1

Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia

Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia

Pod redakcj Pawa Kaczmarczyka i Marka Oklskiego

Warszawa 2008

4
Projekt okadki Anna Tyrakowska Redaktor Dorota rutowska Korekta Dorota rutowska

Publikacja jest wspfinansowana ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Sektorowego Programu Rozwoju Zasobw Ludzkich
Zawarte w tej publikacji pogldy i konkluzje wyraaj opinie autorw i nie musz odzwierciedla oficjalnego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej.

Copyright by Uniwersytet Warszawski Wydzia Nauk Ekonomicznych Orodek Bada nad Migracjami 2008

ISBN 978-83-923898-3-5

Wydawca: Orodek Bada nad Migracjami WNE UW 02-097 Warszawa, ul. Banacha 2b http://www.migracje.uw.edu.pl; e-mail: migration,cmr@uw.edu.pl

amanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 1144/08.

Spis treci
Wprowadzenie .......................................................................................... 1. Wyzwania polskiej polityki migracyjnej a dowiadczenia midzynarodowe ....................................................................................... Doktryna i polityka migracyjna dotychczasowa typologia modeli .......... Nowa typologia modeli realizacji polityki migracyjnej .............................. Dowiadczenia midzynarodowe a polityka migracyjna Polski ................. 2. Nowe uwarunkowania, nowe migracje? Wspczesne migracje Polakw a rynek pracy ............................................................................. Perspektywa dugookresowa ....................................................................... Skala i dynamika najnowszych migracji na podstawie wynikw sondau OBM i innych bada ................................................................................... Mechanizmy migracji ................................................................................. Skutki migracji ........................................................................................... Rynek pracy migracje rynek pracy ....................................................... Migracje powrotne szansa czy zagroenie? ............................................. 3. Cudzoziemscy pracownicy w Polsce skala, struktura, znaczenie dla polskiego rynku pracy ....................................................... Imigracja w kraju emigracji ........................................................................ Co wynika z bada popytu na prac w Polsce? .......................................... Realny i potencjalny popyt na prac cudzoziemcw w Polsce ................... Rola cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy ....................... Zakoczenie ................................................................................................ 4. Od adaptacji do integracji. Mechanizmy, uwarunkowania i zrnicowanie integracji imigrantw zarobkowych w Polsce ............. Imigracja do Polski skala i wybrane cechy strukturalne zjawiska ........... Podobiestwa i rnice w podstawowych charakterystykach ukraiskich i wietnamskich migrantw .......................................................................... Rynek pracy a integracja imigrantw ......................................................... Mechanizmy integracji wrd odmiennych kategorii migrantw ............... Integracja imigrantw w Warszawie i poza stoeczn metropoli .............. Instytucjonalny wymiar integracji migrantw ............................................ 5. Wnioski ...................................................................................................... Wspczesne migracje Polakw skala ..................................................... Wspczesne migracje Polakw struktura ................................................ Wspczesne migracje Polakw uwarunkowania i mechanizmy ............. Skutki odpywu ........................................................................................... Migracje powrotne ...................................................................................... Transformacja z kraju emigracji w kraj migracji netto ............................... 7 11 11 13 17 21 21 22 29 40 44 48 51 51 58 61 69 77 79 79 86 89 93 98 102 107 107 108 109 111 113 114

6
Cudzoziemcy na polskim rynku pracy skala i struktura zjawiska ............ Realny i potencjalny popyt na prac cudzoziemcw w Polsce ................... Integracja na polskim rynku pracy przypadek Ukraicw i Wietnamczykw ....................................................................................... 6. Rekomendacje w sferze polityki migracyjnej Polski .............................. Polska polityka migracyjna a dowiadczenia midzynarodowe .................. Polska polityka migracyjna rekomendacje ............................................... Bibliografia ................................................................................................ 114 115 117 121 121 122 137

Wprowadzenie
Polska to jeden z najwaniejszych krajw na migracyjnej mapie Europy. Polacy od dziesicioleci masowo uczestnicz w migracjach zarobkowych do krajw Europy Zachodniej i Stanw Zjednoczonych. Od czasu liberalizacji zasad ruchu granicznego i zwizanego z tym nasilenia mobilnoci w latach 80. XX wieku skala migracji utrzymuje si na bardzo wysokim poziomie, a mobilno zagraniczna ludnoci pozostaje istotnym skadnikiem rzeczywistoci spoeczno-ekonomicznej Polski. Opisane tendencje zostay dodatkowo wzmocnione za spraw przemian instytucjonalnych zwizanych z przystpieniem Polski do Unii Europejskiej i stopniowym otwieraniem rynkw pracy UE dla polskich pracownikw. Wraz z pojawieniem si powszechnej opcji legalnego zatrudnienia poza granicami kraju mona si byo spodziewa nasilenia oraz zmian w sferze struktury odpywu pracownikw z Polski. Wikszo danych statystycznych wskazuje, i tak si w istocie stao, ale skala zjawiska przerosa oczekiwania ekspertw. Od pocztku lat 90. XX wieku, tj. od momentu liberalizacji zasad ruchu granicznego, stopniowo zwiksza si rwnie skala napywu imigrantw. Ze wzgldu na fakt, e dua cz cudzoziemcw przybywa do Polski pod pozorem odwiedzin czy wypoczynku i podejmuje zatrudnienie nierejestrowane (bez wymaganego zezwolenia), ilociowa ocena fenomenu imigracji do Polski jest niezwykle trudna. Dane oficjalne (np. zezwolenia na pobyt, dane z Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 roku) wskazuj, e zjawisko to wci ma charakter marginalny, nieporwnywalny z procesami imigracyjnymi obserwowanymi nie tylko w krajach Europy Zachodniej, ale innych pastwach Europy rodkowo-Wschodniej. Statystyki opisujce dynamik ruchu granicznego oraz dane szacunkowe wskazuj jednak, i cudzoziemcy odgrywaj coraz istotniejsz rol w polskim spoeczestwie i na polskim rynku pracy. Skala napywu do Polski moe by przy tym powizana z procesami migracji Polakw. W obecnej debacie migracyjnej coraz czciej zwraca si uwag na przemiany polskiego rynku pracy (bdce po czci skutkami odpywu), ktre wzmacniaj tendencje proimigracyjne. Zjawiska migracyjne w Polsce s wci w duej mierze niezbadane. Otwarta pozostaje kwestia precyzyjnego okrelenia struktury i mechanizmw migracji z Polski. Jeszcze wicej kontrowersji budzi tematyka imigracyjna, w szczeglny sposb obciona brakiem odpowiedniej jakoci danych statystycznych. W sytuacji istotnych deficytw wiedzy tworzenie zaoe i implementowanie polityki migracyjnej jest zadaniem bardzo trudnym i ryzykownym. Z tego te wzgldu przyjto, e realizacja projektu badawczego, ktrego

8 owocem jest niniejsze opracowanie, moe mie bardzo due znaczenie w procesie kreacji polskiej doktryny migracyjnej. Projekt Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia1 (Migration Policy and Labour Market Change, MPLM Project) wykracza poza ramy analiz przeprowadzanych dotychczas w Polsce. Po raz pierwszy postulowano, by na problematyk migracji spojrze w sposb kompleksowy, przez pryzmat zachowa na rynkach pracy. Jak wskazuj liczne badania, sytuacja na rynku pracy w Polsce, podobnie jak i w innych krajach regionu, staa si w okresie transformacji systemowej najwaniejszym czynnikiem wypychajcym. Wysoki poziom bezrobocia, zwaszcza dugotrwaego, i brak wyranej poprawy sytuacji skania (i zapewne wci skania) wielu mieszkacw Polski do migracji w poszukiwaniu pracy. W tym sensie migracja jest konsekwencj nierwnowagi na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Analogiczne czynniki s odpowiedzialne za napyw imigrantw zarobkowych do Polski. Pomimo utrzymywania si wysokiego poziomu bezrobocia istnieje wiele nisz rynku pracy, ktre s niechtnie obsadzane przez polskich pracownikw, ale stay si atrakcyjne dla cudzoziemcw. Sytuacja ta jest typowa dla wikszoci krajw wysoko rozwinitych, w ktrych zatrudnienie imigrantw jest kojarzone z tzw. drugorzdnym segmentem rynku pracy. W tym kontekcie wraz z rozwojem gospodarczym Polski mona oczekiwa nasilania si tego typu procesw w kolejnych latach i wyksztacania si takiego segmentu na polskim rynku pracy. Wraz z pojawieniem si zjawiska niedoboru poday pracy coraz bardziej wyrazista staje si rwnie potrzeba prowadzenia racjonalnej polityki imigracyjnej, ktra pozwalaaby rwnoway tego typu efekty napywem pracownikw cudzoziemskich. Podstawowym celem projektu byo okrelenie roli czynnikw zwizanych z rynkiem pracy we wspczesnych procesach migracyjnych z i do Polski oraz zapotrzebowania na polskich pracownikw w wybranych krajach docelowych. Zbadane zostay przemiany w zakresie mobilnoci wynikajce z przystpienia do Unii Europejskiej i integracji z europejskim rynkiem pracy. W sferach zwizanych z imigracj, obszarami szczeglnego zainteresowania byy: skala i struktura napywu, sytuacja cudzoziemskiej siy roboczej w Polsce oraz szeroko pojta integracja cudzoziemcw. W szczeglnoci analiza koncentrowaa si na dwch aspektach: strukturze popytu na prac cudzoziemcw generowanego przez polski rynek pracy oraz integracji ekonomicznej wybranych grup imigranckich w Polsce. Projekt zosta podzielony na kilka moduw odpowiadajcych wybranym aspektom migracji z i do Polski. Na wstpnym etapie prac badawczych prze1

Projekt finansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego SPO RZL (dziaanie 1.1a) i wdraany we wsppracy z Departamentem Migracji MPiPS. Wicej informacji na stronie: www.mplm.pl.

9 prowadzono pogbion analiz polskiego rynku pracy oraz zbadano wzorce migracji Polakw do kilku najwaniejszych, bd ciekawych w kontekcie polityki migracyjnej krajw docelowych (analiza obja Wielk Brytani, Irlandi, Niemcy, Wochy oraz Norwegi). Rwnolegle analizowano dowiadczenia innych krajw w sferze polityki migracyjnej, zarwno jeli chodzi o jej doktrynalny, jak i praktyczny (implementacyjny) wymiar. Najwaniejsz rol przypisano trzem moduom. Pierwszy z nich powicony by obecnoci Polakw na unijnym rynku pracy, drugi popytowi na prac cudzoziemcw w Polsce, trzeci kwestiom integracji cudzoziemcw w naszym kraju. Analiza wynikw uzyskanych w ramach prac badawczych prowadzonych w ramach tych moduw stanowi rwnie rdze prezentowanego opracowania. W sensie aplikacyjnym wyniki projektu badawczego miay mie z zaoenia pierwszorzdne znaczenie w kontekcie tworzonej aktualnie doktryny migracyjnej Polski. Kluczowym celem powinno by wskazanie, czy, i na ile, polityka migracyjna moe by efektywnym instrumentem promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia oraz sta si narzdziem polityki rynku pracy w Polsce. Analizy przeprowadzone w ramach projektu badawczego miay w zwizku z tym doprowadzi do sformuowania zarwno generalnych, jak i szczegowych zalece dla twrcw i realizatorw polityki migracyjnej Polski2. Raport skada si z czterech rozdziaw odpowiadajcych moduom projektu oraz czci kocowej zawierajcej wnioski i rekomendacje. Rozdzia pierwszy to podsumowanie prowadzonych w ramach projektu prac badawczych nad modelami i rozwizaniami w sferze polityki migracyjnej. Jest to tematyka niezwykle zoona, o czym decyduje rnorodno dowiadcze migracyjnych poszczeglnych pastw, a take to, e bardzo trudno byoby wskaza te rozwizania, ktre s w oczywisty sposb godne polecenia. Dodatkowo, kryzys polityki migracyjnej jaki ujawni si w minionej dekadzie, sprawi, e wiele krajw zaczo poszukiwa nowych form realizacji zada zwizanych z imigracj. W rozdziale zaproponowano autorsk typologi polityk migracyjnych, a take odniesiono si do wybranych instrumentw. Rozdzia drugi to podsumowanie dotychczasowych bada na temat migracji z Polski (nie tylko tych realizowanych w ramach projektu MPLM). Autor podj prb ukazania wspczesnej mobilnoci Polakw w szerszej, dugookresowej perspektywie i zwraca uwag na jej rol w zmianie pozycji naszego kraju w tzw. cyklu migracyjnym. Rozdzia ten zawiera dyskusj na temat skali,
2

Niezalenie od elementw opisanych powyej, projekt MPLM obejmowa rwnie nastpujce dziaania: stworzenie koncepcji systemu monitoringu polskiego rynku pracy w kontekcie procesw migracyjnych oraz upowszechnianie wiedzy na temat migracji z i do Polski (publikowanie Biuletynu Migracyjnego oraz uruchomienie portalu powiconego projektowi).

10 struktury, mechanizmw oraz skutkw (na rnych poziomach) najnowszych wyjazdw zagranicznych z Polski. Rozdzia trzeci dotyczy obecnoci cudzoziemcw na polskim rynku pracy. W szczeglnoci zawiera wnioski z bada realizowanych na reprezentatywnej prbie polskich przedsibiorstw, ktre uzupeniono wynikami analiz o charakterze jakociowym oraz eksperckim. Analizy te zaprezentowane zostay na szerszym tle wspczesnego napywu imigrantw do Polski. Przedmiotem dyskusji jest nie tylko skala i struktura zatrudnienia cudzoziemcw w Polsce, ale rwnie rola, jak imigranci speniaj (mog spenia) na polskim rynku pracy. Rozdzia czwarty wykracza poza ramy rynku pracy i podejmuje tematyk szeroko rozumianej integracji. Take tutaj Autorka koncentruje si na kwestiach integracji w sensie ekonomicznym i najwicej miejsca powica wzorcom i mechanizmom wchodzenia imigrantw na polski rynek pracy, ale oprcz tego podejmuje tematy integracji spoecznej i kulturowej nieodcznie zwizane z procesem imigracji. Ostatnie dwie czci opracowania zawieraj wnioski z prowadzonych prac badawczych oraz rekomendacje odnonie polskiej polityki migracyjnej. Mamy nadziej, e stan si one przedmiotem szerokiej dyskusji, a docelowo zostan wykorzystane do tworzenia zaoe i instrumentw polskiej polityki migracyjnej. Autorzy pragn serdecznie podzikowa czonkom Orodka Bada nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego za trud i intelektualne zaangaowanie w proces realizacji projektu badawczego. Wykonanie tak trudnego i odpowiedzialnego zadania nie byoby moliwe bez aktywnego uczestnictwa grupy ponad 20 badaczy. Szczeglne podzikowania nale si koordynatorom poszczeglnych moduw, Izabeli Grabowskiej-Lusiskiej i Aleksandrze Grzymaa-Kazowskiej, oraz osobom, ktre wspieray prace badawcze nie tylko merytorycznie, ale i organizacyjnie: Marcie Biernath, Joannie Korczyskiej, Joannie Napierale i Annie ylicz. Sowa podzikowania kierujemy do pracownikw Departamentu Migracji Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, w szczeglnoci do Pana Dyrektora Janusza Grzyba, Pana Naczelnika Marcina Kulinicza oraz do Pa Emilii Sumiskiej oraz Magdaleny Rudziskiej. Realizacja projektu nie byaby moliwa bez ich osobistego zaangaowania.

1.
Wyzwania polskiej polityki migracyjnej a dowiadczenia midzynarodowe
Maciej Duszczyk3

11

Doktryna i polityka migracyjna dotychczasowa typologia modeli

W okresie ostatnich dziesiciu lat polityki migracyjne wielu pastw europejskich przechodz diametralne zmiany. Pastwa bardzo pozytywnie nastawione do imigracji zmieniaj swoj doktryn na zdecydowanie mniej liberaln. Najbardziej dobitnym przykadem takiego pastwa jest Holandia. Jednoczenie w przypadku Niemiec, Wielkiej Brytanii czy Francji mamy do czynienia z inicjatywami legislacyjnymi, ktre maj doprowadzi do zmniejszenia moliwoci imigracji, szczeglnie osb o niskich kwalifikacjach. W tym kierunku idzie rwnie debata prowadzona na poziomie Unii Europejskiej. Projekty dyrektyw, ktre zostay zaprezentowane przez Komisj Europejsk zdecydowanie stawiaj priorytet stymulowania imigracji osb wysokokwalifikowanych, ktre bez wikszych problemw mogyby zintegrowa si ze spoeczestwami pastw przyjmujcych4. Z podobn sytuacj mamy do czynienia rwnie w Stanach Zjednoczonych, ktre to od kilku lat podejmuj dziaania majce na celu zmniejszenie imigracji, szczeglnie z Meksyku. Z drugiej jednak strony takie kraje, jak Australia czy Kanada, rozwijaj swoje polityki migracyjne podporzdkowane osiganiu korzyci ekonomicznych, szczeglnie w kontekcie uzupenienia strukturalnych niedoborw na ich rynkach pracy. Eksperymentuj one z nowymi rozwizaniami, np. w sferze edukacji, co ma zwiksza korzyci ekonomiczne przy jednoczesnym zmniejszeniu ryzyka ponoszenia znaczcych kosztw spoecznych. Rwnie pastwa, ktre jeszcze kilka lat temu nie byy traktowane na mapie migracyjnej wiata jako kraje imigracyjne, jak przykadowo Czechy, tworz podstawy swojej polityki migracyjnej, starajc si korzysta z dowiadcze innych pastw.

Autor skada serdeczne podzikowanie dr Magdalenie Lesiskiej za uwagi oraz wkad w zakresie typologii modeli polityki migracyjnej w literaturze przedmiotu oraz prof. Markowi Oklskiemu i dr Pawowi Kaczmarczykowi za komentarze i propozycje uzupenie. Projekt dyrektywy o jednolitym zezwoleniu na prac dla obywateli pastw trzecich oraz projekt dyrektywy na temat imigracji pracownikw wysokokwalifikowanych.

12 Sytuacja Polski jawi si na tym tle jako pod wieloma wzgldami specyficzna. Nie oznacza to jednak, e niemoliwe jest wykorzystanie dowiadcze innych pastw w tworzeniu i aplikowaniu okrelonych rozwiza w sferze polityki migracyjnej. Celem tego rozdziau jest nakrelenie ram dalszej dyskusji na temat wspczesnej polityki migracyjnej Polski. Mwic o dziaaniach w zakresie stymulowania lub hamowania napywu obcokrajowcw do danego pastwa, jak rwnie ich miejsca w spoeczestwie pastwa przyjmujcego, koniecznym jest zdefiniowanie terminw polityki i doktryny migracyjnej. Na potrzeby obecnego tekstu za polityk migracyjn mona uzna katalog instrumentw prowadzonych i kreowanych przez pastwo lub jego czci skadowe, obejmujcy zarwno bierne, jak i aktywne formy zarzdzania imigracj i emigracj. Jednoczenie zasadnym jest przyjcie i stosowanie pojcia doktryny migracyjnej oznaczajcego fundamentaln zasad polityki migracyjnej filozofi pastwa odwoujc si do strategicznych przesanek cywilizacyjnych i modernizacyjnych lub do tradycji narodowych czy podstawowych dokumentw midzynarodowych. Analiza zmian, jakie zachodz w ostatnich latach w pastwach imigracyjnych, skania do wniosku, i gwnym determinantem rozwoju okrelonej polityki migracyjnej jest jej cisy zwizek z potrzebami rynku pracy, tradycyjn form traktowania imigrantw przez spoeczestwo przyjmujce oraz dominujc koncepcj wsplnoty narodowej (model wsplnoty politycznej czy etnicznej). Jednoczenie coraz wiksz rol odgrywa opinia publiczna, ktra niejako wymusza na decydentach politycznych okrelone stanowisko w kontekcie polityki migracyjnej. Niebagatelny wpyw na te postawy maj media, ktre s w stanie wykreowa w spoeczestwie odbiegajcy od realiw obraz imigracji. Te i inne uwarunkowania maj wpyw na stopie otwarcia/,,zamknicia pastwa przyjmujcego oraz na ostateczn form polityki migracyjnej. Zmiany w podejciu zarwno do doktryny, jak i polityki migracyjnej powoduj zasadnicz trudno w korzystaniu z literatury przedmiotu identyfikujcej modele, jakimi kieruj si poszczeglne pastwa w realizacji swojego podejcia do imigracji. W literaturze przedmiotu analizujcej modele polityki migracyjnej najczciej wyrnia si dwa lub trzy typy, ktre odzwierciedlaj rnice w podejciu do imigrantw oraz instrumenty ich integracji w spoeczestwie pastwa przyjmujcego. I tak, T. Faist (1995) wyrnia dwa polityczne modele funkcjonujce w pastwach europejskich: etnokulturowej ekskluzji i pluralistycznej inkluzji, dajc za przykady kolejno Niemcy i Stany Zjednoczone. G. de Rham (1990) proponuje podobny podzia: na systemy liberalne (Szwecja, Wielka Brytania, Francja) i protekcjonistyczne (Niemcy). S. Castles (1995) przedstawia szersz typologi, wyrniajc cakowit ekskluzj, czciow ekskluzj, asymilacj i pluralizm. Najbardziej rozbudowan typologi proponuje W.A. Barbieri (1998), ktry odwoujc si do debaty

13 majcej miejsce w Niemczech, wyrnia pi modeli, ktre okrela jako zamknicie (closure), model oparty na kulturze (culture), model oparty na wyborze (choice), koegzystencj (coexistence) oraz model kosmopolityczny (cosmopolitan)5. Niestety, adna z tych typologii nie wydaje si zadowalajca w kontekcie aktualnej sytuacji migracyjnej Polski i dlatego te istnieje konieczno zaproponowania nowej typologii, prbujcej odnie si do wydarze z ostatnich lat.

Nowa typologia modeli realizacji polityki migracyjnej

Analiza obecnie zachodzcych przemian w zakresie doktryn i polityk migracyjnych stosowanych przez poszczeglne pastwa wiata skania do przeformuowania czynnikw, ktre naleaoby bra pod uwag w proponowaniu typologii modeli realizacji polityki migracyjnej. Wydaje si, i katalog tych czynnikw powinien ogranicza si do kilku kluczowych dla zidentyfikowania, a nastpnie przyporzdkowania danego pastwa do konkretnego modelu. W formuowaniu poniszej typologii wzito pod uwag nastpujce czynniki: formu doktryny migracyjnej zidentyfikowanej na podstawie oficjalnych dokumentw, stosowane instrumenty polityki migracyjnej w kontekcie prowadzonej polityki rynku pracy, innowacyjne rozwizania w zakresie stymulowania napywu imigrantw, oficjalne i nieoficjalne stanowiska w zakresie debaty na temat polityki migracyjnej prowadzonej na poziomie Unii Europejskiej, wpyw uwarunkowa historycznych na obecnie realizowan polityk migracyjn, dowiadczenia w praktycznej realizacji polityki migracyjnej. W bardzo niewielkim stopniu do identyfikacji modeli wzito pod uwag kwesti sposobu integracji cudzoziemcw w pastwie przyjmujcym, uznajc, i wymagaoby to zaproponowania kolejnej typologii odnoszcej si tylko i wycznie do tego zagadnienia. Jednoczenie pamita naley, e proponowane modele maj charakter idealny i uproszczony. W praktyce polityka kadego ze wspczesnych pastw czy w sobie elementy wielu z nich. Co wicej, dynamika procesw migracyjnych sprawia, e pastwa nieustajco rozwijaj swoj polityk migracyjn, co powoduje, e wychodz one poza kategoryczne
5

Ponadto w literaturze przedmiotu dotyczcej kwestii migracyjnej mona znale propozycje typologii przedstawione przez M. Baldwina-Edwardsa i M. Schain (1994) oraz Y. Soysal (1994).

14 przyporzdkowanie do jednego z modeli. Zaproponowanego podziau nie naley traktowa jako wzorcowego, ale raczej jako prb uporzdkowania i analizy bogatego w treci i dynamicznie zmieniajcego si wycinka rzeczywistoci. Jednoczenie ma to by niejako zaproszenie do dyskusji na ten temat, rwnie w kontekcie wypracowywania polskiej doktryny i polityki migracyjnej. Kontrowersje i dyskusj moe rwnie wzbudzi przyporzdkowywanie poszczeglnych, pastw do zaproponowanych modeli. Sama typologia, a przede wszystkim opisy poszczeglnych modeli powinny sta si wskazwk dla Polski w kontekcie czynnikw, jakie naleaoby wzi pod uwag przy tworzeniu wasnej, spjnej polityki migracyjnej. Prawdopodobnie polska polityka migracyjna wpisze si zasadniczo w jeden z modeli realizacji tej polityki zaproponowanych poniej. 1. Model komplementarnej polityki migracyjnej (model polityki migracyjnej zorientowanej na rynek pracy) Podstaw tego modelu jest uznanie, i zgoda na imigracj danej osoby jest uzaleniona od moliwoci znalezienia przez ni zatrudnienia na otwartym rynku pracy pastwa przyjmujcego. Imigrantw postrzega si przede wszystkim przez pryzmat potrzeb gospodarki narodowej i traktuje si ich jako komplementarne rdo siy roboczej na krajowym rynku pracy. Dlatego te zdecydowanie wyklucza si tutaj masow imigracj z innych powodw ni uzupenianie niedoborw na rynku pracy. Niedobory te musz mie jednak strukturalny charakter. Pastwa, ktre stosuj ten model, wprowadzaj system punktowy, ktry selekcjonuje potencjalnych imigrantw pod ktem korzyci, jakie mog oni wnie dla rozwoju pastwa przyjmujcego oraz ich zdolnoci do szybkiej integracji ze spoeczestwem pastwa przyjmujcego. Realizacja takiej doktryny migracyjnej nie wyklucza imigracji sezonowej, szczeglnie w kontekcie koniecznoci uzupeniania niedoborw pracownikw w sektorach charakteryzujcych si okresowym wzrostem zapotrzebowania na si robocz. Jednoczenie jednak ma ona zdecydowanie mniejsz skal ni imigracja na duszy czas. Bardzo czsto pastwa charakterystyczne dla tego modelu stosuj take inne instrumenty, takie jak polityka edukacyjna, ktra peni rwnie funkcje selekcyjne, szczeglnie pod ktem badania przydatnoci danej osoby dla gospodarki pastwa przyjmujcego. Chodzi tu gwnie o stosowanie instrumentw, ktre w zdecydowany sposb zachcaj kluczowych absolwentw do pozostania w kraju przyjmujcym. Priorytetowe dla powodzenia takiego podejcia jest wprowadzenie systemu monitoringu rynku pracy, ktry odpowiada na pytania o zawody deficytowe oraz nadwykowe w perspektywie co najmniej redniookresowej. Ponadto

15 pastwa te stosuj liberalne podejcie w stosunku do samozatrudnionych oraz dziaalnoci gospodarczej w wymiarze midzynarodowym, nawet jeeli wie si to z delegowaniem pracownikw. Dla krajw tych drugorzdne znaczenie ma kraj pochodzenia imigranta; stawiaj one na pierwszym miejscu jego praktyczne umiejtnoci oraz dowiadczenie zawodowe. Pastwami, ktre mona zaliczy do realizujcych komplementarn polityk migracyjn s Australia oraz Kanada, natomiast w przypadku pastw europejskich bliska temu modelowi jest Wielka Brytania. Wydaje si rwnie, i w tym kierunku zmierza Republika Czeska. 2. Model kolonialno-humanitarnej polityki migracyjnej Podstawow cech tego modelu jest uznanie, i imigranci z niektrych regionw wiata maj specjalne prawa oraz uatwienia w zakresie uzyskiwania prawa do wjazdu do danego pastwa. Wynika to gwnie z dowiadcze historycznych, zwizanych jeszcze z okresem kolonialnym. Pastwa te niejako spacaj dug zacignity w stosunku do krajw, ktre byy historycznie w ich strefie wpyww. Doktryna ta ulega obecnie najbardziej diametralnym zmianom. Jednake nie mona jeszcze uzna, i taki model podejcia do polityki migracyjnej jest ju nieobecny, szczeglnie w przypadku pastw europejskich. Jednoczenie pastwa te maj liberalne podejcie w stosunku do imigrantw, ktrzy jako cel przyjazdu podaj motywy polityczne i przeladowania w pastwie pochodzenia. Tak wic w przypadku tych pastw nie mamy do czynienia z uznaniem, i gwnym powodem udzielenia prawa do wjazdu i pobytu s niedobory na rynku pracy. Jednoczenie jednak doktryna polityki migracyjnej tego modelu zakada integracj imigrantw na rynku pracy. Niestety, dziaania prowadzone w tym zakresie okazuj si dalece niewystarczajce, o czym wiadcz dane statystyczne obrazujce stopy zatrudnienia i bezrobocia cudzoziemcw w zestawieniu z pracownikami rodzimymi. Pastwami typowymi dla tego modelu s Francja, Belgia, Wochy oraz w pewnym zakresie Wielka Brytania. Do tego modelu mona rwnie zaliczy Niemcy, z t jednak rnic, e ich preferencje dla przedstawicieli niektrych narodw nie wynikaj z tradycji kolonialnych, ale raczej z innych powodw historycznych. Do niedawna przedstawicielem tego modelu bya rwnie Holandia, ktra jednak w ostatnich dwch latach diametralnie przedefiniowaa swoj polityk migracyjn. 3. Model nowych pastw imigracyjnych Gwn cech charakterystyczn pastw, ktre mona zaliczy do tego modelu, jest ich stosunkowo niedawne przeobraenie si z pastw emigracyjnych w imigracyjne. Prbuj one w oparciu o dowiadczenia innych oraz swo-

16 je wasne realia wytworzy doktryn polityki migracyjnej, bardzo czsto eksperymentujc z rnymi instrumentami realizacji dziaa. Generalnie charakteryzuj si liberalnym podejciem do imigracji, stawiajc jednak priorytet uzupeniania niedoborw na rynku pracy. Jednake w tym podejciu rni si od pastw z modelu komplementarnego tym, e nie stosuj systemw punktowych, uznajc, i to sam rynek spowoduje dostosowanie popytu i poday. Realizuj rwnie projekty migracyjne ad hoc, np. pod wpywem kampanii lobbystycznych pracodawcw lub te koniecznoci zrealizowania krtkotrwaych inwestycji, najczciej infrastrukturalnych. Skutkuje to jednak znaczc skal zatrudnienia cudzoziemcw w szarej strefie, co powoduje okresow realizacj akcji legalizacji pobytu. Typowym przykadem takiego pastwa jest Hiszpania. Jednake do pastw, ktre mona zaliczy do tego modelu, nale rwnie Portugalia oraz Finlandia. 4. Model rezydualnej polityki migracyjnej (model asymilacyjnej polityki migracyjnej) Cech charakterystyczn dla tego modelu jest uznanie, i imigracja do danego pastwa moe nastpowa tylko i wycznie po spenieniu restrykcyjnych warunkw. Dotycz one nie tylko przydatnoci dla gospodarki i rynku pracy pastwa przyjmujcego, ale rwnie zgody potencjalnego imigranta na uznanie wartoci spoecznych obowizujcych w pastwie przyjmujcym. Generalnie pastwa stosujce ten model maj doktryn ograniczania imigracji, szczeglnie z pastw, ktre zdecydowanie rni si pod wzgldem norm kulturowych oraz spoecznych. Pozytywna decyzja o przyznaniu prawa do imigracji nastpuje tylko po spenieniu okrelonych, czsto bardzo restrykcyjnych, warunkw. Pastwa te pozostawiaj sobie prawo do deportacji takiego imigranta, ktry nie bdzie dotrzymywa podjtych przez siebie zobowiza. Kraje te nie wykluczaj prawa do imigracji sezonowej, ktra jednak jest tolerowana tylko i wycznie pod ktem doranych korzyci dla rynku pracy pastwa przyjmujcego. Bardzo czsto broni si przed napywem obcokrajowcw w ramach delegowania pracownikw. Charakterystycznymi pastwami dla tego modelu s Austria oraz od niedawna Holandia. Jeli chodzi o kraje pozaeuropejskie, pastwem takim jest Japonia. 5. Model wielokulturowej polityki migracyjnej Cech charakterystyczn tego modelu jest uznanie, i podan sytuacj jest stan permanentnej konkurencji pomidzy przedstawicielami rnych krgw kulturowych jako warunek rozwoju spoecznego i ekonomicznego pastwa. Wtrne znaczenie ma tutaj kwestia umiejtnoci i dowiadczenia zawodowego, a kluczowe jest miejsce pochodzenia danego imigranta. Pastwo dba

17 o zachowanie jego zdaniem optymalnych proporcji w zakresie udziau przedstawicieli danych narodw w strumieniach migracyjnych, preferujc imigracje tych osb, ktre s niedoreprezentowane w spoeczestwie pastwa przyjmujcego. Taka doktryna jest charakterystyczna dla Stanw Zjednoczonych. Wyodrbnienie powyszych piciu modeli jest z pewnoci duym uproszczeniem. Wnikliwa analiza zaoe i praktyki polityk migracyjnych stosowanych przez poszczeglne pastwa znacznie skomplikowaaby proponowany podzia. Jednake dla dokonania analizy, ktrej celem jest skonstruowanie wnioskw dla polskiej polityki migracyjnej, takie zagregowanie cech charakterystycznych dla poszczeglnych modeli wydaje si by optymalne.

Dowiadczenia midzynarodowe a polityka migracyjna Polski

Z punktu widzenia obecnej sytuacji Polski jako kraju transformujcego si z typowego pastwa emigracyjnego w pastwo emigracyjno-imigracyjne, ktre w redniej perspektywie czasowej stanie przed koniecznoci wypracowania spjnej polityki migracyjnej, najbardziej przydatne wydaj si by dowiadczenia krajw charakterystycznych dla modelu komplementarnej polityki migracyjnej oraz modelu nowych pastw imigracyjnych. W tym pierwszym przypadku w kreowaniu polskiej doktryny migracyjnej powinny zosta wzite pod uwag dowiadczenia w zakresie dostosowywania polityki migracyjnej pod ktem redniookresowych prognoz zmian na rynku pracy. Wymagaoby to urealnienia stosowanego obecnie procesu monitorowania przemian zachodzcych na rynku pracy, co pozwolioby odpowiedzie na pytanie o zapotrzebowanie polskiego rynku pracy oraz, szerzej, caej gospodarki na zagraniczn si robocz. Decyzje te nie mog by podejmowane w oparciu o dorane potrzeby gospodarcze, poniewa w sytuacji spowolnienia gospodarczego, co w pewnej perspektywie czasowej wydaje si by nieuchronne, mog powodowa dodatkow presj na rynek pracy ze strony cudzoziemcw, ktrzy otrzymali prawo do pobytu i zatrudnienia w okresie prosperity. Ponadto warto rozway dowiadczenie takich pastw, jak Australia czy Kanada, pod ktem stymulowania napywu osb podejmujcych na ich terytorium dziaalno gospodarcz oraz roli polityki edukacyjnej jako elementu szeroko rozumianej polityki migracyjnej pewnego okresu sprawdzania, czy dany imigrant zintegruje si w spoeczestwie pastwa przyjmujcego. Jednoczenie niewskazanym byoby wprowadzanie stosowanego przez te pastwa systemu punktowego. Ze wzgldu na rnice w poziomie rozwoju gospodarczego oraz tradycji migracyjnych prosta implementacja takiego systemu do Polski zakoczyaby si porak. Nie oznacza to jednak niemoliwo-

18 ci zaprojektowania systemu selekcji ewentualnych imigrantw pod ktem potrzeb rynku pracy. W przypadku naszego kraju wizaoby si to raczej z zachtami kierowanymi pod ktem konkretnych grup zawodowych, ktre bez problemu odnalazyby si na polskim rynku pracy. O ile system punktowy Australii i Kanady ma na celu eliminowanie migrantw niepodanych, to Polski system selekcji powinien raczej stymulowa imigracj osb niezbdnych dla sprawnego funkcjonowania rynku pracy. Pewne dowiadczenia w tym wzgldzie s w dyspozycji Czech i ich systemu stymulowania imigracji osb wysokokwalifikowanych z konkretnych pastw. Zrozumienie funkcjonowania tego systemu i jego ewentualnej przydatnoci dla Polski wymaga jednak bardziej pogbionych analiz. Polska powinna rwnie korzysta z dowiadcze nowych pastw imigracyjnych, szczeglnie pod ktem szybkiego przeksztacania si w kraj atrakcyjny dla imigrantw, co wymaga reakcji ze strony rnych instytucji publicznych oraz pozarzdowych. Szczeglnie kontrowersyjn kwesti s abolicje, ktre w niektrych pastwach s ogaszane cyklicznie jako instrument radzenia sobie z zatrudnieniem obcokrajowcw w szarej strefie. Wpyw abolicji z jednej strony na legalizacj zatrudnienia oraz z drugiej na napyw kolejnych cudzoziemcw, dla ktrych niejako zwolnio si miejsce w szarej strefie, wymaga pogbionych analiz oraz ewentualnego zaprojektowania rozwizania dostosowanego do polskiej specyfiki oraz faktu wejcia Polski do strefy Schengen. Wydaje si, i z polskiego punktu widzenia praz dynamiki zmian, jakie zachodz na rynku pracy, niewskazanym byoby nieregulowanie polityki migracyjnej i uzalenienie skali napywu imigrantw od zapotrzebowania na rynku pracy zgaszanego przez pracodawcw. Mogoby to w przypadku Polski utrudni zwikszanie zatrudnienia Polakw w drugim segmencie rynku pracy oraz wyhamowa tendencje w zakresie wzrostu wynagrodze. Z drugiej jednak strony napyw imigrantw moe i powinien by stosowany, jeszcze przez pewien czas, jako element utrzymywania konkurencyjnoci polskiej gospodarki. Przykadowo w gospodarce greckiej oraz hiszpaskiej napyw taszej siy roboczej pozwala utrzymywa realnie nisze ceny w sektorze turystycznym i nie traci dystansu do pastw zdobywajcych coraz silniejsz pozycj w brany turystycznej, szczeglnie pastw Afryki Pnocnej. Polska powinna korzysta z tych dowiadcze. Istotnym dla Polski byoby rwnie skorzystanie z dowiadcze pastw charakterystycznych dla tego modelu w kontekcie polityk integracyjnych. Zarwno Hiszpania, jak i Portugalia oraz w mniejszym stopniu Finlandia w wyniku napywu w krtkim czasie duego odsetka imigrantw zostay zmuszone do stworzenia podstaw polityki integracyjnej. Opiera si ona gwnie na instrumentach informacyjnych na temat warunkw funkcjonowania w pa-

19 stwie przyjmujcym. Ponadto, gwnie w oparciu o organizacje pozarzdowe, tworzy si ofert dla imigrantw w celu ich zintegrowania z pastwem przyjmujcym, ale przy uwzgldnieniu pewnych rnic kulturowych. Jak pokazuje dowiadczenie europejskich pastw imigracyjnych, szczeglnie takich jak Francja, Niemcy czy Holandia, zaprojektowanie efektywnej polityki integracyjnej jest jednak niezmiernie trudne. Gwne pytanie dotyczce sytuacji w tym zakresie nowych pastw imigracyjnych brzmi czy obecny brak istotnych napi spoecznych w kontekcie polityki migracyjnej jest sukcesem polityk integracyjnych, czy te raczej skala imigracji oraz krtki okres napywu imigrantw powoduj, i jak na razie nie wystpuj w tych krajach problemy znane z Francji czy Niemiec? Z dowiadcze tych pastw wynika, i kluczow kwesti dla powodzenia integracji cudzoziemcw jest aktywna polityka w stosunku do dzieci z rodzin imigranckich, ktre mog peni rol katalizatorw pozytywnych zmian dla innych czonkw rodziny. Dobrym rozwizaniem wydaje si rwnie by powierzanie zada integracyjnych samorzdom, szczeglnie w miejscach, w ktrych mamy do czynienia z duymi skupiskami imigrantw. Administracja rzdowa powinna wspiera dziaania samorzdw oraz monitorowa sytuacj. Wane jest rwnie stymulowanie obcokrajowcw, ktrych zamiarem jest osiedlenie si na terytorium Polski, do nauki jzyka polskiego. Biorc pod uwag obecny poziom znajomoci jzykw obcych przez obywateli polskich, brak moliwoci posugiwania si jzykiem polskim w praktyce wyklucza integracj ze spoeczestwem. Odrbn kwesti jest moliwo skorzystania przez Polsk z dowiadcze innych pastw w zakresie rozwiza stosowanych do pracownikw sezonowych. W zwizku z tym, i dotycz one gwnie pracownikw o niskich i rednich kwalifikacjach, powinny by one stosowane z naleyt ostronoci i raczej zaspokaja koniunkturalne potrzeby rynku pracy. Przykadowo w przypadku Polski dobrze byoby przyjrze si dowiadczeniom pastw, ktre wczeniej korzystay z cudzoziemskiej siy roboczej w celu realizacji duych projektw infrastrukturalnych. Wskazanym podejciem byoby skorzystanie z dowiadcze np. Portugalii, ktra w ostatnich latach realizowaa inwestycje przy wsparciu funduszy strukturalnych, a jednoczenie inwestycje na mistrzostwa Europy w pice nonej. Innym pastwem, ktrego dowiadczenie moe by uyteczne, jest Wielka Brytania. Jednoczenie wydaje si, i dowiadczenia programu zatrudnienia sezonowego Polakw w Niemczech s na tyle spektakularne, i dobrze rozpoznane, e z pewnoci warto przyjrze si im bliej i zastanowi, czy mog by uyteczne dla przyszych programw inicjowanych przez Polsk. Interesujcym byoby rwnie bardziej szczegowe poznanie programw imigracji sezonowej stosowanych przez Kanad w kontekcie znajdowania odpowiedzi na wyzwania rynku pracy zwizane z koniunkturalnymi zmianami gospodarczymi, np.

20 okresowym popytem na pewne dobra konsumpcyjne. Kluczowe jest tutaj wsppracowanie z pracodawcami, ktrzy z odpowiednim wyprzedzeniem s w stanie okreli zapotrzebowanie na si robocz, co z kolei pozwala elastycznie uzupenia imigracj rodzime zasoby siy roboczej. Z ca pewnoci z punktu widzenia Polski ograniczona jest przydatno modelu kolonialno-humanitarnej polityki migracyjnej oraz modelu rezydualnej polityki migracyjnej. W tym pierwszym przypadku nieadekwatno rozwiza tam stosowanych wynika z duej liczby obcokrajowcw, ktrzy tam zamieszkuj. Brak tradycji kolonialnej oraz w ogle imigracji do Polski powoduje, i korzystanie z rozwiza tam stosowanych wymagaoby bardzo istotnych dostosowa. W drugim przypadku wydaje si, i potrzeby polskiego rynku pracy s na tyle due, szczeglnie w najbliszych latach, i zamykanie si na imigracj siy roboczej byoby niewskazane z powodw ekonomicznych. Naley pamita, i takie podejcie do imigracji w tych pastwach zostao niejako wymuszone przez reakcje spoeczestwa, ktre obawiao si pogorszenia warunkw ycia i utraty poczucia bezpieczestwa, jako potencjalnych konsekwencji dalszego napywu imigrantw. Z oczywistych wzgldw nie ma prostych moliwoci skorzystania z dowiadcze USA, w praktyce jedynego na wiecie przedstawiciela modelu wielokulturowej polityki migracyjnej. Tworzenie si polskiej doktryny migracyjnej wymaga zaangaowania wielu aktorw, jak rwnie skorzystania z dowiadcze innych pastw, ktre s atrakcyjne dla imigrantw. Powysza typologia modeli polityki migracyjnej powinna pomc w wyodrbnieniu tych instrumentw, ktre po niewielkiej modyfikacji mogyby by implementowane do Polski.

2.
Nowe uwarunkowania, nowe migracje? Wspczesne migracje Polakw a rynek pracy
Marek Oklski

21

Perspektywa dugookresowa6
Rozwj spoeczno-ekonomiczny krajw europejskich postrzegany dugo okresowo wykazuje wicej podobiestw ni rnic. Bodaj najwaniejszym podobiestwem jest kierunek zmian spoecznych zapocztkowanych na Zachodzie na pocztku XIX wieku (na obszarach pionierskich nieco wczeniej), nazywanych modernizacj. Skupiajc uwag na kwestii migracji, mona to uj w postaci nastpujcej sekwencji zjawisk: modernizacja powoduje w pocztkowym okresie przypieszenie wzrostu demograficznego (przez radykalny spadek umieralnoci), rozwj nowoczesnych instytucji, zwaszcza rynku pracy, powoduje zwikszenie mobilnoci zasobw ekonomicznych (w tym siy roboczej), popraw ich alokacji i oglnie wzrost efektywnoci ekonomicznej ich wykorzystania, nadwyka ludnoci jest czciowo transferowana z obszarw wiejskich do duych miast (powstajcych lub rozwijanych), czciowo jednak przemieszcza si na rynki pooone za granic, w dalszym stadium modernizacji dochodzi do spadku podnoci, co prowadzi do spowolnienia wzrostu liczby ludnoci, a niekiedy nawet do depopulacji, odpyw nadmiernej ludnoci w poczeniu z kurczcym si dopywem najmodszych rocznikw (na skutek niedostatecznej liczby dzieci) wywouje niedobory poday siy roboczej (niekiedy tylko w pewnych segmentach rynku pracy), najkorzystniejszym ekonomicznie sposobem przywrcenia rwnowagi w niektrych segmentach rynku pracy jest import pracownikw z zagranicy (w innych moe nim by wdroenie pracooszczdnej technologii lub wzrost pac). Zgodnie z t sekwencj w cigu ostatnich 150 lat w krajach europejskich, jeden po drugim, zmieni si status (saldo) migracji zagranicznych ze stanu emigracji netto na stan imigracji netto. W najbardziej rozwinitych krajach
6

Obszerne przedstawienie tej koncepcji w: M. Oklski, Status migracyjny z perspektywy nowoczesnoci (seminarium OBM w Jadwisinie, 2728 wrzenia 2007).

22 Europy Zachodniej i Pnocnej proces ten dopeni si w latach 50. XX wieku, a w krajach Europy Poudniowej w latach 80. XX wieku, podczas gdy wrd outsiderw (Finlandia, Irlandia i Islandia) dopiero w nastpnej dekadzie. Na pocztku XXI wieku symptomy tej zmiany mona obserwowa w niektrych krajach Europy Wschodniej w Republice Czeskiej, na Wgrzech czy w Sowenii. W przypadku kadego kraju zmiana statusu migracyjnego bya poprzedzona masow emigracj, gbokim spadkiem podnoci, a przede wszystkim reformami gospodarczymi, w tym reformami wpywajcymi na poszerzenie zasigu i zwikszenie efektywnoci alokacyjnej rynku pracy. W krajach grupy latecomers dodatkowym czynnikiem sprzyjajcym byo wzmocnienie wizi ekonomicznej z krajami bardziej zaawansowanymi, powstae przez ich wczenie do wsplnot europejskich. Czynniki te, z wyjtkiem jednego, wystpiy ostatnio w Polsce. Brakujcym ogniwem jest nieodpowiedni stan reform rynkowych, zwaszcza rynku pracy. Tym niemniej mona oczekiwa, e i w Polsce szybko nadchodzi moment zmiany statusu migracyjnego.

Skala i dynamika najnowszych migracji na podstawie wynikw sondau OBM i innych bada
Wielko odpywu ludnoci z Polski Ocena liczby staych mieszkacw Polski przebywajcych za granic duej ni dwa miesice, dokonana pod koniec 2007 roku przez GUS (GUS 2007), wydaje si prawidowa i zdecydowanie najbardziej wiarygodna spord szacunkw migracji ludnoci Polski dokonywanych w ostatnich latach7. Zgodnie z t ocen, 1 stycznia 2007 roku 1 milion 950 tysicy staych mieszkacw Polski przebywao ponad dwa miesice w innym kraju. Wedug szacunku OBM8, z tej liczby okoo 1 milion 100 tysicy osb opucio Polsk po 1 maja 2004 roku. Dodatkowo w tym okresie 70 tysicy staych mieszkacw wyemigrowao, tzn. wymeldowao si z pobytu staego w Polsce w zwizku z wyjazdem za granic. Wikszo spord czasowo nieobecnych staych mieszkacw Polski, bo 1 milion 30 tysicy (53%), 1 stycznia 2007 roku bya de facto migrantami
7

Wicej na ten temat: Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywno i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantw na rynkach pracy krajw Unii Europejskiej, Raport kocowy projektu 0235/H02/2005/29, sfinansowanego przez Ministerstwo Nauki, OBM UW, Warszawa stycze 2008 r. (kierownik projektu: Marek Oklski). Por. przypis 10.

23 dugoterminowymi, co oznacza, e ich nieobecno w kraju trwaa duej ni rok. W wielu innych krajach osoby te nie wchodziyby w skad populacji, a w Polsce na mocy prawa wchodz. Trzeba zdawa sobie spraw, e na pocztku 2007 roku wielu staych mieszkacw Polski przebywajcych za granic z zamiarem pobytu dugookresowego nie zostao uwzgldnionych w przytoczonym tu szacunku GUS, poniewa wyjechali w ostatnich dwch miesicach 2006 roku. Z kolei wiele osb zaliczonych przez GUS do kategorii migrantw krtkoterminowych (1 950 000 1 030 000 = 915 000) stao si zapewne do tej pory (lub stanie si wkrtce) migrantami dugoterminowymi. Zatem ocena GUS dotyczca zarwno oglnego zasobu migrantw czasowych, jak i zasobu migrantw dugoterminowych powinna by traktowana jako dolna granica przedziau, w ktrym mieci si faktyczna liczba osb nalecych do danej kategorii (dodajmy, niezbyt odlega od liczby faktycznej). Jakie jest demograficzne znaczenie tego szacunku? Po pierwsze, 1 stycznia 2007 roku przebywao w Polsce co najmniej o 5,1% osb mniej, anieli sugeruje urzdowa ocena stanu ludnoci kraju. Po drugie, stan populacji Polski by tego dnia zawyony (o liczb osb czasowo nieobecnych, ktre byy migrantami dugookresowymi) co najmniej o 2,7%. Po trzecie, osoby tego dnia czasowo nieobecne, ktre wyjechay z Polski po 1 maja 2004 roku, stanowiy co najmniej 2,8% oglnej liczby mieszkacw. Po czwarte, uszczerbek z powyszego powodu w stanie ludnoci w wieku 1559 lat wynis co najmniej 4,0%. Regiony, do ktrych nale jednostki terytorialne objte badaniem pogbionym, charakteryzoway si bardzo zrnicowanym ubytkiem migracyjnym ludnoci9. Jeli w okresie 01.05.200401.01.2007 z Polski ubyo (zgodnie z danymi BAEL) 3,3% ludnoci w wieku co najmniej 15 lat, to z wojewdztwa witokrzyskiego 6,0%, z podlaskiego 4,8%, z lubelskiego 3,7%, a z wielkopolskiego zaledwie 2,2%. Chocia analogiczne ubytki z badanych szczegowo jednostek (powiatw) nie mog by ustalone dokadnie, to z wysokim prawdopodobiestwem (uzasadnionym przez sposb ich selekcji do badania) mona twierdzi, i przewyszay one redni dla odpowiednich wojewdztw. Dynamika Zasb migrantw czasowych, ujtych w badaniu aktywnoci ekonomicznej gospodarstw domowych (BAEL), zmniejsza si systematycznie niemal od
9

Odwoania w tekcie dotycz badania zrealizowanego w III i IV kwartale 2007 roku na prbach reprezentatywnych dla czterech powiatw w wybranych regionach Polski (wojewdztwa: lubelskie, podlaskie, wielkopolskie i witokrzyskie). Wicej na temat metodologii badania: Kaczmarczyk (2008).

24 momentu podjcia tego badania w 1994 roku od okoo 200 tysicy do nieco ponad 100 tysicy w kocu lat 90. XX wieku. Oceny stanw wynikajce z danych BAEL s zanione10, jednak mamy mocne podstawy, by sdzi, e trend odzwierciedlony przez nie jest dostatecznie zbliony do rzeczywistoci. W roku 2000 zasb migrantw zacz rosn. Wzrost nasili si pod koniec 2004 roku; w 2. kwartale 2007 roku stan zasobu migrantw by ju okoo piciokrotnie wyszy anieli w 1. kwartale 1999 roku. Urzdowo ujta emigracja z Polski, ktra stanowi stosunkowo niewielk cz odpywu migracyjnego, bya stabilna w caym okresie transformacji, wykazujc na og niewielkie odchylenia od poziomu 20 tysicy rocznie. Jednake w latach 2006 i 2007 ulega nagemu podwyszeniu (podwojeniu w stosunku do redniego poziomu w latach 19912005). Zgodnie z niepotwierdzon w badaniu statystycznym sugesti, wzrost by skutkiem wymeldowania si z pobytu staego w Polsce czci migrantw czasowych przebywajcych dugoterminowo za granic, zapewne z przyczyn podatkowych. Trend migracyjny w okresie 19942007 zosta przedstawiony na rysunku 2.1 za pomoc danych kwartalnych o zasobie migrantw czasowych i przyrocie tego zasobu. Gdyby chcie oceni dynamik migracji w czterech wojewdztwach, do ktrych nale badane powiaty, porwnujc natenie migracji w okresie poakcesyjnym z nateniem w okresie przedakcesyjnym11, mona by stwierdzi, stosujc odpowiedni doz ostronoci, e w dwch z nich (podlaskie i lubelskie) natenie wyranie osabo (zwaszcza w pierwszym), a w dwch pozostaych (witokrzyskie i wielkopolskie) wyranie wzroso. Dane sondau dowodz, e w tej samej perspektywie czasu12 na poziomie powiatu w adnej z czterech jednostek nie nastpio wyhamowanie odpywu, chocia sytuacja w powiecie monieckim, charakteryzujcym si wysokim nateniem migracji jeszcze przed akcesj, w tym nawet przed rokiem 1990, znacznie odbiegaa od sytuacji w pozostaych trzech powiatach. cile mwic, wzrost poakcesyjny by w nim znacznie sabszy, wrcz nieznaczny. Natomiast liczba nowych migrantw (w przeliczeniu na jeden rok) w innych jednostkach terytorialnych wzrosa przeszo dwukrotnie.

10

11

12

Jest tak z dwch gwnych powodw: po pierwsze, BAEL nie uwzgldnia osb czasowo nieobecnych w Polsce, jeli przebywaj za granic wraz ze wszystkimi pozostaymi czonkami gospodarstwa domowego, a po drugie, BAEL obejmuje w zasadzie tylko osoby, ktre ukoczyy 15 rok ycia. Miar natenia jest tu stosunek liczby osb czasowo nieobecnych w wieku co najmniej 15 lat, ktre wyjechay za granic w danym okresie, do oglnej liczby mieszkacw w tym wieku. Porwnujc okres 20042007 z okresem 19992003.

25
Rysunek 2.1. Zasb migrantw czasowych (20002007) oraz przyrosty netto (19942007) zasobu (w tys.)
Zasb m igrantw czasow ych
550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
2. kwarta 4. kwarta

2007

1. kwarta 3. kwarta

Przyrosty netto zasobu m igrantw czasow ych

55

45

35

25

15

III.94

III.97

III.00

III.03

III.06

II.95

II.98

II.01

II.04

IV.96

IV.99

IV.02

-5

-15

-25

-35

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL.

IV.05

II.07

I.96

I.99

I.02

I.05

26 Rozkad strumienia migracyjnego wedug gwnych krajw docelowych Na podstawie specjalnej bazy danych pochodzcych z BAEL13 mona wskaza na zasadnicz zmian kierunkw geograficznych migracji mieszkacw Polski. Porwnanie osb, ktre stay si migrantami w okresie 19992004 (do 1. kwartau), z tymi, ktre opuciy Polsk po akcesji do UE (do koca 2006 roku), prowadzi do wniosku, i pozycj zdecydowanie dominujcego kraju docelowego Niemiec (38% wszystkich migrantw w okresie przedakcesyjnym), zaja Wielka Brytania (34% wszystkich migrantw w okresie poakcesyjnym). Udzia trzech krajw, ktre po wejciu Polski do UE nie ograniczyy dostpu do swojego rynku pracy, tj. Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji, wzrs z 10% do 47%, co odbyo si przede wszystkim kosztem trzech najwaniejszych krajw docelowych w okresie przedakcesyjnym Niemiec, USA i Woch ktrych udzia obniy si z 63% do 35%. W badanych szczegowo jednostkach terytorialnych zmiany rwnie byy widoczne, cho zrnicowane. W caym przedakcesyjnym okresie transformacji niemal poowa migrantw z Bigoraja udawaa si do Niemiec, a pozostae kierunki geograficzne byy rozproszone i w zwizku z tym do sabo reprezentowane. Po 2003 roku dominujcym kierunkiem (35%) staa si Wielka Brytania, a udzia Niemiec obniy si do niespena 30%. Byo to zgodne z tendencj w caym regionie, gdzie rwnie po wejciu Polski do UE Niemcy utraciy pozycj dominujc, a na czoo wysuna si Wielka Brytania. W Mokach migranci odwracali si natomiast od kierunku amerykaskiego ku Europie, najpierw gwnie ku Belgii i nieco pniej Wochom, a od 2004 roku gwnie ku Wielkiej Brytanii, cho oprcz tego kraju walor atrakcyjnoci zachoway nadal Wochy i Belgia, a nawet USA i Niemcy. Wzorzec ten by do typowy dla Podlasia jako caoci. Z kolei migranci ze Supcy w okresie transformacji a do 2003 roku w ponad 85% kierowali si do jednego kraju do Niemiec, i dopiero w ostatnim okresie w wikszej skali odkryli inne atrakcyjne rynki pracy, gwnie Wielk Brytani oraz Holandi. Tym niemniej jeszcze w latach 20042007 nieco ponad poowa z nich udaa si do pobliskich Niemiec. Przed 2004 rokiem podobn sytuacj mona byo zaobserwowa w Starachowicach, skd okoo dwch trzecich migrujcych wyjedao do tego kraju (jedynym innym wanym krajem przyjmujcym byy wwczas Wochy). W okresie poakcesyjnym strumie migracyjny uleg znacznemu rozproszeniu, a udzia najwaniejszego kraju (nadal byy nim Niemcy) spad do jednej czwartej, przy czym dwa nastpne (rwnorzdne) kraje (Wielka Brytania i Wochy) skupiy cznie blisko 40% migrantw. Zmiany w Supcy w duym stopniu odzwierciedlay tendencj
13

W bazie tej znaleli si migranci, ktrzy ukoczyli 15 rok ycia.

27 w wojewdztwie wielkopolskim, a zmiany w Starachowicach tendencj w witokrzyskim. Rozkad strumienia migracyjnego wedug regionw pochodzenia Wstpienie Polski do UE zmienio rwnie istotnie map pochodzenia migrantw. Wprawdzie kilka wojewdztw zachowao funkcj wanego rezerwuaru migrantw, a kilka innych pozostao niejako na marginesie tego zjawiska, to zarazem znaczenie niektrych regionw wyranie wzroso, a innych zmalao. Wiodce znaczenie utrzymay podkarpackie i dolnolskie oraz, mimo duego spadku udziau w cakowitym odpywie z Polski, maopolskie i lubelskie, a doczyo do nich witokrzyskie. cznie po 1 maja 2004 roku wywodzio si z nich 47% migrantw (51% w okresie 19992003). Niewielk rol odgryway natomiast nadal takie wojewdztwa, jak: lubuskie, pomorskie i warmisko-mazurskie, a ponadto w okresie poakcesyjnym (wane wczeniej) opolskie i podlaskie. Te pi wojewdztw wysao po wejciu do UE zaledwie 17% oglnej liczby polskich migrantw (26% w okresie wczeniejszym). Z tego wynika, e zwikszy si udzia w migracjach pozostaych regionw, zwaszcza kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i wielkopolskiego. Krtko mwic, po akcesji nastpi znaczcy wzrost zrnicowania terytorialnego strumienia migracyjnego z Polski, co byo kolejn (po wzrocie liczby osb migrujcych) naturaln konsekwencj atwiejszego dostpu do zagranicznych rynkw pracy.
Rysunek 2.2. Wspczynniki selektywnoci migracji (WSM) dla wojewdztw Polski w okresie przed- i poakcesyjnym
zachodniopomorskie wielkopolskie warmisko-mazurskie witokrzyskie lskie pomorskie podlaskie podkarpackie Przed akcesj Po akcesji dolnolskie 2 kujawsko-pomorskie 1,5 lubelskie 1 0,5 lubuskie 0 -0,5 -1 dzkie maopolskie mazowieckie opolskie

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Mioduszewska (2008).

28 Biorc pod uwag potencja demograficzny rnych regionw i posugujc si wojewdzkimi wskanikami selektywnoci migracji, stwierdzamy szczeglnie podwyszon skonno do odpywu w okresie poakcesyjnym na terenach wschodnich lub centralnych (podkarpackie, witokrzyskie, podlaskie, lubelskie, maopolskie oraz kujawsko-pomorskie) oraz w dwch wojewdztwach zachodnich dolnolskim i zachodnio-pomorskim (rysunek 2.2). Warto doda, e w regionie charakteryzujcym si najwysz skonnoci do migracji we wczeniejszym okresie, tj. w Opolskiem, po 1 maja 2004 roku wystpiy silne objawy wyczerpania potencjau migracyjnego. Rozkad strumienia migracyjnego wedug gwnych cech migrantw Migranci z Polski s zbiorowoci silnie zrnicowan i pod wieloma wzgldami odmienn od populacji mieszkacw Polski. Po pierwsze, charakteryzuj si du przewag liczebn mczyzn nad kobietami, pomimo e oglnie biorc Polek jest wicej ni Polakw. Udzia mczyzn, ktrzy wyjechali z Polski po akcesji, wynosi niemal dwie trzecie i wyranie wzrs w porwnaniu do okresu przedakcesyjnego. Po drugie, udzia wrd nich osb w modym wieku, zwaszcza w tzw. wieku mobilnym (2044 lata), jest znacznie wyszy od analogicznego udziau w caej populacji. Relatywnie niewielki natomiast jest udzia osb starszych, zwaszcza w wieku poprodukcyjnym, oraz dzieci. Z drugiej strony, najczciej wprawdzie migruj osoby dwudziestokilkuletnie, ale i migrantw starszych (czterdziestokilkuletnich) jest stosunkowo wielu. Po trzecie, szczeglnie wysok skonnoci do wyjazdw zagranicznych odznaczaj si mieszkacy wsi i maych miast. Z duych miast (powyej 100 tysicy mieszkacw) w latach 19992003 wywodzio si jedynie 20% migrantw, a w latach 20042006 24%, podczas gdy udzia populacji tych miast w caej ludnoci Polski w momencie wstpienia do UE wynosi 30%. Byo to zgodne z tendencj silnego odpywu z regionw wschodnich, gdzie stosunkowo niewielu ludzi mieszka w duych skupiskach. Po czwarte, migranci, ktrzy ukoczyli ju 15 lat, s najczciej absolwentami zasadniczych szk zawodowych. Osoby o takim wyksztaceniu w caej polskiej populacji spotyka si znacznie rzadziej. Trzeba jednak przyzna, e po akcesji ta rnica w stosunku do caej populacji ulega zmniejszeniu. Drug co do wielkoci grup s migranci majcy wyksztacenie rednie zawodowe. W sensie absolutnym najnowsze migracje w mniejszym stopniu obejmuj osoby o najwyszym statusie edukacyjnym. W okresie przedakcesyjnym odsetek absolwentw szk wyszych wrd migrantw by niszy ni wrd ludnoci Polski, jednak po akcesji te proporcje ulegy odwrceniu. Migranci rnili si pod tym wzgldem ze wzgldu na pe i wiek. Generalnie kobiety byy lepiej wyedukowane ni mczyni. Wrd osb w wieku 2529 lat, ktre wyjechay po 1 maja 2004 roku, najwicej (jedna trzecia) posiadao tytu ma-

29 gistra (lub rwnorzdny), a tylko co pity legitymowa si wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, ale np. w grupie osb czterdziestokilkuletnich dyplomem magisterskim legitymowao si zaledwie 3%, podczas gdy niemal poowa ukoczya zawodwk. Jak wynika z tej charakterystyki, ludzie opuszczajcy Polsk w obecnym okresie s silnie zrnicowani, bowiem do migracji skaniaj ich odmienne czynniki i przywiecaj im odmienne motywy. Oprcz ludzi ambitnych, modych i dobrze wyksztaconych, pochodzcych z duych orodkw miejskich, gdzie byliby potrzebni, w znacznie wikszej proporcji odpywaa ludno wprawdzie rwnie najczciej moda, ale znacznie gorzej wyksztacona i zamieszkujca skupiska, w ktrych perspektywy karier indywidualnych byy drastycznie ograniczone, w tym w sporej czci ludno zbdna z punktu widzenia potrzeb polskiego rynku pracy. Wzrost rnorodnoci migrantw i jej wysoki obecnie poziom byy przedmiotem jednej z podstawowych hipotez badania etnosondaowego zrealizowanego na poziomie (wybranych) powiatw. Badanie w peni potwierdzio jej trafno. W kadej z badanych jednostek terytorialnych ulega poszerzeniu pula osb uczestniczcych w wyjazdach za granic do pracy. W jednostkach charakteryzujcych si relatywnie mniejsz intensywnoci migracji wdrwki do innych krajw wzrosy silniej ni w jednostkach, w ktrych ju wczeniej tradycje i praktyka migracji byy silne. Najmniej nowych migracji po 2004 roku odnotowano w Mokach, powiecie o najstarszych i bogatych tradycjach migracyjnych, a najwicej w Bigoraju i Supcy, gdzie wczeniej wyjazdy za granic naleay do rzadkoci. To samo dotyczy grup ludnoci w tych jednostkach te, z ktrych wczeniej wywodzio si stosunkowo niewielu migrantw, dowiadczyy najwikszego wzrostu. Na przykad, relatywnie silnie zwikszy si odpyw modziey, a take osb o wysokim poziomie wyksztacenia, reprezentantw grup, ktre miay szczeglnie utrudniony dostp do europejskiego rynku pracy (m.in. ze wzgldu na sabo sieci).

Mechanizmy migracji
Zoono, zmienno, niepewno Obecne migracje Polakw s niesychanie zoone. O tej zoonoci wiadczy wielo i rnorodno wzorcw migracji, jak mona zidentyfikowa, gdy obserwujemy ten proces na poziomie maych jednostek terytorialnych i grup ludnoci wyrnionych ze wzgldu na pe, wiek, rodowisko zamieszkania czy typ osiedleczy oraz poziom wyksztacenia lub kwalifikacji. wiadczy o tym rwnie odmienno form wdrwek i cech migrantw specyficznych ze wzgldu na kraj docelowy migracji.

30 Oprcz zoonoci, jaka wyania si z zaprezentowanej wyej charakterystyki strukturalnej osb migrujcych, wspwystpuj w tym zjawisku odrbne formy prawne migracji i pracy podejmowanej przez migrantw. Jeli chodzi o sam ruch w przestrzeni midzynarodowej, to s to np. migracje pracownicze lub rodzinne pod pozorem uprawiania turystyki, migracje regulowane przez umowy bilateralne dotyczce specyficznych form zatrudnienia, migracje wynikajce ze swobody osiedlania si lub otwarcia rynku pracy, migracje uczniw, studentw, staystw i naukowcw itp., jeeli za chodzi o prac za granic, to np. zatrudnienie w szarej strefie, zatrudnienie sezonowe poddane zasadzie rotacji i nieskrpowane adnymi specjalnymi ograniczeniami zatrudnienie kontraktowe. W dodatku, w rnych krajach przyjmujcych migrantw z Polski uksztatoway si odmienne typy demograficzno-spoeczne i pracownicze. Na przykad Niemcy i Wochy przycigaj osoby relatywnie starsze i (podobnie jak Holandia) sabo wyksztacone, a Irlandia i Wielka Brytania relatywnie modsze i rednio lub wysoko wyksztacone, podczas gdy USA stanowi przykad kraju, do ktrego stosunkowo licznie wyjedaj reprezentanci obu tych typw. Rynek pracy Woch i Hiszpanii sprzyja podejmowaniu zatrudnienia nielegalnego lub sezonowego, podczas gdy rynek pracy Niemiec, Holandii i Norwegii zatrudnienia wprawdzie mao stabilnego, ale legalnego. Z kolei praca w Wielkiej Brytanii i Irlandii jest w tak wielkiej obfitoci, e umoliwia zrnicowane strategie i zachowania migrantw, to za kreuje rnorodne typy. Ta rnorodno jest do pewnego stopnia konsekwencj zrnicowania polskiego spoeczestwa i zoonoci uwarunkowa migracji. Jednake w jeszcze wikszym stopniu zdaje si wynika z ogromnej dynamiki tych uwarunkowa. Nakadaj si przy tym na siebie dwa efekty tej dynamiki efekt rnicy w czasie zapocztkowania wdrwek w okrelonej grupie oraz efekt rnych okolicznoci (kontekstu), w jakich proces migracyjny zosta zainicjowany w danej grupie. W pierwszej sytuacji chodzi o to, i rne grupy (np. spoecznoci lokalne, mikroregiony, grupy zawodowe) znajduj si w odmiennym stadium zaawansowania tzw. acucha migracyjnego i zrnicowanie jest w ich przypadku wynikiem podstawowych mechanizmw lub czynnikw migracji, np. sieci czy werbunku. Drugi efekt polega na tym, e okolicznoci zapocztkowania migracji silnie rzutuj na cay pniejszy przebieg acucha migracyjnego. Jego najbardziej znamiennym przejawem jest akcesja Polski do UE, ktra stworzya z osb podejmujcych w tych warunkach pierwsz migracj zupenie inny typ migranta, o odrbnych zachowaniach na rynku pracy, anieli w przypadku osb inicjujcych wasne dowiadczenia migracyjne w okresie silnych restrykcji w zakresie midzynarodowej mobilnoci obywateli Polski. Wiedza o mechanizmie wspczesnych migracji z Polski jest ponadto obciona spor doz niepewnoci, ktrej gwnym rdem jest niedostatek lub za jako danych oraz niedorozwj pogbionych bada tego zjawiska.

31 Czynnik demograficzny Znaczenie czynnika demograficznego dla migracji zagranicznych przejawia si gwnie w postaci obfitoci lub niedostatku ludzi w wieku produkcyjnym, ktrych liczebno jest obok wskanika aktywnoci ekonomicznej ludnoci podstawowym czynnikiem ksztatujcym wielko zasobw pracy. Do 2006 roku w Polsce sytuacja pod tym wzgldem sprzyjaa odpywowi ludnoci, zarwno z powodu zmian w czasie, jak i rnicy w stosunku do innych krajw europejskich. W okresie ostatniego wierwiecza odnotowano nie tylko nieprzerwany, ale te nasilajcy si wzrost liczby ludnoci w wieku produkcyjnym. W latach 19801990 zwikszaa si ona rocznie rednio o 0,4%, w latach 19902000 o 0,5%, a w latach 20002006 o 0,9%. Na pocztku 2007 roku 24,5 mln staych mieszkacw Polski byo w wieku produkcyjnym (o 2,3 mln wicej ni na samym pocztku transformacji ustrojowej). Ponadto, udzia tej grupy w caej populacji wzrasta nieprzerwanie po 1988 roku od 57,6% (1988) do 64,2% (2006)14. Z nowej (dotd niepublikowanej) prognozy GUS wynika, e niezalenie od wariantu zaoe (przyjto 8 wariantw), liczba ludnoci w wieku produkcyjnym bdzie si zmniejsza (poczwszy od 2010 roku). W latach 20082010 obniy si cznie o 78 tysicy osb, w latach 20102015 o 725730 tysicy, a w latach 20152020 o 12691277 tysicy; cznie w latach 20082020 o okoo 2 miliony osb. Oczywicie ta sytuacja bya i bdzie zrnicowana w przekroju terytorialnym. Niezalenie jednak od tego mona wyrazi pogld, e czynnik demograficzny do tej pory, szczeglnie w latach 20002006, sprzyja emigracji, do 2010 roku jego rola bdzie neutralna, natomiast w pniejszym okresie stanie si ograniczeniem dla odpywu ludnoci. Dodatkow okolicznoci jest dua zmienno struktury tej czci populacji wedug wieku. Szczeglnie istotne byo do tej pory zwikszanie si liczby udziau osb w tzw. wieku mobilnym (1844 lata). Wkrtce po 2010 roku pojawi si spadek liczby ludnoci nalecej do tej kategorii, a po 2015 roku take spadek jej udziau w caej ludnoci w wieku produkcyjnym. W latach 20072020 liczba osb w wieku mobilnym zmniejszy si cznie o ponad 1 milion. Najwiksze zmiany zachodz jednak w grupie osb osigajcych zdolno prawn lub spoeczn (zakoczenie procesu edukacji instytucjonalnej) do podjcia pracy, tj. bdcych w wieku 1824 lata.

14

Wczeniej, w atach 19501988, oscylowa w przedziale 5459%, co oznacza, e w caym okresie po II wojnie wiatowej by niszy anieli obecnie.

32 Oto roczne przyrosty liczebnoci tej grupy w okresie 1995202015 (w tysicach): 19952000 20002004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 20102015 20152020 +73 +36 66 75 149 148 157 135 122

Zatem nie tylko zasb demograficzny siy roboczej, ale rwnie jego struktura wedug wieku wykazuje zmian kierunku oddziaywania na migracje ludnoci ze stymulujcego na destymulujcy odpyw ludnoci za granic. Warto doda en passant, e efekt destymulujcy moe oznacza pobudzanie imigracji. Dodatkowym zjawiskiem o charakterze demograficznym, majcym zwizek z hipotetycznym napywem ludnoci z zagranicy, jest dua zmiana wspczynnika obcienia, zwaszcza ludnoci w wieku poprodukcyjnym. Ot warto tego wspczynnika, ktra w latach 19702006 wzrosa zaledwie o 4 punkty (z 20 do 24 na 100), w okresie 20072013 wzronie o 6 punktw, osigajc poziom 30 na 100, a w okresie 20132022 o kolejne 10 punktw (do 40 na 100). W stosunkowo krtkim czasie, 19852022, dojdzie do podwojenia tego wspczynnika. Sprostanie realnym, wynikajcym z tego obcieniom, zwizanym z potrzeb zapewnienia ludziom starszym warunkw godnego ycia, bdzie w tej perspektywie czasu moliwe tylko poprzez imigracj. Pod tym wzgldem Polska jest mao zrnicowana terytorialnie. Wszystkie regiony wchodz szybkim krokiem w stan kurczenia si demograficznego potencjau migracji. Nie s od tej reguy wyjtkiem powiaty badane w sposb pogbiony. Cigo strumieni migracyjnych (acuch migracyjny), rola sieci i przestrzeni transnarodowych W okresie przedakcesyjnym, zwaszcza w specyficznych dla poszczeglnych zagranicznych rynkw pracy okresach tworzenia si zalka acucha migracyjnego z Polski, z migracj byo zwizane znaczne ryzyko. Mona byo utraci prac lub pozycj zawodow w Polsce i nie uzyska zadowalajcych
15

Dane dla lat 20082020 wedug prognozy GUS (niepublikowanej).

33 korzyci za granic, mona byo ponie straty dorane, tzn. nie znale pracy za granic i nie uzyska zwrotu nakadw pieninych na organizacj oraz realizacj wyjazdu, wreszcie z powodu nieformalnego statusu prawnego w obcym kraju mona byo by tam poddanym sankcjom karnym, dyskryminacji, wyzyskowi lub dowiadcza ksenofobii. Instrumentem redukcji tego ryzyka byo uczestnictwo w sieci migracyjnej. Posiadanie odpowiedniego dla migracji kapitau spoecznego nie tylko obniao poziom ryzyka, ale rwnie przyczyniao si do obnienia kosztw dostpu do zagranicznego rynku pracy. Sie powstawaa na styku na og dwch lokalnoci polskiej i zagranicznej, a skuteczno jej oddziaywania na ryzyko i koszt migracji wymagaa odpowiedniego poziomu dojrzaoci. Dojrzao z kolei pojawiaa si dopiero na pewnym zaawansowanym etapie rozwoju acucha migracyjnego. To za wizao si ze stosunkowo duym upywem czasu. Okolicznoci te stanowiy zarazem swoisty czynnik selektywnoci wdrwek zagranicznych, a tym samym ograniczay procesy migracyjne, gwnie pod wzgldem ich dynamiki i zasigu terytorialnego lub spoecznego. Sieci migracyjne w Mokach zostay zbudowane ju na pocztku lat 80. XX wieku. Badanie OBM w Mokach w 1999 roku wykazao, e w miecie dostp do sieci migracyjnej by ju tak powszechny, a indywidualny zasb odpowiedniego kapitau spoecznego tak mao zrnicowany, i acuch migracyjny zbliy si do poziomu nasycenia, przy ktrym dalszy wzrost wdrwek z danej spoecznoci mg by jedynie niewielki. Obecne badanie w peni potwierdzio wczesn obserwacj. Wstpienie Polski do UE nie odwrcio tej tendencji. Moki zdaj si by dobrym reprezentantem obszarw Polski, na ktrych jeszcze w okresie porzdku komunistycznego na skutek specyficznych okolicznoci zostay stworzone sieci migracyjne, takich jak wioski lub miasteczka podhalaskie czy podlaskie, czy te jak caa bez maa wschodnia cz lska Opolskiego. Jake odmienn sytuacj obserwujemy w innych jednostkach terytorialnych i oglnie na innych, przewaajcych obszarach Polski. Tam, poza sytuacjami ograniczonymi do wyjtkw (rodziny posiadajce bliskiego krewnego za granic, osoby majce wzgldnie atwy dostp do instytucji pastwowych delegujcych na studia lub do pracy w innych krajach), systematyczne wyjazdy do pracy zaczy si w latach 90. XX wieku. W wielu przypadkach ta fala migracyjna zostaa poprzedzona podr lub seri podry pseudoturystycznych, ktre miay na celu uzyskanie korzyci z drobnego handlu transgranicznego. Badanie OBM nad migracjami sezonowymi do Niemiec w latach 1991 2002 dowiodo, e nawet w warunkach uatwie instytucjonalnych, obejmujcych istnienie pastwowej instytucji porednictwa pracy i werbunku pra-

34 cownikw, decydujc rol w rozwoju tego najwikszego w owym okresie strumienia migracyjnego odegray nieformalne procedury rekrutacyjne oparte na sieciach migracyjnych. Ponad 85% polskich pracownikw sezonowych w Niemczech znalazo tam zatrudnienie dziki poleceniu pracodawcy przez innego migranta, zwykle czonka rodziny lub bliskiego znajomego, a niemal 40% pracownikw pomogo w zaatwieniu pracy nastpnym migrantom (zazwyczaj 34 osobom), w wikszoci czonkom najbliszej rodziny. W taki sposb zostaa stworzona w latach 90. sie w Supcy i Starachowicach, skd przed 2004 rokiem (jak wynika z badania etnosondaowego) do Niemiec udawaa si przytaczajca wikszo migrantw (odpowiednio: 85% i 63%). W powiatach objtych badaniem pogbionym o roli sieci wiadczy fakt, e w latach 20022007 od 75% (bigorajski) do 88% (supecki) podejmujcych prac za granic miao gwarancj uzyskania jej jeszcze przed wyjazdem z Polski, przy czym spord wszystkich objtych prb migrantw z tego okresu 84% wyjechao po raz pierwszy do pracy za granic z polecenia czonka rodziny lub znajomego. Z najwikszego poziomu bezpieczestwa znalezienia pracy za granic, wynikajcego z uczestnictwa w sieci, korzystali wyjedajcy do Niemiec, Holandii i Woch (9296%), a z najmniejszego wyjedajcy do USA (56%) oraz Irlandii i Wielkiej Brytanii (6465%). Nietrudno dostrzec silny negatywny zwizek tej dychotomii migracyjnego kapitau spoecznego z dychotomi kapitau ludzkiego ucielenionego m.in. w poziomie wyksztacenia migrantw osoby dobrze wyposaone w kapita ludzki zdaj si polega w mniejszym stopniu na nieformalnym wsparciu grupy rodzinnej i koleeskiej. Ale trzeba te zauwaa to, e w krajach sfery jzyka angielskiego w ostatnim okresie migrantom (w tym z Polski) atwiej byo o prac ni w pozostaych trzech krajach, a w takiej sytuacji mniejsze znaczenie ma wsparcie ze strony sieci, natomiast wiksze indywidualne walory pracownicze (poziom kwalifikacji i kompetencji kulturowych). A zatem, znaczenie sieci w kreowaniu strumienia migracyjnego z Polski jest nadal due, przy czym w krajach, ktre dotd nie otwary swojego rynku pracy dla obywateli Polski (zwaszcza Niemiec) decydujce. Wyranie mniejsza rola sieci w przypadku migracji do Wielkiej Brytanii i Irlandii, po pierwsze, nie oznacza wcale, e jest ona nieistotna, a po drugie, moe wynika z tego, i trwanie acucha migracyjnego skierowanego ku tym krajom jest z natury rzeczy stosunkowo krtkie, co z kolei sugeruje, e z upywem czasu sieci mog sta si znacznie waniejsze anieli obecnie. Czynniki instytucjonalne Czynniki instytucjonalne wpywaj na migracj na zasadzie katalizatora lub luzy, w przypadku ktrej przepyw migrantw jest regulowany gwnie za pomoc polityki migracyjnej. Od 1989 roku polityka migracyjna Polski ma

35 znikomy wpyw na odpyw ludnoci, cho wczeniej by on ogromny. Natomiast wpyw odnonych regulacji krajw przyjmujcych migrantw z Polski pozosta istotny. Na pocztku lat 90. XX wieku (przede wszystkim w 1991 roku) wiele pastw uchylio obowizek posiadania przez obywateli Polski wiz wjazdowych, jeli przybywali oni w celach turystycznych. Wrd nich by szereg krajw atrakcyjnych z punktu widzenia migracji pracowniczych, w tym Niemcy. Jednoczenie rynek pracy w tych krajach pozosta szczelnie zamknity wobec Polakw. Stanowio to okoliczno sprzyjajc napywowi z intencj wykonywania pracy nielegalnej i skaniao migrantw do dwoistej strategii do cyrkulacji, czsto ponawianej, zakadajcej zwykle co najwyej trzymiesiczne legalne pobyty za granic i podejmowanie w tym czasie krtkotrwaego zatrudnienia w starej strefie oraz do nielegalnego osiedlania si za granic (nastpujcego po legalnym wjedzie turystycznym). To, jak wielki strumie migracyjny generowao zniesienie wiz turystycznych i w jakim stopniu ten strumie rozkada si na rne kierunki geograficzne, zaleao w duej mierze od innych czynnikw natury instytucjonalnej. Jednym z nich byo w niektrych krajach docelowych nieznaczne otwarcie luzy na rynku pracy poprzez dopuszczenie niektrych form zatrudnienia czasowego obywateli polskich, niekiedy ograniczonego do wybranych sektorw (np. praca sezonowa w rolnictwie) lub ustalenie maksymalnych limitw liczbowych osb (na og reprezentujcych okrelone cechy) dopuszczonych czasowo do rynku pracy. Instrumentem byy na og midzyrzdowe umowy bilateralne, ale niekiedy rwnie akty jednostronne krajw przyjmujcych. Innym czynnikiem tego rodzaju bya skala szarej strefy w gospodarce i na rynku pracy rnych krajw przyjmujcych. Wreszcie, jeszcze innym poziom tolerancji pastw przyjmujcych wobec nielegalnego pobytu lub nielegalnego zatrudnienia Polakw, w tym perspektywy zalegalizowania ich pobytu lub zatrudnienia z upywem czasu (m.in. instytucja amnestii migracyjnej). wczesny stan i zrnicowanie czynnikw instytucjonalnych wrd krajw docelowych sprzyjay stosunkowo niewielkiej skali odpywu z Polski, zwaszcza odpywu trwaego, a przy tym wyksztaceniu si specyficznej formy mobilnoci midzynarodowej, zwanej migracj niepen, oraz takiemu rozkadowi geograficznemu kierunkw migracji, ktry uczyni z Niemiec zdecydowanie dominujcy kraj docelowy. Migracja niepena zakadaa, po pierwsze, rotacyjn mobilno jednego czonka gospodarstwa domowego (rzadziej wikszej ich liczby), ktrego zadaniem byo uzyskanie za granic w krtkim czasie (zwykle nie przekraczajcym trzech miesicy) jak najwikszego dochodu transferowalnego do Polski przy ograniczonych kosztach migracji, a po drugie, na wykorzystaniu tego dochodu do utrzymania i rozwoju wasnego gospodarstwa w Polsce. Nielegalna lub prosta praca dostpna dla Polakw bya nisko opacana, ale dziki wydatko-

36 waniu lwiej czci opaty za ni w Polsce, gdzie koszty utrzymania byy relatywnie niskie, staa si atrakcyjna dla duej liczby migrujcych. To selekcjonowao migrantw przede wszystkim z obszarw wzgldnego ubstwa oraz spord grup o niskich kwalifikacjach i kompetencjach kulturowych, dajc czsto preferencje kobietom i osobom nie najmodszym, a take bezrobotnym i osobom, ktre ze wzgldu na uwikanie si w migracj niepen pozostaway w Polsce cakowicie nieaktywne zawodowo. Dominacja Niemiec wynikaa przede wszystkim z dostpnoci i obfitoci pracy sezonowej, zapewnionej przez niemiecko-polskie porozumienie na szczeblu rzdowym, niskich kosztw transakcyjnych odpowiedniej formy migracji (w zwizku m.in. z techniczn atwoci dostpu), a take dobrze rozwinitej polskiej sieci migracyjnej w tym kraju. Wraz z postpujcym procesem akcesyjnym na pocztku biecego stulecia zwikszy si poziom tolerancji wobec polskich migrantw w innych krajach europejskich, m.in. we Woszech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Irlandii, a take w dwch krajach EOG Islandii i Norwegii, co przyczynio si do pewnego zwikszenia oraz geograficznego rozproszenia strumienia migracyjnego z Polski. Wstpienie Polski do UE odegrao rol przeomowego czynnika o charakterze instytucjonalnym. Powsta wtedy nowy, zasadniczy podzia na trzy grupy krajw potencjalnie atrakcyjnych dla pracownikw z Polski: kraje UE, ktre nie zastosoway czasowych ogranicze w dostpie do swego rynku pracy, kraje UE (oraz EOG wraz ze Szwajcari), ktre zastosoway takie ograniczenia oraz kraje spoza UE (zwaszcza USA). Kraje tej ostatniej grupy straciy na swej atrakcyjnoci. Przewaga nad nimi krajw drugiej grupy polegaa na tym, e cz tych ostatnich poczynia znaczce wyjtki co do zasady zamknitego rynku pracy, a ponadto we wszystkich tych krajach obywatele Polski uzyskali m.in. prawo pobytu (nie tylko w charakterze turystw), prawo do wiadczenia usug oraz prawo do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Z natury rzeczy, rozwizanie przyjte przez Irlandi, Szwecj i Wielk Brytani byo zdecydowanie najbardziej sprzyjajce napywowi pracownikw z Polski. Nie sposb nie wspomnie, i rozszerzeniu UE, w ktrym uczestniczya Polska, towarzyszy swego rodzaju szczliwy los dobra koniunktura gospodarcza i wysoki popyt na prac w krajach, ktre wraz z przyjciem Polski do wsplnoty nie zamkny dla Polakw swojego rynku pracy, a zwaszcza to, e wrd trjki tych krajw znajdowaa si Wielka Brytania obszar gospodarczy o jednym z najrozleglejszych europejskich rynkw pracy. Po 1 maja 2004 roku nastpi w zwizku z tym bezprecedensowy wzrost mobilnoci midzynarodowej polskiej siy roboczej oraz istotne przegrupowanie kierunkw geograficznych. Szczeglnie silnie na tym ostatnim ucierpiao znaczenie USA, natomiast relatywnie najwikszy skok dokona si w napywie z Polski do Irlandii, cho zapewne najbardziej spektakularne byo wyparcie

37 Niemiec z pozycji gwnego kraju docelowego polskich migrantw przez Wielk Brytani. Efekt tej najnowszej zmiany instytucjonalnej by w Polsce powszechny. Niemal we wszystkich regionach odpyw uleg nasileniu i niemal zewszd bardziej wartki strumie migrantw popyn na Wyspy Brytyjskie, a osaba migracja do liderw poprzedniego okresu Niemiec, Woch i USA. W duym stopniu znalazo to rwnie potwierdzenie w obserwacji na szczeblu maych jednostek terytorialnych, takich jak objte badaniem etnosondaowym powiaty. Dostpno pracy i reformy modernizacyjne w Polsce Wanym elementem mechanizmw wspczesnych migracji pracowniczych z Polski jest wewntrzna dynamika polskiej transformacji. Byoby truizmem przekonywanie, i pracownik majcy prac i perspektyw kariery zawodowej we wasnym kraju z reguy zdecyduje si w nim pozosta, nawet jeli w innym kraju bdzie mg realnie zarobi wicej. Wzrost odpywu z Polski po 1 maja 2004 roku, ktry w istocie rozpocz si kilka lat wczeniej, musia zatem mie take rda strukturalne tkwice w gospodarce polskiej. Najprostsza diagnoza prowadzi do wniosku wywiedzionego z porwnania szeregw czasowych liczebnoci mieszkacw Polski pracujcych za granic oraz liczebnoci osb bezrobotnych w Polsce (lub stopy bezrobocia). Na podstawie kwartalnych danych BAEL dostrzegamy wyranie, e w latach 1994 1998 za spadkiem bezrobocia poda spadek czasowego zatrudnienia za granic, natomiast w latach 20002004 wzrostowi bezrobocia towarzyszy wzrost liczby pracujcych w innych krajach. A zatem sytuacja na polskim runku pracy moga determinowa dynamik strumienia migracyjnego. Jednake ten zwizek przybra znak przeciwny po akcesji. W latach 2005 2007 ze spadkiem bezrobocia wspwystpowa wzrost migracji pracowniczych. Dlaczego? Czyby tym razem czynnikiem sprawczym, inicjujcym ruch, by wzmoony odpyw za granic, ktry obejmowa osoby bezrobotne lub zwalnia dla nich miejsca pracy w Polsce? Kryje si w tym dopuszczalna hipoteza, ktra ma nastpujce uzasadnienie. Osabienie migracji w latach 19941998 byo w duym stopniu konsekwencj akceptacji przez wikszo spoeczestwa reform podjtych w 1989 roku i optymistycznego postrzegania przyszej sytuacji gospodarczej. Znaczna cz spoeczestwa oczekiwaa dobrych perspektyw dla Polski i korzystnego w niej miejsca dla siebie. Umacnia w tym m.in. malejcy trend bezrobocia. Jednake pod koniec lat 90. stao si jasne, e podjte reformy okazay si niewystarczajce i niedostatecznie skuteczne, a poczucie optymizmu zmienio si w zniechcenie lub pesymizm. Potgowa to m.in. wzrost poziomu bezrobocia. Swoistym hamulcem migracji pracowniczej a do momentu akcesji byy nie tylko ograniczenia dostpu do zagranicznych rynkw pracy, ale rwnie

38 upoledzona pozycja polskich pracownikw na tych rynkach, i to niezalenie od kraju przyjmujcego i od tego, czy praca miaa charakter legalny czy nielegalny. Wyjazdom do pracy towarzyszyo ryzyko podwjnej marginalizacji (zarwno w Polsce, jak i za granic), zwizanej z utrat pozycji zawodowej i spoecznej oraz regresem kwalifikacji, ryzyko wyzysku i postaw ksenofobicznych, wobec czego migranci byli w zasadzie bezbronni, a take ryzyko represji w przypadku wykrycia nielegalnych zachowa migranta lub zmniejszenia tolerancji wadz wobec nich. Mogo zatem by tak, e jeszcze przed 1 maja 2004 roku polski rynek pracy wypycha znacznie wicej ludzi ni byo gotowych do emigracji. Wejcie Polski do UE stao si prawdziwym testem atrakcyjnoci polskiej gospodarki i rodzimego rynku pracy dla wielu zachowawczych dotd osb. Polacy zostali w peni upodmiotowieni w krajach wsplnoty, w zasadzie zrwnani prawnie z ich obywatelami. Wspomniane wyej ryzyka migracji pracowniczej zostay zredukowane do minimum. Polakom stworzono szerokie moliwoci legalnej pracy, podejmowania dziaalnoci gospodarczej i wiadczenia usug, a co wicej, pojawiy si, cho w ograniczonym zakresie, moliwoci korzystania ze wiadcze spoecznych. Dlatego, niezalenie od poprawy sytuacji na rynku pracy w Polsce, dua cz osb niedostosowanych do jego cech zdecydowaa si na emigracj. Wielka skala tego odpywu przyczynia si za zwrotnie do wzmocnienia tendencji do rwnowaenia tego rynku. Rynek pracy w Polsce okaza si wysoce nieefektywny. Masowy odpyw siy roboczej za granic nie wymusi podanych dostosowa i realokacji wewntrznych w cigu pierwszych lat. Nie nastpi wyrany wzrost aktywnoci zawodowej ani przepywy midzy sektorami ekonomicznymi czy jednostkami terytorialnymi. Reakcje pacowe okazay si zbyt sabe na to, by wzmocni te procesy. Zawodz mechanizmy regulacyjne nie tylko rynek, ale rwnie majce go wspiera przepisy i praktyki administracyjne. Dalszy odpyw siy roboczej za granic w warunkach malejcych rodzimych demograficznych zasobw pracy bdzie stwarza presj skierowan na radykalne proefektywnociowe reformy gospodarcze w Polsce, w tym na zreformowanie rynku pracy. Dla ich dokonania potrzebne bdzie opracowanie i zawarcie umowy spoecznej, wielkiego kompromisu organw pastwa, pracownikw i pracodawcw. Pomimo e odpyw wielkiej liczby osb w wieku produkcyjnym za granic w ostatnim okresie stanowi wobec tego wyzwania okoliczno sprzyjajc, nie jest oczywiste, e do tego dojdzie, w kadym razie w krtkim okresie. Za dwa lata moe nastpi duy wzrost pracochonnych inwestycji zwizanych z organizacj Mistrzostw Europy w Pice Nonej, czyli Euro 2012, do ktrych Polska jest zobowizana gwarancjami rzdowymi. Jeli do tego czasu nastpi przeomowa reforma modernizacyjna, do Polski zaczn prawdopodobnie licznie napywa dawni emigranci i to ich powroty zapewni na pewien

39 czas rwnowag na rynku pracy. A jeli ta reforma nie nastpi? Wwczas rzd zostanie zmuszony do awaryjnego signicia po si robocz z zagranicy, cho trudno sobie dzi wyobrazi, skd mona by j byo zdoby. A Polska na dalsze lata (ile ich jeszcze bdzie?) pozostanie gospodark o znacznych niedostosowaniach strukturalnych na rynku pracy, z cigle mimo zapaci demograficznej wartko pyncym strumieniem emigrantw. Euro 2012 to w pewnym sensie kolejny szczliwy los dla polskiej gospodarki, cho nie jest niestety pewne, czy zostanie wykorzystany. Otoczenie zewntrzne Jednym z podstawowych mechanizmw migracji prawniczych jest mechanizm popytowy. Popyt na prac cudzoziemcw we wspczesnej gospodarce wiatowej ma charakter strukturalny; wystpuje on gwnie w krajach o wzgldnej obfitoci kapitau i specyficznej dualnej strukturze rynku pracy, charakteryzujcej si segmentacj, czyli obecnoci segmentw lepszych i gorszych z punktu widzenia warunkw zatrudnienia i poziomu pac i tym samym preferowanych albo unikanych przez rodzim si robocz. Gwne wspczesne bieguny przycigania migrantw, czyli obszary ekonomiczne przyjmujce najwiksze liczby cudzoziemcw poszukujcych pracy, maj obecnie w coraz wikszym stopniu charakter globalny. Oznacza to, e na ich rynkach pracy konkuruje sia robocza pochodzca z rnych czci wiata. Oczywicie nie oznacza to, e dostp do rynku pracy na tych obszarach jest rwny w przypadku wszystkich migrantw, e migranci niezalenie od kraju pochodzenia s tam traktowani jednakowo, tym niemniej w ocenie perspektyw migracji pracowniczych z Polski naley si liczy z nasilajcym si wpywem migracji osb z innych czci wiata na te same rynki. Jednym z tych wanych obszarw przycigania migrantw jest ta cz Europy, ktra skupia kraje UE-15 oraz EOG. Przytaczajca (z coraz wiksz si w okresie poakcesyjnym) wikszo migrantw z Polski kieruje si do wysoko rozwinitych krajw UE lub EOG. Z nielicznymi wyjtkami (np. Irlandia), na rynkach pracy tych krajw s licznie obecni migranci spoza UE. Na niektrych rynkach popyt na prac cudzoziemcw, zwaszcza w segmentach gorszych, ju teraz nie jest zaspokajany przez instytucjonalnie preferowany napyw z mniej rozwinitych krajw UE. Presja popytowa ze strony tych rynkw nasila si z powodw demograficznych. Mog j spotgowa wydarzenia o szczeglnym charakterze, takie jak przygotowania do Igrzysk Olimpijskich, jakie maj si odby w Londynie w 2012 roku. Stwarza to perspektyw narastajcej konkurencji dla polskich pracownikw ze strony migrantw spoza UE. Imigranci z mniej rozwinitych krajw spoza UE, np. z Ameryki Poudniowej, Afryki Pnocnej, Azji Poudniowej lub Azji Wschodniej, tworz przy tym kategori coraz bardziej elastyczn, ze wzgldu na jej rosncy potencja demograficzny i nasilajc si mobilno. Obszar ich pochodzenia

40 stanowi wic dugookresowy obfity rezerwuar taniej siy roboczej. Jego konkurencyjno wobec Polski wynika take z zachodzcych ju i oczekiwanych w przyszoci zmian w Polsce topnienia rodzimego demograficznego potencjau pracy i wzrostu kosztw pracy, a tym samym rwnie oczekiwa pacowych potencjalnych polskich migrantw. Z najnowszych bada nad migracj pracownicz z Polski wynika, e efekt konkurencji midzy migrantami pochodzcymi z rnych krajw (czci wiata) na rynkach pracy krajw przyjmujcych jest najwyraniej dostrzegalny w relatywnym upoledzeniu polskich pracownikw. Na przykad w Wielkiej Brytanii przytaczajca wikszo wykonuje prace najbardziej proste, w wikszoci znacznie poniej poziomu posiadanych kwalifikacji zawodowych. Na tle reprezentantw 24 innych najliczniejszych nacji cudzoziemskich oraz Brytyjczykw Polacy uzyskuj rednio najnisze pace (26. pozycja), pomimo e nale do najlepiej wyedukowanych (6. pozycja), natomiast pracuj najbardziej intensywnie (2. pozycja), maj jeden z najwyszych wskanikw aktywnoci zawodowej (34. pozycja) i jeden z najniszych wskanikw nieaktywnoci (2425. pozycja), przy tym stosunkowo rzadko s bezrobotnymi i najrzadziej korzystaj ze wiadcze socjalnych. T tendencj potwierdziy wyniki badania etnosondaowego. Dowodz one, e w warunkach ostrej konkurencji ze strony imigrantw z innych krajw Polacy na og znajduj zatrudnienie w najmniej atrakcyjnych sektorach i na najniej patnych stanowiskach w rolnictwie (Holandia, Niemcy, w mniejszym stopniu Wochy i Wielka Brytania), budownictwie (Belgia, USA, Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy), hotelarstwie i gastronomii (Irlandia i Wielka Brytania) czy usugach w gospodarstwie domowym (Wochy, Belgia, USA).

Skutki migracji
Skutki najnowszych migracji z Polski s wielostronne. Mona wyrni trzy ich grupy: demograficzne, ekonomiczne i spoeczne. O skutkach demograficznych bya ju mowa w jednej z poprzednich czci. Warto doda, e obejmuj one nie tylko wykazany wczeniej znaczny ubytek ludnoci, ale rwnie deformacj struktury demograficznej. Ubytek ludzi przejawia si przede wszystkim w uszczerbku wrd modych rocznikw wieku produkcyjnego, co potguje proces starzenia si populacji lub rosncego obcienia osb w wieku produkcyjnym ludmi starszymi. Z drugiej strony, odpyw modych zmniejsza demograficzny potencja reprodukcyjny wielu potencjalnych rodzicw wyjeda za granic, gdzie odracza zaoenie rodziny lub prokreacj (na og bardziej ni to ma miejsce w Polsce). Urodzenia dzieci migrantw w innych krajach obniaj i tak ju bardzo nisk podno w Pol-

41 sce. Porednim tego skutkiem jest relatywny wzrost znaczenia ludzi starych w populacji Polski. Te efekty s do powszechne w Polsce, cho zarazem silnie zrnicowane w przekroju terytorialnym. Aby to zilustrowa, mona odwoa si do wielkoci uszczerbku demograficznego spowodowanego przez migracj w grupie ludnoci o najwyszej podnoci, tj. liczcej 2529 lat. W okresie od 1 maja 2004 roku do 1 stycznia 2007 roku najwiksz jego skal wrd ludnoci wiejskiej, bo wyraajc si zmniejszeniem populacji w tym wieku o 20%, zaobserwowano w wojewdztwie witokrzyskim, a najmniejsz w lskim (4%). W przypadku ludnoci miast maych i rednich (poniej 100 tysicy mieszkacw) ekstremalne efekty wystpiy w wojewdztwie wielkopolskim (17%) oraz lskim (3%), a miast duych w warmisko-mazurskim (24%) oraz maopolskim (4%). Konsekwencje spoeczne przejawiaj si w wielu zjawiskach na poziomie jednostki, rodziny, spoecznoci lokalnej czy grupy spoecznej. Niewiele o tym wiadomo z bada naukowych. Z wyrywkowego przekazu bezporedniego lub z mediw mona przede wszystkim wnioskowa o ujemnych skutkach migracji dla rodziny, przejawiajcych si we wzrocie trudnoci w wychowaniu dzieci migrantw, ktre s pozostawiane w Polsce, zwikszonym poziomie konfliktu w rodzinie, a nawet w wyszej skonnoci do rozwodu maestw migrantw. Badania jakociowe przeprowadzone w czterech regionach Polski wskazay na znaczn zoono spoeczno-kulturowych skutkw migracji. Z jednej strony, bez wtpienia bardzo dotkliwe s negatywne konsekwencje na poziomie wizi rodzinnych, cho skala tych zjawisk zapewne nie uzasadnia wielkiego zainteresowania mediw tym wanie aspektem wspczesnych migracji z Polski. Z drugiej strony, coraz wiksza cz wyjazdw ma z zaoenia rozwojowy charakter. Mowa o migracjach edukacyjnych, czyli takich, ktre wi si z podejmowaniem za granic nauki bd studiw, ale rwnie o mobilnoci prowadzcej do zdobywania umiejtnoci o charakterze oglnocywilizacyjnym. Zwaszcza modzi migranci podkrelaj rol moliwoci nauki jzyka obcego, poznania innych kultur, oswojenia si z rnorodnoci, poznania, dowiadczenia czego nowego. Wiele wskazuje na to, e przynajmniej cz pozytywnych dowiadcze zwizanych choby z inaczej pojmowan przedsibiorczoci czy etyk pracy jest przenoszona na grunt polski. Najobszerniej zbadane s dotd skutki ekonomiczne migracji z Polski, zwaszcza zwizane z transferem czci dochodw zarobionych przez migrantw za granic oraz sytuacj na rynku pracy. Ten drugi aspekt zostanie podjty w kolejnej czci. Efekty transferu dochodw s obserwowane na poziomie gospodarki narodowej, regionu i gospodarstwa domowego; ich oddziaywanie na kadym z tych poziomw moe by inaczej postrzegane.

42 Pomimo niepewnoci zwizanej z szacunkami wielkoci rodkw transferowanych z zagranicy do Polski, stwierdza si duy ich wzrost w ostatnich latach. Bank wiatowy (2006, 2007) i NBP (2007) do zgodnie oceniaj wzrost pieninych transferw migracyjnych w roku 2006 w porwnaniu do 2004 roku na odpowiednio 63% i 52%. Wedug NBP suma transferw pieninych z zagranicy w 2007 roku wyniosa 4,1 miliarda euro, przewyszajc o 1,8 miliarda (78%) kwot z 2004 roku. Kwota, ktr w ubiegym roku przetransferowali migranci, jest porwnywalna z wartoci rocznych bezporednich inwestycji zagranicznych. Na tle innych krajw o podobnych do Polski tradycjach emigracyjnych nie jest to duo. W wielu krajach transfery pienine migrantw znacznie przewyszaj wpywy z eksportu, podczas gdy w Polsce stanowi jedynie nieznaczn ich cz. Szacunek Banku wiatowego relacji procentowej transferw do wpyww z eksportu dla krajw postkomunistycznych (w 2003 roku) uplasowa Polsk z wartoci 4% w rodku listy 23 krajw, poniej takich krajw jak m.in. Chorwacja (8%), Wgry (11%), Modawia (36%), Albania (45%) oraz Bonia i Hercegowina (57%). Tymczasem jednym z podstawowych makroekonomicznych skutkw transferw migrantw jest ich wpyw na zdolno gospodarki narodowej do wymiany midzynarodowej, na jej zdolno kredytow i dostp do midzynarodowych rynkw kapitaowych. Funkcje te transfery realizuj w Polsce nadal w niewielkim stopniu (cho trzeba podkreli, e niewielka relatywna waga transferw wynika ze znaczcego wolumenu eksportu oraz wielkoci innych agregatw ekonomicznych). Przekazy migrantw mog peni te inne istotne funkcje makroekonomiczne, m.in. ze wzgldu na to i przyczyniaj si do powikszenia dochodu narodowego (i zagregowanego popytu), wzrostu wielkoci inwestycji i poprawy stabilnoci gospodarki. Pomimo wzrostu transferw w ostatnich latach ich poziom w Polsce wydaje si nadal zbyt niski (poniej 2% PKB w 2004 roku i nieco ponad 3% w 2006 roku), by mona je byo uzna za znaczce z tego punktu widzenia. Szczeglna rola przypada przekazom migrantw, gdy s nierwnomiernie adresowane do gospodarstw domowych w rnych regionach kraju. Dua ich koncentracja w jednym czy kilku regionach moe wywoywa relatywnie silne efekty w tych miejscach i przyczynia si do dysproporcji w rozwoju regionalnym. Taka sytuacja zostaa zaobserwowana w Polsce we wschodniej czci wojewdztwa opolskiego, zamieszkaej w przewadze przez ludno autochtoniczn. Wedug oceny Romualda Joczego (2005), po uwzgldnieniu napywu rodkw przetransferowanych przez migrantw, gwnie drog nieformaln (tj. bezporednio w gotwce lub nawet w towarach), region ten z grona najuboszych w rankingu wojewdztw przesun si do grona najzamoniejszych. Jednake skutki tego zostay ocenione negatywnie, gwnie ze wzgldu na sposb wykorzystania podwyszonych w ten sposb dochodw ludnoci. Mia-

43 nowicie w Opolskiem mimo wysokiego (po uwzgldnieniu transferw) poziomu dochodw, do dyspozycji per capita niewielka ich cz jest oszczdzana i inwestowana. Sabnie lokalna przedsibiorczo, maleje aktywno ekonomiczna, a nasila si zjawisko nieaktywnoci zawodowej, pojawia si syndrom zapaci znanej z teorii ekonomii jako choroba holenderska. Bez wtpienia korzystne efekty transferw pieninych obserwuje si na poziomie gospodarstw domowych. Zgodnie z powszechnie stwierdzan prawidowoci wpywaj one na ograniczanie ubstwa i przyczyniaj si do oszczdzania i inwestowania przez gospodarstwa domowe, cho Opolskie stanowi tu kuriozalny wyjtek. Znaczna cz migrantw z Polski reprezentuje strategi opisan w ramach nowej ekonomiki migracji pracowniczych, teorii postulujcej rodzinne motywy migracji. Zgodnie z t teori, gospodarstwo domowe deleguje swego czonka (jednego lub kilkoro) do pracy za granic i wyposaa go w odpowiednie informacje i inne zasoby, oczekujc w zamian transferowania czci zarobionych w innym kraju pienidzy. Strategii tej przywieca idea dywersyfikacji rde dochodw gospodarstwa jako w najwikszym stopniu ograniczajcej jego ryzyko egzystencjalne. Z badania etnosondaowego OBM z poowy lat 90. XX wieku wynika, e spord czterech jednostek terytorialnych na Podlasiu i lsku w dwch (majcych stosunkowo dugie tradycje migracyjne) okoo poowy gospodarstw domowych migrantw korzystao z transferw pieninych z zagranicy, ale w dwch pozostaych ten udzia by znacznie mniejszy (1030%). Z kolei oglnokrajowe badanie OBM (2002) migracji sezonowej do Niemiec dowiodo, i ten typ wdrwki wie si z niemal powszechnym przekazywaniem pienidzy do gospodarstwa domowego; nie przetransferowao ich jedynie 1% migrantw (Kaczmarczyk i ukowski 2004). Wysoka skonno do przesyania oszczdnoci zagranicznych do kraju zostaa potwierdzona w 1999 roku w Mokach na Podlasiu (badanie OBM) i w 2001 roku wrd ludnoci autochtonicznej lska Opolskiego (badanie Joczego). Warto jednak pamita, e przytoczone badania obejmoway gwnie migracje krtkookresowe, z ktrymi jest zwizana dua gotowo do wyrzecze za granic i oszczdzania na rzecz gospodarstwa domowego. Badanie etnosondaowe OBM z 2007 roku wykazao natomiast, i w cigu 12 poprzedzajcych je miesicy jedynie 16% gospodarstw migranckich i 3% gospodarstw niemigranckich otrzymao przekazy pienine z zagranicy. Te stosunkowo niewielkie odsetki mog wynika z pojawienia si w ostatnim okresie znacznej grupy migrantw indywidualistw, nie majcych zobowiza wobec gospodarstwa domowego w Polsce lub budujcych sw najblisz przyszo za granic. W okresie poakcesyjnym w porwnaniu do lat 2002 2004 nie nastpiy istotne zmiany ani pod tym wzgldem, ani pod wzgldem wielkoci transferowanych kwot. W zalenoci od jednostki terytorialnej, przecitne transfery mieciy si w przedziale 812 tysicy zotych (w ostat-

44 nich 12 miesicach poprzedzajcych badanie), a np. w Mokach przecitne gospodarstwo migranckie otrzymywao z zagranicy rednio 750 zotych (netto) miesicznie. Byo to z pewnoci niemao, wicej ni sumy transferowane do Polski przez migrantw sezonowych pracujcych w Niemczech (rednio 6 tysicy zotych). Z drugiej strony, efekt globalny przekazw migrantw odniesiony do cakowitych wydatkw gospodarstw domowych wydaje si w Polsce niezbyt imponujcy na tle wikszoci krajw Europy Wschodniej. Zgodnie z szacunkiem Banku wiatowego, w 2004 roku ich udzia wynosi zaledwie 2%, podczas gdy np. w Sowacji, Chorwacji, krajach batyckich i na Wgrzech 47%, a w Albanii, Modawii oraz Boni i Hercegowinie 1530% (Mansoor i Quillin 2006). rodki pochodzce od migrantw suyy gwnie wsparciu biecej konsumpcji gospodarstw domowych. Taka sytuacja wystpia w 46% gospodarstw uzyskujcych rodki z zagranicy. Jednake a 27% gospodarstw przeznaczyo je rwnie na popraw warunkw mieszkaniowych, 20% na oszczdnoci lub lokaty, a 19% na spat kredytu lub dugu. Warto zauway, e 18% gospodarstw finansowao z tych rodkw nauk dzieci, a 13% rwnie wasn edukacj. Zdecydowanie najwicej rodkw gospodarstwa osoby korzystajce z przekazw z zagranicy wyday na inwestycje oraz na zakup mieszkania (domu), w dalszej kolejnoci na edukacj. Wnioski te s w duym stopniu zgodne z wynikami wczeniejszych (przytoczonych wyej) bada. A zatem trafna jest teza, i mimo ograniczonego zasigu transfery migrantw w okresie okooakcesyjnym zwikszay dochody wielu gospodarstw migranckich, ktre w badanych jednostkach terytorialnych stanowiy istotn cz wszystkich gospodarstw (od 31% do 44%), wpywajc korzystnie na poziom ycia ich czonkw i redukujc sfer ubstwa w powiecie.

Rynek pracy migracje rynek pracy

Sytuacja na polskim rynku pracy wywiera istotny wpyw na obecn fal migracji, ale ta fala zwrotnie oddziauje na polski rynek pracy. Taka hipoteza nasuwa si z pobienej obserwacji kwartalnych wskanikw bezrobocia i migracji, o czym wspomniano w jednej z poprzednich czci. Do roku 2004 relacja midzy nimi bya dodatnia, a pniej staa si ujemna; np. niekorzystna sytuacja na rynku pracy w latach 19992003 i zwizany z ni wzrost bezrobocia zdaway si pobudza migracj, ale od tego czasu nasilona migracja przyczynia si jak gdyby do poprawy sytuacji na rynku pracy i spadku bezrobocia. Takie rozumowanie, a zwaszcza hipoteza o wyeksportowaniu znacznej czci polskiego bezrobocia po wejciu Polski do UE, jest jednak nadmiernie uproszczona.

45 Na podstawie literatury ekonomicznej mona by oczekiwa, e odpyw siy roboczej w duej skali odcinie swe pitno na polskim rynku pracy w sposb raczej jednoznaczny. e m.in. obniy si stopa bezrobocia, wzronie liczba wolnych miejsc pracy, wzrosn stawki pac, ulegnie podwyszeniu stopa zatrudnienia, nasili si mobilno zawodowa i ostatecznie rozpocznie si systematyczny napyw pracownikw z zagranicy (w tym remigracja). Tak si jednak nie musi sta, jeli rynek pracy kraju wysyajcego migrantw cechuj jak to ma miejsce w Polsce gbokie niedostosowania strukturalne (sektorowe i przestrzenne) i jeli mechanizm alokacyjny tego rynku jest nieefektywny. Przegld podstawowych zagregowanych wskanikw dotyczcych rynku pracy dowodzi, e zmiany zaobserwowane do tej pory w Polsce s raczej zgodne z oczekiwaniami. Liczba migrantw czasowych w 1. kwartale 2007 roku zwikszya si dwukrotnie w stosunku do 2. kwartau 2004 roku, osigajc wedug oceny opartej na BAEL poziom blisko 550 tysicy osb, a wedug swobodnego szacunku GUS poziom 2 milionw osb. W tym samym czasie liczba bezrobotnych obniya si z 3,1 do 1,5 miliona, a liczba pracujcych wzrosa z 13,7 do 15,2 milionw. Wzrosa rwnie liczba tzw. wakatw z 0,7% (1. kwarta 2005 roku) do 1,5% (1. kwarta 2007 roku), osigajc np. w budownictwie 4,4% liczby miejsc pracy (1% w 1. kwartale 2005 roku), w przemyle przetwrczym 2% (1%) oraz 1,2% w handlu (0,9%). O trudnoci w zaspokojeniu popytu na prac w niektrych sektorach wiadczy silny wzrost liczby przedsibiorstw sygnalizujcych taki problem, np. w budownictwie udzia takich przedsibiorstw wzrs z 10% (4. kwarta 2005 roku) do 34% (2. kwarta 2007 roku). Zarazem podnis si poziom wynagrodze o 2% w skali roku w okresie 20042006; bya to jednak zmiana niewielka, nie odbiegajca od trendu w latach 20002003. Stawki pac zmieniy si nierwno w rnych sektorach, w duym stopniu odpowiednio do stopnia niedoborw pracy, np. wzrosy stosunkowo silnie w rolnictwie i budownictwie, ale w handlu spady. Niewiele niestety wiadomo o mobilnoci pracowniczej, a o imigracji bez wahania mona powiedzie, e nadal pozostaje marginesowa. Rwnoczenie ze spadkiem poziomu bezrobocia i wzrostem poziomu zatrudnienia pojawi si jednak znaczny wzrost poziomu nieaktywnoci zawodowej. Jest wic prawdopodobne, e zmasowany odpyw siy roboczej za granic po akcesji do UE wyciga z Polski osoby majce prac, podczas gdy bezrobotni w znacznym stopniu ulegali dezaktywizacji. Migracja mogaby wic by postrzegana jako czynnik drenujcy polski rynek pracy z pracownikw, ktrych miejsce zajmoway osoby dotd bezrobotne.

46
Rysunek 2.3. Zasb migrantw oraz osb bezrobotnych, zatrudnionych i biernych zawodowo na polskim rynku pracy, 20002007 (w tys.)
4 000 3 500 3 000
Bezro bo tn i i migranci

Migranci

Bezrobotni

Zatrudnieni

Bierni zawodowo

15 500 15 000 14 500 14 000

2 500 2 000 13 500 1 500 1 000 500 0

2000/Q1 2000/Q3 2001/Q1 2001/Q3 2002/Q1 2002/Q3 2003/Q1 2003/Q3 2004/Q1 2004/Q3 2005/Q1 2005/Q3 2006/Q1 2006/Q3 2007/Q1

13 000 12 500 12 000

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL.

Zmiany na polskim rynku pracy obserwowane w ujciu wysoce zagregowanym odzwierciedlaj zoone i zrnicowane sektorowo i terytorialnie procesy. Na tym poziomie analizy wyodrbnienie wpywu zagranicznego odpywu siy roboczej na te zmiany wydaje si niemoliwe. W sukurs przychodz nam dane z badania etnosondaowego. Wrd badanych migrantw niemal poowa miaa prac przed wyjazdem z Polski, a nieco ponad jedna pita naleaa do grona bezrobotnych. Pozostali, prawie jedna trzecia, byli nieaktywni zawodowo. Wrd tych ostatnich znaczn cz stanowiy osoby w modym wieku studenci lub absolwenci szk, ktrzy pierwsz prac podjli dopiero za granic. Odsetek majcych prac w Polsce by zbliony do ustalonego w innych badaniach nad migracj z Polski (np. migracj sezonow). Do rzadkoci naleay przypadki utraty pracy na skutek migracji; po powrocie przewaajca wikszo pracujcych przed migracj nadal bya zatrudniona. Proporcja migrantw, ktrzy naleeli do bezrobotnych przed wyjazdem, bya stosunkowo wysoka, nie odbiegaa jednak istotnie od proporcji bezrobotnych na lokalnym rynku pracy. Wrd osb, ktre po-

Pracujcy i bierni zawo dowo

47 wrciy z zagranicy, udzia bezrobotnych by nawet nieco mniejszy. Oglnie biorc, nie ma podstaw do twierdzenia, i odpyw za granic obserwowany na poziomie lokalnego rynku pracy wywiera wikszy wpyw na sytuacj na nim migrujcych i generalnie na sytuacj na tym rynku. Obserwacja ta dotyczy wszystkich czterech badanych w sposb pogbiony powiatw, pomimo e cechy rynku pracy wyranie rniy je midzy sob. Analiza na poziomie powiatw wykazaa rwnie, e migracje poakcesyjne w mniejszym stopniu ni migracje przedakcesyjne s udziaem osb aktywnych ekonomicznie, a take korzystajcych z rent i emerytur, natomiast w wikszym stopniu osb nadal uczcych si (studiujcych), ktre nie miay wczeniejszych dowiadcze na rynku pracy. Dane jakociowe dowodz, e przewaajce motywy migracji tych ostatnich s dwojakiego rodzaju: jedni pragn w ten sposb unikn ryzyka stania si bezrobotnym w Polsce, a drudzy upatruj w migracji szansy na zdobycie praktycznych umiejtnoci, sprawdzenie wasnych moliwoci zawodowych oraz zgromadzenie rodkw finansowych w celu uatwienia sobie waciwego startu na rynku pracy. Z analizy danych materiau jakociowego wyania si rwnie hipoteza oglniejsza, dotyczca specyfiki motyww migrantw wyjedajcych z Polski po 1 maja 2004 roku: w odrnieniu od okresu wczeniejszego, gdy niemal powszechnie podstawowym celem byo znalezienie jakiejkolwiek pracy, obecnie coraz czciej chodzi o prac odpowiedni relatywnie dobrze patn, wzgldnie stabiln i oferujc perspektyw kariery zawodowej. Podstawow cech najnowszych migracji zarobkowych z punktu widzenia rynku pracy w Polsce jest ich zrnicowany charakter. Cz migrujcych czyni to ze wzgldu na trudnoci ze znalezieniem zatrudnienia w Polsce, a cz po to, by zdoby nowe umiejtnoci lub dowiadczenie zawodowe. Zdecydowana wikszo osb, w tym wielu bezrobotnych, migruje jednak gwnie ze wzgldu na niedostateczny (w stosunku do oczekiwa raczej ni faktycznych moliwoci przetrwania) poziom dochodw gospodarstwa domowego lub niskie stawki pac. Taka cecha nie moe mie istotnego bezporedniego ani natychmiastowego wpywu na rwnowaenie rynku pracy w Polsce, biorc zwaszcza pod uwag jego wielko. Nie mona natomiast wykluczy jej ogromnego znaczenia poredniego, zwaszcza dla ulepszenia mechanizmu alokacyjnego rynku pracy, gwnie poprzez stwarzanie przez migracje silnej presji pacowej. Warto te wspomnie o wpywie najnowszych migracji na poziom kwalifikacji siy roboczej w Polsce. Z charakterystyki przedstawionej powyej wynika, e do niedawna nie wystpowa tzw. drena mzgw, bowiem proporcja osb majcych najwysze kwalifikacje zawodowe wrd migrantw bya mniejsza ni w caej populacji, natomiast nadreprezentowane wrd nich byy (i s) osoby z dyplomami zasadniczych szk zawodowych, czyli stosunkowo nisko wykwalifikowane. Jednake porwnanie okresu po 1 maja 2004 roku z latami

48 19992003 dowodzi, e wraz ze wzrostem udziau modziey wrd migrantw rs udzia osb o wysokich kwalifikacjach, a nawet, e ci ostatni stali si najliczniejsz grup wrd migrujcych w wieku 2529 lat. Wysoce selektywny odpyw osb o specyficznych, stosunkowo rzadkich kwalifikacjach, cho nie ma nic wsplnego z ogln rwnowag na rynku pracy, jest niebezpieczny, poniewa wywouje silne frykcje o charakterze lokalnym lub sektorowym. Ilustracj tego zjawiska na polskim rynku pracy jest zakcenie funkcjonowania oddziaw szpitalnych w niektrych jednostkach terytorialnych.

Migracje powrotne szansa czy zagroenie?

Zgodnie z odwiecznym prawem migracji, kady odpyw ludnoci powoduje, e po pewnym czasie nastpuje napyw, zazwyczaj o charakterze powrotnym. Problem nie w tym, czy po najnowszej fali emigracyjnej bd migracje powrotne, lecz w jakiej skali to nastpi i jak strumie powrotny zostanie rozoony w czasie. Inn kwesti jest to, czy powroty bd dla spoeczestwa, a zwaszcza gospodarki, korzystne, czy te nie. Kwestia ta ma charakter zoony, zaleny od wielu niemoliwych obecnie do przewidzenia okolicznoci. Jeliby nastpi globalny krach finansowy, to zapewne powrciaby wikszo migrantw, co z pewnoci jeszcze bardziej zdestabilizowaoby polski rynek pracy i instytucje zabezpieczenia spoecznego oraz cofnoby Polsk w procesie reformowania. Niekorzystny obrt przybrayby powroty rwnie wtedy, gdyby wrd remigrantw mieli przewaa ci, ktrym si za granic nie powiodo, ktrzy nie zgromadzili oszczdnoci ani nie nabyli poytecznych na rynku pracy umiejtnoci, ktrzy za granic korzystali z opieki socjalnej itp. Te osoby stanowi mniejszo wrd polskich migrantw i ich przewaga w strumieniu powrotnym mogaby wynika tylko z niechci do reemigracji reprezentantw wikszoci, ktra za granic odniosa sukces. Taka sytuacja byaby jednak prawdopodobna tylko pod warunkiem regresu ekonomicznego w Polsce. Z braku odpowiedniej wiedzy bardziej szczegowe roztrzsanie tych spraw musiaoby si obrci w czcze spekulacje. Warto natomiast zastanowi si nad tym, do czego przesanki s mocniejsze jak powszechna jest skonno do powrotw wrd migrantw najwieszej daty, zwaszcza na tle wczeniejszych fal emigracyjnych, oraz w jakiej perspektywie mona spodziewa si remigracji, biorc pod uwag obecne zachowania migrantw? Z badania CRONEM w 2005 i 2006 roku w Londynie, najwikszym skupisku polskich migrantw poakcesyjnych, wyoni si obraz zrnicowanych strategii migracyjnych po 2004 roku (Drinkwater, Eade i Garapich 2006). Skada si on z czterech gwnych typw. Pierwszy reprezentuj osoby, ktre traktuj wyjazd za granic jako akt jednorazowy, ktrego celem jest zaoszcz-

49 dzenie pewnej zaoonej kwoty pienidzy i przetransferowanie jej do Polski po to, by dziki temu trwale poprawi swoj sytuacj ekonomiczn. Przedstawicielami drugiego typu s migranci cyrkulujcy midzy polskim gospodarstwem domowym a prac w innym kraju, wykonywan zwykle sezonowo, bdcy odpowiednikami znanej z okresu wczeniejszego kategorii migrantw niepenych. W sumie do tych dwch typw, silnie zwizanych z Polsk, naley nieco ponad jedna trzecia migrantw. Dwa pozostae typy to ludzie wyranie oddalajcy si od kraju pochodzenia. Do pierwszego z nich, obejmujcego jedn trzeci osb zaliczonych do ich obu, nale zadeklarowani emigranci, osoby osiedlone za granic i dce do integracji ze spoeczestwem docelowym, a do drugiego, obejmujcego pozostae dwie trzecie, osoby, ktre aktywnie poszukuj najkorzystniejszego miejsca dla siebie w wiecie, niezdecydowane co do adnej opcji, lecz systematycznie budujce sw pozycj ekonomiczn lub zawodow, gromadzce kapita kulturowy i spoeczny za granic. Wczeniej, na podstawie badania etnosondaowego, zostao wskazane, i migranci lat ostatnich (20022007) rzadziej ni migranci z okresu wczeniejszego transferuj swe oszczdnoci do gospodarstw domowych w Polsce. Potwierdzaj to wyniki badania MIGPOL z 2007 roku (zrealizowanego w Irlandii i Wielkiej Brytanii) (Garapich, Osipovic 2007). Zgodnie z nim, 35% migrantw w zasadzie w ogle nie przesya pienidzy do Polski, a dalsze 13% robi to symbolicznie (okoo 5% dochodw). Jedynie 20% transferuje co najmniej poow dochodw. Wielu migrantw wydaje w Polsce pienidze na wasne potrzeby, zwykle podczas wizyt lub urlopw, w tym na wasne leczenie. Wzory wydatkowania wasnych dochodw tych ludzi sugeruj, i nie planuj oni w najbliszej przyszoci powrotu do Polski; 5% migrantw spaca zakup nieruchomoci za granic, ponadto 6% inwestuje tam we wasn firm, 30% oszczdza lub inwestuje w kraju pobytu, a a 42% wydaje pienidze na rozrywk lub podre. Zacytowane wyniki bada zdaj si zawiera mocne argumenty na rzecz tezy, e najnowsza (zwaszcza poakcesyjna) migracja z Polski jest w mniejszym stopniu ni wczeniejsze fale migracyjne nastawiona na powrt, zwaszcza na powrt szybki. Po pierwsze, znaczna (by moe przewaajca) cz jej uczestnikw wie sw przyszo, zwaszcza najblisz, z yciem za granic, a w kadym razie nie wyklucza tego. Po drugie, wizi z rodzin w Polsce i zobowizania wobec niej wydaj si wrd tych migrantw sabsze ni w okresach wczeniejszych. Po trzecie, zaangaowanie tych osb we wasne sprawy w Polsce (praca, kariera zawodowa, inwestycje) jest niezbyt powszechne, a jego stopie na og niezbyt silny. Sumarycznym wyrazem tego jest stosunkowo niewielki, jak na wielk skal odpywu ludnoci z Polski, strumie transferw pieninych migrantw.

50

3.
Cudzoziemscy pracownicy w Polsce skala, struktura, znaczenie dla polskiego rynku pracy
Pawe Kaczmarczyk

51

Imigracja w kraju emigracji

W poprzednim rozdziale wskazano na model zmian spoeczno-ekonomicznych, ktry mona by okreli mianem cyklu migracyjnego. W spoeczestwach wysoko rozwinitych prowadzi on od fazy mobilnoci wewntrznej, poprzez okres mniej lub bardziej masowych migracji zagranicznych, a do momentu, w ktrym import siy roboczej stawa si efektywnym rozwizaniem czy wrcz koniecznoci. Przemiany te mona interpretowa w kategoriach demograficznych, ale maj rwnie cisy zwizek z szeroko pojt modernizacj. Hipoteza, ktr mona wywie wprost z koncepcji cyklu migracyjnego, mwi, e nasilone migracje zagraniczne mieszkacw Polski stwarzaj podstawy do powolnego przeksztacania si naszego kraju w kraj imigracji netto. Kluczow rol w tym procesie naleaoby przy tym przypisa zjawiskom zachodzcym na rynku pracy. Pierwszym efektem zwizanym z odpywem mogo by uwolnienie pewnych nadwyek, ktre skutkoway wysokim poziomem bezrobocia. Kolejnym moe by jednak niedobr siy roboczej wzmacniany dodatkowo negatywnymi tendencjami demograficznymi. W tej sytuacji import zagranicznej siy roboczej moe okaza si procesem nieuchronnym. Jednym z kluczowych celw stawianych przez autorw badania byo zanalizowanie skali i struktury popytu na prac cudzoziemcw w Polsce. Pozwolioby to okreli, na ile opisywane powyej tendencje staj si ju rzeczywistoci. Dodatkowo, postulowano zbadanie, jaka jest rola imigranckiej siy roboczej na polskim rynku pracy i jakie mog by skutki napywu cudzoziemcw. W kontekcie przesania teorii ekonomii zadano wic pytanie odnoszce si do substytucyjnoci oraz komplementarnoci imigrantw wzgldem pracownikw rodzimych. Odpowied na to pytanie wydaje si mie kluczowe znaczenie dla rekomendacji odnonie polskiej polityki migracyjnej. Niniejszy rozdzia ma nastpujc struktur. Cz pierwsza zawiera analiz kontekstu opisywanych procesw, czyli odnosi si do ilociowych oraz strukturalnych cech napywu imigrantw do Polski. W drugiej czci przedmiotem zainteresowania jest polski rynek pracy, a precyzyjniej, wnioski z dotychczasowych bada nad popytem na prac w ogle oraz popytem na prac imigrantw. Cz trzecia zawiera analiz skali i struktury popytu na

52 prac cudzoziemcw w Polsce, ktra wynika z przeprowadzonych w ramach projektu prac badawczych. W ostatniej czci podjto prb oceny roli imigrantw na polskim rynku pracy w kontekcie ich substytucyjnoci/komplementarnoci. Wraz ze zmianami, ktre nastpiy w latach 90., Europa rodkowo-Wschodnia dotychczas jednolita pod wzgldem ekonomicznym zacza si stopniowo mocno rnicowa. Polska, pomimo problemw gospodarczych, staa si jednym z najbardziej dynamicznie rozwijajcych si krajw w regionie. Tym samym moga sta si rwnie magnesem przycigajcym migrantw o rnym charakterze, zwaszcza e jednym z elementw zmiany politycznej po 1989 roku byo zniesienie restrykcyjnych zasad kontroli ruchu granicznego. Wydarzenia te uwolniy potny potencja migracyjny w centrum Europy, czego indykatorem sta si masowy ruch turystyczny na polskich granicach. O ile w 1985 roku granice Polski przekroczyo okoo 3 milionw i 400 tysicy cudzoziemcw, to ju w 1991 roku liczba ta signa 36 milionw i 800 tysicy, a w drugiej poowie dekady zbliya si do 90 milionw osb. W ostatnich latach skala ruchu granicznego przekracza 65 milionw (Kaczmarczyk i Oklski 2002, Kpiska 2007a). Polska, dotychczas kraj zaoonej i praktycznej zerowej imigracji, staa si niespodziewanie wanym punktem na wiatowej mapie mobilnoci, goszczc w zasadzie wszystkie typy imigrantw od migrantw pracowniczych poprzez handlarzy, migrantw w tranzycie, zagranicznych studentw, repatriantw, a po poszukiwaczy azylu i uchodcw. Wikszo oficjalnych danych przekonuje jednak (por. poniej), e skala napywu do Polski bya marginalna. Sugeruje to, e dla dominujcej czci cudzoziemcw odwiedzajcych nasz kraj Polska stanowia jedynie kraj tranzytowy lub mielimy do czynienia z przemieszczeniami o nieemigracyjnym charakterze. W sferze migracji pracowniczych znacznie wiksze znaczenie miaa mobilno nierejestrowana (chodzi o nielegalne zatrudnienie, gdy wikszo migrantw docieraa do Polski na podstawie wanych wiz lub w ramach ruchu bezwizowego). W tej sytuacji badacze migracji byli zgodni: transformacja z kraju emigracyjnego w kraj imigracji z pewnoci si jeszcze nie dokonaa (Grzymaa-Kazowska i Oklski 2003). Jak w wielu innych przypadkach, take i w Polsce napotykamy jednak na powane problemy z oszacowaniem skali zjawiska imigracji. Na niekorzy dziaaj dodatkowo bardzo mae dowiadczenia z mobilnoci midzynarodow (praktyczny brak imigracji w okresie przed 1989 rokiem), brak dowiadczonych instytucji zajmujcych si t tematyk i narzdzi, ktre mogyby zosta wykorzystane do oceny uczestnictwa cudzoziemcw w rynku pracy i w spoeczestwie polskim. Jedn z pierwszych szans na rzeteln ocen skali zjawiska by Narodowy Spis Powszechny zrealizowany w 2002 roku. Z rnych wzgldw trudno jednake uzna uzyskane w nim wyniki za miarodajne.

53 Z danych spisowych wynika bowiem, e w momencie spisu, tj. w 2002 roku, w Polsce przebywao na stae 14,5 tysica cudzoziemcw, za pobyt 24,1 tysicy z nich mia charakter czasowy, co cznie stanowio niewiele ponad 40 tysicy imigrantw (NSP 2002). Zdaniem wielu obserwatorw, dane te to raczej wynik zastosowanej metodologii badania ni odzwierciedlenie rzeczywistoci imigracyjnej Polski (Jawiska 2006). Problem polega jednak na tym, e wikszo dostpnych danych wskazuje na marginalne znaczenie napywu do Polski. Dane rejestrowe pokazuj napyw rzdu 910 tys. w skali roku. cznie w latach 19902005 do naszego kraju dotaro i zarejestrowao si okoo 1 tys. imigrantw. W oparciu o rejestr PESEL zasb cudzoziemcw na koniec 2006 roku mona byo okreli na okoo 55 tys. osb, co stanowio 0,14% caej populacji. Bardzo zblione wyniki daje cyklicznie realizowane Badanie Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci, ktre od kilku lat dostarcza pewnych informacji na temat populacji cudzoziemcw przebywajcych w Polsce: w roku 2006 byo to przecitnie 59 tys. osb, czyli mniej ni 0,2% populacji ujmowanej w badaniu. Zasb cudzoziemcw przebywajcych w Polsce czasowo wynosi okoo 38 tys. osb (Kpiska 2007a). W oparciu o dane Urzdu ds. Repatriacji i Cudzoziemcw (obecnie: Urzdu ds. Cudzoziemcw) zasb imigrantw osiedleczych w Polsce oceniono we wrzeniu 2004 roku na nieco ponad 48 tysicy, a w kolejnych dwch latach wydano dodatkowo nieco ponad 50 tysicy zezwole na osiedlenie si (Fihel 2007). Wyliczone powyej dane nie daj podstaw do oceny rzeczywistych rozmiarw napywu do Polski i zasobu imigrantw przebywajcych w Polsce. Wystarczy skonfrontowa te dane z liczb osb przyjedajcych do Polski (ponad 65 milionw osb w 2006 roku) lub te liczb wiz wydawanych przez polskie konsulaty (ponad 1,3 min w 2006 roku) (Kpiska 2007a). Dostpne dane wskazuj jednake na bardzo wan prawidowo. W odniesieniu do niemal wszystkich kategorii (z wyczeniem przypadkw oczywistych, np. uchodcw) zaznacza si silna dwoisto procesu imigracyjnego. Z jednej strony mamy do czynienia z napywem osb z krajw Europy Zachodniej oraz ze Stanw Zjednoczonych (cz z nich to osoby pochodzenia polskiego), z drugiej mieszkacw krajw byego Zwizku Radzieckiego. I tak, wedug danych rejestrowych z 2006 roku, najliczniejsz grup cudzoziemcw w Polsce stanowili Niemcy (21%), a drug co do liczebnoci Ukraicy (9%). Jeli chodzi o zasb migrantw czasowych proporcje byy odwrotne 28% wszystkich osb w tej kategorii stanowili imigranci z Ukrainy, 8% z Niemiec (ponownie dane za 2006 rok). Kolejn cech jest silna koncentracja regionalna. Dane dotyczce zezwole na osiedlenie si w Polsce wskazuj, e imigranci zamieszkuj przede wszystkim due miasta, zwaszcza Warszaw (Fihel 2007). Wreszcie, wikszo oficjalnych rde danych wskazuje na zmniejszenie skali napywu w ostatnich

54 kilku latach16. Niezalenie od przytoczonych powyej danych, realna skala zjawiska nie jest znana. Pojawiajce si szacunki wahajce si od 100 do 600 tysicy osb najlepiej obrazuj deficyt miarodajnej wiedzy w tej mierze. W odniesieniu do rynku pracy warto pamita o pocztkach procesu napywu, bowiem mog one tumaczy cz zjawisk obserwowanych do dzisiaj. W tej mierze, ponownie, wyranie widoczne byo zrnicowanie procesu migracyjnego. Z jednej strony, pierwsz grup cudzoziemcw, ktrzy masowo zaczli odwiedza Polsk byli pochodzcy gwnie zza wschodniej granicy handlarzemigranci, ktrzy stali si staym elementem krajobrazu polskich miast i miasteczek. Symbolem ich obecnoci sta si Stadionu X-lecia w Warszawie, gdzie w latach najwikszej wietnoci prac znajdowao okoo 67 tysicy osb, w tym okoo 3 tysice cudzoziemcw. Wraz z rosnc konkurencj i zmian warunkw rynkowych (topniejcy popyt, zmiany kursw walut) imigranci zaczli poszukiwa nowych nisz polskiej gospodarki, znajdujc zatrudnienie w budownictwie, rolnictwie czy te w sektorze usug domowych. W poowie lat 90. liczb cudzoziemcw, ktrzy osigali dochody w zwizku z aktywnoci w szarej strefie polskiej gospodarki, szacowano nawet na 2 do 4 milionw rocznie, przy czym wikszo z nich mieliby stanowi mieszkacy krajw byego ZSRR, gwnie Ukraicy, dodatkowo pracujcy zwykle nielegalnie (por. Kaczmarczyk i Oklski 2002). Zupenie odmienn grup take w sensie ilociowym byli obywatele krajw Europy Zachodniej i, w mniejszym stopniu, Stanw Zjednoczonych, ktrzy docierali do Polski wraz z kapitaem zagranicznym i podejmowali zatrudnienie w korporacjach transnarodowych, zajmujc tam zwykle pozycje specjalistw bd wysokiej rangi menederw. Dychotomia ta jest wyranie widoczna na poziomie oficjalnych statystyk. W 2002 roku rekordowym pod tym wzgldem wydano okoo 23 tysice indywidualnych zezwole na prac, w tym 9,9 tysicy (41%) dla obywateli krajw UE i 5,5 tysica (24%) dla obywateli krajw byego ZSRR. Najnowsze dane za rok 2006 obejmuj 10,8 tysicy zezwole, z czego blisko 50% trafio do mieszkacw krajw byego ZSRR, w tym okoo 33% do Ukraicw. Trzeba jednak zaznaczy, e wzrost udziau tej kategorii ma wycznie charakter relatywny liczba zezwole uzyskanych przez obywateli Ukrainy w 2006 roku bya niemal identyczna jak w roku 2002 (Kpiska 2007a). W latach 1990 2006 wydano cznie niemal 250 tysicy zezwole na prac cudzoziemcw. Pocztkowo ich liczba bardzo szybko rosa: od okoo 12 tysicy w 1992 roku do prawie 21 tysicy w roku 1997 i ponad 23 tysicy w roku 2002. Od tego
16

Co po czci jest artefaktem statystycznym i wynika z faktu, e wraz z przystpieniem Polski do UE, obywatele krajw UE-15 zniknli" z wikszoci statystyk. Tym niemniej na zmniejszenie skali migracji wskazuj rwnie dane odnoszce si do tych krajw, w przypadku ktrych nie mielimy do czynienia ze zmianami legislacyjnymi w odniesieniu do zasad pobytu i pracy.

55 momentu liczba wydawanych zezwole systematycznie maleje. Naley jednak pamita, e dane te odzwierciedlaj nie tylko realne zmiany na rynku pracy, ale i zmiany w sferze legislacji. I tak np. wysoka liczba zezwole w 2002 roku bya po czci skutkiem objcia obowizkiem posiadania zezwolenia na prac czonkw zarzdw osb prawnych, z kolei trend spadkowy w okresie poakcesyjnym to wynik przede wszystkim tego, e wraz z akcesj Polski do UE wprowadzono peen dostp do polskiego rynku pracy dla wielu kategorii pracownikw z krajw UE oraz EOG (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008). Generalnie, cudzoziemcy zatrudnieni legalnie w Polsce wykonuj szereg zrnicowanych aktywnoci ekonomicznych, ktre mona podzieli na dwie grupy (por. Grzymaa-Kazowska i Oklski 2003): prace wymagajce wysokich bd bardzo wysokich kwalifikacji; chodzi o zatrudnienie w takich branach, jak usugi finansowe, ubezpieczenia, obrt nieruchomociami, gwnie na pozycjach menederskich bd eksperckich, zwykle w duych firmach i korporacjach transnarodowych, prace nie wymagajce adnych (lub prawie adnych) kwalifikacji, w takich branach, jak handel, rolnictwo, usugi gastronomiczne, usugi domowe, budownictwo i brana remontowa; w tym przypadku dominuj raczej firmy mae, dziaajce w skali lokalnej, a cudzoziemcy to typowa niskopatna, niewykwalifikowana sia robocza. Wyranie potwierdzaj to przytaczane powyej dane odnoszce si do liczby wydanych zezwole na prac, a take dane na temat struktury zatrudnienia cudzoziemcw. Dane zawarte na rysunku 3.1 wskazuj na wyran dychotomi polskiego rynku pracy w kontekcie uczestnictwa w nim cudzoziemcw. Z jednej strony mamy bowiem obywateli krajw Europy Zachodniej, ktrzy koncentruj si na pozycjach menederskich, eksperckich oraz wacicielskich. Migranci z krajw byego ZSRR s natomiast zatrudniani gwnie jako robotnicy wykwalifikowani lub niewykwalifikowani (cho jest to tendencja, ktra pojawia si stosunkowo niedawno wczeniej rynek pracy oficjalnej odnosi si w znacznie wikszym stopniu do pozycji eksperckich take dla tej grupy imigrantw). Osobn kategori s artyci, ale jest to przykad specyficznej niszy na polskim rynku pracy. Co wicej, nie mona zapomina, e mwimy tylko o pracy o charakterze legalnym. Jeeli wemiemy pod uwag, i np. w roku 2002 okoo 70% cudzoziemcw, ktrzy otrzymali zezwolenie na podjcie pracy w Polsce, miao wyksztacenie co najmniej rednie, jasne jest, e dane oficjalne odnosz si wycznie do jednego segmentu rynku pracy w Polsce. Praca legalna jest dostpna dla osb dobrze wyksztaconych, piastujcych czsto wysokie funkcje lub przynajmniej wykonujcych prace wymagajce pewnych kwalifikacji, do roku 2004, kiedy rejestrowano dane na ten temat, dodatkowo

56 najczciej dla obywateli krajw UE. Specyficzn kategori s w tej mierze obywatele Wietnamu, ktrym wicej uwagi powicono w rozdziale 4.
Rysunek 3.1. Obywatele krajw UE* oraz krajw byego ZSRR, ktrzy uzyskali zezwolenie na prac wg charakteru zatrudnienia, 2003 i 2006 (najwaniejsze kategorie)
2003
robotnicy robotnicy niewykwalifikowani niew ykw alifikow ani

robotnicy robotnicy wykwalifikowani w ykw alifikow ani w aciciele waciciele (samozatrudnieni) (samozatrudnieni) menederow menederowie, ie, eksperci eksperci

0%

20%
UE-15

40%

60%

Kraje b. ZSRR

2006
robotnicy robotnicy niewykwalifikowani niew ykw alifikow ani robotnicy robotnicy w ykw alifikow wykwalifikowani ani w aciciele waciciele (samozatrudnieni) (samozatrudnieni) menederow menederowie, ie, eksperci eksperci

0%

20%
UE-25

40%
Kraje b. ZSRR

60%

* dla roku 2003 UE-I5, dla 2006 UE-25 rdo: Opracowanie wasne na podstawie Kpiska (2004, 2007a).

57 Przedstawione powyej dane daj asumpt do stawiania dodatkowych pyta. W mniejszym stopniu mog by podstaw wiarygodnej oceny sytuacji na polskim rynku pracy w kontekcie napywu cudzoziemcw. Pierwsz dyskusyjn kwesti jest relacja midzy zatrudnieniem legalnym a nielegalnym i skala tego ostatniego. Ze wzgldu na brak pogbionych studiw nie sposb dzisiaj jednoznacznie odnie si do szacunkw oceniajcych liczb cudzoziemcw zatrudnionych nielegalnie na polskim rynku pracy nawet na kilkaset tysicy w skali roku. To, co mona stwierdzi z ca pewnoci to, i rynek pracy legalnej dostpnej dla imigrantw stanowi jedynie niewielki wycinek zjawiska imigracji zarobkowej. wiadczy o tym wiele argumentw struktura narodowociowa osb uzyskujcych zezwolenia, ich kwalifikacje i pozycja zawodowa, liczne przykady przedsibiorstw, w ktrych zatrudnienie cudzoziemcw ma lub miao charakter masowy (Stadion X-lecia w Warszawie, Mysiado), czy rozwinita sie gied pracy i firm porednictwa. Rne grupy etniczne cechuj si przy tym zrnicowanymi wzorcami zachowa w sferze integracji ekonomicznej (por. rozdzia 4). Dalej, dotychczasowe badania nie pozwalay jednoznacznie odpowiedzie, czy w Polsce obserwujemy wyksztacanie si nisz etnicznych. Zdaniem wielu badaczy (por. m.in. Grzymaa-Kazowska i Oklski 2003 oraz rozdzia 4) zatrudnienie cudzoziemcw charakteryzuje si pewn marginesowoci, a cudzoziemcy korzystaj jak na razie z pytkich nisz na polskim rynku pracy. Pierwsz z nich s due lub rednie firmy (gwnie z kapitaem zagranicznym), zatrudniajce pracownikw wysoko wykwalifikowanych gwnie z krajw UE. Kolejny typ to klasyczne zawody niszowe, takie jak artyci, sportowcy, lekarze praktykujcy medycyn niekonwencjonaln (wczajc zapewne sfer usug etnicznych). Wreszcie, ostatni nisz cho bez wtpienia najwaniejsz w sensie ilociowym jest rynek pracy nielegalnej, na ktrym zatrudnienie znajduj gwnie pracownicy z byego ZSRR (rolnictwo, handel, budownictwo, usugi domowe). Istniejce dane nie dostarczaj odpowiedzi na kluczowe pytanie, jakie jest znaczenie cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy. Wynika to gwnie z opisywanego wczeniej faktu, i oficjalne dane odnosz si wycznie do jednego z segmentw rynku pracy. W odniesieniu do tego segmentu prawdziwe byyby zapewne wnioski wynikajce z badania IPiSS (Golinowska 2004), z ktrego wyania si obraz przedsibiorstwa, ktre zatrudnia imigrantw o specyficznych kwalifikacjach, nudnych do znalezienia na polskim rynku pracy, pozwalajcych nawizywa kontakty z partnerami zagranicznymi. W zbadanych przedsibiorstwach cudzoziemcy odgrywali bardzo wan rol, umoliwiali ich rozwj, ekspansj, przynosili ze sob wartociowe umiejtnoci i kwalifikacje. Tego typu prace nie s w adnym stopniu konkurencyjne wobec prac wiadczonych przez Polakw, co wicej, nawet pobudzaj popyt na rodzim si robocz. Kwestia, czy imigranci mog zosta uznani za zasb

58 substytucyjny czy te moe komplementarny wzgldem polskiej siy roboczej, jest jednak nierozstrzygnita, co w istotny sposb ogranicza szanse prowadzenia rozsdnej polityki migracyjnej.

Co wynika z bada popytu na prac w Polsce?

Zaprezentowane powyej dane wskazyway, i w odniesieniu do pracy legalnej zatrudnienie cudzoziemcw cechuje swoista niszowo. Wiele wskazuje jednak na to, i wraz z przemianami na polskim rynku pracy pojawiaj si przesanki zmiany tej sytuacji (por. Kaczmarczyk i Oklski 2008). W tym kontekcie wydaje si zasadne, by analiz popytu na prac cudzoziemcw umieci w szerszym kontekcie bada popytu na prac w sensie generalnym. Tylko w ten sposb moliwa bdzie odpowied na pytanie, czy zatrudnianie cudzoziemcw w Polsce ma charakter specyficzny (popyt na specyficzne kwalifikacje), czy te powinno by traktowane jako naturalne zjawisko rynku pracy (popyt na prac cudzoziemcw jako cz popytu oglnego). Polski rynek pracy przeszed w okresie zmiany systemowej bardzo siln ewolucj. W punkcie wyjcia cechowa si on nieracjonaln w sensie ekonomicznym struktur zatrudnienia i powanymi nadwykami zatrudnienia (zwaszcza w odniesieniu do wybranych sektorw gospodarki). Reformy gospodarcze i przemiany spoeczno-ekonomiczne w kraju skutkoway pojawieniem si bezrobocia, ktre bardzo szybko przyjo masowe rozmiary gwnie na skutek procesw restrukturyzacyjnych. Negatywne zjawiska pogbiy si w kocu lat 90. w fazie spowolnienia gospodarczego, kiedy to ujawniy si powane niedopasowania o charakterze strukturalnym. Dopiero ostatnie 23 lata przyniosy pewn popraw sytuacji, zwaszcza w odniesieniu do zjawiska bezrobocia. W kocu 2007 roku stopa bezrobocia rejestrowanego spada do poziomu 11,4%, co w porwnaniu z sytuacj sprzed kilku lat (okoo 20% w latach 20022003) wydaje si zmian kolosaln. Zmniejszaniu si poziomu bezrobocia towarzysz inne procesy, w szczeglnoci za coraz czciej podkrelane niedobory poday pracy. W oparciu o dane GUS (Monitoring rynku pracy) na koniec II kwartau 2007 roku, ponad 10% badanych jednostek dysponowao wolnymi miejscami pracy, w wikszoci byy to firmy prywatne i zatrudniajce niewielk liczb pracownikw. Odsetek ten by znacznie wyszy ni w poprzednich latach i zapewne nie wynikao to wycznie z faktu, e w roku 2007 badanie zostao uzupenione o mikroprzedsibiorstwa. Najwicej nieobsadzonych miejsc pracy dotyczyo przedsibiorstw w sekcji przetwrstwa przemysowego (z du rnorodnoci jeli chodzi o podsekcje) okoo 30%. Sektorami cierpicymi na niedobory poday pracy byy rwnie: handel i naprawy oraz budownictwo (20% wakujcych miejsc pracy), obsuga nieruchomoci i firm (9%) oraz

59 transport (6%). Co prawda najwiksze problemy z zapewnieniem odpowiedniego poziomu zatrudnienia zanotowano w sektorze przemysowym, ale to pozostae sektory cechuje wiksza dynamika wzrostu wolnych miejsc pracy. Analiza danych na temat struktury kwalifikacyjno-zawodowej poszukiwanych pracownikw wskazuje na wyran prawidowo. Z jednej strony najwiksza liczba miejsc pracy oczekuje na osoby z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym (52%; dodatkowo: osoby ze rednim zawodowym 15%) oraz majce uprawnienia do wykonywania takich zawodw jak robotnik przemysowy i rzemielnik (34%; w tym operator, monter maszyn i urzdze 15%). Z drugiej strony, poszukuje si pracownikw z wyksztaceniem wyszym (12%), o specjalistycznych kwalifikacjach (17%). Ostatni rok przynis w tej mierze zwaszcza pogbienie si niedoborw w odniesieniu do osb z wyksztaceniem zawodowym (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008). Dane te znajduj potwierdzenie w badaniach realizowanych w przedsibiorstwach. Od roku 2005 trudnoci ze znalezieniem pracownikw (i/lub utrzymaniem okrelonego poziomu zatrudnienia) raportuje coraz wiksza liczba przedsibiorstw. W kocu 2005 roku okoo 2% zgosio niemono zapewnienia odpowiedniej liczby pracownikw, w roku 2007 (IV kwarta) odsetek ten przekroczy 14%. Jednoczenie, od pocztku 2007 roku wanie kwestie zwizane z poda pracy s raportowane jako najwaniejsza bariera rozwojowa polskich przedsibiorstw (w 2005 roku kwestia ta znalaza si na odlegym 13. miejscu). Podobnie, wzrs odsetek przedsibiorstw wskazujcych na wysokie koszty pracy jako barier rozwoju (odsetek ten podwoi si midzy 2006 a 2007 rokiem). Problem niedoborw pracownikw dotyka z rn intensywnoci sektory polskiej gospodarki. Najwiksze znaczenie ma w przypadku sektora budowlanego, gdzie odsetek przedsibiorstw wskazujcych na brak wykwalifikowanych pracownikw jako barier rozwojow wzrs z ok. 10% (2005) do 59% (stycze 2008). Inne sektory, gdzie obserwuje si podobne, cho mniej intensywne tendencje, to przetwrstwo przemysowe oraz handel (Bank wiatowy 2007, NBP 2007, Grabowska-Lusiska i ylicz 2008). Na poziomie debaty publicznej sugeruje si zwykle, e najwaniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za opisany powyej stan rzeczy jest masowy odpyw polskich pracownikw za granic. Analizy przeprowadzone w ramach projektu MPLM nie pozwoliy na jednoznaczne potwierdzenie tej tezy, wskazujc raczej na zoono problemu (por. Kaczmarczyk 2008, rozdzia 2 w tym tomie). Wrd czynnikw wpywajcych na rosnce niedobory zasobw pracy w Polsce naleaoby wymieni (nie okrelajc w tym miejscu wagi poszczeglnych aspektw): Wzrost gospodarczy i towarzyszcy mu proces kreacji nowych miejsc pracy. Z danych GUS wynika, e w pierwszej poowie 2007 roku nowe miejsca pracy utworzono w okoo 17% przedsibiorstw, gwnie w sektorach omawianych powyej, tj. w sektorze przetwrstwa przemysowego,

60 w handlu oraz budownictwie. Dodatkowo, okoo 14% z oglnej liczby nowoutworzonych miejsc pracy nie udao si obsadzi (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008). Odpyw siy roboczej za granic, co moe zwiksza skal nierwnowagi zwaszcza w ujciu sektorowym, a take zwiksza skal waha sezonowych (por. Kaczmarczyk i Oklski 2008). Zmiany w systemie ksztacenia zawodowego. Reforma szkolnictwa zawodowego wizaa si z likwidacj wielu szk zawodowych (w tym przyzakadowych) i doprowadzia do niedostatku poday pracy w tej sferze (cho trzeba podkreli, e efekt ten to take wynik zmian o charakterze spoecznym, zwaszcza malejcego zainteresowania modych osb t form ksztacenia). Niski stopie mobilnoci wewntrznej w Polsce, co wynika gwnie z uwarunkowa infrastrukturalnych (cechy rynku mieszkaniowego, infrastruktura drogowa, transport), ale i niewielkich rnic pacowych w obrbie kraju. Niski poziom mobilnoci zawodowej wynikajcy w duej mierze z niedorozwoju systemu ksztacenia ustawicznego. Polskie zasoby siy roboczej cechuj si bardzo ograniczon zdolnoci do zmiany kwalifikacji zawodowych w odpowiedzi na zmieniajce si potrzeby rynku pracy. Zmiany o charakterze dugookresowym, takie jak powolny proces starzenia si spoeczestwa, ale rwnie zmiany wzorcw edukacyjnych, zwaszcza wskazywane ju zmniejszenie zainteresowania ksztaceniem zawodowym i zwikszenie skali ksztacenia na poziomie wyszym. Dodatkowo, nie mona zapomina o generalnych tendencjach w rozwoju rynku pracy, polegajcych na wzrocie znaczenia innowacyjnoci i zaawansowanych technologii.

Ocena roli poszczeglnych czynnikw w rosncej skali niedoborw poday pracy na polskim rynku pracy jest wielce niejednoznaczna. Warto jednak podkreli, e oceny dokonane przez ekspertw w ramach badania Delphi byy w duej mierze zgodne z wnioskami wynikajcymi z prac badawczych (por. Kaczmarczyk i Oklski 2008, Kaczmarczyk 2008). Eksperci wskazywali bowiem, i gwnym czynnikiem odpowiedzialnym za obecn sytuacj jest dobra koniunktura gospodarcza, ktra zwiksza skonno do tworzenia nowych miejsc pracy. Pozytywnym tendencjom makroekonomicznym towarzyszy z kolei utrwalanie si niedopasowania strukturalnego na polskim rynku pracy, ktre jest wyranie widoczne zwaszcza w przekrojach edukacyjnych, zawodowych oraz terytorialnych. W dalszej kolejnoci za obserwowane zjawiska odpowiedzialne s procesy demograficzne (w tej mierze naley jednak oczekiwa nasilenia si problemu) oraz migracje zagraniczne, ktre jednak oddziauj w nieco odmienny sposb, raczej wzmacniajc strukturalne saboci polskiego rynku pracy (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008).

61 Powysza analiza wskazuje, e lata 2000., zwaszcza za okres poakcesyjny, to faza istotnych przemian na polskim rynku pracy. Zmiany te maj swoje rda w gbokich uwarunkowaniach strukturalnych i nie powinny by przypisywane wycznie zjawiskom migracji zarobkowych, cho te ostatnie odgrywaj w nich z pewnoci niepoledni rol. Wiele wskazuje na to, e opisywane procesy znacznie wzmacniaj tendencj do wykorzystywania cudzoziemskiej siy roboczej. Jednoczenie, koncepcja segmentacji Michaela Piore (1979) sugerowaaby, e w sytuacji gdy zatrudnienie cudzoziemcw ma nie tyle koniunkturalny, co strukturalny charakter, moe z atwoci prowadzi do heterogenizacji rynku pracy i wyksztacania si segmentu drugorzdnego, zdominowanego przez cudzoziemcw. Czynniki strukturalne opisane powyej s z pewnoci odmienne do tych, ktre analizowa Piore w odniesieniu do gospodarek krajw wysoko rozwinitych w latach 50. i 60. XX wieku, ale skutki mog by bardzo zblione. Perspektywa ta wydaje si wic bardzo cenna i bdzie wykorzystana do analiz i interpretacji w kolejnych czciach tego rozdziau.

Realny i potencjalny popyt na prac cudzoziemcw w Polsce

Dane prezentowane w dalszych czciach opracowania pochodz z bada zrealizowanych w ramach moduu II projektu MPLM. Pierwszym z nich by sonda zrealizowany na reprezentatywnej w sensie statystycznym prbie polskich przedsibiorstw. Badanie objo okoo 5 tysicy podmiotw polskiej gospodarki narodowej (z wyczeniem trzech sekcji: gospodarstwa domowe zatrudniajce pracownikw, organizacje i zespoy eksterytorialne oraz administracja publiczna i obrona narodowa, obowizkowe ubezpieczenie spoeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne). Spord oglnej liczby wywiadw zrealizowano odpowiednio 44% w firmach mikro (zatrudniajcych od 0 do 9 pracownikw), 24% w firmach maych (zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw), 20% w firmach rednich (zatrudniajcych od 50 do 249 pracownikw) oraz 12% w firmach duych (zatrudniajcych 250 lub wicej pracownikw). Warto zwrci uwag na dwie bardzo cenne waciwoci badania z jednej strony wielko prby oraz fakt, e umoliwia ona analizy w przekrojach terytorialnych oraz sektorowych, a take, z drugiej strony, uwzgldnienie w badaniu mikroprzedsibiorstw, co jest bardzo rzadkie w analogicznych sondaach. Niezalenie od badania zrealizowanego w polskich przedsibiorstwach podjto take prb oszacowania skali zatrudnienia cudzoziemcw przez polskie gospodarstwa domowe. W tym przypadku wykorzystano badanie sondaowe typu omnibus, ktre objo ponad 1000 osb w wieku 15 lat i wicej, czyli prb reprezentatywn dla dorosej populacji Polski. Wresz-

62 cie, integralnym elementem badania byo badanie eksperckie z wykorzystaniem metody delfickiej oraz pogbione badanie o charakterze jakociowym wrd pracodawcw17. Wikszo bada zostao zrealizowanych w trzecim kwartale 2007 roku (z wyjtkiem badania jakociowego, ktre czciowo poprzedzio faz bada ilociowych), co sprawia, e uzyskane wyniki pozwalaj odnie si do najbardziej aktualnych procesw zachodzcych na polskim rynku pracy. Badanie zrealizowane na prbie polskich przedsibiorstw rnej wielkoci miao za zadanie dostarczy informacji na temat skali i struktury popytu na prac cudzoziemcw w Polsce. Informacje te dotyczyy przy tym dwch wymiarw popytu: popytu zrealizowanego, czyli rzeczywistego zatrudnienia cudzoziemca (od 1 maja 2004 do padziernika 2007 roku), oraz popytu potencjalnego, czyli chci zatrudnienia pracownika z zagranicy (do koca 2008 roku). Tabela 3.1 przedstawia uzyskane wyniki.
Tabela 3.1. Realny i zrealizowany popyt na prac cudzoziemcw Typ popytu deklaracje pracodawcw odnonie zatrudnienia cudzoziemcw zatrudniali i obecnie zatrudniaj cudzoziemca planuj przyjcie cudzoziemca nie planuj przyjcia cudzoziemca, ale jest to prawdopodobne nie planuj przyjcia cudzoziemca i jest to nieprawdopodobne
rdo: Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

Odsetek (N = 5000) 0,99% 3,3% 18,2% 78,5%

Z przedstawionych danych wynika, e przedmiotem zainteresowania powinny by dwie spord analizowanych kategorii. Po pierwsze, te przedsibiorstwa, ktre maj dowiadczenia z zatrudnianiem cudzoziemcw (popyt zrealizowany, realny), oraz po drugie te, ktre planuj zatrudnienie imigrantw (popyt potencjalny). Wydaje si, e na poziomie dalszych analiz mona pomin kategori trzeci, gdy bardzo trudno byoby okreli w tym przypadku realno planw zwizanych z zatrudnieniem. Dane zawarte w tabeli 3.1 prowadz do podstawowego wniosku. Zrealizowany (realny) popyt na prac cudzoziemcw jest bardzo may (dotyczy mniej ni 1% przedsibiorstw) i nieznacznie tylko ronie, jeli uwzgldnimy plany przedsibiorcw. Rysunek 3.2 pokazuje zrnicowanie obu kategorii w odniesieniu do rnych grup przedsibiorstw.

17

Wicej szczegw na temat procedury badawczej zastosowanej w module Popyt na prac cudzoziemcw w Polsce zawiera Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

63
Rysunek 3.2. Popyt zrealizowany i potencjalny w przedsibiorstwach rnej wielkoci
24,5%

25%

20%

15%
10,1%

13,9%

9,3%

10%
6,7% 4,3%

5%
0,7%

3,1%

Mikro

Mae Popyt zrealizowany

rednie

Due

Popyt potencjalny

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

Dane zaprezentowane na rysunku 3.2 wskazuj na zrnicowanie w sferze dowiadcze z zatrudnianiem cudzoziemcw i planw z tym zwizanych. Przede wszystkim, w oparciu o dane sondau mona przyj, e zjawisko zatrudniania imigrantw dotyczy przede wszystkim przedsibiorstw duych. W przypadku pozostaych kategorii skala zjawiska bya maa czy wrcz marginalna. Inne tendencje obserwuje si w odniesieniu do popytu potencjalnego. W tym przypadku skala zjawiska jest o wiele wysza ni w przypadku popytu realnego dla firm mikro i maych oraz nisza dla firm rednich i duych. Moliwe s co najmniej dwie interpretacje tej prawidowoci. Po pierwsze, zjawisko zatrudniania imigrantw jest marginalne, a firmy, ktre maj ju takie dowiadczenia niekoniecznie bd stosowa tak strategi w przyszoci. Jednoczenie, relatywnie wysokie odsetki firm maych, w ktrych zadeklarowano ch zatrudnienia cudzoziemcw, wynikaj nie tyle z realnej potrzeby, co z oglnej atmosfery, jaka towarzyszy debacie na temat potrzeb polskiego rynku pracy i ewentualnej roli cudzoziemcw. Czyli: s w duej mierze nieugrun-

64 towane. Po drugie, znaczca przewaga popytu potencjalnego w grupie firm maych i rednich moe odzwierciedla tendencje zachodzce na polskim rynku pracy i wskazywa, e ze wzgldu na procesy opisywane w poprzedniej czci popyt na prac cudzoziemcw bdzie coraz wikszy. Przedstawione powyej dane s stanowczo niepene i prowadz do zafaszowanego obrazu rzeczywistoci, jeli nie uwzgldnimy liczby przedsibiorstw w czterech analizowanych kategoriach. Wykorzystujc fakt, e prba miaa charakter reprezentatywny, dokonano szacunkowej oceny liczby przedsibiorstw, ktre zgaszay popyt na prac cudzoziemcw na poziomie caego kraju. W przypadku popytu zrealizowanego oceniono, e dotyczy on 22,7 tysica przedsibiorstw mikro, 6,1 tysica firm maych, 2,5 tysica rednich oraz nieco ponad 1 tysica duych. Dla popytu potencjalnego dane te przedstawiay si nastpujco: 104,5 tysica, 9,4 tysica, 2,3 tysica oraz 0,6 tysica przedsibiorstw. Wyniki oszacowania zmieniaj istotnie ocen zjawiska. Okazuje si bowiem, e o ile s one prawdziwe, skala zjawiska nie jest maa i dotyczy okoo 35 tysicy przedsibiorstw z dowiadczeniami w zatrudnianiu cudzoziemcw i nawet 120 tysicy, ktre zgaszaj takie plany18. Dodatkowo, dotychczas mwiono wycznie o liczbie przedsibiorstw, nie biorc pod uwag wielkoci zatrudnienia. W oparciu o dane sondau okrelono przecitn liczb zatrudnionych cudzoziemcw. I tak firmy mikro zatrudniay rednio 1,6 pracownikw cudzoziemskich, firmy mae 2,3, rednie 5,5, a firmy due 4,9. Jeli chodzi o popyt potencjalny, to uzyskano nastpujce wartoci: 4,4, 5,1, 9,5 oraz 13,8 osb. Wykorzystujc te dane, oszacowano wielko realnego i planowanego zatrudnienia cudzoziemcw w gospodarce polskiej na poziomie odpowiednio 71 tysicy oraz 535 tysicy osb (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008). Ze wzgldu na kwestie metodologiczne (por. powyej) uzyskane wyniki powinno si interpretowa z ostronoci, natomiast wskazuj one na dwie interesujce prawidowoci. Po pierwsze, przecitna liczba zatrudnionych pracownikw cudzoziemskich jest bardzo maa. Dotyczy to zwaszcza firm rednich i duych, gdzie przecitne zatrudnienie cudzoziemcw na poziomie okoo 5 osb stanowi niewielki udzia w zatrudnieniu ogem i wskazuje, e cudzoziemcy nie mog w przedsibiorstwach tych odgrywa decydujcej (czy choby znaczcej) roli.
18

Trzeba jednak wyranie podkreli, e ze wzgldu na du wariancj w prbie przedziay ufnoci s na tyle szerokie, i ka patrze z ostronoci na procedur generalizacji uzyskanych wynikw. Ze szczegln rezerw naley interpretowa dane dotyczce przedsibiorstw mikro- i maych (ze wzgldu na ich bardzo duy udzia w ogle przedsibiorstw w Polsce).

65 Po drugie, uoglnienie wynikw na poziom kraju wskazuje na bardzo duy potencja, jeli chodzi o popyt na prac cudzoziemcw. Blisko p miliona pracownikw, ktrzy potencjalnie mogliby zosta zatrudnieni w Polsce, wiadczy moe o rosncej potrzebie zmian w sferze polityki migracyjnej naszego kraju, bowiem trudno sobie wyobrazi, by popyt o takiej skali mg zosta zaspokojony przy obecnych rozwizaniach. Popyt na prac cudzoziemcw zarwno ten realny, jak i potencjalny jest silnie zrnicowany w rnych przekrojach strukturalnych. W odniesieniu do regionw kraju, dowiadczenia z zatrudnianiem cudzoziemcw maj przede wszystkim przedsibiorstwa z regionu centralnego (w przypadku firm mikro, maych i rednich) oraz z caego terytorium Polski dla firm duych. Sugeruje to, e o ile dla firm mniejszych due znaczenie ma koncentracja imigracji do Polski (por. poprzednia cz), to dla przedsibiorstw duych zapewne najwiksze znaczenie maj kwestie lokalizacji inwestycji, w duej mierze niezalene od obecnoci cudzoziemskiej siy roboczej. Mona jednak zaobserwowa prawidowo, e realny popyt na prac cudzoziemcw odnosi si gwnie do regionw o niskim poziomie bezrobocia i duych niedoborach na rynku pracy (takich jak np. wojewdztwo mazowieckie) oraz do regionw przygranicznych (lubelskie, zachodniopomorskie i lubuskie). W tym ostatnim przypadku wiksz rol mog odgrywa powizania midzynarodowe. Podobne wzorce dotycz popytu potencjalnego, z t rnic, e relatywnie wyszy popyt dotyczy regionw, w przypadku ktrych szczeglnie nasilone s procesy migracyjne (opolskie, zachodniopomorskie), cho tendencja ta nie dotyczy wojewdztw o relatywnie wysokim poziomie bezrobocia (podkarpackie) (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008). Ta ostatnia prawidowo moe wskazywa, e w przypadku popytu potencjalnego udao si wychwyci coraz wiksz presj na poszukiwanie pracownikw poza granicami kraju. Rysunek 3.3 obrazuje struktur popytu zrealizowanego i potencjalnego w zalenoci od sektora i przedsibiorstw rnej wielkoci. Jest to podzia o tyle istotny, e z danych oficjalnych wynika wyrane zrnicowanie problemu niedoboru poday pracy dla sektorw polskiej gospodarki. Jeli chodzi o popyt zrealizowany, to wnioski s tylko czciowo zgodne z danymi prezentowanymi wczeniej. Najwikszy popyt dotyczy przedsibiorstw duych oraz rednich, a udzia poszczeglnych sektorw jest zbliony, z lekk dominacj przemysu oraz handlu. Ciekaw prawidowo mona zaobserwowa w przypadku rolnictwa i lenictwa, gdzie koncentruje si popyt firm najmniejszych. Sytuacja wyglda inaczej dla planw odnonie zatrudnienia cudzoziemcw. W tym przypadku bardzo due znaczenie ma nie tylko przemys oraz handel, ale i budownictwo, dodatkowo w tym ostatnim sektorze zaznacza si wyranie silny popyt zgaszany przez firmy mae i rednie. Jeli

66 chodzi o firmy mikro, to z wyjtkiem sektora porednictwa finansowego i obsugi nieruchomoci co jest do oczywiste skala potencjalnego popytu jest zbliona dla rnych sektorw. Wyniki te potwierdzayby, e tendencje obserwowane na polskim rynku pracy w coraz wikszym stopniu przenosi si bd na realne dziaania pracodawcw.
Rysunek 3.3. Popyt zrealizowany i potencjalny wedug sektora

Popyt zrealizowany
30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Porednictwo finansowe i obsuga nieruchomoci Handel i naprawa, hotele i restauracje, transport Grnictwo, przetwrstwo przemysowe, wytwarzanie energii Budownictwo Edukacja, ochrona zdrowia, dziaalno usugowa
rednie Due Edukacja, ochrona zdrowia, dziaalno usugowa

Mikro

Mae

rednie

Due

Rolnictwo, owiectwo, lenictwo, rybactwo

Popyt potencjalny
30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Grnictwo, przetwrstwo przemysowe, wytwarzanie energii Porednictwo finansowe i obsuga nieruchomoci Budownictwo Handel i naprawa, hotele i restauracje, transport Rolnictwo, owiectwo, lenictwo, rybactwo Mikro Mae

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

67 Rysunek 3.4 odnosi si do kolejnego istotnego przekroju strukturalnego, a mianowicie krajw pochodzenia zatrudnianych cudzoziemcw.
Rysunek 3.4. Firmy zatrudniajce cudzoziemcw wg najwaniejszych krajw ich pochodzenia wielkoci

0,45 0,4 0,35 0,3 0,25

20% 33%

42%

42%

27% 23% 22%

0,2 0,15 0,1 0,05 0

13% 10% 8%

12%

11% 10% 10%

10% 8%

Mikro Ukraina

Mae Rosja

rednie Biaoru Niemcy

Due

rdo:Opracowanie wasne na podstawie Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

Wyniki sondau jednoznacznie wskazuj na rol siy roboczej z krajw byego ZSRR na polskim rynku pracy. Najczciej zatrudnianymi cudzoziemcami byli obywatele Ukrainy, Biaorusi i Rosji, na dalszych miejscach znaleli si Niemcy oraz Francuzi i Brytyjczycy. Rnice w skali zjawiska byy jednak do due: Ukraicw zatrudniano w okoo 30% wszystkich przedsibiorstw, Biaorusinw i Rosjan w okoo 20% (kada z narodowoci), w przypadku Niemcw odsetek ten wynosi mniej ni 15%. Nietrudno zgodzi si z GrabowskLusisk i ylicz (2008), e polskie firmy maj dowiadczenia niemal wycznie z zatrudnianiem pracownikw krajw ociennych, czyli takich, z ktrymi Polsk czy nie tylko historia, ale take czynniki kulturowe, ekonomiczne i polityczne.

68 Sytuacja ta wyglda nieco inaczej, gdy uwzgldnimy podzia na firmy rnej wielkoci (por. rysunek 3.4). Wyranie widoczny jest nastpujcy wzorzec zachowa: firmy mikro i mae zatrudniay przede wszystkim mieszkacw krajw byego ZSRR (odpowiednio 80% i 60% wszystkich firm, w tym Ukraicy 33% i 42%). W przypadku firm rednich sytuacja bya zbliona, cho tutaj dominacja imigrantw z Ukrainy bya najwiksza (42%). Z kolei dla firm duych zaznacza si wyranie dualna struktura popytu, z niemal rwnowan rol zatrudnienia pracownikw z Ukrainy i z Niemiec (cho wci przewaga imigrantw zza wschodniej granicy 41% przedsibiorstw). Wynika to w duej mierze ze specyficznych potrzeb firm rnej wielkoci, ale rwnie z typu powiza z kapitaem zagranicznym (cz firm duych to korporacje transnarodowe). Analizujc popyt potencjalny, widzimy, e zrnicowanie krajw docelowych jest o wiele wiksze. Wskazuje to na rosnce oczekiwania co do obecnoci imigrantw na polskim rynku pracy oraz na gotowo rozszerzania wasnych dowiadcze w tej mierze. Zaznaczano ju, e z badania pracodawcw wyczono gospodarstwa domowe zatrudniajce pracownikw. Chcc zanalizowa znaczenie tego wymiaru popytu na prac cudzoziemcw jak wskazuj przykady krajw zachodnioeuropejskich o wielokrotnie bardzo duym znaczeniu, wykorzystano badanie sondaowe polskich gospodarstw domowych na oglnopolskiej, reprezentatywnej prbie. Z uzyskanych danych wynika, e okoo 15% respondentw zadeklarowao, e w cigu ostatnich dwch lat ich gospodarstwo domowe zatrudniao osoby spoza danego gospodarstwa domowego, co daje czn liczb 1947 tysicy gospodarstw domowych19. Popyt na prac cudzoziemcw jest jednak znikomy. W caej prbie znalazo si 6 gospodarstw domowych, ktre w okresie dwch lat poprzedzajcych badanie korzystay z usug cudzoziemca (byo to zaledwie 4% wszystkich gospodarstw domowych, ktre korzystay z pracy osb spoza gospodarstwa). Generalizacja tego wyniku prowadzi jednake do uzyskania liczby okoo 80 tysicy gospodarstw domowych, co daje pewien obraz skali zjawiska. Badanie wykazao, e popyt gospodarstw domowych dotyczy gwnie usug budowlanych i remontowych (12% badanych), a dopiero w dalszej kolejnoci (i ze znacznie mniejszym udziaem) usug domowych oraz prac rolniczych. Jeli chodzi o pracownikw cudzoziemskich, to w kadej kategorii udzia ich by niewielki, ale stanowczo najwyszy w przypadku usug
19

Uzyskany wynik by ponad 2-krotnie wyszy ni w przypadku badania IPiSS zrealizowanego w 2001 roku (Golinowska 2004). Rnica ta moe wynika zarwno z metodologii badania, jak i zmian, jakie od tego czasu zaszy w polskim spoeczestwie i na polskim rynku pracy.

69 domowych (11% wszystkich gospodarstw, ktre zatrudniay osoby do tego typu pracy) oraz prac rolnych (10%), podczas gdy w przypadku prac budowlanych byo to zaledwie 2%. Wyniki te wskazuj na istnienie nisz etnicznych na polskim rynku pracy i potwierdzaj obserwacje z bada o charakterze jakociowym. Jeli spojrzymy na cechy strukturalne gospodarstw domowych zatrudniajcych cudzoziemcw, moliwe bdzie sformuowanie pewnych hipotez odnoszcych si do przyszoci. Najciekawsze w tej mierze s zapewne gospodarstwa korzystajce z usug cudzoziemcw w przypadku prac domowych. Z badania wynika, e byy to gwnie gospodarstwa miejskie, ktrych czonkowie relatywnie czciej wywodzili si spord kadr zarzdzajcych bd pracownikw umysowych, o wyksztaceniu wyszym, i relatywnie dobrze zarabiajcych. Jeli chodzi o pozycj w cyklu ycia, to byy to z jednej strony mode maestwa z maymi dziemi lub bezdzietne maestwa w rednim albo starszym wieku. Profil ten odzwierciedla w oczywisty sposb popyt na usugi domowe, ale wskazuje rwnie, e ze wzgldu na zmiany spoeczno-ekonomiczne naley si spodziewa wzrostu znaczenia analizowanych zjawisk. W przypadku drugiego wanego sektora prac rolnych, zaobserwowano wyrane zrnicowanie midzy gospodarstwami domowymi zatrudniajcymi Polakw i cudzoziemcw. Te pierwsze to zwykle rodziny rolnikw, mieszkacw wsi, o niskich dochodach, najczciej starsze maestwa, ktrych dzieci opuciy ju dom i tym samym postawiy pod znakiem zapytania dalsze funkcjonowanie gospodarstwa rolnego. Te drugie z kolei to przede wszystkim gospodarstwa domowe osb prowadzcych rolnicz dziaalno gospodarcz. Sugeruje to, e zatrudnianie cudzoziemcw w sektorze rolnym jest przede wszystkim domen gospodarstw nastawionych na produkcj i sprzeda, a nie tych produkujcych w duej mierze na wasne potrzeby (Grabowska-Lusiska i ylicz 2008).

Rola cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy

Jednym z najwaniejszych pyta zadawanych w ramach projektu badawczego byo znaczenie cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy. Niezalenie od tego, e imigracja do Polski wci nie ma charakteru masowego, pojawiaj si ju elementy dyskusji toczonej na gruncie naukowym i na poziomie debaty publicznej w krajach wysoko rozwinitych. Dyskusja ta odnosi si do potencjalnych skutkw napywu imigrantw i koncentruje si zwykle na wpywie na poziom bezrobocia oraz stawek pac. Ze wzgldu na niewielk skal zjawiska trudno byoby oczekiwa tego

70 typu efektw w przypadku Polski. Analiza zbliona do tych prezentowanych w krajach o wikszym dowiadczeniu w sferze imigracji nie byaby moliwa. Postawiono jednak hipotez, ktra w sposb poredni umoliwia zmierzenie si z pytaniem o skutki napywu i uczestnictwa cudzoziemcw w polskim rynku pracy. Hipoteza ta brzmi, e cudzoziemcy s substytucyjni wzgldem rodzimej siy roboczej. Jeli okazaaby si prawdziwa, znaczyoby to, i mog oni prowadzi (cho zwykle nie w odniesieniu do caego rynku pracy, a raczej jego czci) do zwikszenia ryzyka bezrobocia oraz presji na obnienie stawek pac i tym samym pogarsza sytuacj rodzimej siy roboczej (por. m.in. Bauer i Zimmermann 1999). Podstaw do weryfikacji tej hipotezy moe by, po pierwsze, zbadanie, jakie byy motywy zatrudniania cudzoziemcw oraz, po drugie, jaki by charakter wykonywanej przez nich pracy. Substytucyjno oznacza z jednej strony, i pracodawcy kieruj si gwnie deniem do zmniejszenia poziomu pac bd osignicia wyszej efektywnoci, z drugiej za powinna si wiza z zatrudnianiem cudzoziemcw na tych samych stanowiskach, na jakich pracuj Polacy. Punktem wyjcia do weryfikacji stawianej powyej hipotezy bdzie analiza rde popytu na prac cudzoziemcw oraz deklarowanych motyww pracodawcw, ktrzy zdecydowali si na zatrudnienie imigrantw. Rysunek 3.5 obrazuje wyniki odnoszce si do tego pierwszego wymiaru20. Powyszy rysunek wskazuje na bardzo zblione rda popytu na prac cudzoziemcw w firmach o rnej wielkoci. Zaznacza si przy tym wyranie dualna struktura, w ktrej z jednej strony bardzo du rol przypisuje si procesowi tworzenia nowych miejsc pracy, a z drugiej zjawisku odpywu polskich pracownikw (z badania jakociowego wynika przy tym, e pracodawcy dopatruj si w tej mierze przede wszystkim wpywu migracji zarobkowej Polakw). Wynika z tego, e jeli mamy do czynienia z zastpowaniem pracownikw polskich przez cudzoziemcw, to jest to w duej mierze zjawisko wymuszone, a nie wynik okrelonej strategii pracodawcy. Odpowiedzi wskazujce na fakt zwalniania polskich pracownikw i zatrudniania na ich miejsce imigrantw byy relatywnie rzadkie. Co ciekawe, w przypadku firm duych pewn rol odgrywa zjawisko wymiany kadr w ramach grupy cudzoziemskiej, co moe wskazywa, e chodzi o osoby posiadajce specyficzne kompetencje bd te zatrudnione na wyranie okrelonych stanowiskach.

20

Dla uproszczenia prezentowane bd dane odnoszce si. tylko do firm maych i duych, by wskaza na ewentualne rnice midzy firmami rnej wielkoci. Pen analiz zawiera: Grabowska-Lusiska i ylicz 2008.

71
Rysunek 3.5. rda popytu na prac cudzoziemcw w firmach maych i duych
Firmy mae
miejsca pracy miejsca pracy opuszczone przez opuszczone przez cudzoziemcw cudzoziemcw miejsca pracy miejsca pracy opuszczone przez opuszczone przez pracow nikw pracownikw polskich polskich (odeszli sami) (odeszli sami) miejsca pracy miejsca pracy opuszczone przez opuszczone przez pracownikw polskich pracow nikw polskich (zw olnieni) (zwolnieni) nowoutworzone now outw orzone miejsca pracy miejsca pracy

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Pracownicy cudzoziemscy planowani Pracownicy cudzoziemscy zatrudnieni

Firmy due
miejsca pracy miejsca pracy opuszczone przez opuszczone przez cudzoziemcw cudzoziemcw miejsca pracy miejsca pracy opuszczone przez opuszczone przez pracow nikw pracownikw polskich polskich (odeszli sami) (odeszli sami) miejsca pracy miejsca pracy opuszczone przez opuszczone przez pracownikw polskich pracow nikw polskich (zw olnieni) (zwolnieni) nowoutworzone now outw orzone miejsca pracy miejsca pracy

0%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Pracownicy cudzoziemscy planowani Pracownicy cudzoziemscy zatrudnieni

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

72
Rysunek 3.6. Motywy zatrudniania cudzoziemcw w firmach maych i duych
Firmy mae
brak szczeglnych powodw brak szczeglnych pow odw

naley pomaga cudzoziemcom w Polsce naley pomaga cudzoziemcom w

cudzoziemcy posiadaj specyficzne kwalifikacje cudzoziemcy posiadaj specyficzne kw alifikacje cudzoziemcy wdraaj cudzoziemcy w draaj now e technologie cudzoziemcy lepiej znaj zagraniczne cudzoziemcy lepiej znaj zagraniczne rynki

cudzoziemcy lepiej pracuj lepiej

cudzoziemcy akceptuj zatrudnienie w bardziej cudzoziemcy akceptuj zatrudnienie w bardziej elastycznych formach elastycznych formach cudzoziemcy akceptuj nisze wynagrodzenia cudzoziemcy akceptuj nisze w ynagrodzenia do pracy zgasza do pracy zgasza si mao obyw ateli polskich mao obywateli

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% planujcy zatrudnienie cudzoziemcw zatrudniajcy cudzoziemcw

Firmy due
brak szczeglnych powodw brak szczeglnych pow odw naley pomaga cudzoziemcom w naley pomaga cudzoziemcom w Polsce cudzoziemcy posiadaj specyficzne kwalifikacje cudzoziemcy posiadaj specyficzne kw alifikacje cudzoziemcy wdraaj cudzoziemcy w draaj now e technologie cudzoziemcy lepiej znaj zagraniczne cudzoziemcy lepiej znaj zagraniczne rynki

cudzoziemcy lepiej pracuj cudzoziemcy akceptuj zatrudnienie w bardziej cudzoziemcy akceptuj zatrudnienie w bardziej elastycznych formach elastycznych formach
cudzoziemcy akceptuj nisze wynagrodzenia cudzoziemcy akceptuj nisze w ynagrodzenia

do pracy zgasza si mao obyw ateli polskich do pracy zgasza mao obywateli

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% planujcy zatrudnienie cudzoziemcw zatrudniajcy cudzoziemcw

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

73 Rysunek 3.6 opisuje motywy zatrudniania cudzoziemskich pracownikw. Mona je umownie podzieli na te, ktre potwierdzayby hipotez o substytucyjnoci i takie, ktre stanowi jej zaprzeczenie. Do tej pierwszej kategorii mona zaliczy odpowiedzi: cudzoziemcy lepiej pracuj (wysza efektywno), akceptuj zatrudnienie w bardziej elastycznych formach (argument kosztowy) oraz akceptuj nisze wynagrodzenia (argument pacowy). Druga odnosi si przede wszystkim do odpowiedzi: cudzoziemcy posiadaj specyficzne kwalifikacje, wdraaj nowe technologie oraz znaj lepiej zagraniczne rynki. Jak wynika z danych zaprezentowanych powyej, motywy nalece do pierwszej kategorii nie miay wikszego znaczenia ani w przypadku firm maych, ani duych. Znacznie wiksz rol przypisywano motywom wicym si ze specyficznymi kompetencjami pracownikw imigrantw, a zaleno ta jest wyranie widoczna w odniesieniu do firm duych. W obu przypadkach najwiksz rol odgrywaa konieczno, a fakt, i motyw ten ma o wiele wiksze znaczenie w przypadku popytu potencjalnego wskazuje dodatkowo, e poczucie braku odpowiedniej liczby pracownikw na polskim rynku pracy jest coraz bardziej powszechne. Z przytoczonych powyej danych wynika, e argument pacowy nie odgrywa istotnej roli w procesie naboru pracownikw cudzoziemskich. Efekt ten potwierdzaj dane pozwalajce porwna pace pracownikw polskich i imigrantw zatrudnionych na analogicznych stanowiskach. Wyniki sondau pokazuj, e w olbrzymiej wikszoci przypadkw pace cudzoziemcw byy takie same jak pracownikw polskich (w firmach o rnej wielkoci zaleno bya taka sama). Odsetek imigrantw zarabiajcych mniej ni Polacy by zwykle mniejszy ni 20%, cho byy i takie kategorie prac, gdzie przypadki takie nie pojawiy si. Z drugiej strony, w kilku kategoriach (zwaszcza pracownicy zatrudnieni na najwyszych stanowiskach) pace cudzoziemcw byy wysze ni Polakw. Nie jest to zaskakujce, jeli uwzgldnimy, e w badaniu uwzgldniono te pracownikw pochodzcych z krajw wysoko rozwinitych, z pewnoci jednak moe dziwi bardzo nike znaczenie argumentu pacowego. Bardzo zblione wzorce odnotowano rwnie w odniesieniu do typw wykonywanych prac. Zarwno w przypadku Polakw, jak i cudzoziemcw okoo 80% prac byy to prace stae, dla tej ostatniej kategorii wyszy by odsetek osb zatrudnianych zarwno do prac staych, jak i sezonowych czy dorywczych. Pozycja na rynku pracy bya, jak dotd, relatywnie zbliona. Tym niemniej w odniesieniu do popytu potencjalnego pojawia si silniejsza tendencja do zatrudniania cudzoziemcw na bardziej elastycznych zasadach. Rysunek 3.7 opisuje rozkad stanowisk oferowanych pracownikom polskim i cudzoziemskim. Jeli chodzi o popyt zrealizowany, to struktura zatrudnienia cudzoziemcw jest zbliona w firmach maych i duych najwiksze znaczenie maj prace o charakterze specjalistycznym (w przypadku firm duych dodatkowo pozycje eksperckie bd dyrektorskie). Nieco inaczej wyglda sytuacja w odniesieniu do popytu potencjalnego. Na podstawie deklaracji pracodawcw naleaoby przyj, e coraz silniejsza jest tendencja do poszukiwania i zatrudniania cudzoziemcw na stanowiskach, ktre wymagaj kwali-

74 fikacji zawodowych, bd nie wymagaj ich wcale. Jest to szczeglnie wyranie widoczne w przypadku firm maych i jest kolejnym potwierdzeniem tendencji obserwowanych na polskim rynku pracy, a zwizanych z niedostatkiem poday pracy osb o wyksztaceniu zawodowym (nie rozstrzygajc w tym momencie, czy jest to skutek odpywu za granic czy te innych czynnikw).
Rysunek 3.7. Stanowiska oferowane cudzoziemcom w firmach maych i duych
Firmy mae
Rolnicy, ogrodnicy, lenicy i rybacy Rolnicy, ogrodnicy, lenicy rybacy
Pracownicy przy pracach prostych Pracow nicy przy pracach prostych Operatorzy monterzy maszyn urzdze Operatorzy i imonterzy maszyn i urzdze Robotnicy przemysowi rzemielnicy Robotnicy przemysow i i rzemielnicy

Pracow nicy usug osobistych i isprzedaw cy Pracownicy usug osobistych sprzedawcy

Pracownicy biurowi Pracow nicy biurow i Technicy inny Technicy ii inny redni personel personel Specjalici Specjalici

Dyrektorzy, kierow nicy (oraz przedstaw iciele Dyrektorzy, kierownicy (oraz przedstawiciele wwadzpublicznych) adz publicznych) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Pracow nicy cudzoziemscy planow ani Pracow nicy cudzoziemscy zatrudnieni Pracow nicy polscy

Firmy due
Rolnicy, ogrodnicy, lenicy i irybacy Rolnicy, ogrodnicy, lenicy rybacy Pracow nicy przy pracach prostych Pracownicy przy pracach prostych
Operatorzy i monterzy maszyn urzdze Operatorzy i monterzy maszyn i iurzdze Robotnicy przemysowi rzemielnicy Robotnicy przemysow i i irzemielnicy

Pracow nicy usug osobistych i sprzedaw cy Pracownicy usug osobistych i sprzedawcy

Pracownicy biurowi Pracow nicy biurow i Technicy i inny redni personel Technicy i inny redni personel

Specjalici Specjalici Dyrektorzy, kierow nicy (oraz przedstaw iciele Dyrektorzy, kierownicy (oraz przedstawiciele w adz publicznych) wadz publicznych) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Pracow nicy cudzoziemscy planow ani Pracow nicy cudzoziemscy Pracow nicy polscy

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Grabowska-Lusiska i ylicz (2008).

75 Wreszcie, jeden z najciekawszych wynikw odnoszcych si do wzorcw zatrudniania pracownikw cudzoziemskich dotyczy sposobw, w jaki trafili do danej firmy. W przypadku firm mikro za napyw cudzoziemcw w okoo 60% odpowiedzialny by efekt sieci powiza (zostali poleceni przez cudzoziemca bd Polaka), w okoo 50% firm zgosili si z wasnej inicjatywy (np. w odpowiedzi na ogoszenie zamieszczone w prasie). Dla firm maych odsetki te wynosiy 37% i 38%, dla firm rednich 41% i 50%, za dla duych 31% i 43%. Udzia firm, ktre samodzielnie poszukiway pracownikw cudzoziemskich, by bardzo may i wynosi od 0 (mikro) do 4% (rednie). Dodatkowo, w przypadku firm duych okoo 20% pracodawcw zadeklarowao, e pracownicy cudzoziemscy trafili do Polski z inicjatywy centrali. Wyniki te s arcyciekawe w kontekcie toczcej si obecnie debaty na temat (potencjalnej) roli imigrantw na polskim rynku pracy. Wskazuj one na nik aktywno przedsibiorcw w tej mierze. Moe to sugerowa, i przekaz medialny oraz badania mwice o barierze poday pracy jako kluczowym czynniku ograniczajcym moliwoci wzrostu s przesadzone lub te, co zapewne bardziej prawdopodobne, i polscy pracodawcy nie postrzegaj imigracji jako rozwizania istniejcych problemw. W kontekcie nikych dowiadcze z zatrudnianiem cudzoziemcw w Polsce, ta druga interpretacja byaby jak najbardziej zasadna. Z analiz przedstawion powyej koresponduj wyniki badania jakociowego. Dziki wywiadom z pracodawcami wyrniono cztery strategie odnoszce si do zatrudnienia cudzoziemcw. Strategie te s nastpujce (por. Grabowska-Lusiska i ylicz 2008): strategia w ostatecznoci cudzoziemiec opiera si na zasadzie, e najlepszym pracownikiem na dane stanowisko byby Polak; cudzoziemiec moe zosta zatrudniony wwczas, gdy okae si, e nie ma wystarczajcej poday polskiej siy roboczej, strategia moe by i cudzoziemiec pracodawcy deklarujcy wykorzystanie takiej strategii nie traktowali narodowoci jako wanego czynnika w procesie rekrutacji i zatrudnienia; istotny by jedynie fakt znalezienia pracownika w ogle, strategia preferencja cudzoziemiec polega na wyranym i czsto jednoznacznym preferowaniu zatrudnienia pracownikw cudzoziemskich; polega ona na tym, e w sytuacji wyboru midzy pracownikiem polskim a zagranicznym pracodawca zdecydowaby si na wybr imigranta (najwaniejsze czynniki to argument pacowy, efektywnociowy oraz kosztowy), strategia tylko i wycznie cudzoziemiec jest skrajn wersj poprzedniej, gdy w tym przypadku preferencja zatrudnienia cudzoziemca wynika z jego specyficznych kompetencji bd roli, jak odgrywa (moe odgrywa) w przedsibiorstwie.

76 Strategie te mog by analizowane w kontekcie stawianej hipotezy o substytucyjnym charakterze cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy. Dwie pierwsze strategie wskazywayby przy tym raczej na rol komplementarn (oczywicie, o ile jedynym kryterium preferencji s kwalifikacje, a nie narodowo), a strategia trzecia na substytucyjn. Strategia ostatnia jest zapewne najbardziej niejednoznaczna. W wikszoci wypadkw jest ona wypadkow chci bd koniecznoci wykorzystania specyficznych kompetencji posiadanych tylko przez cudzoziemcw, ale, jak sugeruj Grabowska-Lusiska i ylicz (2008), moe by rwnie odzwierciedleniem tendencji do wykorzystywania przez przedsibiorstwa relatywnie niekorzystnej pozycji cudzoziemcw na polskim rynku pracy (i w tym momencie zbliaaby si do strategii trzeciej). Wyniki sondau dostarczyy materiau, ktry pozwala okreli przynajmniej w przyblieniu pewne wzorce wykorzystywania powyszych strategii. We wszystkich grupach przedsibiorstw (z wyjtkiem firm mikro) dominujce znaczenie miaa strategia pierwsza, ktrej stosowanie zadeklarowao od 40 do nieco ponad 50% firm majcych dowiadczenia z zatrudnianiem cudzoziemcw i od 42 do ponad 60%, ktre maj takie plany. W przypadku przedsibiorstw mikro dominowaa strategia druga (narodowo nie ma znaczenia okoo 70% w przypadku popytu zrealizowanego i 40% dla potencjalnego). cznie, strategia pierwsza i druga pozwalay opisa zachowanie okoo 75% wszystkich badanych firm. Relatywnie niewielki odsetek przedsibiorcw wskaza na preferencje wzgldem cudzoziemcw (strategia czwarta), nieco wicej firm uzaleniao zatrudnienie osoby okrelonej narodowoci od charakteru pracy i stanowiska (od 13 do 20% w przypadku popytu zrealizowanego i od 11 do 16% dla popytu potencjalnego)21. Skala wykorzystania strategii trzeciej wskazuje na niewielkie znaczenie efektu substytucyjnoci, co pozostaje w zgodzie z przytaczanymi wczeniej wynikami. Wskazuje ona jednake na to, e istnieje pewien potencja w tej mierze i wraz z upowszechnieniem si obecnoci cudzoziemcw na polskim rynku pracy moe wzrasta rola argumentw zwizanych z moliwoci ograniczenia kosztw zatrudnienia i zwikszenia efektywnoci za spraw wykorzystania cudzoziemskiej siy roboczej (co moe prowadzi do zastpowania pracownikw polskich pracownikami cudzoziemskimi). Uzyskane wyniki wskazuj jednak rwnie na to, i obecna sytuacja na polskim rynku pracy obserwowane tendencje strukturalne oraz masowy odpyw siy roboczej za granic sprzyja heterogenizacji polskiego rynku pracy. Jeli okae si a s
21

Zanotowano pewne zrnicowanie w przekrojach regionalnych i sektorowych, por. Grabowska-Lusiska i ylicz 2008.

77 ku temu przesanki (relatywnie wysokie udziay w sektorze budowlanym oraz rolnym), e coraz czstsze odwoywanie si w przyszoci do strategii pierwszej i drugiej bdzie si wiza z wyranie widocznymi wzorcami sektorowymi, w duszej perspektywie moe to doprowadzi do wyksztacenia segmentw rynku pracy, gdzie zatrudnienie cudzoziemcw nie bdzie opcj, ale koniecznoci.

Zakoczenie
Wyniki prac badawczych zrealizowanych w ramach moduu II (Popyt na prac cudzoziemcw w Polsce) projektu MPLM pozwalaj na ocen dotychczasowej pozycji cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy. Za spraw zastosowanej metody badawczej wychodz one poza wskie analizy ograniczone do wybranych sektorw bd przedsibiorstw o wybranych cechach. Dziki walorowi reprezentatywnoci pozwalaj odnie si do sytuacji w skali caego kraju, ale i w poszczeglnych regionach i sektorach. Wreszcie, daj szans na uwzgldnienie nie tylko zatrudnienia legalnego, ale i tego o nielegalnym charakterze22. Z prezentowanych analiz wyania si obraz polskiego rynku pracy w fazie, by moe, drastycznej zmiany. Jak dotd, rola imigranckiej siy roboczej jest marginalna, ograniczona w zasadzie wycznie do firm duych, dodatkowo jedynie do wybranych sektorw gospodarki. Podobna uwaga odnosi si do zatrudnienia cudzoziemcw w polskich gospodarstwach domowych. Tak niewielka skala zjawiska moe wynika z kilku przesanek. Po pierwsze, moe ona by skutkiem rozwiza prawnych w istotny sposb ograniczajcych moliwoci zatrudniania cudzoziemcw lub sprawiajcych, e koszty takiej procedury s niewspmiernie wysokie do moliwych do osignicia efektw. Po drugie, niska aktywno przedsibiorcw w poszukiwaniu i zatrudnianiu cudzoziemskiej siy roboczej wskazuje, e jak dotd potrzeby polskiego rynku pracy nie wymuszay uciekania si do pracownikw imigrantw. Wreszcie, maa skala zatrudnienia imigrantw moe by wynikiem ograniczonej poday cudzoziemcw na polskim rynku pracy. Niezalenie od tego, wiele wskazuje na to, i w przyszoci popyt na prac wiadczon przez cudzoziemcw bdzie coraz wikszy. Dodatkowo, pojawiaj si pierwsze przesanki wiadczce o tym, e na polskim rynku obserwowa
22

Moliwo oceny tego ostatniego aspektu jest bardzo wtpliwa, std te zosta on pominity. Podobnie, na podstawie uzyskanych danych niemoliwe okazao si okrelenie skali i znaczenia uczestnictwa Wietnamczykw w polskim rynku pracy.

78 bdziemy procesy zblione do tych, jakie stay si udziaem krajw wysoko rozwinitych, z postpujc segmentacj rynkw pracy i wyksztacaniem si nisz etnicznych wcznie. Aspekty te sprawiaj, e wypracowywanie ram i narzdzi polityki migracyjnej staje si coraz bardziej palc koniecznoci.

4.
Od adaptacji do integracji. Mechanizmy, uwarunkowania i zrnicowanie integracji imigrantw zarobkowych w Polsce23
Aleksandra Grzymaa-Kazowska

79

Imigracja do Polski skala i wybrane cechy strukturalne zjawiska

Mimo dotychczas relatywnie niewielkiego zasobu legalnie zamieszkaych w Polsce imigrantw liczcego na dzie 1 wrzenia 2004 roku niespena 85 tysicy imigrantw24, wrd ktrych tylko okoo 32 tysice posiadao zezwolenie na osiedlenie w Polsce, oraz europejskiego pochodzenia wikszoci z nich, integracja migrantw powinna by przedmiotem bada i polityki pastwa. Jak pokazuj dane, w 2004 roku najwicej cudzoziemcw w Polsce pochodzio z ssiednich krajw: Ukrainy (20%), Rosji (6%), Biaorusi (6%) i Niemiec (5%) (tabela 4.1)25. Wrd 10 najbardziej liczebnych grup cudzoziemskich znalazy si jednak i grupy pochodzce z dalszych kulturowo i geograficznie obszarw: Wietnamu, Armenii oraz Czeczenii, w wypadku ktrych proces integracji jest trudniejszy.

23

24

25

Ogromnie dzikuj caemu zespoowi biorcemu udzia w badaniach. Szersze omwienie wynikw, ktrych syntez prezentuje niniejszy tekst, mona znale w ksice Midzy jednoci a wieloci. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantw w Polsce. Szczeglne podzikowania nale si dr M. Lesiskiej i R. Stefaskiej za cenne sugestie dotyczce polityki integracyjnej, a M. Biernath za niezawodn pomoc w redakcji technicznej tekstu. Wedug danych z rejestru Urzdu ds. Repatriacji i Cudzoziemcw (URiC), obecnie Urzdu ds. Cudzoziemcw (UdsC). Liczba ta obejmuje cudzoziemcw posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si, zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, status uchodcy, zezwolenie na pobyt stay i czasowy dla obywateli UE. Podobnie wygldaa sytuacja w nastpnych latach, gdy wemie si pod uwag liczb zezwole na pobyt w Polsce.

80
Tabela 4.1. Imigranci oraz liczba wydanych zezwole na pobyt w Polsce wedug kraju pochodzenia (kraju obywatelstwa), 10 najwaniejszych Kraj pochodzenia 1. Ukraina 2. Rosja 3. Biaoru 4. Niemcy 5. Wietnam 6. Stany Zjednoczone 7. Francja 8. Armenia 9. Wielka Brytania 10. Bugaria Razem 10 najwaniejszych Ogem wszystkich Cudzoziemcy przebywajcy w dniu 01.09.2004 r. Ogem 16 469 5456 4719 4657 4486 3227 2803 2723 2173 1626 48 339 84 729

rdo: opracowanie A. Fihel na podstawie URiC (2004).

Naley rwnie zwrci uwag na nierwnomierno przestrzennego rozkadu imigrantw w Polsce i ich skupianie si na obszarze wojewdztwa mazowieckiego, gdzie wydano ponad 30% zezwole na pobyt w Polsce oraz, w mniejszym stopniu, na obszarze wojewdztwa dolnolskiego i maopolskiego, gdzie koncentrowao si po blisko 8% wszystkich zarejestrowanych migrantw (tabela 4.2).
Tabela 4.2. Imigranci oraz liczba wydanych zezwole na pobyt w Polsce wedug wojewdztwa Wojewdztwo Dolnolskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Cudzoziemcy przebywajcy w dn. 01.09.2004 r. Ogem 6525 2029 3650 1722 3567 6500 27 165 1529 2740 % 7,7 2,4 4,3 2,0 4,2 7,7 32,1 1,8 3,2

81
Cudzoziemcy przebywajcy w dn. 01.09.2004 r. Ogem 2056 3933 4792 1283 1843 3785 3514 84 729 % 2,4 4,6 5,7 1,5 2,2 4,5 4,1 100,0

Wojewdztwo Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmisko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Ogem

rdo: opracowanie A. Fihel na podstawie URiC (2004).

Gwnymi miejscami przycigajcymi migrantw byy najwiksze orodki miejskie Warszawa, Wrocaw i Krakw. Miejsca te, reprezentujce najbardziej chonne rynki pracy w Polsce, powinny w pierwszym rzdzie stanowi obszary bada integracyjnych. Analizowany napyw do Polski mia przede wszystkim zarobkowy charakter, a imigranci to osoby z relatywnie wysokim wyksztaceniem i w wieku najwyszej aktywnoci zawodowej, czyli grupa, ktrej obecno moe by korzystna na rynku pracy zwaszcza w kontekcie uwidaczniajcego si niedoboru pracownikw w Polsce i niekorzystnych prognoz demograficznych. Jak mona przewidywa, w kontekcie globalizacji i natonych procesw migracyjnych, Polska bdzie krajem, gdzie bd napywa i, czciej ni dotychczas, osiedla si imigranci. Trend ten jest ju zauwaalny w powikszajcym si zasobie imigrantw w Polsce. Zjawisko to jest widoczne w zmieniajcym si modelu migracji do Polski od migracji tranzytowej i niepenej26, odznaczajcej si czasowym i na og nierejestrowym pobytem imigrantw podejmujcych nielegalne zatrudnienie, do migracji dugoterminowej lub osiedleczej, o czciej rejestrowanym charakterze. Bardziej trwaa imigracja do Polski zwizana jest nie tylko z atrakcyjnymi dla imigrantw moliwociami na rynku pracy i zapotrzebowaniem na ich prac, szczeglnie w drugorzdnym sektorze, ale te z dynamik zjawiska (to jest grawitacyjnym dziaaniem ju zamieszkaych w Polsce imigrantw) oraz coraz korzystniejszymi perspektywami ycia nad Wis (co wie si z rozwojem gospodarczym Polski i jej przynalenoci do Unii Europejskiej). Wanym czynnikiem s rwnie zmieniajce si wraz ze zmianami prawa uwarunkowania migracyjne (utrudniajce pewne formy migracji o bardziej krtkotrwaym i nieudokumentowanym charakterze).
26

Zjawisko to ze wzgldu na skal i charakter imigracji do Polski wystpuje w naszym kraju na razie w ograniczonym zakresie.

82 W tej sytuacji coraz wikszego znaczenia w Polsce nabiera kwestia integracji imigrantw, zwaszcza e dotychczas w naszym kraju nie tylko, e nie stworzono kompleksowego podejcia integracyjnego, ani na gruncie bada spoecznych, ani na gruncie polityki i dziaa praktycznych, ale nie podejmowano nawet szerzej zakrojonych prb wypracowania takiej koncepcji. By to efekt wspomnianej maej liczebnoci i problematycznoci osiedlonych w Polsce imigrantw, jak i oglnych cech polskiej polityki migracyjnej, m.in. tego e ksztatowana bya pod wpywem biecych wydarze i midzynarodowych zobowiza (Kpiska i Stola 2004). Jednym z przejaww tego by brak regulacji prawnych oraz dziaa integracyjnych (poza wycinkowymi programami integracyjnymi, a waciwie adaptacyjnymi, skierowanymi do dwch specyficznych grup imigrantw uchodcw i repatriantw). Wci brakuje te kompleksowych bada integracji migrantw, zwaszcza migrantw zarobkowych. Ponadto, cho kwestia integracji imigrantw od lat jest jednym z problemw bdcych przedmiotem wielu bada i dyskusji politykw w krajach Europy Zachodniej, dotychczas nie udao si tam ani wypracowa satysfakcjonujcej teorii integracyjnej, ani skutecznych sposobw wczania imigrantw w spoeczestwa przyjmujce, czego dowodz pojawiajce si tam problemy i napicia zwizane z faktyczn wielokulturowoci wielu zachodnich spoeczestw. Szczeglnie ostatnio mona dostrzec intensywne wysiki badaczy z krajw europejskich zmierzajce do wypracowania, pomimo trudnoci, spjnego i wielowymiarowego podejcia do integracji. Przykadem tych stara moe by analiza gwnych kierunkw bada integracyjnych Spencer i Cooper (2006) oraz Castlesa i wsppracownikw (2003). Drugi ze wspomnianych zespow nie tylko dokona analizy wczeniejszych bada integracyjnych, ale i wskaza najwaniejsze zagadnienia, ktre powinny by podejmowane lub w szerszym stopniu rozwijane w przyszoci, takie jak: historyczna analiza integracji i badanie procesu integracji w czasie, studia czce kwestie integracji i rynku pracy, analiza wpywu gwnych kategorii prawnych na proces integracji, ilociowo-jakociowe analizy zorientowane na rozwijanie polityki integracyjnej, prace powicone specyfice integracji rnych grup oraz studia nad integracj uwzgldniajce kwestie pci, spoeczno-kulturowe i znaczenie transnarodowych sieci migranckich. Badacze zaproponowali rwnie instytucjonalizacj bada integracyjnych oraz rozwinicie oglnych ram teoretyczno-metodologicznych mierzcych rne aspekty integracji, a take wiksze ni do tej pory zorientowanie bada na cele praktyczne (Castles i in. 2003). Podkrelana jest rwnie potrzeba poczenia si przy badaniu oraz planowaniu i realizacji dziaa integracyjnych: badaczy, przedstawicieli badanych spoecznoci, politykw i praktykw, zwaszcza na poziomie lokalnym (np. Bosswick i Heckmann 2006). Takie podejcie widoczne jest w, wydanym z inicjatywy Komisji Europejskiej, podrczniku do integracji przeznaczonym dla osb zajmujcych si migrantami (Niessen i Schibel 2007).

83 Wysiki suce poczeniu podejcia badawczego i praktycznego do zagadnienia integracji mog pozwoli przezwyciy dotychczasowy podzia midzy badaniami a praktyk, wynikajcy z ich odmiennoci postrzegania kwestii integracji (Radtke 2003). Moe by to jednak zadanie nieatwe, tym bardziej, e kwesti komplikuje polityzacja zagadnienia integracji, czyli wykorzystywanie problemu integracji przez rne grupy interesu i partie polityczne27. Generalnie na proces integracji mona patrze albo od strony spoeczestwa przyjmujcego gwnie moliwoci i barier instytucjonalno-prawnych dla imigrantw (jak np. w Migrant Integration Policy Index), albo z perspektywy dowiadcze migrantw oraz relacji midzy migrantami a spoeczestwem przyjmujcym. Bosswick i Heckmann (2006), bazujc na rozrnieniu Essera (2000), wymieniaj cztery wymiary integracji: 1) integracj strukturaln, w ktrej istotne jest umiejscowienie (placement) imigrantw w strukturach spoecznych oraz kwestia nierwnoci i rnic, 2) integracj kulturow, z ktr czy si problem akulturacji, 3) integracj interakcyjn, gdzie akcentuje si proces wymiany i wzajemnego oddziaywania midzy reprezentantami spoeczestwa przyjmujcego a imigrantami, 4) integracj identyfikacyjn, ktra odnosi si do tosamoci. W innej koncepcji Etzinger i Biezeveld (2003) rozrniaj integracj instytucjonaln (zwizan z partycypacj migrantw w instytucjach spoeczestwa przyjmujcego) i kulturow (odnoszc si do postaw i identyfikacji) oraz wskazuj na cztery obszary badania integracji: 1) spoecznoekonomiczny (obejmujcy np. rynek pracy i edukacj), 2) kulturowy (zwizany z normami, wartociami, kompetencjami jzykowymi), 3) prawny, 4) polityczny. Podobny model integracji zaproponowany zosta przez Agera i Stranga (2004), ktrzy wskazuj dziesi kluczowych dziedzin integracji i odpowiednie dla nich wskaniki. Te gwne wymiary to: rodki, ale i wyznaczniki integracji, takie jak 1) zatrudnienie, 2) zamieszkanie, 3) edukacja, 4) zdrowie; poczenia spoeczne, na ktre skadaj si 5) wizi wewntrzgrupowe oparte o etniczne, narodowe lub religijne zwizki, 6) relacje z czonkami grupy dominujcej, 7) kontakty z instytucjami spoeczestwa przyjmujcego; czynniki uatwiajce w postaci: 8) wiedzy jzykowej i kulturowej oraz 9) stabilnoci i bezpieczestwa; i podstawa, ktr daje 10) prawo i obywatelstwo. Wspomniane koncepcje mog jednak stanowi jedynie wyjciowe ramy do stworzenia koncepcji teoretycznej, badawczej i politycznej (w sensie polityki integracyjnej) przystosowanej do polskiej sytuacji, gdy wypracowane zostay w odniesieniu do zupenie innych krajw ni Polska (o innej historii migracji, tradycjach politycznoinstytucjonalnych, liczebnoci i strukturze grup imigranckich). Tekst ten przedstawia propozycj gwnych ram kompleksowego podejcia teoretyczno-badawczego do integracji imigrantw w Polsce oraz wyniki prze27

Zjawisko to ze wzgldu na skal i charakter imigracji do Polski wystpuje w naszym kraju na razie w ograniczonym zakresie.

84 prowadzonych w oparciu o wypracowan koncepcj porwnawczych bada nad uwarunkowaniami i mechanizmami procesw integracji. Celem analizy jest stworzenie zarysw spjnego, wielowymiarowego podejcia teoretycznobadawczego do problematyki integracji imigrantw, diagnoza procesu integracji imigrantw w Polsce oraz dostarczenie wytycznych do formowanej wanie polskiej polityki imigracyjnej. W omawianym podejciu pojcie integracji28 uywane jest na okrelenie stanu, gdy odmienne jednostki lub grupy, przy zachowaniu swojej odrbnoci kulturowej, posiadaj relatywnie trwae zwizki ze spoeczestwem przyjmujcym i uczestnicz w rnych obszarach jego ycia. Zgodnie z przyjt perspektyw integracja jest postrzegana procesualnie i relacyjnie, szerzej ni jedynie jako podany wynik procesu adaptacyjnego, o ktrym to rezultacie mona mwi tylko wtedy, gdy osignite zostan okrelone parametry. Naley rwnie doda, e wczanie si w ycie w nowym kraju zakada nie tylko kontakty imigrantw ze spoeczestwem i instytucjami nowego pastwa, ale i poszanowanie przez migrantw podstawowych norm, wartoci i instytucji spoeczestwa przyjmujcego, a take to, e w procesie integracji uczestnicz nie tylko imigranci, ale i pastwo przyjmujce. Warto zwrci uwag, e w proponowanej definicji integracji przyjmuje si, w wikszym lub mniejszym stopniu, zachowywanie przez imigrantw wczajcych si w spoeczestwo przyjmujce swojej tosamoci kulturowej (a wic strukturalnej odmiennoci), co nawizuje do klasycznej teorii modeli postaw akulturacyjnych Berryego (1997)29. Wedug tego modelu integracja ma miejsce, gdy mona twierdzco odpowiedzie na dwa kluczowe pytania: 1) Czy dla migranta jest wane zachowanie wasnej tosamoci kulturowej? 2) Czy dla migranta stanowi warto utrzymywanie kontaktw z czonkami grupy dominujcej? Zgodnie z t koncepcj, o integracji moe by mowa tylko wtedy, gdy nie zanika odrbno kulturowa jednostek lub grup, gdy w przeciwnym razie mamy do czynienia z procesem asymilacji (gdy migranci odrzucaj swoj poprzedni tosamo kulturow i przestaj si wyrnia ze spoeczestwa przyjmujcego).
28

29

Z powodu braku miejsca pominito tu dyskusj pojciow dotyczc tego terminu. Wicej znale mona w ksice pod red. Grzymaa-Kazowskiej i odziskiego (2008). Pojcie to uywane w odniesieniu do postaw jednostek lub grup pojawiajcych si w odpowiedzi na sytuacj podlegania oddziaywaniu odmiennej kultury i zmian zachodzcych pod wpywem tego midzykulturowego kontaktu, gdy jednostki lub grupy pochodzce z rnych kultur wchodz w cigy, bezporedni kontakt powodujcy zmiany we wzorach kulturowych jednej lub obu grup (Redfield, Linton i Herskovits 1936).

85 Do analizy zastosowano model konceptualny integracji, w ktrym uwzgldnione zostay nastpujce wymiary: prawny, ekonomiczny, kulturowo-identyfikacyjny, spoeczny (odnoszcy si podobnie jak u Agera i Stranga, 2003, do trzech typw kontaktw spoecznych: kontaktw wewntrzgrupowych, midzygrupowych i z formalnymi instytucjami) oraz przestrzenny. Badany by przebieg integracji na tych paszczyznach oraz zwizek midzy nimi. Dominujc rang w prowadzonych analizach nadano wymiarowi ekonomicznemu oraz jego kulturowym i prawnym uwarunkowaniom. Zajto si analiz zrnicowanych mechanizmw integracji wrd rnych kategorii migrantw (wyodrbnionych take ze wzgldu na form i charakter ich migracji). Analizowano gwne typy czynnikw warunkujcych przebieg adaptacji i proces integracji migrantw: 1) zwizane z krajem pochodzenia (np. dystans kulturowy i geograficzny kraju pochodzenia w stosunku do kraju przyjmujcego), 2) odnoszce si do kraju przyjmujcego (np. historia imigracji, polityka wobec imigrantw, charakterystyka spoecznoci przyjmujcej czy rynku pracy, te na poziomie lokalnym), 3) dotyczce grupy wasnej migrantw w kraju przyjmujcym (np. charakterystyka spoecznoci imigranckiej, istniejce zaplecze pomocowe w postaci instytucji etnicznych), 4) czynniki odnoszce si do indywidualnych migrantw (w tym czynniki obecne ju przed migracj, takie jak spoeczno-demograficzne charakterystyki migrantw oraz czynniki wystpujce w czasie akulturacji, takie jak: dugo migracji, dowiadczenia migracyjne itd.; Berry 1997). Czynniki te, a zwaszcza zmienne z grupy 1, 2 i 3, czyli te z poziomu grupowego, byy uwzgldnione w wyjciowym modelu uwarunkowa badanych procesw integracji imigrantw w Polsce. Badanie mechanizmw i uwarunkowa procesu integracji imigrantw w Polsce miao wieloetapowy, porwnawczy charakter i wykonane zostao za pomoc rnorodnych metod badawczych zgodne z zaleceniami poczwrnej triangulacji, czyli zrnicowania: 1) rda danych, 2) perspektyw teoretycznych, 3) metod badawczych 4) badaczy w celu podniesienia jakoci analiz (Patton 1990). Jako podstawowe czynniki przy analizie podobiestw i rnic w procesach integracji wrd odmiennych kategorii imigrantw wybrano kraj pochodzenia migrantw (Ukraina i Wietnam) oraz status prawny cudzoziemcw (od nielegalnego pobytu poprzez legalny pobyt czasowy a do pobytu staego i obywatelstwa). Porwnawcze badanie integracji ukraiskich i wietnamskich imigrantw obejmowao: 1) analiz danych urzdowych30, 2) analiz integracji imigrantw posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si w wojewdztwie mazowieckim w oparciu o dane z reprezentatywnego
30

Danych z rejestru URiC z wrzenia 2004 roku. Wicej na temat tego zbioru i wykonanych analiz mona znale w pracach Grny, Grzymaa-Kazowska i Kpiska (2007) i Grzymaa-Kazowska (2008).

86 badania wrd obywateli Ukrainy i Wietnamu posiadajcych zezwolenie na zamieszkanie w wojewdztwie mazowieckim31, 3) badanie jakociowe wrd rnych kategorii migrantw posiadajcych odmienny status prawny w Polsce i zamieszkaych w Warszawie oraz wrd liderw obu spoecznoci, uzupenione wywiadami eksperckimi, 4) studium wybranych przypadkw instytucji ekonomiczno-spoecznych skupiajcych imigrantw (takich jak podwarszawskie wietnamskie centrum handlowe i ukraiska gieda pracy), 5) badania obecnoci i funkcjonowania imigrantw w dwch innych ni Warszawa duych miastach we Wrocawiu i w Krakowie32. Prezentacja gwnych wynikw bada podzielona jest na sze czci. Najpierw omwione s podstawowe podobiestwa i rnice w charakterystykach wietnamskich i ukraiskich migrantw. Nastpnie przedstawiony jest ekonomiczny wymiar integracji migrantw, po ktrym zaprezentowana jest analiza rnic w integracji imigrantw o odmiennym statusie prawnym. Kolejna cz powicona jest porwnaniu uwarunkowa i przebiegu integracji w Warszawie i innych duych, polskich miastach. Potem zostanie omwiony instytucjonalny wymiar integracji migrantw i praktyczne implikacje przeprowadzonych bada, po ktrych to czciach znajduje si podsumowanie najwaniejszych rezultatw.

Podobiestwa i rnice w podstawowych charakterystykach ukraiskich i wietnamskich migrantw

Zagadnienie integracji byo badane na przykadzie dwch odmiennych grup imigrantw z Ukrainy i z Wietnamu, rnicych si od siebie ze wzgldu na charakterystyki i dystans kulturowy w stosunku do polskiego spoeczestwa, typ aktywnoci ekonomicznej i cechy spoeczno-demograficzne. Wietnamczycy stanowi grup kulturowo odleg i now dla Polakw, gdy, nie liczc stypendystw przyjedajcych na studia w latach PRL-u, waciwie pojawili si w Polsce dopiero pod koniec lat 80. XX wieku. Ukraicy z kolei reprezentuj bliski nam kulturowo nard, z ktrym ze wzgldu na geopolityczne pooenie i historyczne dowiadczenia, kontakty Polakw nie ograniczaj si tylko do ostatnich kilkunastu lat i kontekstu imigracyjnego. Ukraicy s Polakom lepiej znani oraz blisi z racji kulturowego podobiestwa, wspl31

32

Szczegowy opis badania znajduje si w tekstach Grny, Grzymaa-Kazowska i Kpiska (2007) i Grzymaa-Kazowska (2008). Tam te znajduj si uwagi dotyczce problemw metodologicznych zwizanych z porwnawczymi badaniami wrd tak odmiennych grup migranckich. Wicej na temat badania znajduje si w ksice pod red. Grzymaa-Kazowskiej (2008).

87 nej historii i bliskoci geograficznej. Midzy polskim i ukraiskim spoeczestwem istniej liczne powizania oprcz nowej fali migrantw z Ukrainy Polsk zamieszkuje te tradycyjna mniejszo ukraiska. Zwizek midzy oboma narodami jest naznaczony jednak wieloma historycznymi konfliktami i problemami rzutujcymi do dnia dzisiejszego na wzajemne postrzeganie si, a take na procesy adaptacji Ukraicw w Polsce (Konieczna 2002, GrzymaaKazowska 2007). Wybr grup do analizy by podyktowany take faktem, e, jak wspomniano, stanowi one jedne z najliczniejszych zbiorowoci imigrantw zarobkowych w Polsce. Warto wskaza na podstawowe podobiestwa i rnice midzy obiema zbiorowociami pod wzgldem podstawowych cech spoeczno-demograficznych, ktre ukazay analizy danych z rejestru URiC z 2004 roku, i rezultaty reprezentatywnych bada sondaowych z 2005 roku. Przede wszystkim naley podkreli odwrotne proporcje pci wrd zarejestrowanych w Polsce Ukraicw i Wietnamczykw: dominacj kobiet wrd tych pierwszych33 (67%) i przewag mczyzn wrd tych drugich (67%). Podobnie wygldaa struktura pci wrd migrantw, ktrzy wzili udzia w badaniu sondaowym34. Obie grupy okazay si stosunkowo dobrze wyksztacone i relatywnie mode przewaay w nich osoby w wieku najwikszej aktywnoci zawodowej. Oglnie jednak respondenci z Wietnamu byli starsi ni Ukraicy wrd tych pierwszych dominowaa starsza grupa wiekowa (3554 lat), wyszy by redni wiek migrantw i wystpowa wrd nich stosunkowo wysoki odsetek osb po 65. roku ycia (10%) (Fihel 2008). Poza tym, w odrnieniu od zbiorowoci ukraiskiej, wrd wietnamskich migrantw zarejestrowanych w bazie URiC poza pokoleniem rodzicw wystpowao te pokolenie dzieci, co pokazuje te inn charakterystyk wietnamskich migrantw ich wikszy stopie zasiedziaoci w Polsce. Wiksz zasiedziao Wietnamczykw w Polsce potwierdza rwnie fakt, e wrd tej grupy zezwolenie na osiedlenie si posiadao 42%, podczas gdy wrd Ukraicw byo jedynie 28% migrantw z zezwoleniem na pobyt w Polsce. Badanie sondaowe wrd osiedlonych w wojewdztwie mazowieckim imigrantw pokazao take, e wikszo Wietnamczykw przybya do Polski przed 1995 rokiem (80%) (Kpiska 2007b). wikszo Ukraicw przybya w okresie pniejszym (tj. poczynajc od drugiej poowy lat 90.; 57%) por. tabela 4.3.
33

34

Okrelenie to uywane jest w odniesieniu do kraju pochodzenia migrantw i zwizanego z nim obywatelstwa cudzoziemcw, a nie ich narodowoci, ktra, szczeglnie w przypadku migrantw z Ukrainy, moe by inna ni ukraiska. Wrd obywateli Ukrainy zdecydowan wikszo stanowiy kobiety (76%), a wrd respondentw z Wietnamu mczyni (59%). wiadczy to o nadreprezentacji kobiet zarwno w ukraiskiej, jak i w wietnamskiej prbie, co zostao skorygowane poprzez odpowiednie waenie obu prb.

88
Tabela 4.3. Ukraicy i Wietnamczycy osiadli w wojewdztwie mazowieckim wedug roku zamieszkania w Polsce (dane w procentach) Rok zamieszkania w Polsce Lata 80. lub wczeniej 19901994 19951999 20002004 Ogem Ukraicy 7,3 36 46,0 10,7 100,0 Wietnamczycy 25,3 54,4 17,6 2,7 100,0

rdo: Badanie sondaowe imigrantw w wojewdztwie mazowieckim (OBM UW 2005).

Warto doda, e wikszo Ukraicw przed zamieszkaniem w Polsce podejmowaa krtkoterminowe migracje do naszego kraju, w przeciwiestwie do Wietnamczykw, dla wikszoci ktrych pierwszy przyjazd by jednoczenie czasem zamieszkania w Polsce. W reprezentatywnych prbach obu zbiorowoci migranckich przewaay osoby yjce w zwizkach maeskich, w obydwu przypadkach stanowic okoo 83%35. Grupy te rniy si jednak tym, e wrd Wietnamczykw byo niemal trzykrotnie wicej osb wolnych (13,7%) ni wrd Ukraicw (4,6), co mona tumaczy wspomnian odmienn struktur wiekow obu grup (Kpiska 2007b). Wrd Ukraicw wystpowao z kolei trzy razy wicej migrantw, ktrych maestwo zakoczyo si rozwodem (5,7%) lub mierci wspmaonka (6,5%) ni wrd azjatyckich migrantw (odpowiednio 1,7 i 2,1%), co mona wiza z rnicami kulturowymi i demograficznymi wystpujcymi w spoeczestwach pochodzenia migrantw. Bardzo istotn rnic, z punktu widzenia procesu integracji, byo to, e maonkami Ukraicw byli gwnie Polacy (81%), natomiast Wietnamczykw inni wietnamscy migranci (83%). Co wicej, wrd dominujcych w badaniu Ukrainek odsetek polskich wspmaonkw by jeszcze wyszy (88%) ni wrd mczyzn z Ukrainy (60%). Tymczasem wrd przewaajcych w badaniu Wietnamczykw, polskie ony byy znacznie czstsze (25%) ni polscy mowie Wietnamek (6%). Warto doda, e w wypadku Ukraicw, inaczej ni wrd Wietnamczykw, maestwa byy czsto zawarte w nastpstwie migracji. Rnice zauway mona byo take w liczebnoci i strukturze gospodarstw domowych migrantw z obu grup gospodarstwa domowe badanych Wietnamczykw byy liczniejsze, obejmoway wicej dzieci i wietnamskich czonkw rodzin. Dane urzdowe na temat cudzoziemcw posiadajcych zezwolenie na pobyt w Polsce pokazay, e zarwno Wietnamczycy, jak i Ukraicy za35

Do tej kategorii zakwalifikowane zostay take nieliczne przypadki osb yjcych w trwaym konkubinacie.

89 mieszkiwali gwnie najwiksze polskie miasta: Warszaw, Krakw i Wrocaw, Wietnamczycy dodatkowo d, Katowice i Trjmiasto, a Ukraicy Lublin. Obecno imigrantw w wymienionych miastach bya zwizana z historycznymi czynnikami i sieciami migranckimi oraz moliwociami prowadzenia na danym obszarze dziaalnoci ekonomicznej. Ukraicy w odrnieniu od Wietnamczykw mieszkali nie tylko w duych orodkach miejskich, ale i na obszarach wiejskich, take w innych ni wymienione wyej regionach Polsce Poudniowo-Wschodniej, a take na Ziemiach Odzyskanych, na ktrych rwnie wystpuj czonkowie tradycyjnej mniejszoci ukraiskiej.

Rynek pracy a integracja imigrantw

Badania Fihel, Grny i Kaczmarczyka (2008) potwierdziy, e imigracja moe by wanym zjawiskiem dla funkcjonowania polskiej gospodarki i rynku pracy, a wkad cudzoziemskiej siy roboczej jest istotny zwaszcza dla rozwoju niektrych bran oraz lokalnych rynkw. Wyniki badania sondaowego wrd imigrantw z Ukrainy i Wietnamu posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si w Polsce ukazay ich odmienny sposb funkcjonowania i rol na mazowieckim rynku pracy. Na podstawie reprezentatywnych bada wrd imigrantw posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si w wojewdztwie mazowieckim naley stwierdzi, e przedstawiciele obu populacji imigranckich odznaczali si bardzo wysokim, znacznie wyszym ni Polacy, stopniem aktywnoci zawodowej (Fihel, Grny i Kaczmarczyk 2008). Aktywno ta miaa jednak w obu grupach odmienny charakter. O ile wrd Ukraicw dominowali pracownicy najemni, wrd Wietnamczykw przewaay osoby prowadzce wasn dziaalno gospodarcz (tabela 4.4).
Tabela 4.4. Charakter aktywnoci zawodowej pracujcych ukraiskich i wietnamskich migrantw (dane w procentach) Charakter aktywnoci Praca w penym lub w niepenym wymiarze u kogo/w jakiej firmie Wasna dziaalno gospodarcza Praca dorywcza, sezonowa, zlecona Inne Ukraicy 76,4 17,3 12,7 3,6 Wietnamczycy 19,0 75,9 7,3

Odsetki nie sumuj si do 100%, gdy respondenci mogli wskaza wicej ni jeden typ aktywnoci zawodowej, cho przypadki wicej ni jednego wskazania nie zdarzay si czsto. rdo: Badanie sondaowe imigrantw w wojewdztwie mazowieckim (OBM UW 2005).

90 Cho i dla Ukraicw i dla Wietnamczykw gwnym typem dziaalnoci byy usugi, miay one odmienn form i charakter w obu grupach. Dla Ukraicw byy to przede wszystkim prace zwizane z edukacj, handlem oraz ochron zdrowia (tabela 4.5).
Tabela 4.5. Brane, w ktrych zatrudnieni s osiadli migranci z Ukrainy i z Wietnamu (dane w procentach) Brana Handel hurtowy i detaliczny Edukacja Hotelarstwo i gastronomia Ochrona zdrowia, opieka spoeczna Produkcja (przemys i rzemioso) Usugi domowe Budownictwo Usugi finansowe Rolnictwo Inna brana Ogem Ukraicy 13,7 25,7 3,4 7,3 6,3 5,7 5,1 4,6 4,0 24,2 100,0 Wietnamczycy 66,4 0,8 16,2 0,7 2,3 0 0,8 2,9 0,8 9,1 100,0

rdo: Badanie sondaowe imigrantw w wojewdztwie mazowieckim (OBM UW 2005).

Pod tym wzgldem osiadli imigranci ukraiscy stanowili elitarn grup wrd Ukraicw pracujcych w Polsce, zajmujcych si przede wszystkim pracami domowymi, remontowo-budowlanymi i rolniczymi. Tak uprzywilejowan pozycj wiza mona ze szczeglnym statusem prawnym grupy migrantw ze staym pobytem w Polsce, ich duym kapitaem ludzkim (dobr znajomoci jzyka polskiego, wysokim wyksztaceniem) i kapitaem spoecznym (np. zwizanym z tym, e w bardzo wielu przypadkach posiadali polskiego wspmaonka oraz licznych polskich przyjaci i znajomych) oraz obszarem ich pracy. Ukraicy pracowali przewanie jako pracownicy najemni w duych firmach, gdzie zatrudnieni byli waciwie niemal wycznie Polacy. Jak pokazay analizy Fihel, Grny i Kaczmarczyka (2008), jeli migranci z Ukrainy byli przedsibiorcami, co zdarzao si do rzadko, to raczej nie mieli w ogle wsplnikw (rwnie wrd wspmaonkw). Jeli ju prowadzili dziaalno gospodarcz, to wsplnie z Polakami. W odniesieniu do ukraiskich imigrantw z zezwoleniem na osiedlenie si w Polsce mona mwi o ich penym przystosowaniu i funkcjonowaniu w gwnym nurcie rynku pracy (poza nisza-

91 mi etnicznymi)36. Cho odmiennie wygldaa sytuacja w wypadku innych kategorii imigrantw z Ukrainy, ktrzy wykazywali wiksz tendencj do skupiania si w niszach etnicznych, generalnie strategia funkcjonowania Ukraicw w Polsce raczej polegaa na wczaniu si imigrantw ukraiskich w polski rynek pracy i w ycie w Polsce. Natomiast Wietnamczycy posiadajcy zezwolenie na osiedlenie w Polsce pracowali w tych samych branach co ich rodacy zarwno o zarejestrowanym, ale czasowym pobycie, jak i nielegalnym statusie, prowadzc wasn dziaalno gospodarcz gwnie w dwch sektorach: handlu i gastronomii. Inaczej ni Ukraicy, wietnamscy migranci, prowadzc wasne, na og mae firmy, czsto wsppracowali z rodakami i zatrudniali czonkw rodziny. Kooperacja wewntrz rodziny i wasnej grupy migranckiej prowadzia do wyksztacania si wietnamskiej enklawy etnicznej, czyli rozwinitego systemu dziaa ekonomicznych, gdzie koncentrowali si imigranci z Wietnamu (Waldinger 2001). W obrbie wietnamskiej enklawy etnicznej wystpowao znaczne zrnicowanie pozycji spoeczno-ekonomicznej migrantw i istniay moliwoci awansu. Termin enklawa etniczna mona odnie w tym wypadku nie tylko do koncentracji imigrantw w ramach rozwinitej wewntrzgrupowej kooperacji ekonomicznej, ale i do natenia kontaktw oraz bliskoci zwizkw midzy czonkami spoecznoci imigranckiej, co jest zwizane, podobnie jak wsppraca ekonomiczna, z poczuciem solidarnoci etnicznej. Badanie wrd wietnamskich migrantw pokazao, e wsppraca midzy Wietnamczykami wynikaa zarwno z ich cech kulturowych, jak i z charakteru ich dziaalnoci ekonomicznej prowadzonej w Polsce oraz dystansu kulturowego midzy nimi a polskim spoeczestwem. Enklawie etnicznej towarzyszyo take przestrzenne koncentrowanie si migrantw, szczeglnie w sferze gospodarczej. Biorc pod uwag rynek pracy, mona powiedzie, e strategia adaptacyjna Wietnamczykw opieraa si na ich odmiennoci i tworzonej przez nich enklawie etnicznej, cho rwnoczenie rynek pracy stwarza podstawowy obszar szerszej integracji wietnamskich migrantw. Na podstawie przeprowadzonych bada mona wskaza take na rol imigrantw w pobudzaniu przedsibiorczoci i tworzeniu miejsc pracy w Polsce. Pokazuje to choby przykad Wlki Kosowskiej jako rozlegej instytucji ekonomiczno-spoecznej, skupiajcej wietnamskich imigrantw i integrujcej ich, zarwno wewntrznie jako grup imigranck, jak i poprzez rynek pracy
36

Pojcie niszy etnicznej wie si z drugorzdnym sektorem rynku pracy (gdy nisze zwykle powstaj w tym sektorze) i obszarem dziaa, w ktrym koncentruj si imigranci pochodzcy z jednego kraju, i w ktrym kluczow rol odgrywaj sieciowe powizania migrantw. W wypadku nisz etnicznych migranci wykonuj podobne prace, a wic ich pozycja spoeczno-zawodowa jest w niewielkim stopniu zrnicowana (std te s mae moliwoci awansu).

92 w Polsce. Analiza ukazaa wietnamskie skupiska kupieckie jako obszar stymulowania przedsibiorczoci i jeden z czynnikw dynamicznego rozwoju lokalnej spoecznoci, co wydaje si zasug i samych imigrantw, i postawy lokalnych wadz, ktra umiaa ten potencja wykorzysta. Warto doda, e ekonomiczne znaczenie Wlki Kosowskiej wykraczao poza rynek lokalny. Klientami Wietnamczykw, ich wsppracownikami i pracownikami byli nie tylko mieszkacy jednego obszaru i nie tylko Wietnamczycy. Wietnamczycy zatrudniali Polakw, szczeglnie do obsugi polskich klientw i reprezentowania firm wobec polskich instytucji. Z kolei analiza podwarszawskiej nieformalnej giedy pracy jako ekonomiczno-spoecznej instytucji zwizanej z ukraiskimi migrantami w Polsce wykazaa due zapotrzebowanie na dziaanie tej instytucji oraz jej uzupeniajcy charakter w stosunku do oficjalnych instytucji i struktur rynku pracy, a ukraiscy migranci okazali si stanowi raczej grup komplementarn wobec Polakw na rynku pracy. Naley doda, e gieda pracy okazaa si take peni rol integrujcej przestrzeni, zapewniajcej wsparcie adaptacyjne najsabiej zwizanymi z Polsk imigrantw oraz umoliwiajc poprzez dziaalno ekonomiczn ich kontakty z polskim spoeczestwem. Warto na kwesti dziaalnoci ekonomicznej imigrantw w Polsce popatrze poprzez perspektyw wykorzystania potencjau badanych zbiorowoci imigranckich, zwaszcza w kontekcie zarysowujcych si brakw na rynku pracy w Polsce. Niedobory te zwizane s ze zjawiskiem emigracji polskich pracownikw reprezentujcych okrelone brane (np. budownictwo), rosncym popytem na prac w okrelonych sektorach gospodarki zwizanych z rozwojem kraju, planowanej modernizacji i rozbudowy infrastruktury w Polsce oraz maej atrakcyjnoci pewnych miejsc pracy w drugorzdnym sektorze rynku przy wzrocie wymaga rodzimych pracownikw. Rwnie szersze przemiany spoeczno-kulturowe, np. aktywizacja zawodowa Polek, ktre chc czy prac z yciem rodzinnym, wpywa bd na zapotrzebowanie na pewne usugi domowe wiadczone przez imigrantw. Warto te analizowa problem w kontekcie przewidywanych w przyszoci problemw demograficznych zwizanych ze starzeniem si spoeczestwa. Z tej perspektywy imigranci, zwaszcza cudzoziemcy z Ukrainy, ktrych integracja w Polsce i wczanie si w polski rynek pracy nastpuj bez duych problemw ze wzgldu na blisko kulturow wobec polskiego spoeczestwa i typ strategii akulturacyjnej, mog zapewni si robocz w deficytowych sektorach gospodarki. Take w wypadku planw ewentualnej rekrutacji pracownikw pozaeuropejskich naley w pierwszym rzdzie rozway wykorzystanie i nabr pracownikw wietnamskich ze wzgldu na obecno tej grupy w Polsce i dotychczasowe dowiadczenia z tym zwizane. W ten sposb mona by stworzy legalne ramy dla limitowanej i kontrolowanej migracji z Wietnamu do Polski, ktra w chwili obecnej odbywa si gwnie kanaami nielegalnymi.

93 Analiza zatrudnienia Ukraicw posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si w Polsce pokazaa take, e grupa ta czsto wykonuje zawody w gwnym nurcie rynku pracy, ktre cho wymagaj wysokich kwalifikacji, s trudne i niskopatne, przez co coraz trudniej znale rodzimych pracownikw do ich wykonywania (np. w publicznym szkolnictwie czy w publicznym systemie ochrony zdrowia). Aby wykorzysta potencja tej grupy, zwaszcza w borykajcej si z problemami subie zdrowia, po czci zwizanymi take z oporem przed racjonalizacj zatrudnienia, niedostateczn motywacj polskich pracownikw do bardziej wydajnej pracy przy ich nieraz wygrowanych roszczeniach finansowych i socjalnych, mona rozway zapewnienie szerszego dostpu do wykonywania pewnych zawodw uprawnionym migrantom osiedlonym w Polsce (np. poprzez wprowadzenie atwiejszych procedur nostryfikacji dyplomw i uznawania kwalifikacji zawodowych). Dalszego zbadania wymagaj te bariery (przewanie nieformalnej natury), ktre zdaj si utrudnia zatrudnienie modych wyksztaconych w Polsce Wietnamczykw w pierwotnym sektorze rynku pracy i powodowa, e mimo swojego potencjau i aspiracji, podaj drog swoich rodzicw i podejmuj zatrudnienie poniej kwalifikacji w handlu i w gastronomii.

Mechanizmy integracji wrd odmiennych kategorii migrantw

Przeprowadzone badanie nie tylko pozwolio porwna proces integracji i czynniki go warunkujce w dwch tak rnych kulturowo grupach imigranckich, jak Ukraicy i Wietnamczycy, ale i ukazao wewntrzgrupowe podobiestwa i rnice w przebiegu integracji wrd imigrantw z tych grup rnicych si ze wzgldu na status prawny w Polsce (co wizao si nie tylko z rnymi uprawnieniami poszczeglnych kategorii migrantw, ale i charakterem ich migracji, trwaoci i stabilnoci zamieszkania w Polsce oraz strategi akulturacyjn obcokrajowcw). Potwierdzio si, e najwiksze rnice wystpuj midzy migrantami majcymi uprawnienia do legalnej pracy w Polsce a tymi, ktrzy ich nie posiadaj i zmuszeni s podejmowa nielegaln dziaalno zarobkow, czemu czsto towarzyszy nielegalny i tymczasowy status pobytowy w Polsce. Naley jednak podkreli, e rnice w pozycji i funkcjonowaniu migrantw o rnym statusie prawnym w znacznie wikszym stopniu dotyczyy Ukraicw ni Wietnamczykw. Migranci z Ukrainy, ktrzy nie posiadali prawa do pracy w Polsce, wykonywali zajcia w drugorzdnym sektorze rynku pracy i koncentrowali si w takich branach, jak: budownictwo, pomoc domowa i rolnictwo. Natomiast prawo do legalnej pracy w Polsce zwaszcza zezwolenie na osiedlenie si dawao ukraiskim migrantom moliwo znalezienia zatrudnienia w pierwotnym sektorze rynku pracy i dostp do wielu zawodw,

94 take tych w sektorze publicznym (w szkoach publicznych lub w publicznej ochronie zdrowia), cieszcych si znacznym prestiem spoecznym, cho nisko patnych, lub do prowadzenia wasnej dziaalnoci gospodarczej. Mimo rnic w pozycji na rynku pracy zwizanej ze statusem prawnym, indywidualnymi kompetencjami (jzykowymi i kulturowymi) oraz zasobami spoecznymi, niemal wszyscy ukraiscy migranci z atwoci funkcjonowali na rynku pracy w Polsce, a ich aktywno zawodowa miaa miejsce w otoczeniu polskich wsppracownikw i na rzecz polskich pracodawcw. Migranci z Ukrainy okazali si generalnie w wikszym stopniu mobilni zawodowo i atwiej im byo osign awans spoeczno-zawodowy (cho niekoniecznie ekonomiczny) w polskim spoeczestwie ni Wietnamczykom. Ogromne znaczenie mia tu niewielki dystans kulturowy midzy Polakami a Ukraicami oraz bardziej indywidualistyczna i nastawiona na wczenie si do gwnego nurtu ycia orientacja ukraiskich migrantw, z ktr wizaa si strategia utrzymywania i zacieniania kontaktw z Polakami (czsto nawet preferowanie tych kontaktw nad zwizkami z rodakami) (Grzymaa-Kazowska 2007). Przejawem tego ostatniego, a rwnoczenie czynnikiem uatwiajcym integracj, byy maestwa z polskimi obywatelami. Rwnie wzory aktywnoci zawodowej, polegajce gwnie na pracy bezporednio dla Polakw lub z Polakami, stanowiy bez wtpienia czynnik uatwiajcy wchodzenie w relacje z Polakami i ich akulturacj rozumian jako nabywanie kompetencji jzykowych i przyjmowanie polskiej kultury. Wrd Ukraicw relatywnie najsabiej procesowi akulturacji i integracji spoecznej podlegali migranci krtkookresowi, czsto podejmujcy w Polsce nielegalne zatrudnienie, a Polsk traktujcy tymczasowo. Osoby takie powicay si przede wszystkim aktywnoci zarobkowej w niszach etnicznych w budownictwie, rolnictwie oraz jako pomoce domowe. Rzadkie chwile wolne od pracy spdzay raczej wrd swoich rodakw bdcych w podobnej sytuacji, ktrzy stanowili dla nich grup wsparcia podczas pobytu w Polsce. W tej grupie mona dopatrzy si, cho znacznie sabiej ni wrd Wietnamczykw, przykadw przestrzennego grupowania si migrantw (np. w zwizku ze wsplnym wynajmowaniem mieszka). Tacy migranci posiadali niewielk motywacj, a czsto i sposobno, do przyswajania jzyka polskiego i kultury. Jeeli jednak ich pobyt w Polsce si przedua, rwnie wrd nich postpowa proces akulturacji i zawizyway si coraz trwalsze relacje z Polakami. Badania wrd Ukraicw posiadajcych zezwolenie na pobyt stay w Polsce pokazay, e czsto zaczynali oni od nielegalnego zarobkowania podczas krtkich wypraw do Polski, ktre z czasem si wyduay, a doprowadziy do legalnego osiedlenia si migrantw nad Wis. Im trwalsze mieli ukraiscy migranci zwizki z Polsk, tym mona byo zaobserwowa u nich sabsze zachowywanie, i na poziomie indywidualnym i na poziomie grupowym, ojczystej tosamoci, ktra na og nawet w momencie rozpoczynania migracji nie bya tak silna jak w wypadku Wietnamczykw. Nie tylko na rynku pracy, ale

95 i w sferze kulturowo-spoecznej osiedleni w Polsce Ukraicy na og chcieli si wtopi w polskie rodowisko. Mniejsze natomiast rnice wystpoway wrd rnych kategorii Wietnamczykw, ktrzy niezalenie od statusu prawnego w Polsce i swoich indywidualnych charakterystyk, koncentrowali si w okrelonych branach, a ich aktywno ekonomiczna postpowaa wedug tego samego wzorca. Wrd wszystkich wietnamskich migrantw z pierwszego pokolenia uwidoczniaa si rwnie wyrana tendencja do silnego zachowywania wietnamskiej tosamoci etnicznej i utrzymywania zwizkw z innymi wietnamskimi migrantami (czego przejawem byy te dominujce wietnamsko-wietnamskie maestwa). Stopie zadomowienia w Polsce (zwizany take ze statusem prawnym) wpywa jedynie na poczucie zakorzenienia i wiksze zwizki z Polsk (ze spoeczestwem i kultur), ale nie powodowa widocznego odejcia od wietnamskiej tosamoci. Nieco inaczej wygldaa sytuacja w wypadku pokolenia urodzonego lub wychowanego w Polsce, ktre, cho nie zapominao o swoim pochodzeniu, przede wszystkim czuo si zwizane z Polsk, bardzo dobrze funkcjonowao w spoeczestwie przyjmujcym i, zdobywajc dobre wyksztacenie, chciao w przyszoci wyj z gospodarki etnicznej i funkcjonowa w gwnym nurcie ycia w Polsce. Byy jednak i inne zauwaalne rnice midzy rnymi kategoriami migrantw z Wietnamu. Wrd wietnamskich imigrantw posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si w Polsce przewaaa klasyczna postawa integracyjna wyrniona przez Berry'ego (1997), przejawiajca si rwnoczesnym zachowaniem wasnej kultury i kontaktw w obrbie grupy etnicznej oraz koniecznym dopasowaniem do polskiej kultury i utrzymywaniem relacji z polskim spoeczestwem. Im krtszy i mniej ustabilizowany (te w sensie prawnym) pobyt w Polsce, tym dao si zaobserwowa silniejsz tendencj separacyjn wrd wietnamskich migrantw, co manifestowao si m.in. w wikszej koncentracji przestrzennej czasowych i nielegalnych migrantw. Im mniej pewna sytuacja prawna, mniejsze kompetencje kulturowe i niszy status spoecznoekonomiczny Wietnamczykw, tym dostrzegana bya wiksza wrd nich skonno do wsplnego zamieszkiwania. Embrionalne w swojej formie zalki skupisk miejsc zamieszkania, ktre zaczynaj si zarysowywa wrd wietnamskich migrantw przebywajcych w stolicy (Grzymaa-Kazowska i Piekut 2007), to take wynik dziaania takich czynnikw jak: trudnoci w adaptacji kulturowej migrantw, poczucie zagroenia oraz gsto wietnamskich sieci spoecznych, ktre nie wystpuj wrd migrantw ukraiskich. Nawet w sytuacji deficytu kompetencji kulturowych w zakresie jzyka polskiego i ograniczonych tylko do sfery zawodowej kontaktw czci wietnamskich migrantw z Polakami, mona mwi jednak o dziaaniu pewnych mechanizmw integracyjnych charakterystycznych dla caej zbiorowoci Wietnamczykw w Polsce. Oprcz wspomnianej wczeniej integracji poprzez uczestnictwo wszystkich migrantw w rynku pracy, mona mwi o integracji Wietnamczy-

96 kw na poziomie grupowym i o roli porednikw midzy mniej zintegrowanymi jednostkami a polskim spoeczestwem. W integracji Wietnamczykw w Polsce kluczow rol odgryway take dzieci migrantw wychowane w Polsce, ktre czuy si mocno zwizane z polsk kultur i polskim otoczeniem spoecznym. Rol tak mogli peni take inni czonkowie rozszerzonych rodzin wietnamskich lub osoby z krgu przyjaci lub znajomych migranta (naley pamita o gstoci wietnamskich sieci migranckich). Funkcj porednikw speniali czsto take naturalizowani lub osiedleni od duszego czasu w Polsce Wietnamczycy ze wzgldu na swoje kompetencje jzykowo-kulturowe, status prawny, pozycj spoeczn i ekonomiczn. Oprcz nieformalnych porednikw, podobn rol odgryway te liczne stowarzyszenia wietnamskie. Wysoki stopie wewntrznych kontaktw oraz zorganizowania caej grupy wietnamskiej w Polsce powodowa, e nawet krtkoterminowi i nielegalni migranci byli wczani w struktury spoeczne i w rynek pracy. Warto jednak zauway, e stosunkowo liczna i dobrze rozwinita spoeczno Wietnamczykw w Polsce z jednej strony uatwiaa funkcjonowanie migrantw, zwaszcza w wymiarze ekonomicznym, ale z drugiej strony prawdopodobnie hamowaa indywidualn integracj (zwaszcza w wymiarze kulturowym) czci cudzoziemcw w Polsce. Jak pokazao badanie, drugim, oprcz przejcia od nielegalnoci do legalnoci, kluczowym punktem na drodze do integracji imigrantw, okazao si by zdobycie zezwolenia na stay pobyt w Polsce ze wzgldu na szerokie i bezterminowe prawa, jakie gwarantuje. Posiadanie polskiego obywatelstwa miao mniejsz warto dla imigrantw ze wzgldu na fakt, e istotnie nie polepszao ono sytuacji badanych. Wizao si natomiast z obaw przed utrat obywatelstwa kraju pochodzenia, co miao czsto siln warto symboliczn emocjonaln. Jest to szczeglnie wane w sytuacji wielu imigrantw w Polsce, ktrzy nie postrzegaj Polski jako kraju pobytu do koca ycia. Naley take podkreli, e zezwolenie na pobyt czasowy okazao si znacznie mniej podane przez obcokrajowcw ni zezwolenie na pobyt stay, nie tylko w zwizku z mniejszymi przywilejami, ktre daje (np. nie gwarantujcymi penego dostpu do rynku pracy), ale z powodu barier biurokratycznych. Bariery te wi si z procedur przeduania dokumentw (zaatwianiem formalnoci) oraz niepewnoci, czy zmiany prawa lub postawa urzdnikw nie uniemoliwi migrantowi zdobycia uprawnie do legalnego pobytu w Polsce. Kolejna sprawa, oprcz potrzebnego uproszczenia procedury (i uczynienia jej bardziej przewidywaln) oraz zapewnienia bardziej efektywnej obsugi interesantw, by zachci migrantw do zdobywania i przeduania legalnego statusu, to zainteresowanie migrantw podejmowaniem legalnego zatrudnienia. Nawet ostatnie zmiany w prawie wprowadzajce dla Ukraicw moliwo pracy bez zezwolenia w Polsce nie polepszyy w znaczny sposb sytuacji migrantw. Przeprowadzone badania ukazay, e okres, przez jaki mona pracowa bez zezwolenia w Polsce (cho ostatnio wyduony), pozostaje wci

97 zbyt krtki z punktu widzenia tak pracodawcw, jak i pracownikw. Powan barier jest rwnie konieczno posiadania ustalonego pracodawcy i spenienia okrelonych formalnoci przed przyjazdem do Polski. Tymczasem najwiksze zapotrzebowanie jest na cudzoziemskich pracownikw do prac dorywczych, czyli na osoby, ktre mog bezzwocznie podj zatrudnienie, lub na pracownikw ju sprawdzonych, przebywajcych w Polsce, ktrzy bd pracowa przez duszy czas. Badanie pokazao, e popularno rekrutowania cudzoziemskich pracownikw na nieformalnej giedzie pracy wynikaa m.in. z atwoci pozyskania pracownikw i ich elastycznego zatrudnienia. Nierejestrowane zatrudnianie cudzoziemskich pracownikw byo odpowiedzi na problemy zwizane z duymi kosztami legalnego zatrudniania, czasochonnoci procedury i rozbudowanymi prawami pracowniczymi, ktre towarzysz legalnym umowom. Oprcz niechci pracodawcw do legalnego zatrudniania, naley podkreli rwnie czynniki zniechcajce pracownikw do podjcia takiej pracy przede wszystkim nisze zarobki, trudne i uciliwe formalnoci, ale i brak elastycznoci w prowadzeniu dziaalnoci zarobkowej. Trzeba rwnie pamita o specyfice prac wykonywanych przez migrantw w drugorzdnym segmencie rynku pracy, gdzie nieformalne zatrudnienie jest niejako wpisane w charakter oferowanych prac i peni nieraz funkcjonaln rol z punktu widzenia caego systemu spoeczno-ekonomicznego. W tym kontekcie warto wspomnie o tym, e jak pokazao badanie, nawet wrd imigrantw posiadajcych nieograniczone prawo do pracy w Polsce, nierzadkie byy przypadki pracy wiadczonej nieformalnie. Na przykad wrd Ukraicw odsetek tych, ktrzy pracowali bez pisemnej umowy o prac, wynosi 22% i dotyczy osb zatrudnionych w sektorach tradycyjnie zarezerwowanych dla nisko opacanych cudzoziemcw: rolnictwie, budownictwie, usugach domowych. Inna sprawa to nielegalno pobytu (nie wynikajca tylko z nielegalnego zatrudnienia), ktra charakteryzuje znaczn cz czonkw ukraiskiej i wietnamskiej spoecznoci. Nielegalny pobyt imigrantw to problem, na ktry wadze na szczeblu centralnym i lokalnym powinny reagowa nie tylko poprzez restrykcyjn polityk wjazdow, ochron granic i zaostrzenie kontroli migrantw yjcych w Polsce, ale i poprzez stworzenie takich warunkw, w ktrych jak najmniejsza cz migrantw yaby w nielegalnoci, oraz poprzez uruchomienie efektywnych kanaw wychodzenia ze stanu nielegalnoci, gdy migranci speniaj okrelone warunki (maj moliwo utrzymania si, charakteryzuj ich odpowiednio trwae zwizki z Polsk i podstawowy poziom integracji). Obecnie niezwykle trudno jest, nawet cudzoziemcom speniajcym te warunki, uzyska legalizacj pobytu. Jedyna szansa, poza maestwem z polskim obywatelem, to sporadyczne abolicje, z ktrych jednak ze wzgldu na bardzo trudne do spenienia kryteria byo w stanie korzysta, i robio to do tej pory, niewielu cudzoziemcw. Z punktu widzenia stworzenia efektywnej polityki integracyjnej sytuacja ta wymaga zmiany.

98 W tym celu mona byoby rozway szersze wykorzystanie przez polskie wadze instytucji pobytu tolerowanego dla migrantw zarobkowych, ktrzy posiadaj silne i trwae wizi z Polsk (po odpowiednich zmianach przepisw) oraz usunicie niektrych barier w przepisach abolicyjnych (np. udowodnienia a 10-letniego nieprzerwanego pobytu w Polsce, czy przedstawienia niektrych wymaganych zawiadcze). Przemyle naleaoby take czstsze organizowanie tego typu akcji lub wprowadzenie nawet cigej moliwoci legalizowania pobytu przez indywidualnych migrantw speniajcych odpowiednie warunki (takich jak: udokumentowany okres pobytu, posiadanie pracy i trwaych zwizkw z polskim spoeczestwem). Niezalenie od przyjtych rozwiza celowe byoby organizowanie akcji promocyjno-informacyjnych dotyczcych moliwoci legalizacji pobytu. W kontekcie grupy wietnamskiej warto podkreli, e wzorzec migracji dugookresowej, charakterystyczny dla tej grupy, stanowi czynnik sprzyjajcy integracji, czemu dla najlepszych efektw powinna towarzyszy stabilno (na ktr skada si te legalno) pobytu. Z kolei moliwo uzyskania stabilnego i legalnego pobytu moe wzmocni osiedlecz migracj z Ukrainy (kosztem migracji czasowej, wahadowej lub nielegalnej), ktra w wikszym stopniu prowadzi bdzie do integracji lub nawet asymilacji ukraiskich migrantw.

Integracja imigrantw w Warszawie i poza stoeczn metropoli

Badania obecnoci i funkcjonowania imigrantw poza stoeczn metropoli w dwch innych duych polskich miastach we Wrocawiu i w Krakowie, czyli w orodkach, ktre w wietle danych urzdowych odznaczaj si relatywnie najwyszym (po stolicy) napywem imigrantw i stanowi potencjalnie obszary silniejszej imigracji w przyszoci potwierdzaj zasadno hipotezy o rnorodnoci procesw integracji migrantw w warunkach mniejszych skupisk imigranckich i w odmiennym otoczeniu spoeczno-instytucjonalnym. Pene i szczegowe jej sprawdzenie wymaga jednak dalszych analiz. W tym miejscu warto podkreli pionierski i eksploracyjny charakter bada przeprowadzonych w Krakowie i we Wrocawiu. Dostarczyy one unikalnych informacji i inspiracji do dalszych studiw, ktre powinny by kontynuowane. Naley zauway, e cho mona byo dostrzec odmiennoci w funkcjonowaniu imigrantw w Krakowie i we Wrocawiu, gwne rnice leay midzy sytuacj migrantw w obu miastach a pozycj cudzoziemcw w stolicy Polski. Porwnujc sytuacj imigrantw dwch badanych grup Wietnamczykw i Ukraicw, we Wrocawiu i w Krakowie na tle sytuacji wietnamskich i ukraiskich migrantw w Warszawie, mona wskaza na nastpujce podobiestwa i rnice. We wszystkich trzech miastach Wietnamczycy, nieza-

99 lenie od statusu prawnego i innych charakterystyk, koncentrowali si w dwch branach handlowej i gastronomicznej. O ile jednak w przypadku Warszawy i Wrocawia ta pierwsza przewaa nad drug, w Krakowie sytuacja wydawaa si odmienna, co mogo by zwizane ze znaczeniem brany gastronomicznej w tym turystycznym miecie. Jeli chodzi o migrantw z Ukrainy, reprezentowali oni znacznie wiksze zrnicowanie branowe, cho we wszystkich trzech miastach zajmowali si podobn aktywnoci zarobkow: pracami remontowo-budowlanymi, pomoc domow, handlem i, w mniejszym zakresie, prac w sektorze edukacyjnym i medycznym (wykonywan przez migrantw posiadajcych zezwolenie na pobyt w Polsce) oraz pracami rolniczymi (poza miastami). Pewn zarysowujc si specyfik Krakowa, wymagajc jednak weryfikacji, bya zauwaalna bardziej ni w innych miastach dziaalno handlowa (a wczeniej obecno w rolnictwie) Ukraicw oraz relatywnie mniejszy rynek prac domowych i budowlanych. We wszystkich trzech miastach od lat 90. dao si zaobserwowa spadek znaczenia dziaalnoci handlowej wrd imigrantw (w postaci bezporedniego handlu), powizany, midzy innymi, z procesem likwidacji bazarw w centrach miast, ktre to targowiska stanowiy tradycyjne miejsce pracy imigrantw. Cho zjawisko to bardziej dotyczyo Ukraicw, zauwaalne byo rwnie w wypadku Wietnamczykw. Proces ten mia odmienn dynamik i zakres w rnych miastach. Najwczeniej i najwikszemu ograniczeniu handel bazarowy uleg we Wrocawiu, a najpniej i w najmniejszym stopniu w Krakowie. Nieco inna jest sytuacja w Warszawie, gdzie w zwizku z likwidacj centralnych targowisk miejsce pracy straciy tysice Wietnamczykw, ale rwnoczenie wyoniy si inne, bardziej peryferyjne centra handlowe skupiajce due liczby wietnamskich kupcw (np. w Wlce Kosowskiej czy w Nadarzynie). Strategi zaobserwowan w wypadku wrocawskich Wietnamczykw, gdzie funkcjonuje waciwie jeden niedzielny bazar w centrum miasta, by handel obwony (objedanie w rne dni targowisk w ssiednich miastach). We wszystkich miastach zaobserwowano dywersyfikacj typw podejmowanej przez imigrantw dziaalnoci zarobkowej (np. rwnoczesne prowadzenie rnych typw dziaalnoci usugowo-handlowej) i, nieraz, rozszerzanie jej o nowe formy aktywnoci ekonomicznej (np. inwestowanie w nieruchomoci i usugi pozagastronomiczne). Cho wietnamscy migranci wszdzie pozostaj grup charakteryzujc si gstymi sieciami, wewntrzn organizacj, hierarchi oraz swoist hermetycznoci, natenie tych zjawisk wyglda inaczej w kadym z miast. W Warszawie wystpuje zdecydowanie najliczniejsza zbiorowo Wietnamczykw, o najbardziej rozwinitych instytucjach etnicznych (stowarzyszeniach, usugach), ale i w najwikszym stopniu zrnicowana (np. pod wzgldem spoeczno-ekonomicznym, statusu prawnego), a nawet podzielona (np. politycznie). W zdecydowanie mniej licznych i rozwinitych spoecznociach krakowskiej

100 i wrocawskiej stratyfikacja wydaje si mniejsza (cho spoecznoci te rwnie s zrnicowane pod wzgldem statusu prawnego, pozycji spoecznoekonomicznej, stopnia akulturacji), grupa wietnamska pozostaje bardziej spjna, a jej funkcjonowanie opiera si gwnie na bezporednich, improwizowanych i niesformalizowanych kontaktach. Warszawscy Wietnamczycy zdawali si bardziej otwarci na kontakty z Polakami ni wietnamscy mieszkacy Wrocawia i Krakowa, reprezentujcy mniejsze, bardziej hermetyczne i zwarte, cho w wikszym stopniu rozproszone przestrzennie zbiorowoci. Zwaszcza w tym ostatnim miecie zaobserwowano siln separacj spoeczn grupy wietnamskiej, pogbion przez dystans jzykowy i kulturowy, przejawiajc si w nielicznych kontaktach z Polakami i w duej nieufnoci Wietnamczykw w stosunku do nieznajomych Polakw (Desponds i Lesiska 2008). Zaobserwowany strach przed kontaktami z Polakami mg by w duym stopniu konsekwencj niedawnych znacznie zintensyfikowanych i zaostrzonych kontroli wrd Wietnamczykw w Krakowie. Odmiennie ni we Wrocawiu i w Krakowie, relatywnie wysoka koncentracja przestrzenna imigrantw w Warszawie, zwizana z liczebnoci imigrantw i duymi skupiskami ich miejsc pracy, stymuluje rozwj spoecznoci imigranckiej. Oglnie jednak wszdzie form integracji wikszoci Wietnamczykw mona okreli jako czciow w najwikszym stopniu ekonomiczn, do pewnego stopnia spoeczn (zwaszcza elit wietnamskich oraz pierwszej fali napywu migrantw zwizanej z wymian studenck midzy Polsk a Wietnamem przed 1989 rokiem), a najmniej kulturow. Jeli chodzi o imigrantw z Ukrainy, to we wszystkich trzech miastach zbiorowo ta jest wysoce zrnicowana (bardziej ni Wietnamczycy) pod wzgldem: statusu prawnego w Polsce, pozycji na rynku pracy, formy migracji i strategii akulturacyjnej, a take identyfikacji etnicznej. Przeprowadzone badania skaniaj do postawienia tezy, e we Wrocawiu i w Krakowie bardziej ni w stolicy widoczni s migranci o uregulowanym statusie i dugoterminowych lub osiedleczych planach migracyjnych dotyczcych Polski, a mniej krtkoterminowi migranci podejmujcy nielegalnie prac w drugorzdnym sektorze rynku pracy, podczas gdy w Warszawie bardziej dostrzegalni s ci drudzy. Z kolei dla nowej fali imigrantw ukraiskich w Warszawie mniejsze znaczenie ma obecno przedstawicieli ukraiskiej mniejszoci narodowej ni w pozostaych dwch badanych miastach. Szczeglnie w stolicy Dolnego lska, gdzie ukraiska mniejszo jest najbardziej liczna, dobrze zorganizowana i aktywna, zapewnia ona rozbudowane wsparcie instytucjonalne dla nowych imigrantw zarobkowych ze Wschodu. W Warszawie liczni nielegalni pracownicy z Ukrainy zapewniaj sobie potrzebn pomoc w ramach wasnych grup rodzinno-przyjacielskich. Generalnie jednak Ukraicy, ze wzgldu na blisko kulturow, nie maj wikszych kopotw ze spoeczno-kulturow integracj. I o ile wi z Polsk dusze plany pobytowe, relatywnie szybko

101 nabywaj kompetencje w zakresie jzyka i kultury polskiej oraz wchodz w wielorakie spoeczne kontakty z Polakami. Tak Ukraicy, jak i Wietnamczycy jako migranci typowo zarobkowi nie s nigdzie wanymi adresatami pomocy integracyjnej oferowanej ze strony organizacji rzdowych, jak i pozarzdowych, cho niewtpliwie w Warszawie istnieje wiksza baza instytucjonalna mogca potencjalnie oferowa pomoc tym grupom (w tym momencie organizacje koncentruj si gwnie na pomocy integracyjno-adaptacyjnej uchodcom) ni w innych miastach. Obie badane grupy rozwiny alternatywne mechanizmy wsparcia procesw adaptacji cudzoziemcy z Wietnamu ze strony wasnej grupy etnicznej, a ukraiscy migranci w oparciu o blisko kulturow i kontakty z Polakami (cho nowoprzybyli lub wahadowi migranci z Ukrainy na miar swoich potrzeb te uzyskuj pomoc w obrbie sieci migranckich). Dalszego badania wymaga rysujca si odmienno postaw poszczeglnych miast i lokalnych spoecznoci wobec imigrantw. Wadze stolicy i okolicznych miejscowoci wydaj si najbardziej tolerowa liczn obecno migrantw zarobkowych ze wzgldu na korzyci, jakie zwizane s z ich obecnoci. Cho i w stolicy zdarzaj si kontrole i zatrzymania nielegalnych migrantw, a nielegalni wietnamscy migranci w Warszawie czasem tak obawiaj si strw prawa, e podruj po miecie tylko takswkami, sama liczna obecno nielegalnych imigrantw i powstanie takich prnych wietnamskich centrw jak te w Wlce Kosowskiej wydaj si niemoliwe bez okrelonej postawy wadz. Tymczasem najpierw we Wrocawiu, a ostatnio w Krakowie znacznie zaostrzono polityk wobec nielegalnych imigrantw i zintensyfikowano kontrolno-represyjne dziaania wobec nich. Mniej liczebne grupy imigrantw poza Warszaw atwiej podda kontroli, a i zapotrzebowanie na usugi oferowane przez imigrantw wydaje si tam mniejsze ni w stolicy. Z drugiej strony oba miasta (bardziej aktywnie ni stolica) staraj si przycign wybrane grupy cudzoziemcw. Zwaszcza dotyczy to Wrocawia, ktry zaangaowa si w promocj miasta i swoich uczelni, by przycign nowych mieszkacw, w tym cudzoziemskich studentw i pracownikw (Desponds i Lesiska 2008). Warto w tym kontekcie doda, e Wrocaw, z powodw historycznych, ma opini miasta wyjtkowo otwartego i przyjaznego imigrantom, co jest podkrelane w wizerunku miasta przez jego wadze. Taki obraz miasta istnieje te w wiadomoci samych migrantw. W Krakowie promowanie miasta wrd obcokrajowcw jest bardziej zwizane z jego turystycznym profilem. Stolica Maopolski prezentuje siebie jako miasto o bogatej historii i silnej tosamoci, ktre zasuyo na miano europejskiej stolicy kultury. Warszawa jest miastem najwikszej imigracji (rwnie wewntrzkrajowej) i najbardziej dynamicznego rozwoju oraz najwikszych moliwoci na rynku pracy, co prowadzi do najwikszego zapotrzebowania na prac imigrantw i ich tolerancji.

102

Instytucjonalny wymiar integracji migrantw

Badania pokazay, e generalnie wadze na szczeblu lokalnym nie posiadaj duej wiedzy na temat sytuacji imigrantw na swoim terytorium i nie wykazuj wysikw sucych zmianie tej sytuacji. Szczeglnie w miastach poza stolic, ktre nie miay dotychczas wielu dowiadcze w kontaktach z cudzoziemcami, zauwaalny jest brak systemu wsparcia procesu adaptacji i integracji migrantw zarobkowych. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga zwikszenia funduszy na szkolenia dla lokalnej administracji (np. w dziedzinie prawodawstwa odnoszcego si do obcokrajowcw, ale te w kwestii potrzeb i charakterystyk poszczeglnych grup imigranckich oraz kompetencji kulturowo-jzykowych urzdnikw) oraz poprawienia systemu administracyjnej obsugi cudzoziemcw (zwaszcza na poziomie urzdw wojewdzkich). Wikszego wsparcia (w tym finansowego) wymaga te sektor usug publicznych, z ktrego korzystaj cudzoziemcy. Problem ten cakiem niedawno zosta zauwaony przez wadze stolicy w zwizku z obecnoci na terenie miasta znacznej grupy uchodcw czeczeskich, ktrym winna by zapewniona opieka medyczna, dostp do edukacji itp. (Jasiakiewicz i Klaus 2006). Celowe byoby wsparcie instytucji (placwek medycznych, szk, centrw pomocy rodzinie) oferujcych pomoc imigrantom, a docelowo stworzenie systemu integracji rnych grup imigrantw (nie tylko, tak jak dotychczas, uchodcw i repatriantw). Niezwykle wanym elementem tego systemu powinno by uruchomienie staych punktw informacyjno-konsultacyjnych obsugujcych wszystkich imigrantw, gdzie udzielane byyby informacje w kwestiach rynku pracy, polskiego prawa, dziaania wyspecjalizowanych instytucji itp. Celowe byoby zatrudnienie w nich pracownikw indywidualnie wspomagajcych zgaszajcych si imigrantw w procesie adaptacyjnointegracyjnym. Czciowo (zwaszcza w wypadku odlegych kulturowo i najliczniejszych w Polsce grup) rol t spenia mogliby odpowiednio dobrani i przeszkoleni rodacy imigrantw, ktrzy sami stanowiliby zachcajcy przykad integracji z polskim spoeczestwem. Nota bene, aktywne i wielorakie wczenie w system integracji samych migrantw wydaje si bardzo korzystne. W Warszawie w pewnej czci proces adaptacji wspieraj organizacje pozarzdowe, ale dziaania te koncentruj si gwnie na pomocy uchodcom oraz czsto maj akcyjny lub nawet dorany charakter. Tymczasem potrzebne jest wypracowanie trwaego i zintegrowanego systemu, uwzgldniajcego rwnie, przynajmniej w pewnym zakresie, imigrantw zarobkowych (szczeglnie z niektrych krajw, np. z Wietnamu). Naleaoby wspiera ju sprawdzone akcje i programy organizacji pozarzdowych oraz wykorzysta dowiadczenia zebrane w czasie dotychczasowych dziaa (nakierowanych gwnie na uchodcw i repatriantw) do

103 stworzenia podstaw integracji rnych grup migrantw, w tym imigrantw zarobkowych. Szczeglnie wane byoby zorganizowanie bezpatnych i powszechnych szkole oraz kursw jzyka i kultury polskiej dla cudzoziemcw (trafno takiej inicjatywy pokazuje na przykad popularno kursw jzyka polskiego prowadzonych w Orodku Migranta). Warte rozwaenia byoby te wprowadzenie obowizkowych kursw integracyjnych dla cudzoziemcw, np. dla osb pragncych uzyska zezwolenie na pobyt stay lub polskie obywatelstwo37, tym bardziej, e istnieje moliwo sfinansowania tego typu kursw dla obywateli pastw trzecich z unijnych funduszy. Wicej dziaa integracyjnych powinno by nakierowane na dzieci imigrantw, gdy czsto to one s cznikami midzy imigrantami a spoeczestwem przyjmujcym (przykadem tego moe by faktyczne zapewnienie dostpu do szkoy dla dzieci objtych obowizkiem szkolnym, niezalenie od ich statusu prawnego, uruchomienie specjalnych wietlic, gdzie dzieci imigranckie mogyby mie dodatkowe, wyrwnujce lekcje jzyka polskiego38, otrzymywa pomoc w nauce i mie kontakt z rwienikami). Dziaania prointegracyjne powinny obejmowa take dziaalno edukacyjn nakierowan na polskie spoeczestwo i jego podstawowe instytucje, np. system szkolny (uwraliwienie szk na kwesti praw dzieci imigranckich oraz szersze uwzgldnienie w programie szkolnym zagadnie dotyczcych np. uprzedze i dyskryminacji poprzez szkolenia nauczycieli, wczanie odpowiednich elementw do podrcznikw szkolnych, wykorzystywanie programw edukacyjnych organizacji pozarzdowych). Badanie pokazao take brak jednego spjnego systemu zbierania, opracowania i analizowania danych na temat cudzoziemcw w poszczeglnych miastach i regionach. System taki powinien umoliwia uzyskanie wiarygodnych informacji dotyczcych liczebnoci, sytuacji i warunkw ycia spoecznoci imigranckich oraz relacji midzy imigrantami a spoecznoci lokaln, zwaszcza poza Warszaw. Monitoring sytuacji i prognozy byby szczeglnie wany w odniesieniu do zmian na rynku pracy (take tych bdcych konsekwencj obecnoci imigrantw i zwizanych ze zmianami polityki imigracyjnej) oraz zmian w sytuacji spoeczno-ekonomicznej regionw. Na podstawie zebranych informacji i oceny sytuacji wadze powinny projektowa i realizowa adekwatne w danym kontekcie dziaania, korzystajc, kiedy mona, rwnie z praktyk wypracowanych i sprawdzonych w pastwach imigracyjnych. Wane byoby take zainicjowanie przez wadze lokalne staych form komunikacji z reprezentantami spoecznoci migranckich. Pomogoby to w lepszej orientacji w sytuacji
37 38

Z kursu tego mogoby zwalnia zaliczenie testu integracyjnego, analogicznego do tego, ktry obowizywaby na koniec programu dla uczestnikw kursw. Za prowadzenie wyrwnujcych lekcji jzyka polskiego odpowiedzialne s gminy, ktre jednak nie realizuj w wystarczajcy sposb tego zadania.

104 imigrantw przez lokaln administracj i zapewnioby lepszy dwustronny przepyw informacji, np. podnoszc wiedz migrantw na temat moliwoci legalizacji pobytu, zmian w przepisach dotyczcych cudzoziemcw, uprawnie i obowizkw, ktre wi si z ich statusem. Dialog z przedstawicielami spoecznoci imigrantw jest istotny szczeglnie w przypadku integracji grup znacznie odmiennych kulturowo od polskiego spoeczestwa, w ktrych integracja odbywa si nieraz bardziej na poziomie grupowym ni indywidualnym (tak jak ma to miejsce w wypadku Wietnamczykw w Polsce). Wydaje si, e zwaszcza poza Warszaw wany byby impuls, by pobudzi imigrantw do wikszej samoorganizacji i dziaa nakierowanych na integracj. W tym kontekcie warto jeszcze raz podkreli, wykazan w badaniu, rol instytucji etnicznych dla procesw integracji migrantw w Polsce. Badanie pokazao, e Wietnamczycy zdecydowanie czciej ni Ukraicy zrzeszaj si, wyksztacaj instytucje etniczne i organizuj dla swej spoecznoci usugi. W pierwszej wspomnianej grupie mona zauway nie tylko du liczb rnych organizacji i niesformalizowanych inicjatyw, ale i ich due zrnicowanie (pod wzgldem stosunku do Wietnamu i celu dziaalnoci) oraz nieraz ich konkurencyjne dziaanie. Instytucje te w zalenoci od swojej specyfiki odgrywaj odmienn czasami konkurencyjn, czasami komplementarn rol w procesie integracji Wietnamczykw w Polsce. Zagadnienie to wymaga dalszych analiz. Rwnie w spoecznoci ukraiskiej, cho nie w takim stopniu jak wrd Wietnamczykw, mona dostrzec instytucje, ktre odgrywaj wspomagajc rol w adaptacji Ukraicw w Polsce. Wrd nich najwaniejsze znaczenie ma Koci grekokatolicki. Warto zauway, e mimo i pomaraczowa rewolucja wyzwolia potencja stowarzyszeniowy ukraiskich migrantw, to podjte w tamtym okresie inicjatywy pki co nie zaowocoway jakimi trwaymi instytucjami (Stefaska 2008). Cho mog stanowi one fundament dla nowych dziaa, raczej nie jest prawdopodobne wyonienie si wrd ukraiskich migrantw tak prnych instytucji etnicznych jak wrd Wietnamczykw z powodu kulturowych charakterystyk tej zbiorowoci, relatywnie atwego funkcjonowania tej grupy w Polsce i typu strategii adaptacyjnej jej czonkw.

Zakoczenie
Przeprowadzone badanie ukazao zrnicowany przebieg, mechanizmy i uwarunkowania procesu integracji imigrantw w Polsce. Zrnicowanie to wizao si przede wszystkim z odmiennym krajem pochodzenia badanych grup imigranckich (ich kulturowymi charakterystykami, dystansem midzy krajem pochodzenia migrantw a Polsk, stopniem akulturacji migrantw rozumianym jako nabycie kompetencji w zakresie jzyka i kultury polskiej),

105 a take rn sytuacj prawn i trwaoci wizw poszczeglnych kategorii imigrantw z Polsk. Wykazana zostaa kluczowa rola rynku pracy w procesie integracji migrantw z Ukrainy i Wietnamu w Polsce. W wietle przeprowadzonych bada integracja imigrantw w Polsce okazaa si nie stanowi palcego problemu, ze wzgldu na ma dotychczasow skal dugoterminowej i osiedleczej imigracji do Polski oraz z powodu kierunkw dotychczasowego napywu cudzoziemcw (gwnie z ssiednich, bliskich kulturowo krajw). Badanie pokazao zadowalajce alternatywne (czsto oddolne) mechanizmy adaptacyjne w wypadku badanych najwaniejszych zbiorowoci imigrantw zarobkowych. Warto jednak wykorzysta t sytuacj do wypracowania kompleksowego podejcia integracyjnego i efektywnej polityki integracyjnej, w celu zarwno jak najlepszego wykorzystania obecnoci imigrantw, jak i z myl o przyszoci, by uchroni si przed powaniejszymi problemami i konfliktami. Byoby dobrze, by proces integracji przebiega w wikszym stopniu i obejmowa wicej wymiarw, a do tego potrzebna jest aktywna, przemylana i dugofalowa polityka pastwa.

106

5.
Wnioski
Zesp Orodka Bada nad Migracjami

107

Wspczesne migracje Polakw skala

1. Obraz wspczesnej mobilnoci Polakw to wizja niemale exodusu, masowych wyjazdw milionw osb szukajcych lepszego ycia w krajach lepiej rozwinitych. Z punktu widzenia bada nad migracjami z Polski tego typu wizja jest, po pierwsze, bardzo duym uproszczeniem i wielokrotnie nie jest zgodna z obrazem, ktry powstaje dziki analizie dostpnych danych statystycznych. Po drugie za, jest wyrazem dalekiego od rzeczywistoci przekonania, e we wspczesnym wiecie migracje s zjawiskiem nietypowym, a ponadto, e dominujc form mobilnoci jest zmiana staego miejsca pobytu i pracy. Ocena skali wspczesnych migracji z Polski jest bardzo trudna, o ile w ogle moliwa. Jeli chodzi o liczb staych mieszkacw Polski przebywajcych za granic duej ni dwa miesice, najbardziej wiarygodna wydaje si analiza dokonana pod koniec 2007 r. przez GUS. Zgodnie z t ocen, 1 stycznia 2007 r. 1 milion 950 tysicy staych mieszkacw Polski przebywao ponad dwa miesice w innym kraju. Wedug szacunku OBM, z tej liczby okoo 1 milion 100 tysicy osb opucio Polsk po 1 maja 2004 r. Oceny te powinny by przy tym traktowane raczej jako dolne granice przedziau, w ktrym mieci si faktyczna liczba osb przebywajcych za granic. W sytuacji braku administracyjnej kontroli mobilnoci i transformacji jej form w kierunku migracji czasowych, liczba Polakw przebywajcych za granic z trudem poddaje si ocenie statystycznej, a dodatkowo moe si drastycznie zmienia w odpowiedzi choby na sezonowo aktywnoci ekonomicznej w krajach docelowych. Wstpienie Polski do UE odegrao rol przeomowego czynnika o charakterze instytucjonalnym. Uksztatowa si wtedy nowy, zasadniczy podzia na trzy grupy krajw potencjalnie atrakcyjnych dla pracownikw z Polski: kraje UE, ktre nie zastosoway czasowych ogranicze w dostpie do swego rynku pracy, kraje UE (oraz EOG wraz ze Szwajcari), ktre zastosoway takie ograniczenia, oraz kraje spoza UE (zwaszcza USA). Kraje z tej ostatniej grupy z oczywistych wzgldw istotnie straciy na swej atrakcyjnoci.

2.

3.

108

Wspczesne migracje Polakw struktura

4. Migracje z Polski po 1 maja 2004 roku cz w sobie elementy cigoci i zmiany w porwnaniu z mobilnoci okresw poprzednich. Najwaniejszym elementem cigoci jest dominacja czasowych form migracji oraz zarobkowych motyww mobilnoci. Zmiana wie si gwnie z umasowieniem migracji do wczeniej rzadko odwiedzanych krajw anglosaskich (Wielka Brytania, Irlandia) ze wszystkimi konsekwencjami w sferze struktury i skutkw migracji. Dane BAEL uprawniaj do przyjcia wniosku o zasadniczej zmianie kierunkw geograficznych migracji mieszkacw Polski. Porwnanie liczby osb, ktre stay si migrantami w okresie przed- i poakcesyjnym wskazuje, e pozycj zdecydowanie dominujcego kraju docelowego, czyli Niemiec zaja Wielka Brytania. Udzia trzech krajw, ktre po wejciu Polski do UE nie ograniczyy dostpu do swojego rynku pracy, tj. Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji, wzrs z 10% do 47%, podczas gdy udzia trzech najwaniejszych krajw docelowych w okresie przedakcesyjnym Niemiec, USA i Woch obniy si z 63% do 35%. Wiele przesanek wskazuje, e wzrost dynamiki migracji do nowych krajw docelowych nie musi dokonywa si kosztem tradycyjnych krajw emigracji Polakw wrcz przeciwnie skala wyjazdw do Niemiec, czy Stanw Zjednoczonych pozostaje na wzgldnie stabilnym poziomie, co moe oznacza, e rozszerzenie UE nie tyle wyhamowao migracje do wczeniej najwaniejszych krajw docelowych, co raczej otworzyo nowe rynki dla w duej mierze nowych migrantw. We wspczesnym strumieniu migracyjnym z Polski wspwystpuj odrbne formy prawne migracji i pracy podejmowanej przez migrantw: migracje pracownicze, rodzinne lub pod pozorem uprawiania turystyki, migracje regulowane przez umowy bilateralne dotyczce specyficznych form zatrudnienia, migracje wynikajce ze swobody osiedlania si lub otwarcia rynku pracy, migracje uczniw, studentw, staystw i naukowcw itp. W odniesieniu do statusu zatrudnienia za granic wystpuje: zatrudnienie w szarej strefie, zatrudnienie sezonowe poddane zasadzie rotacji i nieskrpowane adnymi specjalnymi ograniczeniami zatrudnienie kontraktowe. Typy te s reprezentowane z rn intensywnoci w poszczeglnych krajach docelowych. Niemcy i Wochy przycigaj osoby relatywnie starsze i (podobnie jak Holandia) sabo wyksztacone, a Irlandia i Wielka Brytania relatywnie modsze i rednio lub wysoko wyksztacone, podczas gdy USA stanowi przykad kraju, do ktrego stosunkowo licznie wyjedaj reprezentanci obu tych typw. Rynek pracy Woch i Hiszpanii sprzyja podejmowaniu zatrudnienia nielegalnego lub sezonowego, podczas gdy rynek Niemiec, Holandii i Norwegii zatrudnienia wprawdzie

5.

6.

7.

8.

109 mao stabilnego, ale legalnego. Z kolei liczba ofert pracy w Wielkiej Brytanii i Irlandii jest na tyle znaczna, e umoliwia zrnicowane strategie i zachowania migrantw, to za kreuje rnorodne typy migracji. 9. Wstpienie Polski do UE zmienio rwnie istotnie map pochodzenia migrantw. Wprawdzie kilka wojewdztw zachowao funkcj wanego rezerwuaru migrantw, a kilka innych pozostao niejako na marginesie tego zjawiska, ale zarazem znaczenie niektrych regionw wyranie wzroso, a niektrych zmalao. Wiodce znaczenie utrzymay podkarpackie i dolnolskie oraz, mimo duego spadku udziau w cakowitym odpywie z Polski, maopolskie i lubelskie, a doczyo do nich witokrzyskie. Generalnie, po akcesji nastpi znaczcy wzrost zrnicowania terytorialnego strumienia migracyjnego z Polski. 10. Migranci z Polski s zbiorowoci silnie zrnicowan i pod wieloma wzgldami odmienn od populacji mieszkacw Polski. Po pierwsze, charakteryzuj si du przewag liczebn mczyzn nad kobietami. Po drugie, udzia wrd nich osb w modym wieku, zwaszcza w tzw. wieku mobilnym (2044 lata), jest znacznie wyszy od analogicznego udziau w caej populacji. Po trzecie, szczeglnie wysok skonnoci do wyjazdw zagranicznych odznaczaj si mieszkacy wsi i maych miast. Wreszcie, migranci, ktrzy ukoczyli ju 15 lat, s najczciej absolwentami zasadniczych szk zawodowych, a drug co do wielkoci grup s migranci majcy wyksztacenie rednie zawodowe. Migranci z wyksztaceniem wyszym s relatywnie mniej liczni, cho w porwnaniu do struktury populacji generalnej mamy do czynienia z procesem pozytywnej selekcji wyjedajcych (wyrana nadreprezentacja). 11. Analiza wspczesnych migracji Polakw prowadzi do konkluzji, e ludzie opuszczajcy Polsk w obecnym okresie s silnie zrnicowani, bowiem do migracji skaniaj ich odmienne czynniki i przywiecaj im odmienne motywy. Obok ludzi ambitnych, modych i dobrze wyksztaconych, pochodzcych z duych orodkw miejskich, gdzie byliby potrzebni, w znacznie wikszej proporcji odpywa ludno wprawdzie rwnie najczciej moda, ale znacznie gorzej wyksztacona i zamieszkujca skupiska, w ktrych perspektywy karier indywidualnych byy drastycznie ograniczone, w tym w sporej czci ludno zbdna z punktu widzenia potrzeb polskiego rynku pracy. Ma to istotny wpyw na ocen skutkw migracji.

Wspczesne migracje Polakw uwarunkowania i mechanizmy

12. Sytuacja na polskim rynku pracy to bez wtpienia jeden z kluczowych czynnikw ksztatujcych wzorce migracji z Polski. Z badania wynika

110 jednak, e zmienia si charakter tego wpywu. O ile w latach 90. XX wieku najwaniejsz przyczyn migracji by brak miejsc pracy, czyli bezrobocie, to obecnie waniejszym czynnikiem wypychajcym jest niedopasowanie strukturalne w sferze kwalifikacji. Rwnie wanymi czynnikami zwikszajcymi skonno osb do migracji s take niskie wynagrodzenia, niekorzystne warunki pracy oraz brak perspektyw rozwojowych w miejscu pracy. Niskie pace powoduj, e cz modych osb po ukoczeniu nauki w ogle nie rozwaa pozostania na polskim rynku pracy, tylko od razu decyduje si wyjecha za granic. Akcesja Polski do UE miaa duy, ale zapewne nie decydujcy wpyw na zachowania migracyjne Polakw. Wynika to z faktu, e w najwaniejszych regionach wysyajcych migrantw mielimy do czynienia z relatywnie dojrzaymi instytucjami migracyjnymi (sieciami migracyjnymi), a take z ograniczonym przynajmniej w pierwszej fazie dostpem obywateli Polski do unijnego rynku pracy. Tym niemniej, wraz z akcesj do UE nastpio poszerzenie puli osb, ktre podejmuj mobilno zagraniczn. Ten wanie efekt wynika gwnie z uwarunkowa instytucjonalnych: sprzyjay one zmianom na migracyjnej mapie Polski, czyli nasyceniu migracji w miejscach o dugotrwaych tradycjach migracyjnych (Podlasie, lsk), ktremu towarzyszy pojawianie si nowych miejsc o duym potencjale migracyjnym (Podkarpacie, witokrzyskie). Aktualna sytuacja oraz prognozy demograficzne wskazuj na stopniow zmian charakteru wpywu czynnika demograficznego (rozmiary i struktura populacji) na migracje Polakw. O ile do tej pory, szczeglnie w latach 20002006, sprzyja on emigracji, a do 2010 r. jego rola bdzie neutralna, to w pniejszym okresie stanie si ograniczeniem dla odpywu ludnoci. Rola sieci migracyjnych we wspczesnych migracjach Polakw pozostaje wci bardzo dua, ale trzeba zwrci uwag, e jest ona zrnicowana w zalenoci od kraju docelowego i cech strukturalnych migrantw. Osoby dobrze wyposaone w kapita ludzki zdaj si polega w mniejszym stopniu na nieformalnym wsparciu grupy rodzinnej i koleeskiej. Mniejsza rola sieci moe rwnie wynika z faktu, e w krajach sfery jzyka angielskiego w ostatnim okresie migrantom (w tym z Polski) atwiej byo o prac ni w pozostaych trzech krajach, a w takiej sytuacji mniejsze znaczenie ma wsparcie ze strony sieci, natomiast wiksze indywidualne walory pracownicze (poziom kwalifikacji i kompetencji kulturowych). Rola sieci pozostaje dominujca w przypadku tych krajw, ktre jak dotd nie otwary swojego rynku pracy dla obywateli polskich (Niemcy), bd te tych, w ktrych dominuje zatrudnienie nielegalne (Wochy).

13.

14.

15.

16.

111

Skutki odpywu
17. Wspczesne migracje z Polski pokazay dobitnie, i rynek pracy w Polsce jest wysoce nieefektywny. Masowy odpyw siy roboczej za granic nie wymusi w cigu pierwszych lat podanych dostosowa i realokacji wewntrznych. Nie nastpi wyrany wzrost aktywnoci zawodowej ani przepyw midzy sektorami ekonomicznymi czy jednostkami terytorialnymi. Reakcje pacowe okazay si zbyt sabe na to, by wzmocni te procesy. Zawodz mechanizmy regulacyjne, ale rwnie majce wspiera rynek przepisy i praktyki administracyjne. 18. Skutki najnowszych migracji z Polski s wielostronne. Najwaniejsze z nich to efekty demograficzne, ekonomiczne i spoeczne. W wikszoci przypadkw dyskurs na temat migracji koncentruje si na ekonomicznych i spoecznych skutkach mobilnoci. Jednoczenie wiedza na ten temat jest zazwyczaj bardzo nika. Przez ostatnich kilka lat w Polsce ma miejsce proces stopniowego przechodzenia od fazy entuzjazmu do fazy powanych obaw i wskazywania zagroe wynikajcych z mobilnoci Polakw. Zmiany nastrojw spoecznych i politycznych nie wynikaj jednak z ugruntowanej wiedzy, a raczej z wtych, czsto anegdotycznych wrcz przesanek. 19. Skutki demograficzne obejmuj nie tylko znaczny ubytek ludnoci, ale rwnie deformacje struktury demograficznej. Ubytek ludzi przejawia si przede wszystkim w uszczerbku wrd modych rocznikw wieku produkcyjnego, co potguje proces starzenia si populacji lub rosncego obcienia osb w wieku produkcyjnym ludmi starymi. Z drugiej strony, odpyw modych zmniejsza demograficzny potencja reprodukcyjny. Urodzenia dzieci migrantw w innych krajach obniaj i tak ju bardzo nisk podno w Polsce. Porednim tego skutkiem jest wic relatywny wzrost znaczenia ludzi starych w populacji Polski. Co istotne, efekty demograficzne (podobnie jak ekonomiczne i spoeczne) uwidaczniaj si z rn intensywnoci w poszczeglnych regionach Polski. 20. Na poziomie skutkw spoecznych podkrela si zwykle negatywny wpyw migracji na sfer zwizan z rodzin. Z drugiej strony jednak, coraz wiksza cz wyjazdw ma z zaoenia rozwojowy charakter. Kompetencje zdobywane za granic, takie jak znajomo jzyka, kultura pracy, stosunek do rnorodnoci kulturowej, mog by przenoszone na grunt polski i zmienia obraz lokalnych spoecznoci. 21. Niezalenie od tego, e skala transferw finansowych na poziomie gospodarki Polski jest niewielka, to bez wtpienia transfery migrantw w okresie okooakcesyjnym zwikszay dochody wielu gospodarstw migranckich, wpywajc korzystnie na ich poziom ycia i redukujc sfer ubstwa na poziomie spoecznoci lokalnych.

112 22. Wpyw transferowanych rodkw na funkcjonowanie migrantw oraz spoecznoci lokalnych naley oceni bardzo pozytywnie. Chodzi tutaj nie tylko o najczstsze wydatki na biece potrzeby, ktre czsto umoliwiaj przetrwanie, ale rwnie za pomoc mechanizmu mnonikowego napdzaj lokalne gospodarki. Bardzo due i coraz wiksze znaczenie maj wydatki quasi-inwestycyjne, takie jak choby wydatki mieszkaniowe oraz inwestycje zwaszcza te w kapita ludzki. 23. Analiza danych statystycznych wskazuje na nastpujce zalenoci: wraz z odpywem znacznych zasobw pracy za granic nastpio obnienie poziomu bezrobocia (eksport bezrobocia), a w dalszej perspektywie pojawiy si niedobory siy roboczej. Objawem tych ostatnich s rosnce wskaniki wakatw, a take wyniki bada przedsibiorcw wskazujce na coraz wiksze problemy z pozyskaniem i utrzymaniem siy roboczej (traktowane jako kluczowa bariera wzrostu). Wraz z pojawiajcymi si niedoborami siy roboczej ronie take presja na wzrost pac, widoczna zwaszcza w przypadku takich sektorw, jak budownictwo czy usugi. 24. Analiza w ramach tego projektu pokazaa jednak, e nawet dysponujc dostpnymi danymi na poziomie makro, trudno byoby o bezwarunkowe przyjcie takiej wizji wpywu migracji na procesy rynku pracy. Po pierwsze, okres poakcesyjny to nie tylko faza masowych migracji, ale rwnie czas bardzo dobrej koniunktury gospodarczej i oywienia w wielu sektorach, co prowadzi do wzrostu zatrudnienia i problemw ze znalezieniem pracownikw. Po drugie, niezalenie od wyjtkowej skali migracji z Polski, ich wpyw na procesy polskiego rynku pracy nie moe by duy ze wzgldu na nieporwnywaln skal zjawisk. Po trzecie, spadek poziomu bezrobocia oraz wzrost liczby wolnych miejsc pracy moe wynika nie tyle z odpywu pracownikw za granic, ile z dezaktywizacji zawodowej polskiego spoeczestwa (na co wskazuj choby dane BAEL). Po czwarte, wpyw migracji jest o wiele silniejszy w przypadku rynku pracy cechujcego si siln nierwnowag o charakterze strukturalnym, czyli takiego jak polski. Obserwowane obecnie zjawiska to nie tyle skutek migracji per se, co raczej wzmocnienia przez odpyw pewnych tendencji i tak ju tutaj wczeniej obecnych (na przykad kwestia reformy systemu ksztacenia zawodowego). 25. Podstawow cech najnowszych migracji zarobkowych z punktu widzenia rynku pracy w Polsce jest ich zrnicowany charakter. Cz migrujcych czyni to ze wzgldu na trudnoci ze znalezieniem zatrudnienia w Polsce, a cz po to, by zdoby nowe umiejtnoci lub dowiadczenie zawodowe. Zdecydowana wikszo osb, w tym wielu bezrobotnych, migruje jednak gwnie ze wzgldu na niedostateczny (w stosunku do oczekiwa raczej ni faktycznych moliwoci przetrwania) poziom dochodw gospodarstwa domowego lub niskie stawki pac. Taka cecha nie musi mie

113 istotnego bezporedniego ani natychmiastowego wpywu na rwnowaenie rynku pracy w Polsce, biorc pod uwag jego wielko. Nie mona natomiast wykluczy jej wielkiego znaczenia poredniego, zwaszcza dla ulepszenia mechanizmu alokacyjnego rynku pracy, na przykad poprzez stwarzanie przez migracje silnej presji pacowej. 26. Niezalenie od faktu, e migranci z Polski s, przynajmniej do pewnego stopnia, pozytywnie selekcjonowani w odniesieniu do poziomu kapitau ludzkiego, jakim dysponuj, docieraj oni przede wszystkim do drugorzdnych sektorw rynkw pracy w krajach docelowych i podejmuj typowo imigranckie prace w budownictwie, rolnictwie, hotelarstwie, usugach domowych. Wynika to przede wszystkim ze struktury popytu na prac w tych krajach, a take ze strategii migracyjnych, ktrych istotnym elementem jest gotowo do podejmowania tymczasowego (przynajmniej w zaoeniu) zatrudnienia poniej formalnych kwalifikacji zawodowych i aspiracji.

Migracje powrotne
27. Kady odpyw ludnoci powoduje, e po pewnym czasie nastpuje napyw, zazwyczaj o charakterze powrotnym. Wynika z tego, e problem nie w tym, czy po najnowszej fali emigracyjnej bd migracje powrotne, lecz w jakiej skali nastpi i jak strumie powrotny zostanie rozoony w czasie. 28. Powroty mog by dla gospodarki zarwno korzystne jak i niekorzystne. Kwestia ta ma charakter zoony, zaleny od wielu niemoliwych obecnie do przewidzenia okolicznoci. Masowy powrt wikszoci migrantw z pewnoci jeszcze bardziej zdestabilizowaby polski rynek pracy i instytucje zabezpieczenia spoecznego. Niekorzystny obrt przybrayby powroty rwnie wtedy, gdy wrd reemigrantw przewaaliby ci, ktrym si za granic nie powiodo, ktrzy nie zgromadzili oszczdnoci, ani nie nabyli poytecznych na rynku pracy umiejtnoci, ktrzy za granic korzystali z opieki socjalnej itp. 29. Wiele bada realizowanych zarwno w Polsce, jak i w krajach docelowych, zawiera argumenty na rzecz tezy, e najnowsza (zwaszcza poakcesyjna) migracja z Polski jest w mniejszym stopniu ni wczeniejsze fale migracyjne nastawiona na powrt, zwaszcza na szybki powrt. Z drugiej jednak strony nieokrelono strategii migracyjnych wspczesnych migrujcych Polakw sprawia, e poprawa sytuacji spoeczno-ekonomicznej w Polsce z duym prawdopodobiestwem skutkowa bdzie nasileniem fali powrotw.

114

Transformacja z kraju emigracji w kraj imigracji netto

30. Wspczesne procesy migracyjne w Polsce naley analizowa w kontekcie transformacji naszego kraju z pastwa emigracji w kraj imigracji. Jak pokazuj dotychczasowe dowiadczenia, w wikszoci przypadkw zmiana statusu migracyjnego bya poprzedzona przez masow emigracj, gboki spadek podnoci, a przede wszystkim przez reformy gospodarcze, w tym poszerzenie zasigu i zwikszenie efektywnoci alokacyjnej rynku pracy. Fakt wystpowania w Polsce wszystkich tych elementw (zapewne z wyjtkiem reform rynku pracy) skania do przypuszczenia, e proces transformacji stanie si wkrtce udziaem take naszego kraju. Jest to jeden z kluczowych powodw, dla ktrych warto bada procesy imigracji do Polski, nawet jeli zjawisko to nie ma duego w sensie ilociowym znaczenia. 31. Zmiana wpywu demografii z czynnika stymulujcego na destymulujcy w stosunku do odpywu z Polski bdzie wpywa na potencjaln imigracj. W tej mierze kluczow rol moe mie przede wszystkim bardzo duy prognozowany na najblisze lata wzrost czynnika obcienia. Sprostanie realnym wynikajcym z tego problemom, zwizanym z potrzeb zapewnienia ludziom starszym warunkw godnego ycia, bdzie w tej perspektywie czasu moliwe tylko poprzez imigracj.

Cudzoziemcy na polskim rynku pracy skala i struktura zjawiska

32. Oficjalne dane na temat napywu do Polski wskazuj na marginalno zjawiska imigracji. Dodatkowo, w oparciu o wiele rde danych mona przyj tez o zmniejszajcej si skali imigracji w ostatnich latach. 33. Dostpne dane statystyczne pokazuj siln dwoisto procesu migracji do Polski: z jednej strony mamy do czynienia z napywem z krajw Europy Zachodniej oraz USA, z drugiej, z krajw byego ZSRR. Inne kategorie (np. uchodcy) maj znaczenie marginalne. Dwoisto ta dotyczy nie tylko samego napywu, ale i uczestnictwa cudzoziemcw w polskim rynku pracy. 34. Jedn z najbardziej dyskusyjnych kwestii jest skala zatrudnienia nielegalnego. Ze wzgldu na brak pogbionych bada trudno odnie si do szacunkw, wedug ktrych skala tego zjawiska mogaby wynosi nawet kilkaset tysicy osb w skali roku. Pewne przesanki wskazuj jednak na to, e skala zatrudnienia nielegalnego moe by bardzo dua: struktura imigrantw uzyskujcych zezwolenia na prac, ich kwalifikacje i pozycja zawodowa, a take liczne przykady przedsibiorstw, gdzie zatrudnienie cudzoziemcw ma (bd miao) charakter masowy.

115 35. Od 2005 roku na polskim rynku pracy zaznacza si coraz wyraniejszy niedobr pracownikw. Dotyczy on z rn intensywnoci rnych sektorw gospodarki i rnych kwalifikacji zawodowych. Sektorami cierpicymi na niedobory poday pracy s przede wszystkim: przemys, handel naprawy oraz budownictwo. Jeli chodzi o poziom kwalifikacji, to najwiksza liczba miejsc pracy oczekuje na osoby z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, ale poszukuje si take pracownikw z wyksztaceniem wyszym i o specjalistycznych kwalifikacjach. 36. Trudno w sposb jednoznaczny oceni tendencje obserwowane obecnie na polskim rynku pracy. W opinii ekspertw gwnym czynnikiem odpowiedzialnym za obecn sytuacj jest dobra koniunktura gospodarcza, ktra zwiksza skonno do tworzenia nowych miejsc pracy. Towarzysz jej jednak wci utrzymujce si niedopasowania strukturalne w przekrojach edukacyjnych, zawodowych oraz terytorialnych. W dalszej kolejnoci za obserwowane zjawiska odpowiedzialne s procesy demograficzne oraz migracje zagraniczne, ktre wzmacniaj strukturalne problemy polskiego rynku pracy. 37. Aktualna sytuacja na polskim rynku pracy ma, jak si wydaje, gbokie podoe strukturalne. Jeli tak, to naley oczekiwa, e tendencje te bd si pogbia w kolejnych latach (choby za spraw niekorzystnych tendencji demograficznych). Oznacza to, e w przyszoci imigracja moe by nie opcj, a koniecznoci. Tendencja ta bdzie wzmacniana, jeli na polskim rynku pracy powstawa bd segmenty zarezerwowane dla pracownikw cudzoziemskich badania wskazay na pierwsze oznaki takiego procesu.

Realny i potencjalny popyt na prac cudzoziemcw w Polsce

38. Jak dotd, skala zatrudnienia pracownikw cudzoziemskich w Polsce jest bardzo maa, nieco tylko wysza na poziomie popytu potencjalnego. W tym drugim przypadku trudno jednak okreli, na ile deklaracje badanych odzwierciedlaj realne plany, a na ile s tylko odbiciem atmosfery panujcej na polskim rynku pracy. 39. Jeli chodzi o struktur przedsibiorstw, to relatywnie wysz skonno do wykorzystania cudzoziemskiej siy roboczej cechuje wiksze przedsibiorstwa (najwiksze dowiadczenia miay stanowczo due firmy), bdce wasnoci zagraniczn, bd takie, gdzie kapita zagraniczny mia relatywnie due znaczenie oraz zlokalizowane w regionie centralnym. W tym ostatnim przypadku w tym samym kierunku oddziauj dwa efekty: silniejsze bodce rozwojowe i obecno cudzoziemskiej siy roboczej.

116 40. W zakresie popytu zrealizowanego najwiksze znaczenie mia sektor przetwrczy oraz usugi, w odniesieniu do popytu potencjalnego budownictwo. To pozwala przypuszcza, e o ile moliwy bdzie dopyw cudzoziemskich pracownikw, sektor ten ju wkrtce moe by jednym z dominujcych segmentw zatrudnienia imigrantw. W odniesieniu do rde poday cudzoziemskiej siy roboczej zanotowano wyran dualizacj struktury popytu, z dominujc rol mieszkacw krajw ociennych (gwnie obywateli byego ZSRR) oraz, z drugiej strony, obywateli krajw UE. 41. Dotychczasowe zatrudnienie cudzoziemcw ogranicza si w wikszoci przypadkw do mieszkacw krajw ociennych. Deklaracje na poziomie popytu potencjalnego wskazuj jednak na du otwarto i gotowo poszukiwania siy roboczej nawet na odlegych i egzotycznych rynkach. 42. Niezalenie od tego, e dowiadczenia pracodawcw wskazuj na marginaln skal zatrudnienia imigrantw, to uoglnienie wynikw na poziom kraju wskazuje na bardzo duy potencja, jeli chodzi o popyt na prac cudzoziemcw. Skala popytu potencjalnego wiadczy o rosncej potrzebie zmian w sferze polityki migracyjnej naszego kraju, bowiem trudno sobie wyobrazi, by popyt o takich rozmiarach mg zosta zaspokojony przy obecnych rozwizaniach. 43. Skala popytu zgaszanego przez polskie gospodarstwa domowe okazaa si rwnie bardzo niska, by nie powiedzie marginalna. Analiza czynnikw o charakterze strukturalnym tych gospodarstw, ktre maj za sob dowiadczenia z wykorzystaniem cudzoziemskiej siy roboczej, wskazuje na duy potencja w kierunku rozszerzenia tej sfery. 44. Nie potwierdzono tezy o substytucyjnym charakterze cudzoziemskiej siy roboczej na polskim rynku pracy. Wrcz przeciwnie, wiele argumentw odnoszcych si do motyww zatrudnienia imigrantw, charakteru ich pracy czy warunkw pacowych wskazywaoby raczej na komplementarn rol imigrantw, ktra jednak znaczco wzrosa w sytuacji zmniejszonej poday rodzimej siy roboczej. Do tych samych wnioskw prowadzi analiza strategii zatrudnieniowych polskich pracodawcw. 45. Aktywno rekrutacyjna polskich przedsibiorstw w odniesieniu do cudzoziemskiej siy roboczej jest zaskakujco niska. Jeli ju imigranci pojawiaj si w polskich firmach, to jest to zwykle efekt ich wasnej inicjatywy, bd te wynik oddziaywania sieci powiza. Bierna postawa pracodawcw moe oznacza, e tezy o silnym strukturalnym niedoborze pracownikw na polskim rynku pracy s w duym stopniu przesadzone lub te, e nie postrzegaj oni imigracji jako realnej szansy na rozwizanie doranych problemw z poda siy roboczej (cho moe to wynika z braku dowiadcze w tej mierze).

117

Integracja na polskim rynku pracy przypadek Ukraicw i Wietnamczykw

46. Jedn z wyrniajcych cech dwch podstawowych grup osb przybyych z Ukrainy i Wietnamu jest to, e przedstawiciele obu populacji imigranckich odznaczaj si bardzo wysokim stopniem aktywnoci zawodowej, znacznie wyszym ni ludno polska. 47. Podobiestwo polega rwnie na tym, e gwnym rodzajem dziaalnoci ekonomicznej Ukraicw i Wietnamczykw w Polsce s usugi, chocia maj one odmienn form i charakter. Spord imigrantw przebywajcych w Polsce dugoterminowo, domen Ukraicw s przede wszystkim usugi wiadczone w edukacji, handlu i ochronie zdrowia, natomiast Wietnamczycy zajmuj si niemal wycznie handlem i gastronomi. Ci ostatni nie rni si pod tym wzgldem od migrantw z Wietnamu, ktrzy w Polsce przebywaj czasowo, od niedawna. Natomiast Ukraicy przebywajcy czasowo imaj si innych zaj ni ich rodacy osiedleni w Polsce, mianowicie prac w gospodarstwach domowych, prac budowlano-remontowych oraz prac w gospodarstwach ogrodniczych, warzywniczych lub temu podobnych. 48. Obecno obu grup imigranckich, przy odpowiedniej polityce i skutecznych mechanizmach ich wielowymiarowej integracji, moe by wykorzystana z jak najlepsz korzyci dla Polski. 49. Imigranci z Ukrainy mog zapewni si robocz w deficytowych sektorach gospodarki. Ich obecno w drugorzdnym segmencie rynku pracy, poprzez wiadczenie usug domowych, pozwala aktywizowa rodzim kobiec si robocz. Mog rwnie odgrywa wan rol w rozwoju budownictwa oraz planowanej modernizacji i rozbudowie infrastruktury w Polsce, jak rwnie uatwi zaspokojenie popytu na sezonowych pracownikw w rolnictwie. 50. Wystpuje niepene wykorzystanie wysoko wykwalifikowanych imigrantw z Ukrainy. Aby to przezwyciy, naley przede wszystkim zapewni faktyczny szerszy dostp do wykonywania pewnych (zwaszcza wymagajcych nostryfikacji wiadectw i dyplomw) zawodw uprawnionym migrantom osiedlonym w Polsce oraz dy do niwelowania praktyk dyskryminacyjnych stosowanych przez pracodawcw (faworyzujcych Polakw). 51. Jeszcze silniejsze s formalne i nieformalne bariery utrudniajce zatrudnienie poza nisz etniczn w pierwszorzdnym sektorze rynku pracy modych Wietnamczykw wyksztaconych w Polsce. Szczeglny potencja tej grupy z punktu widzenia jej przydatnoci dla polskiej gospodarki tkwi w znaczcej roli imigrantw w pobudzaniu przedsibiorczoci i tworzeniu miejsc pracy.

118 52. Wystpuj wewntrzgrupowe rnice w przebiegu integracji wrd odmiennych kategorii imigrantw ze wzgldu na status prawny w Polsce, zwaszcza midzy imigrantami przebywajcymi lub zatrudnionymi legalnie i nielegalnie. W znacznie bardziej dotycz one Ukraicw ni Wietnamczykw. Ci pierwsi s przy tym w wikszym stopniu mobilni zawodowo i atwiej im osign awans spoeczno-zawodowy (cho niekoniecznie ekonomiczny). 53. Prawo do legalnej pracy w Polsce, a zwaszcza zezwolenie na osiedlenie, daje migrantom z Ukrainy moliwo znalezienia zatrudnienia w pierwszorzdnym segmencie rynku pracy i dostp do wielu zawodw, w tym w sektorze publicznym, cieszcych si duym prestiem spoecznym, podczas gdy migranci nie majcy tych uprawnie funkcjonuj w najniszym segmencie rynku pracy. Ci ostatni wolniej podlegaj akulturacji, ktra wrd Ukraicw nastpuje generalnie stosunkowo szybko i powszechnie. 54. Mniejsze rnice wystpuj wrd rnych kategorii Wietnamczykw, ktrzy niezalenie od statusu prawnego w Polsce i swoich indywidualnych charakterystyk koncentruj si w niewielkiej liczbie bran, a ich aktywno ekonomiczna rozwija si wedug tego samego wzorca. Wystpuje wrd nich wyrana tendencja do zachowywania wietnamskiej tosamoci etnicznej. Wrd wietnamskich imigrantw posiadajcych zezwolenie na osiedlenie w Polsce przewaa klasyczna postawa przejawiajca si w rwnoczesnym zachowaniu wasnej kultury i kontaktw w obrbie grupy etnicznej oraz koniecznym dopasowaniu si do polskiej kultury i utrzymywaniu relacji z polskim spoeczestwem. Kluczow rol w integracji odgrywaj dzieci wychowane w Polsce. Im mniej pewna sytuacja prawna, mniejsze kompetencje kulturowe i niszy status spoeczno ekonomiczny migrantw, tym silniejsza tendencja separacyjna wrd wietnamskich migrantw (zwaszcza czasowych), ktra manifestuje si take w duej koncentracji przestrzennej. 55. Rozpatrujc trzy najwiksze skupiska imigrantw w Polsce Warszaw, Krakw i Wrocaw, i porwnujc sytuacj Wietnamczykw i Ukraicw we Wrocawiu i w Krakowie na tle sytuacji wietnamskich i ukraiskich migrantw w Warszawie, mona dostrzec, e we wszystkich trzech miastach Wietnamczycy niezalenie od statusu prawnego i innych charakterystyk koncentrowali si w dwch branach: handlowej i gastronomicznej. O ile jednak w przypadku Warszawy i Wrocawia ta pierwsza przewaa nad drug, w Krakowie wystpowaa sytuacja odwrotna, co jest zwizane ze znaczeniem gastronomii w tym turystycznym miecie. Jeli chodzi o migrantw z Ukrainy, reprezentuj oni znacznie wiksze zrnicowanie branowe, cho we wszystkich trzech miastach zajmuj si podobn aktywnoci zarobkow: pracami remontowo-budowlanymi, pomoc domow, handlem i, w mniejszym zakresie, prac w sektorze

119 edukacyjnym i medycznym (wykonywan przez migrantw posiadajcych zezwolenie na pobyt w Polsce) oraz pracami rolniczymi (poza miastami). We wszystkich miastach zaobserwowano dywersyfikacj typw dziaalnoci zarobkowej (np. rwnoczesne prowadzenie rnych interesw usugowo-handlowych). Wietnamscy migranci wszdzie pozostaj grup charakteryzujc si gstymi sieciami spoecznymi, wewntrzn organizacj i hierarchizacj oraz swoist hermetycznoci. Warszawscy Wietnamczycy s bardziej otwarci na kontakty z Polakami ni wrocawscy i krakowscy, reprezentujcy mniejsze i bardziej hermetyczne, cho w wikszym stopniu rozproszone przestrzennie, zbiorowoci. Odmiennie ni we Wrocawiu i Krakowie, relatywnie wysoka koncentracja przestrzenna imigrantw w Warszawie, zwizana z wiksz ich liczebnoci i duymi skupiskami miejsc pracy, stymuluje rozwj spoecznoci imigranckiej. Wszdzie jednak integracj Wietnamczykw mona opisa jako w najwikszym stopniu ekonomiczn, do pewnego stopnia spoeczn, a najmniej kulturow. Zbiorowo Ukraicw jest wysoce zrnicowana (bardziej ni Wietnamczykw) pod wzgldem: statusu prawnego w Polsce, pozycji na rynku pracy, formy migracji i strategii akulturacyjnej, a take identyfikacji etnicznej. Przeprowadzone badania skaniaj do postawienia tezy, e we Wrocawiu i w Krakowie bardziej, w porwnaniu do stolicy, widoczni s migranci o uregulowanym statusie i dugoterminowych lub osiedleczych planach migracyjnych zwizanych z Polsk, a mniej krtkoterminowi migranci podejmujcy nielegalnie prac w drugorzdnym sektorze rynku pracy, podczas gdy w Warszawie zdecydowanie dominuj ci drudzy. Reprezentanci adnej z dwch nacji nie s nigdzie wanymi adresatami pomocy integracyjnej, nie wymagaj rwnie dodatkowej pomocy adaptacyjnej ukraiscy migranci gwnie ze wzgldu na blisko kulturow, a Wietnamczycy z racji wsparcia ich procesu adaptacji ze strony wasnej grupy etnicznej. Odmiennie rysuje si polityka miejskich wadz wobec imigrantw w trzech miastach. Jeli w Warszawie przewaa postawa biernej tolerancji, to we Wrocawiu, a zwaszcza w Krakowie, ostatnio znacznie zaostrzono polityk wobec nielegalnych imigrantw i zintensyfikowano kontrolno-represyjne dziaania wobec nich. W Warszawie korzyci zwizane z ich pobytem i aktywnoci s postrzegane jako wiksze ni w pozostaych miastach.

56.

57.

58.

59.

120

6.
Zesp Orodka Bada nad Migracjami

121

Rekomendacje w sferze polityki migracyjnej Polski

Polska polityka migracyjna a dowiadczenia midzynarodowe

1. Procesy migracyjne jako impuls do rozwoju cywilizacyjnego. Zastanawiajc si nad skutkami wspczesnych migracji dla krajw Europy rodkowo-Wschodniej, warto zwrci uwag na istotn paralel midzy aktualnymi wydarzeniami w naszym regionie a zjawiskami migracyjnymi w krajach Europy Poudniowej, majcymi miejsce w drugiej poowie XX wieku. W ich przypadku masowe migracje siy roboczej day szans na przeprowadzenie wanych reform, ktre w konsekwencji pozwoliy w duszej perspektywie osign wyszy poziom rozwoju cywilizacyjnego. Niezalenie od analizowanych w pracy skutkw migracji, takich jak transfery rodkw finansowych czy krtko- i rednioterminowy wpyw na procesy rynku pracy, spektakularna co do skali i dynamiki migracja z Polski daje szans, by przeprowadzi reform polskiego rynku pracy. Reforma ta byaby bardzo trudna w sytuacji permanentnej nadwyki poday pracy, nierwnowagi na rynku pracy oraz wysokiego bezrobocia. Uwolnienie czci tego potencjau w postaci migracji stwarza przestrze dla reform i zwiksza szans ich powodzenia. Dynamika polityki migracyjnej. Ostatnie lata to faza diametralnej zmiany w sferze polityki migracyjnej we wszystkich jej wymiarach: narodowym, europejskim i wiatowym. Trudno mwi o jednym kierunku zmian, ale w wielu analizowanych przypadkach polega ona na odejciu od polityki szeroko otwartej na imigracj do cisej kontroli napyww, szczeglnie osb o niskich kwalifikacjach. Dynamika polityki migracyjnej cile zwizana jest ze zmieniajcymi si potrzebami na rynku pracy. Priorytet potrzeb rynku pracy. Dominujca jest tendencja, by podporzdkowywa polityki migracyjne interesom ekonomicznym, w szczeglnoci potrzebom rynku pracy. Analiza zmian, jakie zachodz w ostatnich latach w pastwach imigracyjnych, prowadzi do wniosku, i potrzeby krajowego rynku pracy staj si gwnym determinantem rozwoju polityk migracyjnych. Coraz mniejszy wpyw na ich ksztat ma dotychczasowa tradycja traktowania imigrantw w danym spoeczestwie przyjmujcym czy dominujca koncepcja wsplnoty narodowej (przyjty model wsplnoty: polityczny czy etniczny). Wnioski te odnosz si zarwno do trady-

2.

3.

122 cyjnych krajw imigracji (Kanada, Australia), jak i do tych z nikymi dowiadczeniami imigracyjnymi (Czechy). Wpyw prawa i polityki UE. Polityka migracyjna UE jest w fazie tworzenia si, ale w sposb bezporedni (instytucje, traktaty, dyrektywy) i poredni (rekomendacje, zalecenia) ma realny i rosncy wpyw na polityki narodowe. Szczeglnie widoczne jest to w takich obszarach, jak polityka azylowa, ochrona granic, zwalczanie nielegalnej migracji czy ustawodawstwo dotyczce obywateli pastw trzecich. Rola opinii publicznej i mediw. Bardzo du i coraz istotniejsz rol odgrywa opinia publiczna w krajach osiedlenia, ktra wymusza na decydentach politycznych okrelone stanowisko w kontekcie polityki migracyjnej. Z drugiej strony, implementacja polityki migracyjnej wymaga poparcia spoecznego. Kluczow rol odgrywa tutaj obraz imigracji i imigrantw oraz postawa spoeczestwa przyjmujcego wobec nich. Media, kreujc ten obraz, czsto istotnie odbiegajcy od realiw, maj zasadniczy wpyw na odbir imigrantw w spoeczestwie, staj si wic wpywowym narzdziem w ksztatowaniu opinii publicznej wobec migracji i polityki migracyjnej. Potrzeba nowej typologii polityk migracyjnych. W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele typologii polityk migracyjnych, jednak adna z nich nie odpowiada wyzwaniom wspczesnej sytuacji migracyjnej Polski. Podjto prb sformuowania nowej typologii, ktra mogaby by punktem odniesienia do dyskusji na temat polskiej polityki migracyjnej. Zaproponowanego podziau nie naley jednak traktowa jako wzorcowego, ale raczej jako prb uporzdkowania i analizy bogatego w treci i dynamicznie zmieniajcego si wycinka rzeczywistoci. Tworzc typologi, uwzgldniono nastpujce czynniki: formu doktryny migracyjnej zidentyfikowanej na podstawie oficjalnych dokumentw, stosowane instrumenty polityki migracyjnej w kontekcie polityki rynku pracy, innowacyjne rozwizania w zakresie stymulowania napywu imigrantw, oficjalne i nieoficjalne stanowiska w zakresie debaty na temat polityki migracyjnej prowadzonej na poziomie UE, wpyw uwarunkowa historycznych na obecnie realizowan polityk migracyjn oraz dowiadczenia w praktycznej realizacji polityki migracyjnej. W niewielkim stopniu wzito natomiast pod uwag kwesti integracji imigrantw w spoeczestwie przyjmujcym, jako pochodn wymienionych wyej czynnikw. Modele polityki migracyjnej 7.1. Model polityki migracji komplementarnych. W tym modelu imigranci postrzegani s gwnie przez pryzmat potrzeb gospodarki narodowej i traktowani jako komplementarne rdo siy roboczej na krajowym rynku pracy. Podstaw jego implementacji jest uznanie, i zgoda na imigracj danej osoby jest uzaleniona od moliwoci zna-

4.

5.

6.

7.

123 lezienia przez ni zatrudnienia na otwartym rynku pracy pastwa przyjmujcego. Polityka koncentruje si na niedoborach o charakterze strukturalnym std stosowanie systemu punktowego, ktry selekcjonuje potencjalnych imigrantw pod ktem korzyci dla pastwa przyjmujcego oraz zdolnoci do szybkiej i efektywnej integracji ze spoeczestwem pastwa przyjmujcego. Jednoczenie, dopuszcza si moliwo imigracji sezonowej, cho z zaoenia ma ona mie znacznie mniejsze znaczenie. Niezbdnym warunkiem powodzenia tego podejcia jest rozpoznanie potrzeb krajowego rynku pracy, a wic stworzenie efektywnego systemu monitoringu rynku pracy, ktry pozwoli na ilociow i jakociow identyfikacj zawodw deficytowych oraz nadwyek w perspektywie co najmniej redniookresowej. Pastwami, ktre mona zaliczy do realizujcych komplementarn polityk migracyjn, s Australia i Kanada, a w przypadku pastw europejskich najblisza jest Wielka Brytania (oraz, przynajmniej do pewnego stopnia, Irlandia). Wydaje si, e w tym kierunku zmierza take Republika Czeska. 7.2. Model kolonialno-humanitarnej polityki migracyjnej. Zakada, e imigranci z niektrych regionw wiata maj specjalne prawa oraz uatwienia w zakresie uzyskiwania prawa do wjazdu do danego pastwa, co wynika przede wszystkim z dowiadcze historycznych (w wielu przypadkach zwizanych z okresem kolonialnym). Pastwa stosujce ten model maj zwykle liberalny stosunek do imigrantw podajcych jako cel przyjazdu motywy polityczne czy przeladowanie w kraju pochodzenia. Nie ma prymatu potrzeb rynku pracy. Obecnie doktryna ta przechodzi najbardziej diametralne zmiany. Tradycyjnie model ten by wykorzystywany we Francji, Belgii i Holandii. 7.3. Model nowych pastw imigracyjnych. Cech wyrniajc jest stosunkowo niedawna transformacja z pastw emigracyjnych w kraje imigracyjne. Wynika z tego charakter prowadzonej polityki, a zwaszcza prby, by w oparciu o dowiadczenie innych oraz wasne realia wytworzy doktryn polityki migracyjnej, bardzo czsto eksperymentujc z rnymi instrumentami realizacji dziaa. Model ten charakteryzuje si wzgldnie liberalnym podejciem do kwestii imigracji. Priorytetem jest uzupenianie niedoborw na rynku pracy, cho nie stosuje si systemw punktowych, zdajc si na dziaanie wolnego rynku. Typowymi przykadami pastw stosujcych tak polityk s Hiszpania, Portugalia i Finlandia. 7.4. Model rezydualnej lub asymilacyjnej polityki migracyjnej. Model zakada, e imigracja jest moliwa dopiero po spenieniu restrykcyjnych warunkw. Warunki te dotycz przy tym nie tylko przydatnoci

124 danej osoby dla gospodarki kraju imigracji, ale rwnie gotowoci uznania wartoci spoeczno-kulturowych obowizujcych w danym kraju. Jest to model restrykcyjnej polityki imigracyjnej, ograniczajcej napywy, szczeglnie z pastw zdecydowanie rnicych si kulturowo. Charakterystycznymi przykadami pastw stosujcych ten model s Japonia, Austria i od niedawna Holandia. 7.5. Model wielokulturowej polityki migracyjnej. Opiera si na przekonaniu, e celowa i korzystna dla spoeczestwa i gospodarki jest permanentna konkurencja midzy przedstawicielami rnych krgw kulturowych, gdy rnorodno kulturowa jest warunkiem i daje impuls do innowacyjnoci, rozwoju, kreatywnoci. W zwizku z tym rwnie wane znaczenie jak kompetencje i kwalifikacje potencjalnego imigranta ma jego pochodzenie czy narodowo zatem osoby pochodzce z okrelonych krgw kulturowych mog mie okrelone preferencje. Takie podejcie charakterystyczne jest dla polityki migracyjnej Stanw Zjednoczonych. Potrzeba podejcia synkretycznego. W kontekcie sytuacji w Polsce, kraju emigracyjno-imigracyjnego, najbardziej przydatne s dowiadczenia pastw stosujcych modele komplementarnej polityki migracyjnej oraz rozwizania typowe dla nowych krajw imigracji. Preferencja dla takiego hybrydowego podejcia wynika, po pierwsze, z braku wczeniejszych wasnych dowiadcze i zwizanej z tym koniecznoci szukania waciwych, szczegowych rozwiza w dowiadczeniach starych krajw imigracyjnych, a po drugie z tego, e takie podejcie wie si z najmniejszym ryzykiem powstania napi spoecznych i poniesienia znacznych kosztw zwizanych z integracj imigrantw.

8.

Polska polityka migracyjna rekomendacje

Monitoring i kontrola odpywu z Polski oraz obecnoci imigrantw 9. Istnieje konieczno stworzenia penego i efektywnego systemu zbierania i analizy danych statystycznych. Jednym z najwaniejszych problemw w analizach wspczesnej mobilnoci mieszkacw Polski oraz napywu do naszego kraju jest dostpno i jako danych statystycznych. Niezalenie od tego, e rzetelna ocena skali migracji jest by moe niemoliwa (o czym decyduje choby specyfika samej mobilnoci), naley podj wszelkie moliwe kroki w kierunku poprawy jakoci dostpnych rde danych i tworzenia nowych. Najwikszy potencja ma zapewne zbir BAEL (i badania pokrewne, jak choby Badanie Warunkw ycia Ludnoci), ze wzgldu na panelowy charakter prby i moliwo powi-

125 zania zjawisk migracyjnych z procesami rynku pracy. Niezwykle cenna byaby modyfikacja prby zapewniajca reprezentatywno danych na temat migracji, choby na poziomie wojewdzkim. Dodatkowo, moliwe jest tworzenie alternatywnych rde danych. W tej mierze bardzo cenne jest wykorzystane w tym projekcie podejcie etnosondaowe. Rozszerzenie prby o kolejne regiony kraju znaczco zwikszyoby wiedz o wspczesnych migracjach Polakw. W dalszej perspektywie naley podj zdecydowane dziaania, by kolejny spis powszechny stanowi statystyczn baz do podsumowania poakcesyjnej aktywnoci migracyjnej Polakw. Konieczne jest zrewidowanie stosowanych dotd (nieprzystajcych do rzeczywistoci) kategorii statystycznych dotyczcych migracji i migrantw oraz stworzenie odpowiedniego zaplecza informacyjnego w ramach statystyki publicznej. Brak jest pogbionej analizy sytuacji imigrantw nielegalnie przebywajcych i zatrudnionych w Polsce. W perspektywie dalszego dynamicznego rozwoju rynku pracy i zapotrzebowania na prac cudzoziemcw zalecane byoby przygotowanie ilociowej i jakociowej analizy uwzgldniajcej najwiksze sektory rynku pracy zatrudniajce nielegalnie cudzoziemcw, opisujcej najwaniejsze czynniki wewntrzne i zewntrzne generujce nielegalno zatrudnienia, charakteryzujcej napyw, strategie migracyjne i funkcjonowanie nielegalnych migrantw. Kluczowym dla polityki migracyjnej Polski jest monitoring komplementarnoci/substytucyjnoci pracy krajowcw przez pracownikw cudzoziemskich. Przeprowadzone badania daj mocn empiryczn podstaw do rekomendacji rozlunienia procedur kontroli napywu cudzoziemcw i restrykcyjnej polityki dopuszczania ich do polskiego rynku pracy. W chwili obecnej zdecydowanie dominuje efekt komplementarnoci: uzupeniania, wypeniania niedoborw wystpujcych na rynku. W przypadku zagroenia efektem substytucyjnoci wypychania pracownikw krajowych przez pracownikw cudzoziemskich, naleaoby uaktywnia procedury temu zjawisku zapobiegajce. Ze wzgldu na to e, granica midzy komplementarnoci, a substytucyjnoci moe by pynna, i e, jak wykazuje analiza, problem substytucyjnoci moe dotyczy tylko bardzo konkretnych regionw lub bran, w aspekcie identyfikowania zagroe substytucyjnoci kluczowa jest rola systemu monitoringu potrzeb rynku pracy. Niezalenie od przyjtych rozwiza, konieczne jest urealnienie stosowanego obecnie procesu monitorowania zmian zachodzcych na rynku pracy. Nowy, efektywny system powinien odpowiada na pytania o zapotrzebowanie polskiego rynku pracy na zagraniczn si robocz w rnych perspektywach czasowych. Pozwolioby to podejmowa decyzje odnonie polityki migracyjnej nie w oparciu o dorane, ale dugofalowe potrzeby gospodarcze. Z oczywistych wzgldw priorytetem powinno by

10.

11.

12.

13.

126 tworzenie systemu uwzgldniajcego zasoby rodzimej siy roboczej. System ten w wikszym ni dotd stopniu powinien by nastawiony na analiz rzeczywistych kompetencji, a nie formalnych zawodw/kwalifikacji. 14. Istnieje konieczno podejmowania regionalnych studiw nad procesami migracyjnymi i stworzenia systemu monitoringu na poziomie regionalnym. Spojrzenie na migracje z Polski i do Polski jak na jednolity strumie mobilnoci jest bardzo duym uproszczeniem. Strumie ten rnicuje si w zalenoci od kraju docelowego i kraju pochodzenia, strategii migracyjnej, jest wreszcie silnie uwarunkowany lokalnym i regionalnym kontekstem spoeczno-ekonomicznym. Tylko wielopoziomowy (krajowy i regionalny) system monitoringu i analizy procesw migracyjnych moe wskaza na specyficzne problemy i zasugerowa okrelone rozwizania, waciwe dla danego procesu migracyjnego. Doktryna migracyjna Polski 15. Warunkiem wstpnym skutecznej polityki migracyjnej jest stworzenie polskiej doktryny migracyjnej. Podstaw jest take sformuowanie listy priorytetw i celw, ktre poprzez polityk migracyjn naley osign, oraz okrelenie strategii podejmowanych dziaa. Proces ten wymaga zaangaowania wielu aktorw, jak rwnie skorzystania z dowiadcze innych pastw, ktre s atrakcyjne dla imigrantw. Punktem wyjcia powinno by zainicjowanie debaty na temat doktryny migracyjnej Polski. 16. Debata nad doktryn migracyjn oraz implementacj polityki migracyjnej powinna si odbywa przy aktywnym udziale rnych rodowisk, w tym naukowych, ktre realizujc projekty badawcze i powikszajc zasb wiedzy na temat procesw migracyjnych, mog znaczco poprawi jako proponowanych rozwiza. Partnerami dla decydentw powinny by take organizacje pracodawcw, zwizki zawodowe, organizacje pozarzdowe, w tym reprezentujce imigrantw. Polityka w stosunku do osb przebywajcych za granic oraz dziaania na rzecz powrotw Polakw 17. Konieczno promowania istniejcych narzdzi uatwiajcych poruszanie si po zagranicznych rynkach pracy. Relatywnie duy odsetek wspczesnych migracji Polakw to wynik nieracjonalnych decyzji migracyjnych. Owa nieracjonalno wynika po czci z tendencji do podejmowania ich w oparciu o niepeny zbir informacyjny na temat warunkw ycia i pracy oraz rzeczywistej sytuacji na rynku pracy w kraju docelowym, a po czci z dominujcej roli sieci (i wicego si z tym instynktu stadnego, za spraw ktrego sieci atwo mog sta si kanaami). Skutkiem jest nietrafno wyboru migracji jako cieki rozwoju osobistego czy te

127 nietrafno wyboru kraju docelowego. Takie sytuacje maj miejsce pomimo tego, e obecnie funkcjonuje wiele narzdzi uatwiajcych pozyskiwanie informacji o kadym aspekcie ycia i pracy w krajach docelowych (mona wrd nich wymieni np. Ulisses, EURES, sie Biur Porad Obywatelskich, portal internetowy Twoja Europa) i uatwiajcych mobilno pracownikw (EURES, EUROPASS, Europejska Karta Ubezpieczenia Zdrowotnego). Problemem jest jednak niska wiadomo moliwoci skorzystania z tych instrumentw, dlatego konieczna jest ich szersza promocja. Potrzeba stworzenia systemu doradztwa i poradnictwa zawodowego. Wydaje si, e dziaaniem mogcym ograniczy liczb bdnych decyzji migracyjnych jest stworzenie efektywnego i oglnodostpnego narzdzia planowania kariery zawodowej, ktre uwzgldniaoby rwnie opcj migracyjn. Jest to rozwizanie o tyle cenne, e wspczeni modzi Polacy powinni otrzymywa informacje umoliwiajce w przyszoci odnale si nie tylko na krajowym, ale i unijnym rynku pracy. Naley zintensyfikowa dziaania zapewniajce opiek prawn i ewentualne doradztwo w krajach, w ktrych przebywaj migranci. Wraz z umasowieniem zjawisk migracyjnych w ostatnich latach bardzo szybko okazao si, e dotychczasowe zasoby w tej mierze s wielce niewystarczajce. Drastyczne przypadki wykorzystywania polskich migrantw (take bardzo wysokie w niektrych krajach udziay pracujcych nieletnich) wskazuj, e s to dziaania niezbdne i powinny by podejmowane z wiksz ni dotychczas konsekwencj i determinacj. Wiksza kontrola agencji porednictwa pracy. Na uwag zasuguje dynamiczny rozwj agencji porednictwa pracy. Co prawda dane sondau wskazuj, e to sieci migracyjne s wci kluczowym kanaem przekazywania informacji i zdobywania pracy, ale dane statystyczne dotyczce aktywnoci firm rekrutujcych Polakw do pracy za granic wskazuj, e maj one coraz wiksze znaczenie. Naley wypracowa metody weryfikacji porednikw i eliminacji tych nieuczciwych, naraajcych migrantw na straty finansowe i moralne. Potrzeba systemowej i dugofalowej polityki na rzecz powrotw. Z przesania teorii migracji wynika, e wikszo procesw mobilnoci ma swoje rda w niedoskonaociach rynkowych. Tak jest i w przypadku Polski, gdzie gros migracji wynika z niedoskonaoci polskiego rynku pracy (ale i rynkw kredytowych, mieszkaniowych, edukacyjnych czy wreszcie nieefektywnego systemu zabezpieczenia spoecznego). Jeli tak, to wystarczajcym czynnikiem zwikszajcym skal powrotw jest polityka rzdu zmierzajca do niwelowania skali tyche niedoskonaoci. Naley wic pooy nacisk na ogln polityk gospodarcz, niekoniecznie tworzc polityk nakierowan na konkretnych adresatw, a wic migrantw. Za tego typu ide przemawiaj take inne przesanki,

18.

19.

20.

21.

128 midzy innymi fakt, e dua cz polskich migrantw za granic kieruje si strategi tzw. intencjonalnej nieprzewidywalnoci (intentional unpredictability), ktra polega na staym monitorowaniu sytuacji w Polsce i uzalenianiu od rozwoju wypadkw w kraju pochodzenia decyzji o ewentualnym powrocie. Z przeprowadzonych bada wynika jednoznacznie, e podstawowym warunkiem powrotu jest poprawa sytuacji na polskim rynku pracy. 22. Potrzeba aktywnych dziaa wzmacniajcych kontakt Polakw za granic z ojczyzn. W sytuacji gdy dua cz populacji Polski funkcjonuje w ruchu, yje w dwch wiatach jednoczenie, najbardziej racjonaln i efektywn strategi byoby wspieranie tych instytucji, ktre umoliwiaj migrantom przebywajcym za granic fizyczny bd wirtualny kontakt z krajem i zachcanie ich do przeniesienia aktywnoci do kraju nie w sposb bezporedni, ale poredni. 23. Polityka na rzecz powrotw Polakw w maym stopniu powinna by nakierowana na zachcanie do wracania do kraju. Znacznie istotniejsze wydaj si instrumenty nakierowane na przekazywanie informacji niezbdnych do efektywnego/udanego powrotu oraz uatwiajce reintegracj migrantw powrotnych na polskim rynku pracy. W tym ostatnim wymiarze kluczowe staje si wypracowanie dedykowanych migrantom powrotnym instrumentw w ramach polskiego systemu wsparcia rynku pracy (z koniecznymi zmianami ustawowymi). 24. Migracje Polakw a polski rynek pracy. W wymiarze oglnym, dalszy odpyw siy roboczej za granic w warunkach malejcych rodzimych demograficznych zasobw pracy bdzie stwarza presj skierowan na radykalne proefektywnociowe reformy gospodarcze w Polsce, w tym na zreformowanie rynku pracy. Dla ich dokonania potrzebne bdzie opracowanie i zawarcie umowy spoecznej szerokiego kompromisu organw pastwa, pracownikw i pracodawcw. Polityka migracyjna: cele, instytucje, dziaania 25. Potrzeba stworzenia odpowiedniej struktury instytucjonalnej. Dowiadczenia nowych krajw imigracyjnych wskazuj, e przeksztacenie si w kraj atrakcyjny dla imigrantw wie si z koniecznoci aktywnego dziaania wielu rnych instytucji rzdowych oraz pozarzdowych w okrelonej strukturze. Dla skutecznoci polityki migracyjnej wane jest stworzenie systemu zarzdzajcego: transparentnej struktury urzdw, organizacji rzdowych i pozarzdowych, ktre maj wpyw na konceptualizacj i realizacj polityki migracyjnej w dugookresowej perspektywie. Konieczne jest stworzenie midzy nimi staych kanaw komunikacji, jasnego podziau kompetencji i zada, by wyeliminowa niebezpiecze-

129 stwo dublowania si (np. poprzez tworzenie kolejnych cia doradczych ds. polityki migracyjnej). 26. Struktura i dziaania w ramach polityki migracyjnej powinny mie charakter zdecentralizowany. Skuteczna implementacja polityki migracyjnej powinna odbywa si na wielu rnych poziomach: krajowym, regionalnym i lokalnym. Konieczne jest wiksze wykorzystanie struktur wojewdzkich i powiatowych do monitorowania sytuacji pod ktem zapotrzebowania lokalnych rynkw pracy na cudzoziemsk si robocz oraz integracji osiedlonych ju imigrantw, a take wdraania polityki migracyjnej na poziomie regionalnym (chocia schemat monitoringu powinien zosta stworzony i kontrolowany na poziomie centralnym). Decentralizacja powinna nastpi w procesie top-down, kiedy to urzdy centralne maj funkcj decyzyjno-nadzorcz, a regionalne struktury konsultacyjnowykonawcz z realnym wpywem na podejmowane decyzje. Szczeglnie wane wydaje si zaangaowanie administracji na szczeblu wojewdzkim i powiatowym oraz wykorzystanie w szerokim zakresie sektora pozarzdowego dla monitoringu obecnoci imigrantw i realizacji polityki migracyjnej w terenie, szczeglnie dziaa integracyjnych i edukacyjnych. 27. Przygotowanie administracji na szczeblu regionalnym. Wadze na szczeblu lokalnym nie posiadaj duej orientacji w sytuacji imigrantw na swoim terytorium i nie podejmuj wysikw sucych zmianie tego stanu. Brak rozbudowanych i kompetentnych struktur wsparcia procesu adaptacji migrantw zarobkowych w administracji oraz w sektorze pozarzdowym jest szczeglnie zauwaalny w miastach poza stolic. Zmiana tego stanu rzeczy moe nastpi przez zaangaowanie wikszej iloci rodkw na szkolenia dla administracji lokalnej oraz usprawnienie systemu administracyjnej obsugi cudzoziemcw. Wikszego wsparcia (w tym finansowego) wymaga te sektor usug publicznych, z ktrego korzystaj cudzoziemcy, zwaszcza instytucje (placwki medyczne, szkoy, centra pomocy rodzinie) oferujce pomoc imigrantom, a docelowo naley stworzy system integracji rnych grup imigrantw (nie tylko tak jak dotychczas uchodcw i repatriantw). 28. Pierwszym etapem mgby by program pilotaowy obejmujcy jedn lub kilka najwikszych aglomeracji miejskich naturalnych miejsc osiedlenia imigrantw, ktrego celem byaby analiza dotychczasowej struktury oraz podanych zmian w kierunku przejcia zada zwizanych ze staym monitoringiem lokalnego rynku pracy pod ktem potrzeb na prac cudzoziemcw oraz ich obecnoci, wdroenie programw integracyjnych, stworzenie staych kanaw komunikacji z reprezentantami imigrantw oraz innymi partnerami spoecznymi. Celem programu winno by opracowanie schematu uproszczonych procedur i systemu kontaktw z administracj bardziej przyjaznego cudzoziemcom.

130 29. Powszechn dobr praktyk s broszury informacyjne dla imigrantw i pracodawcw o prawach i obowizkach obu stron oraz wszelkich niezbdnych procedurach, przygotowane dodatkowo w kilku najwaniejszych jzykach obcych, powszechnie dostpne w odpowiednich urzdach. 30. Konieczne jest stworzenie skutecznego systemu zbierania i analizowania danych z regionw w kwestii zapotrzebowania lokalnych rynkw pracy na prac cudzoziemcw, obecnoci cudzoziemcw ju osiedlonych, ich integracji i ewentualnych problemw. System ten moe wykorzysta instytucje Urzdw Pracy, Penomocnikw Wojewody ds. Mniejszoci Narodowych i Etnicznych, Kuratoria, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, Rady Zatrudnienia, Komisje Trjstronne. 31. W kontekcie prac nad opracowaniem i wdroeniem polityki migracyjnej niezbdne jest sprawne stworzenie zintegrowanego systemu monitoringu pracownikw cudzoziemskich i zapotrzebowania na ich prac. Gwnymi cechami takiego systemu powinny by: trwae zakorzenienie instytucjonalne (niezalene od koniunktury politycznej i niewymagajce tworzenia nowych instytucjonalnych komrek), integralnoci podejmowanych dziaa, przepyw informacji midzy zaangaowanymi podmiotami, wielopaszczyznowo oraz systematyczno. 32. Przykadem dobrej praktyki jest nawizanie regularnych kontaktw ze spoecznociami imigranckimi poprzez ich przedstawicieli (liderw, organizacje imigranckie). W wikszoci krajw imigracji istniej, na rnych poziomach (krajowym, regionalnym, duych aglomeracji miejskich), ciaa o charakterze doradczyni i/lub konsultacyjnym. Innym rozwizaniem s cykliczne (zinstytucjonalizowane) spotkania przedstawicieli administracji z reprezentantami spoecznoci imigranckich. Stay dialog z przedstawicielami spoecznoci imigrantw jest istotny zwaszcza w przypadku integracji grup znacznie odmiennych kulturowo od polskiego spoeczestwa. Tego typu rozwizania s rekomendowane przez UE jako wzmacniajce procesy integracyjne oraz zapobiegajce potencjalnym konfliktom na linii imigranci-spoeczestwa przyjmujce. 33. Wiksze znaczenie w procesie tworzenia i implementacji polityki migracyjnej powinny mie organizacje zrzeszajce pracodawcw. Mog oni pomc w okrelaniu zapotrzebowania na zagraniczn si robocz i jednoczenie wsppracowa w procesie tworzenia konkretnych instrumentw. Warto w tej mierze oprze si na instytucjach ju istniejcych. 34. Przykadem dobrej praktyki jest rozwj instrumentw przycigajcych do Polski zagranicznych studentw. Wymaga to cisej wsppracy i poparcia polskich uczelni w tworzeniu i propagowaniu odpowiedniej oferty edukacyjnej (programw anglojzycznych) przeznaczonej dla studentw zagranicznych. Istotne wydaje si take wypracowanie systemu zacht skierowanych do cudzoziemskich absolwentw polskich uczelni do

131 pozostania w Polsce, stanowi oni bowiem bardzo cenn grup napywow: wysoko wykwalifikowan i zintegrowan poprzez swj kilkuletni pobyt ze spoeczestwem polskim. W sferze konkretnych dziaa wskazane byyby daleko idce uatwienia w staym osiedleniu si i naturalizacji. 35 Biorc od uwag minimalne problemy integracyjne i szybkie odnalezienie si na polskim rynku pracy, warto nada nowy impuls procesowi repatriacji oraz aktywniej promowa instytucj Karty Polaka za granic. 36. Do rozwiza polityki migracyjnej ocenionych jako bardzo kontrowersyjne i o znikomej efektywnoci zostay zaliczone midzy innymi: systemy punktowe, oglny dostp do rynku pracy, zachty do czenia rodzin, programy wzorowane na niemieckiej zielonej karcie. Za niewarte stosowania uznano powizanie moliwoci imigracji od obecnoci w Polsce krewnych czy znajomych danej osoby, zaostrzenie kontroli i represji oraz abolicje. Opinie te s w duej mierze zgodne z rekomendacjami wynikajcymi z analizy dowiadcze midzynarodowych. Warto zaznaczy, e niepowodzenia w realizacji wielu dziaa w sferze polityki migracyjnej wynikao z wieloci i niespjnoci celw oraz wykorzystywanych instrumentw. Migracje a rynek pracy 37. Priorytetowe jest wdroenie mechanizmw zachcajcych migrantw i pracodawcw do legalnego zatrudnienia. Jedn z rekomendacji jest wyduenie okresu czasu, przez jaki cudzoziemiec moe pracowa w Polsce bez zezwolenia. Zarwno z punktu pracodawcw, jak i pracownikw, jest on wci zbyt krtki. Maksymalny okres zatrudnienia powinien zosta wyduony do co najmniej 910 miesicy. 38. Postulat rozszerzenia listy krajw, w przypadku ktrych mona by stosowa rozwizania analogiczne do zatrudnienia sezonowego pracownikw z krajw ociennych. Jednym z wanych kryteriw doboru tych krajw moe by potencja migracyjny oraz atrakcyjno Polski jako kraju docelowego. 39. Wykorzystanie w Polsce systemu punktowego miaoby sens w tym przypadku, gdy system taki byby podporzdkowany potrzebom rynku pracy i zmierzaby do identyfikacji tych grup zawodowych, ktre bez problemu odnalazyby si na polskim rynku pracy (a nie eliminacji migrantw niepodanych, tak jak ma to miejsce w Kanadzie czy Australii). W tym wzgldzie obiecujce wydaj si dowiadczenia Czech. 40. Konieczne jest selektywne wspieranie napywu pracownikw cudzoziemskich do okrelonych sektorw, gdzie najbardziej widoczne s braki zatrudnieniowe. Instrumenty mogce wspiera ten proces to umowy bilateralne odnoszce si do zatrudnienia w okrelonych sektorach oraz uatwienia w sferze uznawalnoci kwalifikacji.

132 41. Pastwo nie powinno obawia si polityki otwartego rynku pracy. Wyniki prac badawczych i dotychczasowych dowiadcze sugeruj, e spord istniejcych wspczenie rozwiza najbardziej efektywnym i przynoszcym najwiksze (przynajmniej w krtkim i rednim okresie) korzyci dla narodowej gospodarki byo kontrolowane otwarcie rynku pracy (przykad Wielkiej Brytanii i Irlandii). 42. Pracodawcy, by mogli skorzysta z wszelkich pozytywnych stron zatrudnienia cudzoziemskiej siy roboczej i zminimalizowa ryzyko z tym zwizane, musz mie okrelone pole manewru w odniesieniu do formy i czasu zatrudnienia. Z jednej strony bowiem, imigracja pozwala na zmniejszenie bd zahamowanie tempa wzrostu pac oraz umoliwia uzupenianie niedoborw kadrowych. Z drugiej jednak, rodzi obawy natury spoecznej (kwestie integracyjne wrd pracownikw) i zwiksza ryzyko utraty rodkw zainwestowanych w pracownika w momencie jego odejcia z pracy. 43. Przypisanie pracownika cudzoziemskiego do konkretnego pracodawcy ma poparcie wrd zatrudniajcych. Pracodawcy s zainteresowani wyduaniem okresu pobytu imigrantw i stosowaniem procedur przypisujcych ich do okrelonych przedsibiorstw. Z jednej strony, uatwia to kontrol nad procesem napywu i zatrudniania cudzoziemcw, ale jednoczenie przyczynia si do zmniejszenia poziomu mobilnoci pracownikw i konkurencji na rynku pracy oraz otwiera pole do naduy w sytuacji, gdy cudzoziemski pracownik jest zdany na okrelonego pracodawc. W przypadku Polski jego stosowanie nie byoby, jak si wydaje, wskazane. 44. Istnieje potrzeba uproszczenia procedur. Pracodawcy majcy dowiadczenia z zatrudnianiem cudzoziemcw zwracaj uwag na uciliwo dotychczasowych procedur, wysokich kosztw i przede wszystkim barier administracyjnych, ktre czsto skutecznie zniechcaj ich do zatrudniania pracownikw cudzoziemskich. Z drugiej strony, procedury te nie tyle chroni polski rynek pracy, co skaniaj pracodawcw (i cudzoziemcw) do uciekania w sfer zatrudnienia nielegalnego. Podkrelano potrzeb jednolitej wykadni prawa imigracyjnego, zwaszcza na poziomie wojewdzkim i powiatowym. Usprawnienie procedur powinno si take wiza z upowszechnieniem rozwiza teleinformatycznych w sferze rejestracji i obsugi procesu zatrudnienia, a take wykorzystaniem rozwiza typu one stop shop zaatwienia wszelkich formalnoci w jednym miejscu. 45. Potrzeba krytycznej weryfikacji testu rynku pracy. Polscy pracodawcy bardzo krytycznie oceniaj implementacj i zasadno testu rynku pracy. Jest on postrzegany gwnie jako uciliwa procedura, ktra nie ma sensowych przesanek, ogranicza bd uniemoliwia import siy roboczej z zagranicy, a czsto zamienia si w fikcj.

133 46. Formua zatrudnienia krtkookresowego cudzoziemcw ma ograniczone zastosowanie. Wedug pracodawcw krtkookresowe (sezonowe) zatrudnienie pracownikw cudzoziemskich daje moliwo zatrudnienia pracownika na prb, sprawdzenia go i ewentualnego ubiegania si o zmian jego statusu. Dodatkowo jest to rozwizanie wietnie sprawdzajce si w przypadku wybranych bran gospodarki (np. rolnictwo). Z drugiej jednak strony, wydaje si ono nieprzydatne w tych branach, gdzie konieczne jest wypracowanie dugookresowych relacji midzy pracownikiem a pracodawc czy klientem. Obecne rozwizania zniechcaj tych pracodawcw, ktrzy potrzebuj relatywnie duszego czasu, by przysposobi pracownika do wykonywania powierzonej mu pracy. W tej mierze wyduenie czasu zatrudnienia do 6 miesicy nie jest oceniane jako rozwizanie zadowalajce. 47. Dotychczasowe dowiadczenia w realizacji projektw zatrudnienia sezonowego wskazuj, e powinny by one stosowane z du ostronoci (zabezpieczenie przed przeksztaceniem si migracji sezonowej w osiedlecz). Wynika to w duej mierze z tego, e chodzi zwykle o pracownikw o niskich bd rednich kwalifikacjach. Szczeglnie godne uwagi s dowiadczenia tych pastw, ktre w ostatnich latach realizoway projekty infrastrukturalne na du skal i wykorzystyway masowo zagraniczn si robocz (Portugalia, Wielka Brytania). 48. Punktem odniesienia dla polityki zatrudnienia sezonowego moe by porozumienie midzy ministrami pracy Polski i Niemiec z grudnia 1990 roku. Trzeba jednak pamita, e o jego spektakularnym sukcesie zadecydoway czynniki lece w gestii tworzcych polityk migracyjn (przygotowana struktura instytucjonalna, niskie koszty, jasne procedury) oraz od nich niezalene (poda pracy, rozwinite sieci migracyjne). Migracje nielegalne, nielegalne zatrudnienie i akcje legalizacyjne 49. Zjawiskiem szczeglnie niepodanym jest nielegalno pobytu. Nielegalny pobyt imigrantw to problem, na ktry wadze powinny reagowa nie tylko poprzez restrykcyjn polityk wjazdow, ochron granic i zaostrzenie kontroli, ale i przez stworzenie takich warunkw, w ktrych jak najmniejsza cz migrantw yaby w nielegalnoci oraz poprzez uruchomienie efektywnych kanaw wychodzenia ze stanu nielegalnoci. Legalizacja pobytu, dziki zwikszeniu podstawowego poczucia bezpieczestwa imigranta, stanowi podstawowy czynnik sprzyjajcy jego integracji. 50. Jednym z kluczowych aspektw polskiej polityki migracyjnej powinno sta si wyksztacenie mechanizmw wychodzenia ze sfery nielegalnoci. W tym celu naley rozway szersze wykorzystanie przez pol-

134 skie wadze instytucji pobytu tolerowanego dla migrantw zarobkowych, ktrzy posiadaj silne i trwae wizi z Polsk oraz usunicie niektrych barier w przepisach abolicyjnych (np. udowodnienia a 10-letniego nieprzerwanego pobytu w Polsce czy wymagania niektrych zawiadcze). Dotychczasowe dowiadczenia Polski w tej mierze wskazuj na konieczno podjcia szerokiej dyskusji na temat zasadnoci i szczegw realizacji akcji legalizacyjnych. Przemyle naleaoby take wprowadzenie nawet cigej moliwoci legalizowania pobytu przez indywidualnych migrantw speniajcych odpowiednie warunki (takie jak udokumentowany okres pobytu, posiadanie pracy i trwaych zwizkw z polskim spoeczestwem). Niezalenie od przyjtych rozwiza celowe jest organizowanie akcji promocyjno-informacyjnych dotyczcych moliwoci legalizacji pobytu, skierowanych do spoecznoci imigranckich. W celu wyeliminowania sabych stron poprzednich akcji legalizacyjnych zalecana jest pogbiona analiza procesu ich realizacji i wynikw, take poprzez monitorowanie dalszych losw cudzoziemcw biorcych w nich udzia (pod ktem ich powrotu w nielegalno), tak by moliwe byo okrelenie realnego poziomu ich skutecznoci. Za rozwizanie obiecujce uznano rwnie system legalizacji oparty na podejciu indywidualnym oraz legalizacji stopniowej (etapowej), polegajcy na indywidualnej ocenie kadego przypadku, gdy cudzoziemiec uzyskuje w pierwszej kolejnoci czasowe prawo pobytu i pracy. Po okrelonym czasie nastpuje ponowna weryfikacja oceny i po spenieniu okrelonych warunkw (np. nieprzerwane zatrudnienie, okrelone kompetencje, regularne pacenie podatkw, poziom znajomoci jzyka, zatrudnienie w sektorze o wysokim zapotrzebowaniu na prac, brak wyrokw sdowych) ma on szans na pobyt stay. Co wane, cudzoziemiec moe si ubiega o legalizacj w kadej chwili, nie tylko w okresach ogaszanych akcji abolicyjnych. Potrzeba dziaa prewencyjnych w walce z nielegaln migracj. Aby unikn upowszechnienia efektu substytucyjnoci oraz zapobiec wielu niekorzystnym zjawiskom naley stosowa instrumenty, ktre nie powoduj wpychania cudzoziemskiej siy roboczej do szarej strefy (w nielegalno). W tej mierze wiksz uwag naley powici instytucji samozatrudnienia. Polityka integracji imigrantw i rola edukacji 55. Bardzo cenne w kontekcie aktualnej sytuacji Polski s dowiadczenia nowych pastw imigracyjnych w sferze polityki integracyjnej. Opiera si ona gwnie na instrumentach informacyjnych na temat warunkw funkcjonowania w pastwie przyjmujcym. Ponadto, z aktywnym udzia-

51.

52.

53.

54.

135 em organizacji pozarzdowych, tworzy si ofert dla imigrantw w celu ich zintegrowania z pastwem przyjmujcym (przy uwzgldnieniu pewnych rnic kulturowych). Nie mona jednak zapomina, e dotychczasowe dowiadczenia jasno pokazuj, i zaprojektowanie efektywnej polityki integracyjnej jest niezmiernie trudne. Badania zrealizowane w ramach niniejszego projektu dowodz, e szczeglnie korzystne z punktu widzenia efektw polskiej polityki migracyjnej byoby, z jednej strony, wskazywanie wartociowym imigrantom krtkiej cieki wiodcej do stabilizacji ich pobytu w Polsce (umoliwienie poczenia z rodzin oraz pobytu dugoterminowego), a z drugiej, stworzenie im warunkw do szybkiego opanowania jzyka polskiego. Kluczow kwesti dla powodzenia integracji cudzoziemcw jest aktywna polityka w stosunku do dzieci z rodzin imigranckich. Mog one peni funkcj swoistych katalizatorw pozytywnych zmian dla innych czonkw rodziny czy spoecznoci imigranckich. Wan rol odgrywa tutaj powinna instytucja Kuratorium Owiaty, majca za zadanie midzy innymi ksztacenie nauczycieli i monitorowanie sytuacji w szkoach. Wanym elementem tego systemu powinno by uruchomienie staych punktw informacyjno-konsultacyjnych obsugujcych imigrantw (szczeglnie na poziomie urzdw wojewdzkich, Departamentw ds. Cudzoziemcw). Cudzoziemiec nie powinien mie problemw z uzyskaniem informacji w jzykach obcych na temat procedur, instytucji, swych praw i obowizkw. Podstaw integracji jest znajomo prawa i jzyka pastwa pobytu. Potrzebne s rwnie bezpatne i otwarte szkolenia oraz kursy jzyka i kultury polskiej. Naley rozway moliwo poszerzenia kursw jzykowych i adaptacyjnych organizowanych do tej pory wycznie dla repatriantw i uchodcw (gwnie przez organizacje pozarzdowe i struktury CKU Centrum Ksztacenia Ustawicznego) rwnie dla imigrantw osiedleczych. Zalecana byaby wczeniejsza analiza efektywnoci (sabych i silnych stron) dotychczas realizowanych programw integracyjnych i wykorzystania ich dowiadcze. Decentralizacja polityki integracyjnej. Dowiadczenia innych pastw pokazuj, e dobrym rozwizaniem jest powierzanie w jak najwikszym wymiarze zada integracyjnych samorzdom i organizacjom pozarzdowym (zwaszcza tam, gdzie istniej due skupiska imigrantw). W takim modelu zadaniem administracji rzdowej jest wspieranie dziaania samorzdw oraz monitorowanie sytuacji. Szczeglne wsparcie powinno dotyczy tych obcokrajowcw, ktrych zamiarem jest osiedlenie si na terytorium Polski. Jednym z wymiarw tego wsparcia powinno by upowszechnienie nauki jzyka polskiego.

56.

57.

58.

59.

60.

136 Z punktu widzenia obecnej sytuacji pod wzgldem znajomoci jzykw obcych przez obywateli polskich, brak moliwoci posugiwania si jzykiem polskim w praktyce wyklucza integracj ze spoeczestwem. 61. Promocja legalnego statusu i jasne kryteria aplikacji. Najistotniejsze zmiany statusu prawnego stanowice kluczowe punkty na drodze do integracji to zmiana nielegalnego statusu pobytowego w legalny oraz uzyskanie zezwolenia na pobyt stay. Najwyej ceniony przez imigrantw dokument to zezwolenie na osiedlenie w Polsce. Dostp do niego jest nie tylko trudny, ale i mao przejrzysty. Procedura powinna by uproszczona (i bardziej klarowna), a obsuga petentw bardziej efektywna, by zachci migrantw do aplikowania tego legalnego statusu. 62. Pobyt kontraktowany. Dobrym rozwizaniem byoby wprowadzenie swego rodzaju kontraktw dla cudzoziemcw ubiegajcych si o zgod na pobyt w Polsce (zwaszcza na osiedlenie), obejmujcych na przykad zobowizanie do zdania po okrelonym czasie egzaminu pastwowego z jzyka polskiego (przy wsparciu instytucjonalnym i materialnym nauki jzyka). 63. Naley zwrci uwag na dowiadczenia krajw imigracji, ktre przypisuj bardzo due znaczenie polityce edukacyjnej traktowanej jako element szeroko pojmowanej polityki migracyjnej. Polityka edukacyjna powinna by skierowana tak do imigrantw (integracja przez edukacj), jak i do spoeczestwa przyjmujcego (w postaci edukacji wielokulturowej). Zalecana byaby promocja elementw edukacji wielokulturowej w szkoach (wczenie problematyki imigracji i wielokulturowoci do programu szkolnego). Edukacj wielokulturow prowadzi wiele organizacji pozarzdowych, ktre maj przygotowane pakiety edukacyjne (np. edukacji humanitarnej) i dowiadczenia w ksztaceniu nieformalnym, ktre warto wykorzysta w systemie edukacji tradycyjnej.

137

Bibliografia
Ager A., Strang A. (2004). Indicators of Integration: Final Report. London: Home Office. Baldwin-Edwards M., Schain M. (1994). The Politics of Immigration in Western Europe. Ilford: Frank Cass. Bank wiatowy (2006). Labor Migration from the New EU Member States. World Bank EU8 Quarterly Economic Report. Warsaw: World Bank. Bank wiatowy (2007). Labor Markets in EU8+2: From the Shortage of Jobs to the Shortage of Skilled Workers. World Bank EU8+2 Regular Economic Report. Warsaw: World Bank. Barbieri W.A. (1998). Ethics of Citizenship. Immigration and Group Rights in Germany. London: Duke University Press. Bauer T., Zimmermann K. F. (1999). Assessment of Possible Migration Pressure and its Labour Market Impact Following EU Enlargement to Central and Eastern Europe. IZA Research Paper 3. Institute for the Study of Labor (IZA), URL:http://www.iza.org/en/webcontent/publications/reports/report_ pdfs/iza_ report_03.pdf. Berry J. (1997). Immigration, Acculturation, and Adaptation. Applied Psychology: an International Review 46 (1), s. 534. Bosswick W., Heckmann F. (2006). Integration of Immigrants: Contribution of Local and Regional Authorities. Dublin: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. Castles S. (1995). How Nation-States Respond to Immigration and Ethnic Diversity. New Community 21 (3). Castles S. i in. (2003). Integration: Mapping the Field. Home Office Online Report 28/03. Desponds A., Lesiska M. (2008). Obecno i funkcjonowanie spoecznoci imigranckich w Polsce. Przypadek Ukraicw i Wietnamczykw we Wrocawiu, w: A. Grzymaa-Kazowska (red.). Midzy jednoci a wieloci. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantw. Warszawa: OBM WNE UW. Drinkwater S., Eade J., Garapich M. (2006). Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK. IZA Discussion Papers 2410. Institute for the Study of Labor (IZA), URL: ftp://repec. iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp2410.pdf.

138 Esser H. (2000). Soziologie. Spezielle Grundlagen. Band 2. Die Konstruktion der Gesellschaft. Frankfurt-Nowy Jork: Campus. Faist T. (1995). Boundaries of Welfare States: Immigrants and Social Rights on the National and Supranational Level, w: R. Miles, D. Thranhardt (red.). Migration and European Integration. The Dynamics of Inclusion and Exclusion. London: Pinter. Fihel A. (2007). Cechy spoeczno-demograficzne i rozmieszczenie przestrzenne cudzoziemcw w Polsce, w: A. Fihel, A. Grny, A. Grzymaa-Kazowska, E. Kpiska, A. Piekut (2007). Od zbiorowoci do spoecznoci: rola migrantw osiedleczych w tworzeniu si spoecznoci imigranckich w Polsce. CMR Working Papers 27(85). Warszawa: OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/027_85.pdf. Fihel A. (2008). Charakterystyka imigrantw w Polsce w wietle danych urzdowych, w: A. Grzymaa-Kazowska (red.). Midzy jednoci a wieloci. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantw. Warszawa: OBM WNE UW. Fihel A., Grny A., Kaczmarczyk P. (2008). Rynek pracy a integracja cudzoziemcw z Ukrainy i z Wietnamu posiadajcych zezwolenie na osiedlenie si w Polsce, w: A. Grzymaa-Kazowska (red.). Midzy jednoci a wieloci. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantw. Warszawa: OBM WNE UW. Garapich M.P., Osipovi D. (2007). MIGPOL. Badanie sondaowe wrd obywateli polskich zamieszkaych w Wielkiej Brytanii i Irlandii. MIG RESEARCH, URL: http://www.polishpsychologistsclub.org/systern/files/ Raport_migpol.pdf. Golinowska S. (red). (2004). Popyt na prac cudzoziemcw. Polska i ssiedzi. Warszawa: IPiSS. Grny A., Grzymaa-Kazowska A., Kpiska E., Fihel A., Piekut A. (2007). Od zbiorowoci do spoecznoci: rola migrantw osiedleczych w tworzeniu si spoecznoci imigranckich w Polsce. CMR Working Papers 27(85). Warszawa: OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/027_ 85.pdf. Grabowska-Lusiska I., ylicz A. (red.) (2008). Czy polska gospodarka potrzebuje cudzoziemcw?. Warszawa: OBM WNE UW. Grzymaa-Kazowska A., Piekut A. (2007). Maa Ukraina czy polskie Viettown? Spoeczno-przestrzenne wzory zamieszkiwania imigrantw w metropolii warszawskiej. Studia Regionalne i Lokalne 4. Grzymaa-Kazowska A. (2007). Konstruowanie innego. Wizerunki imigrantw w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

139 Grzymaa-Kazowska A. (red.) (2008). Midzy jednoci a wieloci. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantw. Warszawa: OBM WNE UW. Grzymaa-Kazowska A., odziski S. (red.) (2008). Problemy integracji imigrantw. Koncepcje, badania, polityki. Warszawa: OBM WNE UW. Grzymaa-Kazowska A., Oklski M. (2003). Influx and Integration of Migrants in Poland in the Early XXI Century. ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne 50 (obecnie CMR Working Papers), URL: http:// www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/050.pdf. GUS (2007). Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 20042006. Notatka Informacyjna. Warszawa: GUS. GUS (2007b). Monitoring rynku pracy. Popyt na prac w I proczu 2007 roku. Departament Pracy i Warunkw ycia, URL: http://www.stat.gov.pl /cps/ rde/xbcr/gus/PUBL_popyt_na_prace_l pol_2007( 1 ).pdf. Jasiakiewicz A., Klaus W. (2006). Zmiany w sytuacji prawnej uchodcw w roku 2005. Analizy Raporty, Ekspertyzy 1/2006. Warszawa: Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. Jawiska E. (red.) (2006). Imigracja do Polski w wietle wynikw Narodowego Spisu Powszechnego 2002. Seria Working Papers 13(71). Warszawa: OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/013_71.pdf . Joczy R. (2005). Wpyw procesw migracyjnych na rynek pracy i dysharmoni rozwoju wojewdztwa opolskiego. Opole: Regionalny Urzd Statystyczny. Kaczmarczyk P. (red.) (2008). Wspczesne migracje zagraniczne Polakw aspekty lokalne i regionalne. Warszawa: OBM WNE UW. Kaczmarczyk P., ukowski W. (red.) (2002). Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Kaczmarczyk P., Oklski M. (2008). Economic Impact of Migration on Poland and Baltic States. Oslo: FAFO. Kaczmarczyk P., Oklski M. (2002). From Net Emigration to Net Immigration. Socio-Economic Aspects of International Population Movements in Poland, w: R. Rotte P. Stein (red.). Migration Policy and the Economy: International Experiences. Munchen: Ars et unitas. Kpiska E. (2004). The Recent Trends in International Migration. The 2004 SOPEMI Report for Poland. ISS Working Papers Seria: Prace Migracyjne 52 (obecnie CMR Working Papers). Warszawa: ISS UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/052.pdf.

140 Kpiska E. (2007a). Recent Trends in International Migrations the 2007 SOPEMI Report for Poland, Seria Working Papers 29(87). Warszawa: OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/029_87.pdf. Kpiska E. (2007b). Sytuacja rodzinna i wzr migracji Ukraicw i Wietnamczykw w woj. mazowieckim, w: A. Grny, A. Grzymaa-Kazowska, E. Kpiska, A. Fihel, A. Piekut (2007). Od zbiorowoci do spoecznoci: rola migrantw osiedleczych w tworzeniu si spoecznoci imigranckich w Polsce. CMR Working Papers 27(85). Warszawa: OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/027_85.pdf. Kpiska E., Stola D. (2004). Migration Politics and Policy in Poland, w: A. Grny, P. Ruspini (red.). Migration in the New Europe: East-West Revisited. Houndmills/Basingstoke/Hampshire: Palgrave Macmillan. Konieczna J. (2002). Tosamo narodowa a wartoci polityczne, religijne i moralne w transformacji ustrojowej. Ukraina na tle Polski i innych krajw Europy Wschodniej. Warszawa: Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, niepublikowana rozprawa doktorska. Mansoor A., Quillin B. (2006). Migration and Remittances. Eastern Europe and the Former Soviet Union. Washington: World Bank. Mioduszewska M. (2008). Selektywno migracji w Polsce na podstawie danych BAEL/OBM. Biuletyn Migracyjny 16, URL: http://www. biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/BiuletynMigracyjny 16.pdf. NBP (2007). Wstpna informacja o kondycji sektora przedsibiorstw ze szczeglnym uwzgldnieniem stanu koniunktury w I kw. 2007. Warszawa: Narodowy Bank Polski. Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych. Niessen J., Schibel Y. (2004). Handbook on Integration for Policy-Makers and Practitioners I. Brussels: Wsplnoty Europejskie. Oklski M. (2001). Mobilno przestrzenna z perspektywy koncepcji migracji niepenej, w: E. Jawiska, M. Oklski, (red.). Ludzie na hutawce. Migracje midzy peryferiami Polski i Zachodu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Patton Q. (1990). Qualitive Evaluation and Research Methods. Newbury Park: Sage Publication. Piore M.J. (1979). Birds of Passage. Migrant Labor and Industrial Societies. Cambridge: Cambridge University Press. Radtke F. (2003). Multiculturalism in Germany: Local Management of Immigrants Social Inclusion. International Journal on Multicultural Societies 5(1). Redfield R., Linton R., Herskovits M. (1936). Memorandum on the study of acculturation. American Anthropologist 38, s. 149152.

141 Rham de G. (1990). Naturalization: The Politics of Citizenship Acquisition, w: Z. Layton-Henry (red.). The Political Rights of Migrant Workers in Western Europe. London. Soysal Y. (1994). Limits of Citizenship: Migrants and Postnational Membership in Europe. Chicago: Chicago University Press. Spencer S., Cooper B. (2006). Social Integration of Migrants in Europe: a Review of the European Literature 20002006. Oxford: University of Oxford. Stefaska R. (2008). Instytucje etniczne a proces integracji rnych kategorii imigrantw, w: A. Grzymaa-Kazowska (red.). Midzy jednoci a wieloci. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantw. Warszawa: OBM WNE UW. Waldinger R. (red.) (2001). Strangers at the Gates. New Immigrants in Urban America. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.