Powstanie Comuneros i pynca z niego nauka

Autor: Peter C. Earle rdo: mises.org Tumaczenie: Wojeciech Pawuszko Niemale ogle historii pomijany) jako zapomniany w bunt

Comuneros jest opisywany (a czsto w podrcznikach powstanie Kastylii pocztkach po historyczny dla pomniejsze Krlestwa monarchii stulecia. kipi i od zbadaniu a w ten

poddanych przeciwko bliszym epizod szesnastego

Jednake,

teoretycznych

wskazwek

ostrzee

austrolibertarian, niosc wielkie znaczenie zarwno w teoretycznym, jak i pragmatycznym wymiarze. Prny rozwj gospodarczy kastylijskiej czci Hiszpanii, jaki mia miejsce w drugiej poowie pitnastego wieku, by efektem kombinacji licznych czynnikw: wzajemnego protekcjonizmu Anglii i Francji w nastpstwie wojny stuletniej; spoecznych efektw Wielkiej Schizmy; oraz wyranego wpywu epidemii dumy na centraln i pnocn Europ. Midzy innymi z tych powodw Kastylia staa si doskonaym miejscem na produkcj, majc zaspokoi popyt Europejczykw, ktry stymulowa rozwj prymitywnej formy masowej produkcji. Innowacje w prasie hydraulicznej przypieszyy rozwj dziaalnoci gospodarczej zwizanej z wen, ceramik, mydem, skr, winem, ksikami, papierem, barwnikami, cukrem, biuteri, zotem oraz srebrem. Zwikszona produkcja wymuszaa ulepszenia drg i mostw, ktrymi transportowano towary. Ulepszenia w sieci transportowej powodoway za rozwj jarmarkw, ktre odegray decydujc rol w rozwoju gospodarczym Kastylii. Jarmarki to wielkie spotkania wytwrcw, hurtownikw, przewonikw, wacicieli magazynw i konsumentw. Dziki nim moga pogbia si specjalizacja i

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438

rnicowanie produktw oraz dziaa konkurencja cenowa1. To wszystko, oprcz towarzyszcej temu ekspansji rynkw pieninego, kapitaowego i towarowego, tworzyo rodowisko, w ktrym najbardziej efektywne i sprawne inicjatywy wzrastay, aby zrwna si i wyprzedzi jakociowo konkurencj. Dodatkowym skutkiem szybko rozwijajcych si rynkw byo pojawienie si kupcw, ktrzy byli w stanie z zyskiem dla siebie oferowa dobra i usugi konsumentom po konkurencyjnych cenach. Osignli sukces, dziki ktremu ich mobilno wzrosa. Bogactwo i szacunek umoliwiy im zdobycie wysokiej pozycji spoecznej i z kocem XV wieku najsprytniejsi z nich za ktrymi stay warto i pomysowo, ktrzy zbudowali odnoszce sukcesy przedsibiorstwa zaczli wypiera szlachcicw i dominowa w zwizkach rycerskich w caej Kastylii 2. W spoecznociach, na ktre zdobywali coraz wikszy wpyw, pojawiay si cechy spoeczestwa opartego bardziej na umowie i handlu ni na krlewskim mianowaniu. Zacz wyania si nowy status. W midzyczasie monarchia kastylijska musiaa stawi czoa rosncym wydatkom zwizanym ze stacjonowaniem onierzy zarwno w Grenadzie, jak i w Nawarrze, a oprcz tego chciaa utrzyma wystawny tryb ycia pord koterii wpywowych, jeli nie kontrowersyjnych, flamandzkich dworzan i doradcw. W konsekwencji Korona agresywnie egzekwowaa pobr podatkw. Do roku 1504, gdy Joanna Szalona obja tron po Izabeli I, podatki wzrosy o prawie 350% w cigu dwch i p dekady3. Jak si mona byo spodziewa, kiedy podatki wzrosy, zaczo nasila si zjawisko unikania ich pacenia: niektrzy zrcznie uchylali si od nich, podczas gdy inni po prostu odmawiali ich zapaty. W odpowiedzi na to, Korona dodaa niezalenych przedstawicieli do oficjalnie sankcjonowanych poborcw podatkowych podatkowych najemnikw ktrzy otrzymywali swj udzia z pienidzy pobieranych na rzecz panujcego4. Animozje nasilay si przez pierwsze dekady szesnastego stulecia. Wraz z cigym spadkiem krlewskich dochodw podatkowych w poczeniu z rosncymi
1

Stephen Haliczer, The Comuneros of Castile (Madison: University of Wisconsin Press, Ibidem, s. 2627. Ibidem, s. 53. Ibidem, s. 5051.

1981), s. 16.
2 3 4

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438

wydatkami wojskowymi i kosztami zwizanymi z bujnym yciem dworu, monarchia zwikszya swoje wysiki wywaszczeniowe i utrzymywaa wysoki poziom obcie. Brutalnym kampaniom kolekty podatkw wkrtce zaczy towarzyszy natrtne ciaa nadzorujce i taryfy. Korupcja i przekupstwo szerzyy si na kadym szczeblu krlewskiej administracji, co mona byo zaobserwowa na przykadzie edyktu zezwalajcego wybranym czonkom ziemskiej arystokracji na usuwanie si poddanych bez procesu; wielu obiecujco zapowiadajcych si kupcw byo oskaranych o zaleganie z zapaceniem podatku, by nastpnie sta si ofiarami tego procederu. Powstaa instytucja znana jako wita Inkwizycja, ktra prbowaa pozosta potrzebna po wyrwaniu si spod papieskiej kontroli pod koniec XV wieku. Usiowaa zapa drugi oddech za pomoc przypominajcego Gestapo partnerstwa z monarchi5. Do ich pierwotnego upowanienia jako stranikw indywidualnej odpustw. Co wicej, sformowano paramilitarn si zwan Gente de Ordenanza (Ludzie Zakonu), ktrej jawnym celem byo dodanie Koronie siy uderzeniowej, z ktr pokona ona swoich lokalnych wrogw i skonsoliduje sw potg6. Niedugo po jej utworzeniu, z niszym ni oczekiwany werbunkiem wrd kastylijskiej populacji, jej szeregi zostay silnie obsadzone poprzez powszechny pobr. (Jakby tego byo mao, zwerbowani onierze zostali zobligowani do zakupu broni oraz ekwipunku na wasny koszt). Na koniec warto wspomnie o rozprzestrzeniajcej si inflacji, jako e skarb krlewski, zmuszony do zrekompensowania niedoboru w wewntrznych dochodach, systematycznie dewaluowa walut. Pomidzy rokiem 1400 a 1500 kastylijskie maravedi stracio 82% swojej wartoci w stosunku do aragoskiego zotego florena7. Kolejne nastpujce po sobie sukcesje, w poczeniu z pazernoci monarchw,
5 6 7

wiary

spoecznej

czystoci

dodano

program

zinstytucjonalizowanych represji w zamian za podzia z monarch dochodw z

daway

Kastylijczykom

okazj

do

ponownego

przemylenia

Ibidem, s. 4243. Ibidem, s. 34. Peter Bernholz, Monetary Regimes and Inflation: History, Economic, and Political

Relationships (Northampton: Edward Elgar Press, 2003), s. 28.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438

popularnych koncepcji opisujcych natur zwizku pomidzy poddanymi i Koron a dokadnie rzecz ujmujc, pomidzy obywatelami a pastwem. Byo to w gruncie rzeczy bezprecedensowe, gdy wedug dominujcego punktu widzenia tamtych czasw oraz, jak si mona byo spodziewa, take Korony niewane jak niesprawiedliwy czy tyraski by krl, nigdy nie byo usprawiedliwienia dla jego poddanych, aby zrzuci go z tronu lub odebra mu mandat do rzdzenia8. Wielu Kastylijczykw kupcw, ale take ludzi, ktrzy nimi nie byli znalazo inspiracj w dzieach takich filozofw, jak: de Valera, de Villena i Arevelo, kontrowersyjnie utrzymujcych, e prawo wasnoci i samostanowienie byy podstawami wolnego, dobrze prosperujcego i sprawiedliwego spoeczestwa. Inspirowani przez te radykalne pomysy, pozbawieni praw obywatelskich mieszkacy Kastylii kupcy, rzemielnicy, szlachta oraz plebs zaczli rozwaa alternatywne modele rzdw. W roku 1516 zmar Ferdynand, ktry obj rzdy w Kastylii gdy Joanna staa si niezrwnowaona psychicznie. Na tron wstpi Karol I. Trzy lata (i niewypowiedziane sumy apwek) pniej obrano go Cesarzem witego Cesarstwa Rzymskiego. Czynic przygotowania do wyjazdu do Niemiec w celu objcia tego urzdu, wybra swojego poprzedniego wychowawc, holenderskiego kardynaa Adriana z Utrechtu, na regenta Krlestwa Kastylii w czasie jego nieobecnoci. Jednak kilka tygodni przed wyjazdem, Karol usiowa wprowadzi w ycie wiele jedenastogodzinnych dekretw obejmujcych kolejn seri podwyek podatkw i ce. Jak Kastylia duga i szeroka, utrzymujce si od lat oburzenie w kocu znalazo swj upust. Rady zarzdzajce kilkoma dobrze prosperujcymi kastylijskimi miastami zwanymi comuneros wydane (komuny) na spotkay dekrety si w roku 1520, aby przedyskutowa odchodne Karola, ktre zostay

scharakteryzowane jako prba ograniczenia ich wolnoci oraz podobne do rozkazw zmieniajcych ich w niewolnikw9. W odpowiedzi wydano rezolucj: odrzuci wszystkie nowe podatki, odrzuci obce panowanie oraz, przede

8 9

Haliczer, s. 140. Henry Latimer Seaver, The Great Revolt in Castile (New York: Houghton Mifflin, 1928),

s. 6465.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438

wszystkim, wzi wadz we wasne rce, gdyby krl kontynuowa lekcewaenie ich skarg. Komuny uczyniy zado swoim grobom i zaczy formowa tymczasowe rzdy. Pomidzy kwietniem a majem 1520 roku miasta Kastylii, jedno po drugim, wyrzucay przedstawicieli oraz urzdnikw krla. Nastpnie niektre z nich zjednoczyy si, aby sformowa junt (co znaczy zwizek lub rada) i wysay do nieobecnego monarchy list okrelajcy swoje intencje. Zaoonym celem bya reforma, ale prawdopodobnie, rozpoznajc nieodczn sprzeczno w pojciach dobrego rzdu, komuna w Toledo wystpia z najbardziej radykalnym jak dotychczas pomysem: i dalej bez legalnego rzdu zaproponowano, aby sformowa kongres miast, ktry charakteryzowaby si duchem kompromisu w miejsce przymusu10. Komuny stworzyyby sie samorzdnych, niepodlegych pastw-miast, ktre handlowayby nieskrpowanie midzy sob, byyby powizane lunym wzajemnym paktem obronnym, naladujc mae, autonomiczne mini pastwa w Republice Woskiej11. Odpowiedzi kardynaa Adriana byo poprowadzenie armii w celu zmuszenia odczajcych si wolnych miast do posuszestwa, ale pod Segovi, bdc pierwszym celem krlewskiej kampanii, milicja miejska zmusia jego siy do odwrotu, co byo wielk katastrof wizerunkow dla Korony. Szczegowy opis tej kampanii wojennej przekracza ramy tego opracowania. Pomimo kilku zaskakujcych zwycistw na pocztku wojny, zmniejszajce si fundusze (wikszo z nich bya zapewniana przez kupcw i sympatyzujcych z nimi szlachcicw) i malejce poparcie, a take niekorzystna pogoda doprowadziy do tego, e siy krlewskie rozgromiy armi junty w bitwie pod Villalar, 23 kwietnia 1521 roku. Nastpnego dnia kilku przywdcw komunardw zostao straconych, porzdek zosta przywrcony, a wysiki ukierunkowane na doprowadzenie do secesji trafiy na mietnik historii. Jednak pomimo klski na polu bitwy, insurekcja przyniosa owoce: utemperowana Korona Kastylii cofna wiele najsroszych ce i regulacji, a take drastycznie obniya stawki podatkw. W nastpnych latach wprowadzono liczne reformy konstytucyjne i fiskalne.

10 11

Ibidem, s. 101102. Joseph Perez, Los Comuneros (Madrid: La Esfera De Los Libros), s. 164.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438

Poza Hiszpani rewolta bya przez ostatnie pi wiekw opisywana zaledwie powierzchownie. Powicono jej w sposb szczeglny tylko kilka ksiek, a wiele z nich ju dawno wyczerpao nakad. Poza nimi na wzmianki o ruchu mona si natkn tylko w hiszpaskich archiwach. Poza tym, analizy tego wydarzenia w przewaajcej mierze skupiay si na naszkicowaniu go jako przemysowej buruazji walczcej przeciwko arystokratom i kupcom12. W ostatnim stuleciu nadworny historyk generaa Francisco Franco, Jos Mara Pemn, umniejsza znaczenie powstania jako drobnego regionalizmu13; z kolei Gregorio Maran opisywa rewolt komunardw jako ruch ludzi dbajcych o wasny gospodarczy interes buntujcych si przeciw postpowej monarchii14. Rozwaajc podstawow rol, jak w wybuchu powstania odegraa walka o wolno i prawo wasnoci, powstanie daje silne podstawy do analizy z perspektywy szkoy austriackiej: w Kastylii w znacznej mierze wolne rynki doprowadziy do oglnego gospodarczego rozkwitu i poprawy standardw ycia, co z kolei przyczynio si do spadku statusu silnie umocowanych politycznie, nieproduktywnych ludzi. Na spoeczestwo Kastylii skaday si zazwyczaj niejednorodne grupy spoeczne: handlowcy, ich pracownicy, dostawcy i konsumenci, ktrzy byli zaangaowani we wsplny, wzajemnie korzystny handel. Przez dekady Korona naruszaa w narastajcym stopniu wasno jednostek i inicjatyw gospodarczych, ingerujc w pokojowy handel i rabujc jego owoce. Przedstawiciele wszystkich rodowisk reprezentujcy fuzj interesw gospodarczych i spoecznych znaleli wsplny grunt, aby stawi temu opr. Opowiedzieli si za deniem do wolnoci i samorealizacji poprzez samorzdno. Dlaczego rewolta ostatecznie upada? Wyjanienia s jak zwykle rozliczne i zoone. Po pierwsze, prowadzenie dziaa wojennych jest przedsiwziciem kosztownym i marnotrawnym15. Szybko sprawia, e nawet najbogatsi kupcy staj si niezdolni, aby je finansowa. Po drugie, wielu oficerw si junty byo
12 13 14 15

Haliczer, s. 8. Ibidem, s. 7. Ibidem. kosztownym i marnotrawnym": to prawdopodobnie wyjania rzdowe skonnoci do

prowadzenia wojen.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438

przedsibiorcami, ktrzy znali si na prowadzeniu biznesu, a nie na strategii wojskowej, take pomimo swojej odwagi i zaangaowania nie sprawdzili si na polu bitwy. Jednake gwnym powodem poraki rebeliantw byo to, co osoby z kadego rodowiska kochajce wolno powinny zauway. W ostatnich desperackich miesicach buntu, junta zaadoptowaa wiele z taktyki reimu, od ktrej chciaa si uwolni. Pldrowaa i grabia swoje wasne komuny, aby zdoby zasoby, ktre staway si deficytowe. Co najtragiczniejsze, wobec szybko malejcego funduszu na prowadzenie wojny junta naoya podatek na czonkw komun, ktre j wczeniej popieray i od pocztku wspomagay w jej buntowniczych wysikach16. Utrata poparcia postpowaa i zainspirowana wolnoci walka komunardw zostaa zduszona. To potne ostrzeenie dla kadego, kto rozpoznaje i przeciwstawia si wyranemu zu, ktre ucieleniaj rzdy. Ingerowanie przez rzd w ycie prywatne, konfiskacyjne polityki gospodarcze oraz uwikanie w operacje militarne prowadzi do szybkiego wzrostu publicznych podejrze wobec biurokratycznych machinacji. Uwicona tradycj, historycznie potwierdzona nieufno wobec siy pastwa jest mieczem o dwu ostrzach. Chocia jest to oywiajca sia stojca za ideaami klasycznego liberalizmu, jest ona niebezpieczna dla motywowanych dobrymi intencjami, ale aonie le kierowanymi jednostkami i grupami. Prawie codziennie media transmituj wywiady czy wydaj publikacje, w ktrych opodatkowanie i pienidz fiducjarny s identyfikowane dokadnie jako instrumenty tyranii, podczas gdy na rwni autorytarne z nimi programy obejmujce imperializm, majstrowanie przy regulacjach prawnych oraz inynieria spoeczna popierane. W obecnych czasach najlepszym, co mona zrobi tak jak zrobiyby to komuny to rozway dewiz Ludwiga von Misesa: Tu ne cede malis, sed contra audentior ito, co oznacza Nie poddawaj si zu, lecz dzielnie si z nim zmagaj. s albo ignorowane, albo, w najpowaniejszych przypadkach,

16

Haliczer, s. 196197.

Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, 00-241 Warszawa ul. Duga 44/50, p. 214 KRS 0000174572 NIP 894 277 56 04 Regon 932949234 Bank account: PL 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl +48 22 6352438