rozkaz mobilizacyjny w cigu niecaej doby znalaz si na biurku szefa niemieckiego Sztabu Generalnego w Berlinie. Opisany wyej epizod wiadczy o tym, e nie jest suszne do rozpowszechnione przekonanie, jakoby w walce wywiadw zwycia zawsze ten, kto dysponuje wikszymi rodkami energomaterialnymi, a zwaszcza wikszymi funduszami. O powodzeniu w walce tajnych sub w nie mniejszym stopniu decyduje istnienie odpowiedniej bariery psychologicznej zwizanej z odpowiednimi motywacjami informacyjnymi, a zwaszcza z przekonaniem o susznoci sprawy, o ktr si walczy, decyduje ono bowiem najczciej o tym, w stosunku do kogo ostatecznie zachowuj si lojalnie ludzie biorcy udzia w walce. Jak wielkie znaczenie moe mie w walce tajnych sub istnienie w masach spoecznych odpowiednich motywacji patriotycznych, wiadczy moe nastpujcy epizod z okresu dwudziestolecia midzywojennego. Polski podporucznik rezerwy, Witold Tuodziecki, by urzdnikiem cywilnym w Samodzielnym Referacie Informacyjnym Dowdztwa Okrgu Korpusu VII w Poznaniu. Na pocztku 1931 r. pracowa przez kilka miesicy jako pomocnik referenta kontrwywiadu, a nastpnie referenta spraw narodowociowo-politycznych; zastpowa take kierownika kancelarii, przebywajcego na urlopie. Penic te funkcje, Tuodziecki mia dostp niemal do wszystkich tajnych dokumentw wpywajcych do poznaskiego SRI. Wykorzystujc t sytuacj wykrad on 15 rnych tajnych akt, a gdy we wrzeniu 1931 r. zosta powoany na wiczenia oficerw rezerwy do Centralnej Szkoy Strzelniczej w Toruniu zabra je ze sob i ukry w koszarach. 17 padziernika 1931 r. wyjecha z nimi do Gdyni przez Gdask, gdzie si zatrzyma i zgosi do Prezydium Policji w Gdasku (ktre prowadzio dziaalno szpiegowsk przeciw Polsce na rzecz wywiadu niemieckiego) proponujc sprzeda tych dokumentw komisarzowi Reilemu. Propozycja Tuodzieckiego zostaa przez Niemcw uznana za oczywist prowokacj, ukartowan przez polski Oddzia II; postanowiono j zdemaskowa i odwrci przeciwko Polsce. Reile nakaza natychmiastowe uwizienie Tuodzieckiego i ukaranie go 8-dniowym aresztem za nielegalne przekroczenie granicy Wolnego Miasta Gdaska, a dostarczone przez niego dokumenty potraktowano jako falsyfikaty spreparowane przez Oddzia II i wraz z not protestacyjn senatu gdaskiego odesano je Komisarzowi Generalnemu RP w Gdasku. Po odbyciu aresztu Tuodziecki zosta wydalony z terytorium Gdaska i zatrzyma si na Westerplatte, gdzie w dniu 29 padziernika 1931 r. zosta aresztowany przez polskie organa bezpieczestwa. Wojskowy Sd Okrgowy nr VIII skaza go na 16 kar mierci za szpiegostwo w interesie Niemiec; wyrok zosta wykonany w dniu 10 listopada 1931 r. Zachowanie wywiadu niemieckiego w sprawie Tuodzieckiego, jak rwnie w szeregu innych analogicznych spraw, wiadczy o uznawaniu przez stron niemieck w polskim spoeczestwie w okresie II Rzeczypospolitej tak duego poczucia patriotyzmu, e istnienie takich osobnikw, jak Tuodziecki wydawao si pracownikom niemieckiego wywiadu zupenie nieprawdopodobne. Rwnie z okresu II wojny wiatowej mona przytoczy wiele przykadw pokazujcych, e przekonanie o susznoci sprawy, o ktr si walczy, decydowao o sukcesach w walce tajnych sub. W wietle tych faktw mona te lepiej zrozumie, jak grone nastpstwa moe mie derejestracja norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi, a zwaszcza norm ideologicznych i etycznych, i komu faktycznie su rne teorie goszce koniec wieku ideologii", przeycie si etyki tradycyjnej" czy wreszcie teorie propagujce model czowieka-konsumenta zamiast modelu czowieka-twrcy, ktre przenikaj do nas z Zachodu rnymi legalnymi i nielegalnymi drogami. Derejestracja norm etycznych i ideologicznych musi nieuchronnie prowadzi do sytuacji, w ktrej zarwno spoeczestwo, jak organizacja pastwowa staj otworem dla obcych tajnych sub. Omwilimy powyej metody stosowane przez pastwowe tajne suby informacyjne, gdy arsena rodkw stosowanych przez organizacj pastwow jest najbogatszy; w walce midzy mniejszymi organizacjami politycznymi stosowane s metody analogiczne, tylko w odpowiednio skromniejszym zakresie. Oczywicie, zdobycie informacji o przeciwniku nie jest w walce politycznej celem samym w sobie, lecz ma umoliwi skuteczne niszczenie struktury przeciwnika czy te oglnie biorc, sterowanie organizacj przeciwnika wbrew jego woli. 2 D r u g i m etapem walki informacyjnej jest wywoywanie odpowiednich zmian w strukturze przeciwnika, a w szczeglnoci niszczenie informacyjne. Celem walki jest zdobycie maksymalnych moliwoci sterowania struktur przeciwnika i dezorganizowanie jej, czyli wywieranie na ni takiego wpywu, aby maksymalnie zredukowa moliwoci sterowania ni przez orodek kierowniczy przeciwnika. A Pierwszym sposobem wiodcym do tego celu jest wszelkiego rodzaju dezinformacja przeciwnika; o metodach dezinformacji stosowanych przez kontrwywiad mwilimy ju powyej. Zadaniem akcji dezinformowania przeciwnika jest zmniejszenie wartoci sterowniczej i wykonawczej skoncentrowanych przez niego informacji wskutek czego, jak wiemy, malej jego moliwoci sterownicze i moliwoci dziaania, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia si jego mocy sterowniczej i wykonawczej. Dziaanie wchodzce w zakres akcji dezinformacyjnej moemy podzieli na: a dezinformowanie bezporednie, b dezinformowanie porednie. Dezinformowanie bezporednie ma miejsce wwczas, gdy przesya si do przeciwnika komunikaty, w ktrych zawarte s informacje zmienione w stosunku do informacji zawartych w zbiorach oryginaw (czyli informacje sfaszowane) - np. publikowanie faszywych wynikw dowiadcze naukowych, majcych istotne znaczenie sterownicze. G. Buchheit, Der deutsche Geheimdienst. Geschichte der militarischen Abwehr, Mnchen 1966, s. 22; cyt. Za: W. Kozaczuk, op. cit., s.39. 16 H. Kopczyk, Niemiecka dziaalno wywiadowcza na Pomorzu 1920-1933, Gdask 1970, s. 164-165.
15

Dezinformowanie porednie polega na niszczeniu norm poznawczych oraz na dezorganizowaniu procesw, w ktrych wyniku powstaj te normy - np. dezorganizowanie szkolnictwa oraz bada naukowych. Dezinformowanie moemy uwaa za rodzaj sterowania struktur przeciwnika. Poniewa dziaania spoeczne nastpuj pod wpywem bodcw nioscych informacje o sytuacji w otoczeniu, zatem dezinformowanie bezporednie powodowa bdzie bezporednio zmniejszenie skutecznoci dziaania, czyli spadek aktywnoci spoecznej. Dezinformowanie porednie niszczy natomiast normy poznawcze i dezorganizuje procesy ich powstawania, w zwizku z czym porednio powoduje spadek aktywnoci. Skutek w tym wypadku nie jest natychmiastowy, ale za to utrzymuje si przez duszy okres czasu. Jeeli chodzi o metody dezinformowania poredniego (o metodach dezinformacji bezporedniej mwilimy powyej), to w gr wchodzi tu niszczenie motywacji zwizanych z normami poznawczymi, niszczenie norm poznawczych oraz zmniejszanie wydajnoci procesw produkcji informacji. Niszczenie motywacji zwizanych z normami poznawczymi moe si odbywa w sposb bezporedni -poprzez rozbudzanie u ludzi niechci do nauki, zabijanie u nich pdu do wiedzy, albo te w sposb poredni -poprzez rozbudzanie motywacji energetycznych, tak aby zdominoway one motywacje informacyjne (np. rozpijanie, demoralizowanie, szerzenie korupcji itp.). Dziaania te bd tym bardziej skuteczne, im bardziej uda si nimi obj ludzi zatrudnionych przy procesach produkcji informacji lub przy organizowaniu tych procesw -a wic naukowcw, dziennikarzy, pracownikw sub informacyjnych oraz ludzi, ktrzy organizuj ich prac. Niszczenie norm poznawczych odbywa si przy uyciu rnych metod. Jedn z najbardziej skutecznych jest rwnoczesne rozpowszechnianie w spoeczestwie sprzecznych ze sob norm poznawczych, co powoduje zamt normatywny. Np. rozpowszechnianie w spoeczestwie kilku sprzecznych ze sob teorii naukowych, ktre podaje si jako prawdziwe. Wprawdzie moliwo dyskusji i cierania si rnych teorii stanowi podstaw zwoju nauki i w ogle procesw produkcji informacji, ale co innego jest masowe wdraanie w spoeczestwie norm poznawczych, a co innego proces produkcji informacji, albowiem masowy odbiorca informacji, ktry nie uczestniczy w procesie jej produkcji, moe by atwo zdezorientowany, jeeli rwnoczenie podaje mu si jako prawdziwe kilka teorii zawierajcych sprzeczne ze sob informacje. Innym sposobem niszczenia norm poznawczych moe by masowe rozpowszechnianie w spoeczestwie faszywych norm poznawczych - tzn. opartych na informacjach innych anieli informacje zawarte w zbiorach oryginaw. Jako przykad mona tu wymieni faszowanie historii (zwaszcza politycznej) lub nauk spoecznych. Zmniejszanie wydajnoci procesw produkcji informacji moe by uzyskiwane poprzez skierowanie pracy instytucji zajmujcych si produkcj informacji na boczne tory - tzn. na produkcj informacji o maej wartoci sterowniczej i wykonawczej. W wypadku instytucji wywiadu i kontrwywiadu mona osign powyszy cel skierowujc uwag przeciwnika na rozpracowywanie informacyjne zagadnie mao istotnych. Np. nasya si przeciwnikowi szereg sabo przeszkolonych, maowartociowych agentw wywiadu, ktrzy sw nieumiejtn dziaalnoci przycigaj uwag sub kontrwywiadowczych przeciwnika, powodujc zaangaowanie przy ich rozpracowywaniu powanych si, co uatwia prac gwnej agentury. Moe by przy tym rwnie stosowane rzucanie podejrze na osoby nie zaangaowane w pracy wywiadowczej, co powoduje dodatkowe zamieszanie, gdy z jednej strony wytwarza w spoeczestwie psychoz strachu przed faszywymi podejrzeniami i podrywa zaufanie spoeczestwa do odpowiednich organw wadzy pastwowej, a z drugiej strony we wadzach wytwarza psychoz strachu przed obc agentur, ktra mimo zaangaowania przy jej zwalczaniu wielkich si i rodkw, wci dziaa i odnosi sukcesy. Czasami nawet nadaje" si wiadomoci o takiej masowej agenturze wasnym agentom kontrwywiadu ofensywnego (tzn. agentom wasnego wywiadu, uplasowanym w strukturze kontrwywiadu przeciwnika), aby mogli oni wykaza si osigniciami i zdoby zaufanie oraz awans. W wypadku instytucji zdobywajcych informacje dla rodkw masowego przekazu bdzie wchodzi w gr ukierunkowywanie pracy dziennikarzy przeciwnika na problemy drugorzdne dla spoeczestwa. Ma to jeszcze dodatkowo t zalet, e zachca ludzi do ewentualnego korzystania ze rodkw masowego przekazu informacji, ktre uywane s przez stron atakujc do celw dywersji u przeciwnika. Natomiast instytucjom naukowym sugerowa si bdzie podejmowanie tematyki pracochonnej i dotyczcej problemw o maej wartoci sterowniczej i wykonawczej. Sugerowanie takie moe si odbywa albo w drodze kontaktw osobistych z naukowcami zatrudnionymi w odpowiednich instytucjach, albo te w drodze odpowiedniego sterowania wasnymi publikacjami naukowymi oraz manipulowania stypendiami i innymi formami bodcw o charakterze energetycznym, za ktrych porednictwem oddziauje si na odpowiednich naukowcw pracujcych na rzecz przeciwnika lub organizujcych prac naukow; wreszcie sugerowanie to moe si odbywa w formie odpowiednio zorganizowanej reklamy, nastawionej na propagowanie odpowiedniej tematyki i odpowiednich osb. B Drugim sposobem niszczenia informacyjnego struktury przeciwnika jest dezorganizacja waciwa, prowadzca do zmniejszenia jego mocy sterowniczej i wykonawczej. Dezorganizacj t mona rwnie uwaa za form sterowania struktur przeciwnika. W gr wchodz tu dwie zasadnicze metody: a dezorganizacja bezporednia, b dezorganizacja porednia. Dezorganizacja bezporednia polega na wysyaniu bodcw, ktre wykorzystujc normy istniejce w strukturze przeciwnika, wywouj u niego zmniejszenie stopnia organizacji albo, mwic potocznie, wzrost baaganu. Dezorganizacja porednia polega na niszczeniu norm spoecznych, na ktrych opiera si struktura przeciwnika. Metody dezorganizacji bezporedniej polega bd przede wszystkim na wysyaniu samemu lub inspirowaniu wysyania przez kierownictwo przeciwnika sygnaw sterowniczych powodujcych dezorganizacj oraz na utrudnieniu wysyania sygnaw sterowniczych, ktre mogyby spowodowa wzrost stopnia organizacji przeciwnika. Bdzie tu wchodzi w gr wysyanie szeregu sprzecznych zarzdze lub zarzdze nie uzgodnionych, wypaczanie susznych koncepcji zawartych w zarzdzeniach wydawanych przez kierownictwo przeciwnika itp. Trzeba te wspomnie jeszcze o jednej bardzo skutecznej metodzie dezorganizacji bezporedniej. Jak wiemy, w miar zachodzcych w otoczeniu zmian organizacja spoeczna musi na nie odpowiednio reagowa, co powoduje konieczno

wprowadzania odpowiednich zmian w jej strukturze, czyli - wprowadzanie do owej struktury odpowiednich informacji sterowniczych. Informacja jest wprowadzana przez podejmowanie okrelonych decyzji w orodkach kierowniczych organizacji. Niepodjcie na czas takiej decyzji powoduje automatycznie dezorganizacj ukadu zorganizowanego, ktry w powstaej sytuacji nie moe rozpocz koniecznej dziaalnoci, gdy uniemoliwia mu to utrzymywanie si starej struktury. Oczywicie podjcie decyzji bdnej moe jeszcze bardziej zwikszy stopie dezorganizacji. Jeeli zatem wadze przeciwnika maj podj decyzj zwikszajc stopie jego organizacji, wwczas mona uzyska dezorganizacj jego struktury maksymalnie wyduajc czas podejmowania decyzji oraz czas ewentualnego wprowadzania jej w ycie. Poniewa, jak wiadomo, moc jest to stosunek energii do czasu, zatem zmniejszenie mocy moe by rwnie dobrze uzyskane przez zmniejszenie energii (np. niszczenie maszyn i urzdze produkcyjnych), jak i w drodze wyduenia czasu przy staym potencjale energetycznym. Np. nie zmieniajc potencjau produkcyjnego mona spowodowa zmniejszenie mocy produkcyjnej przez wyduenie czasu decyzyjnego potrzebnego do podejmowania decyzji co do rodzaju produkcji; spadek mocy bdzie oczywicie odpowiednio wikszy, jeeli niepodjcie w odpowiednim czasie decyzji pocignie za sob dezorganizacj produkcji. Zmniejszenie mocy wywoane opnieniem decyzji moe by analogiczne do zmniejszenia mocy wywoanego bezporednim sabotaem, przy czym oczywicie ryzyko zwizane z tym pierwszym rodzajem dezorganizacji jest bez porwnania mniejsze, a nawet, w wypadku istnienia odpowiedniego baaganu u przeciwnika, moe by zredukowane niemal do zera. Jeeli orodek kierowniczy przeciwnika chce podj bdn decyzj, ktra w konsekwencji moe wywoa dezorganizacj jego ukadu, wwczas dezorganizacja bezporednia polega bdzie na maksymalnym skracaniu czasu decyzyjnego. Mona te inspirowa odpowiedni polityk personaln u przeciwnika - tzn. popiera ludzi, ktrzy boj si podejmowa odpowiednie decyzje lub podejmuj decyzje bdne (przy czym niekoniecznie musz to by agenci wywiadu); czasami dziaalno agentury dywersyjnej, zwaszcza uplasowanej na odpowiednio wysokich stanowiskach w strukturze przeciwnika, moe si ogranicza tylko do takiej dziaalnoci personalnej". Warto przy tym zaznaczy, e wykrywanie agentury przeciwnika, ktra posuguje si opisan wyej metod dezorganizacji bezporedniej, jest tym atwiejsze, im lepiej funkcjonuje wasny ukad zorganizowany (i to nie tylko w zakresie organizacji samych sub kontrwywiadowczych, ale take, a nawet przede wszystkim, we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego), gdy wwczas atwo jest wykry i wyeliminowa osoby, ktre sw dziaalnoci przyczyniaj si do dezorganizacji ukadu. Natomiast gdy w caym ukadzie panuje baagan, a stanowiska, z ktrymi czy si podejmowanie odpowiednich decyzji, obsadzone s przez osoby nieodpowiednie, wykrycie agentury, ktra dziaa opisan wyej metod, moe by bardzo trudne, a czasem nawet zupenie niemoliwe, mimo maksymalnych wysikw i dobrej organizacji sub kontrwywiadowczych. Dezorganizacja porednia jest to niszczenie norm, na ktrych opiera si struktura przeciwnika, i to gwnie norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi, czyli - norm poznawczych (wwczas dezorganizacja porednia wie si z dezinformacj poredni), norm konstytutywnych, a wic norm ideologicznych (dywersja ideologiczna), norm etycznych (demoralizacja) oraz norm prawnych (naruszanie praworzdnoci). Istotn rol przy dezorganizacji poredniej moe oczywicie odegra rwnie niszczenie innych rodzajw norm, np. niszczenie norm estetycznych moe wywiera dezorganizujcy wpyw na ca psychik ludzi, niszczenie norm ekonomicznych przyczyni si do obnienia wydajnoci pracy, a niszczenie norm witalnych (przez propagowanie szkodliwych dla zdrowia metod leczenia, lekarstw czy te innych dziaa niszczcych zdrowie) osabi zdrowotno spoeczestwa. Najczciej chodzi jednak o spowodowanie dominacji motywacji energetycznych, zwizanych z krtkofalowo rozumianym interesem osobistym, oraz osabienie motywacji informacyjnych, zwizanych z interesem spoecznym. Niszczenie norm ideologicznych (czyli dywersja ideologiczna) polega moe na rozpowszechnianiu w spoeczestwie kilku sprzecznych ze sob ideologii albo te wprowadzaniu kilku, sprzecznych ze sob, interpretacji norm ideologicznych panujcych w spoeczestwie. Oczywicie, mwimy o normach ideologicznych majcych zasadnicze znaczenie dla organizacji danego spoeczestwa, lecych niejako u podstaw tej organizacji - np. denie do sprawiedliwoci spoecznej w ustroju socjalistycznym. Jeeli chodzi o normy ideologiczne nie majce takiego znaczenia dla organizacji spoecznej, to ich niszczenie wcale nie musi dziaa dezorganizujce na spoeczestwo. Do metod dywersji ideologicznej naley rozpowszechnianie ideologii sprzecznych z interesem danego spoeczestwa. Proponuje si wwczas normy ideologiczne sprzeczne z dugofalowym interesem spoecznym, natomiast odwoujce si do interesw krtkofalowych, do doranych korzyci. Dywersj tego rodzaju stosoway np. Niemcy hitlerowskie; w przededniu agresji na kolejne pastwa agentury hitlerowskie staray si rozpowszechnia w danym pastwie wrd jego obywateli normy ideologiczne rozbijajce solidarno wewntrzn ludnoci i osabiajce si obronn przyszej ofiary. Propagowane wic byy z jednej strony wszelkie ideologie zwizane z nienawici religijn, rasow czy te narodowociow poszczeglnych grup ludnoci danego pastwa, a z drugiej strony wszelkie ideologie zwizane z defetyzmem i pacyfizmem. Wskazywano przy tym korzyci, jakie mog uzyska poszczeglne grupy ludnoci, jeeli wykorzystaj trudn sytuacj, w ktrej znalazo si pastwo, i wymusz z jego strony rne ustpstwa czy te wrcz odmwi pastwu posuszestwa. Po zajciu danego kraju przez wojska hitlerowskie ludzie, ktrzy dawali si wzi na lep tego typu propagandy, przekonywali si szybko, jak krtkotrwae byy ewentualne korzyci przez nich uzyskiwane. Rwnie rozpowszechnianie ideologii stawiajcej przed spoeczestwem cele nierealne, ktre nie zostaj zrealizowane, powodujc tym samym w spoeczestwie frustracj i zniechcenie, jest skuteczn metod dywersji ideologicznej. Bywa ona bardzo czsto stosowana zarwno przeciwko ruchom komunistycznym, jak i ruchom narodowo-wyzwoleczym. Aby osabi ruch komunistyczny w danym kraju, wadze buruazyjne popieraj czsto ultralewackie ruchy spoeczno--polityczne, ktre stawiaj przed spoeczestwem cele niemoliwe do osignicia na danym etapie jego rozwoju; fiasko tych teorii, ubranych w szat werbaln podobn do teorii, na ktrych opiera si ruch komunistyczny, powoduje zniechcenie spoeczestwa do wszelkich lewicowych ruchw, jednoczenie przygotowujc grunt dla ruchw prawicowych. Analogiczne dziaania stosowane s przeciwko ruchom narodowo-wyzwoleczym; agentury mocarstw imperialistycznych rozpowszechniaj czsto w poszczeglnych krajach ideologie szowinistyczne, ktre maj sprowokowa ludno danego kraju do nieodpowiedzialnych dziaa i skompromitowa w ten sposb wszelkie dziaania oparte na motywach patriotycznych. Inn metod dezorganizacji

poredniej jest dywersja etyczna, ktra poza standardowymi metodami demoralizacji, takimi jak rozpowszechnianie pornografii, rozpijanie spoeczestwa, szerzenie korupcji w aparacie pastwowym itp., moe si te posugiwa metodami bardziej wyrafinowanymi, a polegajcymi na szerzeniu w spoeczestwie zasad etycznych niebezpiecznych dla rwnowagi funkcjonalnej danego spoeczestwa. Dziaania tego typu sprowadzaj si najczciej do rozpowszechniania hase mwicych o przeyciu si zasad etycznych panujcych w danym spoeczestwie, przy rwnoczesnym niewdraaniu nowych norm etycznych. Stosuje si te przy tym hasa odwoujce si do osobistych korzyci uzyskiwanych przez amanie norm etycznych. W analogiczny sposb jak dywersj etyczn mona te prowadzi akcj zmierzajc do naruszania praworzdnoci. Gosi si w tym celu rne hasa o dezaktualizacji starych norm prawnych, a rwnoczenie zleca si agenturze zainstalowanej w aparacie wadzy przeciwnika torpedowanie wszelkich prb ustanowienia nowych norm prawnych, ktre byyby bardziej dostosowane do potrzeb spoeczestwa na danym etapie jego rozwoju. Stosowane bywa przy tym rwnie odwoywanie si do osobistych korzyci uzyskiwanych dziki amaniu norm prawnych. Dezorganizacja porednia moe si na pozr wydawa mao wydajn metod walki, gdy na jej rezultaty trzeba stosunkowo dugo czeka. Jeeli jednak wzi pod uwag rezultaty uzyskiwane w dugich okresach czasu, wwczas okazuje si, e jest to jedna z najbardziej skutecznych metod walki informacyjnej. Jej skuteczno doceniali w peni hitlerowcy, ktrzy mimo posugiwania si energetycznymi metodami walki stosowali na wielk skal metody dezorganizacji poredniej. Warto przytoczy ciekawy przykad z tego zakresu. W wydawanych przez Pastwowe Muzeum w Owicimiu Zeszytach Owicimskich", opublikowano reprodukcje dokumentw sprawy SS-Brigadefhrera Carla Clauberga; jeden z dokumentw dotyczy Generalnego Planu Wschodniego Reichsfuhrera SS. Pochodzi on z 1942 r., kiedy to wydawao si hitlerowcom, e wygraj wojn i bd mogli w peni zrealizowa swe plany na wschodzie. W dokumencie tym czytamy m. in.: Powinno by oczywiste, e polskiej kwestii nie mona rozwiza w ten sposb, e zlikwiduje si Polakw, podobnie jak ydw. Tego rodzaju rozwizanie kwestii polskiej obciyoby nard niemiecki na dalek przyszo i odebraoby nam wszdzie sympati, zwaszcza e inne ssiednie narody musiayby si liczy z moliwoci, i w odpowiednim czasie potraktowane zostan podobnie. Moim zdaniem, musi zosta znaleziony taki sposb rozwizania kwestii polskiej, aeby wyej wskazane polityczne niebezpieczestwa zostay sprowadzone do moliwie najmniejszych rozmiarw [...] Celem niemieckiej polityki ludnociowej na rosyjskim terenie bdzie musiao by sprowadzenie liczby urodzin do poziomu lecego poniej liczby niemieckiej. To samo zreszt powinno odnosi si take do szczeglnie podnej ludnoci kaukaskiego terenu, a pniej czciowo take do Ukrainy [...] Na terenach tych musimy wiadomie prowadzi negatywn polityk ludnociow. Poprzez rodki propagandowe, a w szczeglnoci przez pras, radio, kino, krtkie broszury, odczyty uwiadamiajce itp. naley stale wpaja w ludno myl, jak szkodliw rzecz jest posiadanie wielu dzieci. Powinno si wskazywa koszty, jakie dzieci powoduj, na to, co mona by zdoby dla siebie za te wydatki [...] Nie moe by karalne zachwalanie i rozpowszechnianie rodkw zapobiegawczych ani te spdzanie podu. Naley te w peni popiera powstawanie zakadw dla spdzania podu. Mona wyksztaci np. akuszerki lub felczerki w powodowaniu sztucznych poronie. Im bardziej fachowo bd przeprowadzane poronienia, tym wikszego zaufania nabierze do nich ludno. Rozumie si samo przez si, e i lekarz musi by upowaniony do robienia tych zabiegw, przy czym nie moe tu wchodzi w rachub uchybienie zawodowej lekarskiej godnoci. Naley rwnie propagowa dobrowoln sterylizacj. Nie powinno si zwalcza miertelnoci niemowlt. Nie moe mie miejsca rwnie uwiadomienie matek w zakresie pielgnacji niemowlt i chorb dziecicych. Trzeba si stara o to, aby wyksztacenie rosyjskich lekarzy w tych dziedzinach wiedzy byo moliwie jak najmniejsze. Nie wolno popiera domw dziecka itp. instytucji [...] Nam Niemcom chodzi tylko o to, aeby nard rosyjski osabi do tego stopnia, aby nigdy ju nie by on w stanie zagraa niemieckiemu przewodnictwu na europejskim terenie. Do tego celu przybliaj nas 17 wyej wskazane drogi." Powyszy cytat pozwala zorientowa si, na jak wielk skal mog by przeprowadzane dziaania z zakresu dezorganizacji poredniej. Analogiczne do opisanych powyej metody dezorganizacji poredniej stosuj na szerok skal orodki wojny psychologicznej w USA. Przedmiotem tego rodzaju atakw stay si zarwno kraje Trzeciego wiata, jak i kraje socjalistyczne. W ramach tzw. akcji demograficznego zmikczania komunizmu" rne wyspecjalizowane orodki na Zachodzie prowadz szeroko zakrojon propagand ograniczania urodze w krajach socjalistycznych, wykorzystujc do tego celu rne okazje - poczynajc od wyjazdw zagranicznych dziaaczy spoecznych i naukowcw, a koczc na audycjach rnych rozgoni w rodzaju Wolnej Europy". Dziaania wchodzce w zakres dezorganizacji poredniej nazwa mona informacyjnym zmikczaniem struktury przeciwnika". Wszystkie dziaania wchodzce w zakres dezinformacji i dezorganizacji mog by prowadzone przez odpowiednie kanay informacyjne - a wic przede wszystkim przez agentury dywersyjne uplasowane w strukturze przeciwnika, a poza tym przez rodki masowego przekazu oddziaujce na przeciwnika czy przez zwyczajne kontakty osobiste. Oczywicie, istotne znaczenie ma przy tym zarwno umiejtno zasugerowania odpowiednich dziaa czy pogldw czonkom organizacji przeciwnika, jak i wywieranie wpywu na struktur personaln przeciwnika, czyli o popieranie na stanowiskach, ktre cz si z moliwociami sterowania struktur przeciwnika, osb odznaczajcych si dominacj motywacji energetycznych skierowanych na wasny interes osobisty i osb, co do ktrych wiadomo, e bd podejmoway decyzje bdne lub bd si bay podejmowa decyzji susznych, przy jednoczesnym utrcaniu" osb zdolnych i ideowych, o wysokim poziomie wiedzy i wysokim poziomie etycznym. Najczciej stosuje si w tym celu intrygi personalne. Drugim aspektem informacyjnego niszczenia przeciwnika bdzie zabezpieczenie wasnej struktury przed tego rodzaju niszczeniem. Do tego celu su omawiane poprzednio metody z zakresu kontrwywiadu oraz rwnoczesne uodpornianie wasnej struktury organizacyjnej (wasnego spoeczestwa) przeciwko dywersyjnym dziaaniom przeciwnika. Moliwoci skutecznego przeciwdziaania dywersji rosn, gdy panujcy we wasnym spoeczestwie system organizacji jest zgodny z interesem spoeczestwa; w przeciwnym razie niewiele moe zdziaa nawet najlepsza suba kontr wywiadowcza.

17

Zeszyty Owicimskie 1958, nr 2, s. 49-50.

4 PROPAGANDA A STEROWANIE SPOECZNE

Zarwno dla walki informacyjnej, jak i dla wszelkich procesw sterowniczych w spoeczestwie czy wreszcie dla procesw ksztatowania kultury spoecznej zasadnicze znaczenie ma propaganda. Aby mc skutecznie sterowa spoeczestwem, organizator musi nie tylko wysa do spoeczestwa odpowiednie bodce (sygnay sterownicze), ale rwnie spowodowa, aby bodce te dotary do adresatw. W tym celu musi on dysponowa odpowiednimi kanaami, ktre zapewniaj dotarcie wysyanych przez organizatora sygnaw do odpowiedniej liczby czonkw spoeczestwa. Funkcje takiego kanau spenia odpowiednio zorganizowany aparat propagandowy. Oczywicie, oprcz aparatu propagandowego istniej te inne kanay speniajce takie funkcje, jak np. aparat administracyjny. Przez p r o p a g a n d rozumie bdziemy w dalszym cigu planowe oddziaywanie na psychik ludzi za pomoc odpowiednich bodcw o charakterze informacyjnym, zmierzajce do wywoania u nich odpowiednich dziaa lub uksztatowanie odpowiednich norm spoecznych. Jeeli chodzi o p r o p a g a n d p o l i t y c z n , to bdzie ona polega przede wszystkim na planowym oddziaywaniu na psychik ludzi za pomoc bodcw o charakterze informacyjnym, zmierzajcym do przekonania ich o susznoci okrelonego programu politycznego lub wykazania niesusznoci innego programu, aby w ten sposb wytworzy u ludzi odpowiednie normy i wywoa dziaania zmierzajce do realizacji propagowanego programu politycznego; albo te na oddziaywaniu majcym na celu uodpornienie ludzi na bodce sterownicze pochodzce z innych orodkw politycznych oraz osabienie niepodanych norm i zmniejszenie niepodanych rodzajw aktywnoci spoecznej, ktre np. zmierzaj do realizacji obcego programu politycznego lub utrudniaj realizacj wasnego programu politycznego. Propaganda jest jednym z podstawowych rodzajw dziaa wszelkich organizacji spoeczno-politycznych, a rwnoczenie podstawow metod walki politycznej. Mona powiedzie, e midzy propagand a ruchem spoeczno-politycznym zachodzi stosunek sprzenia zwrotnego: - z punktu widzenia rozwoju ruchu zadaniem propagandy jest pozyskanie dla niego nowych ludzi, natomiast zadaniem ruchu jest przygotowanie ludzi do robienia propagandy: - z punktu widzenia walki politycznej zadaniem propagandy jest niszczenie niepodanych norm w wiadomoci spoecznej, zadaniem za ruchu jest walka o wadz lub o utrwalenie wadzy, aby stworzy pene podstawy do triumfu wasnego programu i rozwoju wasnej propagandy. Propaganda oddziauje za pomoc bodcw o charakterze informacyjnym bezporednio lub porednio dziaajcych, w pierwszym wypadku mwimy o motywacyjnym dziaaniu propagandy, natomiast w drugim o wychowawczym dziaaniu propagandy. W praktyce spoecznej mamy najczciej do czynienia z mieszanym oddziaywaniem propagandy. Poniewa istnienie odpowiednich norm spoecznych u czonkw organizacji - przede wszystkim norm ideologicznych zwizanych z przekonaniem o susznoci swego programu politycznego - oraz norm organizacyjnego posuszestwa wobec wadz przede wszystkim normy ideologiczne, etyczne i poznawcze. W przypadku walki politycznej przy oddziaywaniu na przeciwnika moe oczywicie wchodzi w gr niszczenie norm zwizanych z motywacjami informacyjnymi, aby zdezinformowa i zdezorganizowa struktur przeciwnika i w ten sposb albo uniemoliwi u niego procesy sterownicze, albo przynajmniej zmusi go do wydatkowania wikszych nakadw energii na sterowanie wasn organizacj i wasnym spoeczestwem. Przy planowaniu wszelkich dziaa propagandowych wielkie znaczenie ma problem zwikszania skutecznoci tych dziaa. Skuteczno dziaa propagandowych zaley nie tylko od norm istniejcych w spoeczestwie, ale rwnie od przyswajalnoci propagandy. Chodzi tutaj mianowicie o to, e komunikaty propagandowe adresowane do tych samych norm spoecznych mog wywoywa mniejsze lub wiksze zmiany aktywnoci spoecznej w zalenoci od rnych czynnikw ubocznych, poniewa w komunikacie istniej zawsze sygnay wywoujce dodatkowe skojarzenia z innymi wczeniejszymi sygnaami i przez to dziaajce na dodatkowe normy, a nie tylko na te, na ktre chciano dziaa wysyajc komunikat. W zwizku z tym istotn rol odgrywa znajomo moliwie penego normotypu spoeczestwa, do ktrego zwraca si ze swoja propagand, czyli - aby mc skutecznie oddziaywa przez propagand, trzeba moliwie dobrze zna kultur spoeczestwa, na ktre si oddziauje. Nawiasem mwic, powysza zasada dotyczy wszelkich oddziaywa spoecznych. Nie kada propaganda jest wic, jak widzimy, jednakowo skuteczna. Zagadnienie skutecznoci propagandy mona ujmowa zarwno w sposb ilociowy, jak i jakociowy. Ujcie ilociowe wymaga zastosowania aparatu analizy matematycznej, poniewa za w niniejszej ksice opis matematyczny zosta zredukowany tylko do kilku najbardziej istotnych wzorw, zatem zrezygnujemy z ilociowego opisu zagadnie skutecznoci propagandy. Podamy natomiast kilka socjotechnicznych zasad skutecznoci propagandy, ktre mona w sposb jakociowy wyprowadzi z cybernetycznego modelu spoeczestwa jako ukadu samodzielnego, przy zaoeniu, e utrzymuje si ono w stanie rwnowagi funkcjonalnej lub przynajmniej dy do utrzymania si w takim stanie. Przytoczone zasady nie wyczerpi tematu, gdy w teorii propagandy znany jest szereg innych zasad tego rodzaju. W tym miejscu ograniczymy si jednak tylko do takich zasad, ktre mona wyprowadzi z modelu cybernetycznego. Pierwsza z tych zasad jest z a s a d a p r a w d z i w o c i , czyli zasada zgodnoci informacji zawartych w komunikatach propagandowych z informacjami zawartymi w odpowiednich zbiorach oryginaw (t j. przede wszystkim z osobistym dowiadczeniem spoeczestwa). Propaganda charakteryzujca si maym stopniem prawdziwoci - tj. zgodnoci informacji zawartych w komunikatach propagandowych z informacjami zawartymi w odpowiednich zbiorach oryginaw - i ktr w skrcie bdziemy w dalszym cigu nazywa propagand kamliw, na dusz met nie jest skuteczna w spoeczestwie o rozwinitych motywacjach zwizanych z normami poznawczymi. Propaganda kamliwa moe wprawdzie odnosi pewne sukcesy, zwaszcza gdy jest masowa, jednake sukcesy takie s z reguy krtkotrwae, a ich utrzymanie wymaga staego masowego oddziaywania na spoeczestwo. W dodatku, kiedy tylko spoeczestwo uzyska moliwo stwierdzenia poprzez wasne dowiadczenie, e propaganda kamaa, wwczas traci do niej zaufanie i staje si podatne na propagand przeciwn. Zjawisko to moe nie tylko w krtkim czasie zniwelowa efekty uzyskane przez kamliw propagand, ale sprzyja powstawaniu przesadnych reakcji uczuciowych, zwracajcych ludzi przeciwko orodkom, ktre posugiway si kamliw propagand. Zjawisko to potguje fakt, e aby zapewni skuteczno

kamliwej propagandy, trzeba nie tylko ukrywa lub zmienia same fakty, ktre chce si przemilcze, ale rwnie ich skutki, ktre s zazwyczaj nie mniej wane ni fakty, ktre je wywoay. Eksperymenty socjologiczne wykazuj, e przez czste powtarzanie twierdze faszywych mona uzyska dorany sukces i spowodowa przyjcie tych twierdze za prawdziwe przez wikszo czonkw spoeczestwa, ale skutki tego dziaania s tylko wtedy trwae, gdy spoeczestwo nie ma moliwoci sprawdzenia w masowym osobistym dowiadczeniu prawdziwoci tych twierdze; w przeciwnym razie wasne dowiadczenie ludzi powoduje korekt niesusznych twierdze i jako produkt uboczny tego procesu wystpi mniej lub bardziej trwae poderwanie zaufania spoeczestwa do propagandy, ktra posugiwaa si kamstwem. Wytwarza si wwczas bariera psychologiczna utrudniajca skuteczne oddziaywanie propagandy na spoeczestwo. Dziaanie zasady prawdziwoci propagandy moemy atwo wyjani na gruncie naszego modelu cybernetycznego. W normalnie rozwijajcym si spoeczestwie istniej odpowiednie normy poznawcze. Jeeli masowe dowiadczenie spoeczne zacznie przeczy twierdzeniom propagandy, wwczas w przekazie ustnym, zaczn dominowa twierdzenia przeciwne, a rwnoczenie dziki dziaaniu motywacji zwizanych z normami poznawczymi zacznie powstawa bariera psychologiczna eliminujca odbir komunikatw propagandowych. W rezultacie wrd bodcw wywierajcych wpyw na spoeczestwo zaczn dominowa bodce bdce nonikami komunikatw zawierajcych inne informacje ni te, ktre s zawarte w komunikatach propagandowych. Moe to oczywicie rwnie uatwi dotarcie propagandy przeciwnika. Warto te zaznaczy, e jeeli nawet propaganda zawiera informacjo prawdziwe, ale operuje treciami nowymi dla spoeczestwa, wwczas odbir tych treci jest w duym stopniu uwarunkowany ocen tych treci wyraon w bezporednich 18 kontaktach spoecznych. Aby propaganda goszca tezy nieprawdziwe moga odnie trway sukces, musiayby zosta w spoeczestwie zniszczone motywacje zwizane z normami poznawczymi, co oczywicie pocignoby za sob daleko idce konsekwencje. Spoeczestwo pozbawiono motywacji zwizanych z normami poznawczymi nie jest skonne do podejmowania wysikw zmierzajcych do poznania prawdy, jest apatyczne i atwo je wprowadzi w bd. Oczywicie sytuacji; tak zawsze chtnie wykorzysta przeciwnik, ktrego propaganda znajdzie wtedy bezkrytyczny odbir; niezalenie od tego wszelkie procesy produkcji informacji napotykaj w takim spoeczestwie kolosalne trudnoci. W spoeczestwie o rozwinitych motywacjach zwizanych z normami poznawczymi propaganda, ktra nie spenia zasady prawdziwoci, moe odnosi tylko krtkotrwae sukcesy, w dugich natomiast okresach czasu przewag ma propaganda prawdziwa. Im duszy przy tym odcinek czasu badamy, tym wiksze prawdopodobiestwo, e powysza zasada zostanie potwierdzona masowym dowiadczeniem. Przykadem krtkotrwaych sukcesw kamliwej propagandy suy mog sukcesy propagandy hitlerowskiej przed II wojn wiatow. Jak wiadomo, Hitler zaraz po dojciu do wadzy rozpocz intensywne przygotowania do wojny, zainteresowany by jednak w upieniu czujnoci przyszych ofiar. Dlatego te propaganda hitlerowska staraa si przedstawi Niemcy hitlerowskie jako pastwo nie majce adnych agresywnych zamiarw i zainteresowane w utrzymaniu pokoju. 21 V 1935 roku Hitler wygosi w Reichstagu przemwienie stwierdzajc miedzy innymi: Obecnych Niemiec nie mona porwnywa z Niemcami przeszoci. Ich idee s tak samo nowe, jak ich dziaanie. Duch mieszczaskiego hura-patriotyzmu zosta jako czynnik polityczny wyrugowany z polityki niemieckiej [...] Jeeli obecne Niemcy ujmuj si za pokojem, to nie czyni tego ani w poczuciu wasnej saboci, ani te z tchrzostwa. Opowiadaj si za pokojem z powodu odrbnego pojcia, jakie ma narodowy socjalizm o narodzie i o pastwie. [...] Nie jest zatem ani naszym yczeniem, ani te naszym zamiarem odebranie obcym szczepom ich narodowoci, ich mowy lub kultury, aby w zamian narzuci im obc - niemieck. [...] Oby tylko wodzowie i rzdzcy chcieli pokoju, narody same bowiem jeszcze nigdy nie 19 yczyy sobie wojny. Niemcy potrzebuj pokoju i pragn pokoju." Przez pewien okres czasu kamliwa propaganda hitlerowska odnosia sukcesy. Jednake kolejne posunicia polityczne Hitlera demaskoway jego rzeczywiste zamiary i wskutek tego nastpowao znieczulenie na propagand hitlerowska. W zasadzie prawdziwoci tkwi te gwna przyczyna przewagi propagandy ugrupowa spoeczno-politycznych postpowych nad propagand ugrupowa wstecznych, przy czym oczywicie przez ugrupowania postpowe rozumie naley takie ugrupowania, ktre realizuj cele zgodne z interesami spoeczestwa na danym etapie jego rozwoju; ich propaganda dziaa stymulujce na rozwj spoeczestwa. Jeeli w jakim spoeczestwie istniejca struktura spoeczna zaczyna hamowa rozwj spoeczestwa i wskutek tego narusza stan jego rwnowagi funkcjonalnej, wwczas zrozumienie tego stanu rzeczy przez szerokie masy czonkw spoeczestwa moe zdynamizowa ich walk o zmian tego stanu. Reakcyjne grupy spoeczne, zainteresowane w utrzymaniu istniejcego stanu rzeczy, bd si zatem staray, aby moliwie jak najbardziej opni zrozumienie przez szerokie masy rzeczywistej sytuacji. W zwizku z tym propaganda reakcyjna bdzie wykazywa tendencj do wprowadzania spoeczestwa w bd, zwaszcza w sprawach istotnych dla zrozumienia przyczyn aktualnego stanu organizacji spoecznej. Ugrupowania postpowe, chcc osign swe cele, zgodne z rzeczywistymi potrzebami spoeczestwa na danym etapie jego rozwoju, musz dokada stara, aby do realizacji swego programu zmobilizowa szerokie masy spoeczestwa; poniewa za uwiadomienie rzeczywistej sytuacji spoecznej wpywa na dynamizacj mas, zatem propaganda ugrupowa postpowych bdzie dokadaa stara, aby masom pokaza moliwie pen prawd dotyczc sytuacji spoecznej i rzeczywistych mechanizmw rozwoju spoecznego. Dlatego te w wypadku konfrontacji propagandy postpowej z propagand wsteczn zaczyna na korzy tej pierwszej dziaa zasada prawdziwoci. W zwizku z tym propaganda postpowa moe mie wprawdzie problemy techniczne z dotarciem do mas spoecznych, natomiast propaganda wsteczna bdzie mie problem z pokonaniem wytwarzajcej si nieustannie bariery psychologicznej, ktra utrudni lub wrcz uniemoliwi skuteczne oddziaywanie tej propagandy. W takiej sytuacji propaganda wsteczna, jeeli bdzie odpowiednio zmasowana, moe odnosi tylko krtkotrwae sukcesy, zniwelowane wszdzie tam, gdzie dotrze propaganda postpowa, gdy ludzie uwiadomi sobie rzeczywisty stan rzeczy. Ponadto sukcesy propagandy postpowej wykazywa bd cechy trwaoci, potwierdzi je bowiem osobiste dowiadczenie
18 19

Zagadnienia te omawia dokadnie K. Z. Sowa w pracy: rodowisko spoeczne mieszkaca wielkiego miasta. Cyt. za: W. Kozaczuk, op. cit., s.337-339

mas. Dlatego to w duszych okresach czasu propaganda postpowa wykazuje przewag nad propagand wsteczn. Oczywicie, powysz prawidowo naley rozumie tylko jako pewn tendencj - tzn. im bardziej masowe i dugotrwae procesy bdziemy bada, tym wiksze bdzie prawdopodobiestwo zaobserwowania powyszej prawidowoci. Drug zasad socjotechnicznej skutecznoci propagandy jest z a s a d a m a s o w o c i i d u g o t r w a o c i d z i a a n i a . Dziaanie tej zasady opiera si na pewnej prawidowoci psychologicznej, ktra polega na tym, e ludzie najczciej przyjmuj jako suszne lub prawdziwe te zasady i twierdzenia, ktre z wielu rnych rde syszeli, albo te, ktre im stale przez dugi czas powtarzano. Oczywicie, powtarzanie nie moe by monotonne, gdy wwczas wywoaoby zjawisko znieczulenia na pojawiajcy si stale w tej same i formie bodziec. Mechanizm tego zjawiska mona atwo wytumaczy na gruncie cybernetycznego modelu powstawania norm spoecznych. Jak wiemy, uksztatowanie si odpowiedniej normy spoecznej zaley od bodcw, ktre docieraj do spoeczestwa; w zwizku z tym bodziec, ktry najczciej wystpuje w spoecznym procesie wymiany informacji, ma wiksz szans wytworzenia normy spoecznej ni bodziec, ktry wystpuje rzadziej. Oczywicie, w zorganizowanym spoeczestwie istniej zorganizowane instytucje normotwrcze. Musi si z tym liczy rwnie propaganda, wykorzystujc dziaanie okrelonych autorytetw zwizanych z instytucjami normotwrczymi. W sytuacjach, kiedy zachodz niezgodnoci pomidzy autorytetami w danej dziedzinie, zasada masowoci i dugotrwaoci znowu daje zna o sobie - przewag zyskuje ten, kto ma bardziej masowe i dugotrwae dotarcie do spoeczestwa. Moe te wchodzi w gr dziaanie zasady prawdziwoci, ale poniewa w wypadku norm spoecznych, bdcych domen dowiadcze specjalistw, a nie masowych dowiadcze spoeczestwa, trudno mwi czsto o statycznej weryfikacji spoecznej, zatem zasada prawdziwoci niekoniecznie musi tu decydowa. Liczc si z dziaaniem zasady masowoci, nowoczesna propaganda stara si by masowa, a ponadto czsto stara si odseparowa spoeczestwo od wpywu propagandy przeciwnika. Chodzi przy tym oczywicie o to, aby w spoecznym procesie normotwrczym dominoway te informacje, ktre chce rozpowszechnia dana propaganda. Dziaanie tej zasady bywa te czsto wykorzystywane celem niwelowania skutkw dziaania zasady prawdziwoci. Robi to z reguy orodki reakcyjne. Staraj si one dugo i w skali najbardziej masowej dociera do spoeczestwa za pomoc swej propagandy, a rwnoczenie staraj si uniemoliwi dziaalno wszelkich innych rde masowej informacji. W rezultacie w spoecznym procesie wymiany informacji zaczynaj dominowa informacje dostarczane przez reakcyjn propagand. Oczywicie, utrzymanie przez duszy czas takiej sytuacji wymaga staych duych nakadw, jest wic mao ekonomiczne, a ponadto ma jeszcze t wad, e zawodzi z reguy w momentach kryzysu, kiedy nie ma moliwoci skutecznego odcicia spoeczestwa od innych rde informacji, a rwnoczenie poparcie spoeczestwa staje si konieczne. W takich okresach zaczynaj dziaa wszelkie prawidowoci, ktre daj przewag propagandzie postpowej. Trzeci zasad skutecznoci propagandy jest zasada, ktr mona nazwa z a s a d i n f o r m a c j i p o d a n e j . Polega ona na tym, e ludzie chtniej przyjmuj za prawdziwe te twierdzenia i te informacje, ktre im odpowiadaj, ktrych urzeczywistnienie chcieliby widzie w otaczajcym ich wiecie. Mamy tu do czynienia ze swoistym rzutowaniem wasnych pragnie na rzeczywisto. Opisujc to zjawisko na gruncie naszego modelu cybernetycznego moemy powiedzie, e bodce, ktre nios ze sob informacje niepodane, napotykaj barier psychologiczn i w zwizku z tym ich wpyw na powstanie odpowiednich norm spoecznych jest mniejszy. Na dziaaniu tej zasady opiera si wszelka propaganda posugujca si demagogi jako metod dziaania. Ot propaganda demagogiczna stara si wyczuwa wszelkie nastroje i pragnienia spoeczestwa, a potem odpowiednio je preparujc, podaje jako prawd, nie liczc si przy tym z reguy z rzeczywistoci, W tym miejscu chodzi nam oczywicie tylko o ocen socjotechnicznej skutecznoci demagogicznej propagandy, dlatego te traktujemy j wycznie jako pewn metod dziaania, ktra moe by skuteczna lub nie, bez wnikania w oceny moralne tego typu dziaa. Przykadem dziaania tej zasady mog by wspomniane poprzednio sukcesy propagandy hitlerowskiej w pierwszych latach po dojciu Hitlera do wadzy. Goszono wwczas, e Niemcy hitlerowskie nie maj adnych agresywnych zamiarw i pragn pokoju; narody Europy w tym okresie tak pragny pokoju, e chtnie przyjmoway swoje pragnienia jako rzeczywisto i wierzyy hitlerowskiej propagandzie. Sukcesy te byy jednak, jak wspomnielimy, krtkotrwae. Mona powiedzie oglnie, e propaganda wykorzystujca zasad informacji podanej, jeeli nie liczy si z zasad prawdziwoci (czyli jest propaganda demagogiczn), odnosi moe sukcesy krtkotrwae, w duszych natomiast okresach czasu przewag ma propaganda prawdziwa. Czwarta zasada skutecznoci propagandy czy si waciwie z trzeci i opiera si na podobnym mechanizmie; polega ona na tym, e propaganda odwoujca si do uczu spoeczestwa ma z reguy w skali masowej przewag nad propaganda operujc wycznie argumentacj rozumow. Zasad t mona nazwa z a s a d e m o c j o n a l n e g o p o b u d z a n i a . Mechanizm jej funkcjonowania opiera si na tym, e normy spoeczne, ktrych dziaanie motywacyjne jest poczone z napdami o charakterze emocyjnym, oddziauj silniej ni normy spoeczne pozbawione tych napdw, czy te, cile mwic, normy o bardzo sabych napdach tego typu. W zwizku z tym motywacyjne dziaanie norm pozbawionych sinych wzbudze emocyjnych musi by dodatkowo wzmacniane dziaaniem odpowiednich instytucji spoecznych. W okresach kryzysu i zaamania si porzdku spoecznego, kiedy rne instytucje spoeczne przestaj dziaa, kiedy zaamuj si stare systemy norm spoecznych, zaczynaj dochodzi do gosu uczucia i te normy spoeczne, ktrych dziaanie motywacyjne czy si z silnymi wzbudzeniami uczuciowymi. Dlatego te kiedy mwca ma do czynienia z tumem na wiecu, musi wywoa odpowiedni nastrj i pobudzi uczucia tumu, a nie ogranicza si do przeprowadzenia uczonych wywodw opartych na argumentacji rozumowej. Pita zasada socjotechnicznej skutecznoci propagandy polega na tym, e musi ona operowa pojciami zrozumiaymi dla spoeczestwa. Mona j w zwizku z tym nazwa z a s a d z r o z u m i a o c i . Dziaanie tej zasady opiera si na tym, e informacje docierajce do spoeczestwa, aby mogy oddziaywa na nie, musz budzi okrelone skojarzenia, inaczej mwic - musz by zrozumiae. Chodzi nie tylko o to, e pewne sowa czy symbole mog by dla danego spoeczestwa zupenie niezrozumiae, ale take o to, e zarwno w rnych spoeczestwach, jak te w tym samym spoeczestwie w rnych okresach czasu lub w rnych grupach spoecznych, te same pojcia mog mie rne znaczenie, mog budzi rne skojarzenia. Na przykad sowo

nard" czy sowo patriotyzm jest przez kosmopolityczn propagand systematycznie deprecjonowane. Propaganda ta dziaa przede wszystkim w ten sposb, e stara si poprzez wytwarzanie odpowiednich skojarze nadawa okrelony sens tym sowom. Stara si kojarzy sowo nard" z nacjonalizmem, ktry prowadzi do faszyzmu. W rezultacie, zwaszcza pewnych krgach inteligencji poddajcych si wpywom kosmopolitycznej propagandy, wszelki patriotyzm, ktry broni wartoci narodowych, kojarzy si z czym w rodzaju nacjonalizmu czy te nawet potencjalnego faszyzmu; w zwizku z tym samo zajmowanie si problemem narodu czy problemem patriotyzmu uwaane jest za rzecz z i niegodn czowieka kulturalnego. Z takimi skojarzeniami musi si liczy skuteczna propaganda oddziaujca na tego typu rodowiska. W rodowiskach wic zaprogramowanych przez propagand kosmopolityczn musi ona najpierw przywrci waciw tre takim pojciom jak nard i patriotyzm. Szsta zasada czy si cile z zasad zrozumiaoci poj; jest to mianowicie z a s a d a s p e c j a l i z a c j i . Propaganda musi by dostosowana do poziomu i poj rnych rodowisk, do ktrych dociera i na ktre chce oddziaywa, musi si te liczy z historycznym etapem rozwoju danego spoeczestwa i operowa pojciami komunikatywnymi na danym etapie. Mona w zwizku z tym mwi o specjalizacji przestrzennej i czasowej. Cybernetyczny opis dziaania tej zasady jest analogiczny jak opis zasady pitej. Dla zobrazowania dziaania dwu ostatnich zasad mona przytoczy ciekawe przykady historyczne. W epoce redniowiecza umysowo spoeczestw europejskich bya cakowicie opanowana przez system poj religijnych, dlatego te kada skuteczna propaganda polityczna musiaa wwczas operowa pojciami religijnymi. W zwizku z tym ruchy polityczne przybieray posta herezji religijnych. W epoce Owiecenia miejsce poj religijnych zajmuj, zwaszcza w umysowoci wyszych warstw spoecznych, pojcia filozoficzne. Dlatego te ruchy polityczne XVIII i XIX wieku bardzo duo uwagi powicay sporom filozoficznym. Z kolei w XX wieku zaczyna si upowszechnia naukowy sposb mylenia, dlatego te. wspczesna propaganda polityczna stara si uzasadnia wszelkie programy spoeczno-polityczne, a przynajmniej przyswaja sobie pewne formy naukowe; argumenty przeciwnikw stara si rwnie zbija argumentami naukowymi lub przynajmniej majcymi form naukow. Sidma zasada skutecznoci propagandy politycznej polega na tym, e dobra propaganda nie powinna dopowiada wszystkiego do koca. Mona by t zasad nazwa z a s a d a n i e s t a w i a n i a k r o p k i n a d i . Dziaanie tej zasady opiera si na tym, e skuteczna propaganda powinna wzbudza motywacje zwizane z normami poznawczymi. Czowiek, zwaszcza wyksztacony, lubi mie poczucie, e sam dochodzi do swoich pogldw. Dlatego te umiejtna propaganda powinna tak zestawia informacje, sdy i komentarze, aby zasadniczej tezy propagowanej przez siebie nie musiaa dopowiada do koca, lecz aby odbiorca sam sobie t tez dopowiada; wtedy ma on poczucie zadowolenia, wynikajce z samodzielnego wyprowadzania wnioskw. Wpywa to rwnie na trwao skutkw propagandy. Jako przykad wykorzystywania tej zasady mona przytoczy urabianie Polakom zej opinii przez wrog nam pras zagraniczn, ktra np. w kronice kryminalnej zaznacza tonem rzeczowym, e sprawc pobicia by Kovalsky, Polak, lat 32", a kiedy indziej, e pijack awantur wywoa Novak, Polak, lat 27", liczc na to, e ju sami czytelnicy dokonaj uoglniajcego odkrycia", i Polacy to nard awanturnikw i pijakw. sma zasada socjotechnicznej skutecznoci propagandy to z a s a d a r z e k o m e j o c z y w i s t o c i . Technika propagandowa wykorzystujca t zasad polega na udowadnianiu innej tezy ni ta, ktr chce si faktycznie propagowa, a przy tym t zasadnicz tez faktycznie propagowan podaje si jako pewnik nie podlegajcy dyskusji. Jest to waciwie propaganda na pograniczu tzw. propagandy dziaajcej na podwiadomo, gdy odbiorca zastanawiajc si nad susznoci innej tezy, przyjmuje niepostrzeenie tez podan jako pewnik. Cybernetyczny mechanizm, na ktrym opiera si powysza technika, polega na tym, e propaganda stara si wywoa skojarzenie propagowanej tezy z takimi rejestratami w pamici odbiorcy, ktre cz si z wraeniem oczywistoci. Przykadem moe tu suy wyrabianie autorytetu okrelonym osobom, naukowcom lub artystom, nie propagujc wprost ich dorobku, lecz przy rnych okazjach powoujc si na nich jako na najwysze autorytety lub wspominajc o ich dorobku jako przykadzie dorobku najwyszej klasy. Odbiorca, zwaszcza niekompletny, nie jest w stanie merytorycznie oceni, co faktycznie reprezentuje osobnik, ktrego powouje si wci jako najwyszy autorytet, ale z czstoci tego powoywania wyciga wniosek, i osobnik ten musi faktycznie reprezentowa najwyszy poziom w danej dziedzinie. Bardzo czsto reklamowane w ten sposb osobistoci nie reprezentuj wcale wysokiego poziomu wiedzy, osigni naukowych czy te artystycznych, a ich reklama moe by wywoana rnymi ubocznymi wzgldami. Z powyszymi czterema zasadami czy si dziewita zasada skutecznoci propagandy - z a s a d a s t o p n i o w a n i a . Propaganda, jeli chce wpyn na zmian systemu poj danego spoeczestwa i wychowa je w okrelony sposb - w myl ideologii, ktra nie jest jeszcze powszechnie uznana w spoeczestwie - powinna przyj jako punkt wyjcia ukad norm i poj, ktry istnieje w danym spoeczestwie, i dopiero dokonujc w nich stopniowych zmian, prowadzi spoeczestwo w wytyczonym kierunku. Operowanie przez propagand systemem poj zbyt rnicych si od systemu przyjtego w danym spoeczestwie moe atwo wywoa szok i spowodowa reakcj odwrotn, budzc opr, lub w najlepszym razie moe nie wywrze adnego skutku. Zasada ta wykorzystywana jest w ramach tzw. ideologicznego zmikczania komunizmu". Celem tej akcji jest szerzenie indyferentyzmu ideologicznego w krajach socjalistycznych. Poniewa jednak otwarte wystpienie z tego typu ideologi" mogoby wywoa ostry sprzeciw ludzi dziaajcych z pobudek ideologicznych (nie tylko komunistw), wobec tego rozpoczyna si od goszenia tezy naprawy ustroju", aby nastpnie stopniowo podwaa kolejne elementy ideologii, na ktrej opiera si ustrj socjalistyczny. W miar osabiania motywacji ideologicznych rozpoczyna si stopniowo szerzenie hase goszcych koniec wieku ideologii". Akcja tego typu jest o wiele bardziej niebezpieczna ni otwarte goszenie obcej ideologii, gdy prowadzi ona do zaniku wszelkich motywacji ideologicznych w spoeczestwie, a jej skutki mog si okaza w danym pokoleniu nieodwracalne. Podane wyej zasady skutecznoci propagandy maj charakter pewnych oglnych statystycznych tendencji - tzn. propaganda, ktra je wykorzystuje, ma wiksze szans osignicia skutku ni propaganda, ktra dziaa niezgodnie z nimi. Oczywicie im bardziej masowe i dugotrwae procesy wchodz w gr, tym wyraniej wystpowa bd wymienione prawidowoci.

Ponadto podkreli trzeba, e wystpuj one wyranie w spoeczestwach rozwijajcych si prawidowo, tzn. zachowujcych sw rwnowag funkcjonaln jako ukady samodzielne, w przeciwnym razie zachodzi mog rne zaburzenia i odchylenia od powyszych prawidowoci. Zaburzenia takie mog te wystpowa w prawidowo rozwijajcym si spoeczestwie, ale w okresach przejciowych, okresach kryzysu, wojny itp. Oczywicie dziaanie jednych zasad moe by czciowo lub nawet cakowicie neutralizowane dziki wykorzystaniu innych zasad. Wspominalimy wyej, jak np. propaganda wykorzystujca zasad masowoci i dugotrwaoci albo zasad informacji podanej moe neutralizowa dziaanie zasady prawdziwoci. Trzeba jednak podkreli, e w prawidowo rozwijajcym si spoeczestwie, w skali masowej i w dugich okresach czasu, zasada prawdziwoci jest z reguy uprzywilejowana w stosunku do innych zasad i nie daje si bezkarnie przekracza. Na tym wanie opiera si midzy innymi mechanizm umoliwiajcy postp spoeczny, mechanizm, dziki ktremu propaganda postpowa w dugich okresach czasu ma przewag nad propagand reakcyjn. Oczywicie, propaganda jest tym bardziej skuteczna, im wicej zasad skutecznoci wykorzystuje w swym dziaaniu. Naturalnie wskazane powyej zasady nie wyczerpuj tematu, mona by poda jeszcze wiele innych zasad skutecznoci propagandy; zostay one wybrane jako te, ktre maj najwiksze znaczenie.

VII NARD A KULTURA SPOECZNA

Proces powstawania i rozwoju narodu jako ukadu samodzielnego moe by badany jako proces powstawania odpowiednich ukadw norm spoecznych, ktrego najbardziej widocznym objawem jest wytworzenie si wiadomoci narodowej. Na gruncie stworzonym przez takie obiektywne warunki jak wsplnota etniczna, wsplnota terytorium, wsplna historia, wsplny jzyk czy wsplna przynaleno pastwowa rozwijay si w poszczeglnych spoeczestwach procesy narodotwrcze. wiadomo narodowa powstawaa pocztkowo w niewielkiej czci spoeczestwa, aby nastpnie rozszerzy si powoli na wszystkich jego czonkw. W zwizku z tym mona mwi o dwch etapach powstawania narodu, ktre rni si swymi funkcjami. Na pierwszym etapie chodzi o funkcj zewntrzn - tj. o wyodrbnienie si od innych spoecznoci i uwiadomienie sobie tej odrbnoci, na drugim natomiast etapie chodzi o powstawanie i rozwj wewntrznych wizi obejmujcych cao kultury spoecznej, czyli inaczej mwic o stworzenie i rozwj kultury narodowej oraz o jej upowszechnienie wrd wszystkich czonkw spoeczestwa. Na pierwszym etapie wiadomo narodowa jest udziaem tylko wskiego grona osb, ktre stanowiy otoczenie wadcy. Ta wska grupa z racji swej pozycji spoecznej funkcji politycznej moga wyj poza partykularyzmy rodowo-plemienne i prowincjonalne i zacz rozumie znaczenie szerszych zwizkw spoecznych. Nastpnie wiadomo narodowa staa si udziaem nieco szerszych grup ludnoci - w nurt ycia narodowego wcza si szlachta, co ogromnie rozszerzyo baz ludnociow wszelkich dziaa narodowych zarwno w postaci ekspansji, jaki i obrony narodu. W Polsce ten etap powstawania narodu rozpocz si stosunkowo wczenie - na przeomie XIII i XIV wieku, kiedy to za panowania Wadysawa okietka nastpia ostra konfrontacja z obcym ywioem niemieckim, ktry masowo napyn na ziemie polskie; powstay wwczas ostre konflikty na tle jzykowym i politycznym, ktre przyspieszyy rozwj polskiej wiadomoci narodowej. Nastpnie, w miar rozwoju kultury narodowej, postpuje proces cakowania wewntrznego, ktry z jednej strony prowadzi do asymilacji lub eliminowania z ycia narodu elementw o innym normotypie i innym poczuciu narodowym, a z drugiej strony do zacierania si rnic wewntrznych w narodzie. Towarzyszy temu procesowi silne denie do uzyskania lub utrwalenia suwerennoci narodowej. W procesie cakowania narodw europejskich widzimy przechodzenie od ostrych rnic stanowych do nieco agodniejszych zrnicowa klasowych, aby wreszcie w procesie powstawania nowoczesnych narodw doprowadzi do powstania spoeczestwa bezklasowego, do wytworzenia nowoczesnego narodu obejmujcego sw wiadomoci wszystkie warstwy, a swymi funkcjami wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Od czasu Wielkiej Rewolucji Francuskiej wiadomo narodowa zaczyna rozszerza si rwnie na mieszczastwo, a nastpnie rwnie na klas robotnicz i chopsk. Rozwj ruchw robotniczych w poszczeglnych krajach w istotny sposb przyspiesza proces powstawania nowoczesnych narodw. Klasa robotnicza w miar zdobywania sobie przodujcej pozycji w yciu narodu zaczyna te by nonikiem wiadomoci narodowej i obroca interesw narodu. Ludnociowa baza narodu poszerza si znacznie, a obudzona w nowych grupach ludnoci wiadomo narodowa wpywa na istotne wzbogacenie kultury narodowej. O ile w narodzie dawnego typu (narodzie starowieckim) w procesie spoecznej wymiany informacji, ktry ksztatuje kultur narodow, uczestniczyy tylko stosunkowo nieliczne warstwy, o tyle w narodzie nowoczesnym uczestnicz ju w zasadzie wszyscy. W zwizku z tym ronie prawdopodobiestwo wytwarzania si nowych norm wchodzcych w skad kultury narodowej, a wskutek tego ronie te szybko jej rozwoju i intensywno przey skadajcych si na ycie narodowe, co z kolei prowadzi do rozszerzania si sfery ycia narodowego na wszystkie dziedziny ycia spoecznego, w tym rwnie na ycie pastwowe. Proces ten doprowadzi do walk narodowo-wyzwoleczych i rozpadu imperiw kolonialnych oraz powstawania szeregu pastw narodowych. Stopniowe poszerzanie si ludnociowej bazy narodu byo procesem powolnym, gdy proces integracji narodowej by hamowany z jednej strony przez istniejce przegrody stanowe, a potem klasowe, a z drugiej strony przez wiadome denia mocarstw imperialistycznych. Feudalizm ze sw struktur stanow i kapitalizm ze swoim spoeczestwem klasowym stwarzay pole do konfliktw wewntrz narodu - do walki stanw i walki klas. Tworzc za ogromne nierwnoci ekonomiczne, ograniczajc szerokim masom do stp do ycia spoecznego i politycznego, te przed socjalistyczne ustroje spoeczne pozostawiay faktycznie poza wiadomym yciem narodowym ogromn cz potencjalnej bazy ludnociowe i narodu. Dopiero ustrj socjalistyczny, znoszc prywatn wasno rodkw produkcji, znis podstaw istnienia i odradzania si wewntrznarodowych konfliktw, stwarzajc zarazem warunki do wcigania najszerszych mas ludnoci do penego i aktywnego ycia narodu. wiadomo narodowa i uczestnictwo w lud turze narodowej staj si w ustroju socjalistycznego udziaem wszystkich klas spoecznych, a Ma s robotnicza, najbardziej dynamiczna i zintegrowana klasa epoki socjalizmu, biorc na swe barki odpowiedzialno za losy narodu, przeja te poczucie cznoci z kultur narodow i z histori narodu. Rwnoczenie rozwj nowoczesnych metod produkcji informacji oraz metod masowego przekazu informacji stwarza zupenie nowe moliwoci rozwoju i upowszechniania kultury narodowej. Ale niesie te ze sob powane niebezpieczestwa. Aby nard mg istnie i rozwija si, musi nie tylko reprodukowa si biologicznie i produkowa okrelone dobra ekonomiczne, konieczne do jego egzystencji, ale rwnie musi zachowa sw kultur narodow, tzn. odpowiedni ukad norm spoecznych, bez ktrych funkcjonowanie narodu jako ukadu samodzielnego nie byoby moliwe. Reprodukcja kultury narodowej odbywa si przede wszystkim w wiadomoci modego pokolenia dziki procesowi wychowywania i ksztacenia zarwno w domu rodzinnym, jak w szkole i na uczelni, czy wreszcie poprzez wiadome uczestnictwo w yciu kulturalnym narodu. Aby za normy spoeczne reprodukowane w tych procesach, zapewniay narodowi moliwo zachowania swej rwnowagi funkcjonalnej, nowoczesny nard musi odpowiednio zorganizowa procesy produkcji informacji, ktre mog si sta podstaw tworzenia nowych norm wchodzcych w skad kultury narodowej. Adaptacja bowiem obcych wzorw nie zawsze jest moliwa, ze wzgldu na odmienno warunkw, w jakich yj poszczeglne narody.

Przed kadym kolejnym pokoleniem narodu staj wic w tym zakresie dwa zadania: po pierwsze, musi on odpowiednio zorganizowa sw nauk, sztuk, wszelkie instytucje normotwrcze, aby byy one w stanie wytwarza nowe normy, ktre mogyby wzbogaci kultur narodow i dostosowa j do wspczesnych potrzeb narodu; a po drugie, musi on odpowiednio zorganizowa upowszechnianie w masach spoecznych odpowiednich ukadw norm wchodzcych w skad kultury narodowej, to znaczy przede wszystkim odpowiednio zorganizowa procesy wychowawcze i procesy wyksztacenia ludnoci. Wszelkie bdy czy zaniedbania w tych dwu dziedzinach mog w epoce masowej informacji wywoa katastrofalne skutki dla przyszoci narodu. Mode bowiem pokolenie, nie znajdujc odpowiednich norm we wasnej kulturze narodowej, nieuchronnie bdzie ich szuka u obcych, co na dusz met zagraa moe reprodukcji wiadomoci narodowej w wiadomoci modego pokolenia, stwarzajc przy tym dodatkowe niebezpieczestwo wykorzystania takiej sytuacji przez wrogw danego narodu. Nard formacji socjalistycznej ma wielkie szans, by sta si narodem penym, narodem, ktry osiga apogeum swego rozwoju wewntrznego i ktry obejmuje swoj ideologi wszystkich czonkw, a kultur narodow wzbogaca o nowe wartoci. Jednak wykorzystanie tej szansy zaley od wysiku wszystkich czonkw narodu, zaley od tego, czy bd oni potrafili stworzy nowoczesn kultur narodow epoki rewolucji informacyjnej. Ten problem ma nie mniejsze znaczenie ni problem odpowiedniego tempa rozwoju gospodarki, a co wicej, midzy rozwojem kultury narodowej i rozwojem gospodarki zachodzi stosunek sprzenia zwrotnego i jeden bez drugiego na dusz met jest niemoliwy.

ZAKOCZENIE
Zastosowanie metod cybernetyki w naukach spoecznych bardzo, czsto wywouje niepokj. Z jednej strony ludzie obawiaj si, aby cybernetycy nie doprowadzili do, dehumanizacji nauk spoecznych, a z drugie}, strony wielu zwolennikw tradycyjnych metod badawczych wyraa wtpliwoci, czy aparatura pojciowa, ktr operuje cybernetyka, nadaje si do badania zjawisk spoecznych w caym ich bogactwie i rnorodnoci. Staraem si wic w niniejszej ksice pokaza, e pozornie oderwane od ycia, abstrakcyjne pojcia, jakimi operuje cybernetyka, nadaj si doskonale do badania rnych bardzo konkretnych zjawisk spoecznych, a co wicej, pozwalaj na wyciganie cakowicie nowych wnioskw ktre byyby wrcz niemoliwe do uzyskania na innej drodze. Jedn z wielkich zalet ujcia cybernetycznego, jest moliwo formalizacji i ilociowego badania rnych zjawisk, co wydaje si szczeglnie cenne w odniesieniu do nauk spoecznych, ktre cigle borykaj si z wielkimi trudnociami w tym zakresie. Cybernetyczne ujcie zjawisk spoecznych pozwala rwnie na jakociow analiz tych zjawisk, a wnioski osigane na lej drodze s chyba nie mniej cenne ni wnioski ilociowe. Staraem si pokacie zalety tego drugiego podejcia badawczego; ograniczyem wic do minimum aparatur formaln, a pokazywaem jakociowe, czysto humanistyczne moliwoci badawcze, jakie stwarza cybernetyka. Pamita bowiem trzeba, e istot cybernetycznego ujmowania zjawisk spoecznych (czy w ogle wszelkich zjawisk) nie jest stosowanie abstrakcyjnej zmatematyzowanej aparatury badawczej, lecz podejcie czynne, podejcie, przy ktrym pytamy o c e l i o m e t o d jego osignicia.