Elektronika (konspekt)

Franciszek Goek (golek@ifd.uni.wroc.pl) www.pe.ifd.uni.wroc.pl

Wykad 02

Analiza obwodw prdu staego

rdo napiciowe
Idealne rdo napiciowe jest dwjnikiem, na ktrego zaciskach wystpuje staa rnica potencjaw niezalenie od natenia i kierunku prdu. W szczeglnoci napicie takiego rda nie zaley od wartoci rezystancji obcienia. Rzeczywiste rdo napiciowe zachowuje si jak idealne rdo napiciowe z szeregowo poczonym rezystorem o maej wartoci rezystancji. Ogniwo elektryczne, bateri, akumulator mona uwaa za przyblione rda napiciowe.

rdo prdowe
Idealne rdo prdowe jest dwjnikiem, ktry wymusza prd o staym nateniu w doczonym obwodzie, niezalenie od wartoci napicia na jego zaciskach. Rzeczywiste rdo prdowe charakteryzuje si pewn graniczn wartoci napicia wyjciowego a wydajno prdowa jest tylko w przyblieniu staa.

rda sterowane
Obok rde niezalenych, ktrych parametry nie zale od napi i prdw w innych elementach danego obwodu elektrycznego (a nawet od obcienia tego rda) istniej rda sterowane, zwane te rdami zalenymi, kontrolowanymi lub regulowanymi. W takim przypadku napicie lub prd rda zaley od napicia lub prdu w innym elemencie obwodu elektrycznego. Takie rda oznaczane s symbolem diamentu (). Czasem przy analizie ukadw wygodnie jest zastpi takim rdem aktywny element obwodu jakim jest np. tranzystor.

rda sterowane
Symbole: rdo prdowe sterowane prdem rdo prdowe sterowane napiciem

rdo napiciowe sterowane napiciem rdo napiciowe sterowane prdem

Symbole mog zawiera wicej szczegw:

Podzia elementw obwodw elektrycznych na pasywne i aktywne.

Elementy aktywne s to elementy majce zdolno dostarczania energii elektrycznej do obwodu elektrycznego. Zaliczamy do nich midzy innymi rda napiciowe i prdowe. Elementy pasywne s to elementy, ktre rozpraszaj energi elektryczn (zamieniajc j na inny rodzaj energii np. na ciepo) lub maj zdolno magazynowania energii w postaci pola elektrycznego (kondensatory) lub magnetycznego (indukcyjnoci).

Kierunek przepywu energii

W obwodach elektrycznych dwjnik oddaje energi, gdy prd wypywa z jego zacisku o wyszym potencjale elektrycznym, natomiast pobiera energi, gdy prd wpywa do tego zacisku. Na rys. obok prd I = (E1 E2)/R = 3 A ma kierunek zgodny ze strzak. Wida, e rdo E1 traci moc P1 = I E1 = 36 W, rdo napicia E2 przyjmuje i magazynuje moc P2 = 18 W, a rezystor R pobiera i rozprasza moc P3 = I2R = 18 W.

Dzielnik napicia
Jest to ukad, ktrego napicie wyjciowe jest cile okrelon czci napicia wejciowego. Jest podstaw do zrozumienia dziaania wielu ukadw elektronicznych. Dla dzielnika bez obcienia na jego wyjciu (jak na rysunku) w opornikach R1 i R2 mamy taki sam prd. Napicie wyjciowe, czyli napicie na zaciskach R2, jest rwne Uwy = UweR2/(R1+R2). Uwy jest tak czci Uwe jak R2 jest czci sumy R1+R2. Zatem zmiany R2 lub R1 lub obu rezystorw zmieniaj Uwy.

ANALIZA OBWODW ELEKTRYCZNYCH

Do najczciej stosowanych metod analizy obwodw elektrycznych zaliczamy nastpujce metody. 1. Metoda uproszcze. 2. Metoda superpozycji. 3. Metoda stosowania twierdze Thevenina i Nortona. 4. Metoda oczkowa, zwana te metod prdw oczkowych (preferowane s ukady zawierajce rda napiciowe). 5. Metoda wzowa, zwana te metod napi wzowych jest najczciej stosowana (preferowane s ukady zawierajce rda prdowe). 6. Metoda oglna - polega na zastosowaniu kilku powyszych metod. 7. Metoda maosygnaowa. 8. Metoda graficzna. Stosowana jest szczeglnie w przypadku ukadw zawierajcych elementy nieliniowe. W powyszych metodach stosowane s: prawa Kirchoffai, prawo Ohma, intuicja i denie do uzyskania penego ukadu rwna niezalenych. W wikszoci metod przed przystpieniem do ukadania rwna konieczne jest tzw. strzakowanie napi i prdw by skadniki rwna byy zapisywane ze zgodnymi znakami. Czasem due uatwienie przynosi zamiana rde prdowych na rwnowane rda napiciowe lub odwrotnie.

Metoda uproszcze (trasnsfiguracji).

Polega na stopniowym uproszczeniu ukadw przez wyznaczanie impedancji lub konduktancji zastpczej fragmentw ukadu. Jest to metoda intuicyjna. Przykad. Stosujc stopniowe uproszczenia ukadu obliczy prdy w podanym ukadzie: Rozwizanie. W pierwszym kroku obliczamy rezystor zastpczy dla trzech rezystorw po 3 rwnolegle ze sob poczonych: RZ1= 1/(1/3 + 1/3 + 1/3) = 1 . Nastpnie rysujemy ukad prostszy ale rwnowany i w kolejnym uproszczeniu, obliczamy rezystor zastpczy dla czterech szeregowo poczonych rezystorw RZ2 = 1 + 2 + RZ1 +2 = 6 Obliczamy prd I = U/ RZ2 = 6V/6 = 1A. Teraz moemy obliczy trzy identyczne prdy pynce rwnolegle przez rezystory 3 -we. Wynosz one I/3 = 1A/3.

Zamiana gwiazda-trjkt. Przy takiej zamianie pewnych czci ukadu moemy otrzyma ukad rwnowany i prostszy do oblicze. Ponisze wzory otrzymujemy z 3 rwna zapisanych jako rwnoci oporu midzy odpowiednimi punktami R[A,B]Trjkt. = R[A,B]Gwizda, R[B,C]Trjkt = R[B,C] Gwizda i R[A,C]Trjkt = R[A,C] Gwizda.

Metoda superpozycji
Poniewa rwnania Maxwella s liniowe (wzgldem napi, prdw, adunkw i nate pl, ktre opisuj), to przy analizie ukadw elektrycznych obowizuje zasada superpozycji. Wedle zasady superpozycji moemy rozwaa skutki pojedynczego rda (wymuszenia) przez proste usunicie pozostaych rde; poprzez wyzerowanie (zwarcie) rde napicia i wyzerowanie (rozwarcie) rde prdowych. Nastpnie aby obliczy prd lub napicie na jakim elemencie po prostu sumujemy wkady od poszczeglnych rde (wymusze).

Metoda stosowania twierdze Thevenina i Nortona

Twierdzenie Thevenina stanowi, e dowoln sie elektryczn (a w szczeglnoci zasilacz) z dwoma wybranymi zaciskami mona zastpi szeregowym poczeniem jednego rda napiciowego o sile elektromotorycznej UT i pojedynczego rezystora RT. UT jest napiciem na rozwartych zaciskach ukadu: UT = Urozwarcia. RT jest wewntrzn rezystancj theveninowskiego ukadu zastpczego: RT = UT/Izwarcia. Definicja UT = Urozwarcia podpowiada jak mona zmierzy lub obliczy UT. Natomiast definicja RT = UT/Izwarcia mwi jak mona wyznaczy RT majc wyznaczon warto UT: naley obliczy lub zmierzy Izwarcia i obliczy uamek UT/Izwarcia. Twierdzenie Nortona mwi, e kad sie elektryczn (a w szczeglnoci zasilacz) mona zastpi rwnolegym poczeniem rda prdowego generujcego prd IN I rezystora RN. IN jest prdem zwarcia. IN = Izwarcia. RN = Urozwarcia/IN. Gdy spotkamy ukady z napiciami i prdami zmiennymi bdziemy posugiwa si uoglnieniem rezystancji jakim jest impedancja zwana zawad Z (bdzie to pewna oporno zalena od czstotliwoci). Z powyszego wida, e dla kadego ukadu RT = RN = Urozwarcia /Izwarcia. Zastpienie zoonego ukadu (np. zasilacza) przez rwnowany i prosty ukad zawierajcy jedno rdo napiciowe lub prdowe i jedn rezystancj pozwala atwo oblicza i przewidzie co nastpi na zewntrz zastpowanego ukadu gdy podczymy do niego dowolny odbiornik

Uoglnione twierdzenia Thevenina i Nortona W przypadku gdy mamy do czynienia ze zmiennymi prdami i ukadami zawierajcymi nie tylko rezystory, ale rwnie kondensatory i cewki (czyli opornoci zalene od czstotliwoci prdu) musimy stosowa pojcie uoglnionej rezystancji, ktr jest impedancja zespolona (szczegy podamy przy omawianiu ukadw zmiennoprdowych i uoglnionego prawa Ohma). Wtedy stosujemy: Uoglnione twierdzenie Thevenina mwice, e kady dwuzaciskowy ukad (sie) z elementami liniowymi (rezystory, kondensatory, cewki, rda sygnaw elektrycznych) moe by zastpiona szeregowym poczeniem jednego rda sygnau o zespolonym napiciu UT i jednej impedancji zespolonej ZT. UT jest napiciem na rozwartych zaciskach ukadu: UT = Urozwarcia. ZT jest wewntrzn impedancj theveninowskiego ukadu zastpczego: ZT = UT/Izwarcia. Uoglnione twierdzenie Nortona mwi, e kad sie elektryczn (z elementami liniowymi i rdami sygnau) mona zastpi rwnolegym poczeniem rda prdowego generujcego sygna prdowy IN i impedancj ZN. (lub konduktancj YN = 1/ZN). IN jest prdem zwarcia IN = Izwarcia, a ZN = Urozwarcia/IN. Z powyszego wida, e dla kadego ukadu liniowego mamy: ZT = ZN = Urozwarcia /Izwarcia. Zatem uoglnienie polega na zapisie w dziedzinie liczb zespolonych.

Czsty zastosowaniem twierdzenia Thevenina lub Nortona jest

zastpienie danego ukadu z obcieniem przez idealne rdo napicia z dzielnikiem napicia lub przez idealne rdo prdu z dzielnikiem prdu.

Przykad: Mamy zasilacz, ktrego a) napicie i oporno Thevenina wynosz: 100 V i 1 , b) prd i oporno Nortona wynosz 100 A i 1 . Jaki bdzie prd i jaka wydzieli si moc w podczonym do zasilacza odbiorniku R o rezystancji 4 ? a) Prd: I = 100V/(1 + 4 ) = 20 A, P = UI= (RI)I=4 20 20 = 1600 W . Tu stae cakowite napicie podzielio si na 4 20 = 80V na odbiorniku i 20V na opornoci wewntrznej czyli opornoci Thevenina. b) Tu stay cakowity prd podzieli si na dwa prdy: prd w odbiorniku i prd w opornoci Nortona w proporcji: Iodbiornika=I [GO/(GO+ GN)]=100A [(1/4)/(1/4 + 1)] = 20 A IRN= I [GN/(GO+ GN)]=100A [(1/(1/4 + 1)] = 80 A Wydzielana moc P = R I2odbiornika = 1600 W Wida, e a i b to ten sam zasilacz ale w a moe interesowa nas stabilno napicia natomiast w b stabilno prdu.

Ponisze rozwaanie pokazujce, e oporno wewntrzna rda napicia (lub rda prdowego) jak moemy odczu z zewntrz przez np. wymuszanie niewielkiej zmiany napicia na jego zaciskach jest rwne opornoci Thevenina (i opornoci Nortona). Mona t oporno traktowa rwnie jako wewntrzn oporno dynamiczn. Zauwamy, e dla rda zewntrznego wymuszania zmian napicia, R1 i R2 s poczone rwnolegle.

RT = RN = Rwew.= rd

Metoda oczkowa (Metoda prdw oczkowych). Polega

na: 1) ostrzakowaniu analizowanego obwodu zaznaczenia prdw oczkowych, 2) napisaniu ukadu rwna stosujc napiciowe prawo Kirchhoffa (NPK) do wszystkich oczek (oczko ptla bez rozgazie do wewntrz). 3) rozwizaniu tego ukadu rwna. Przykad: Obliczy prdy w podanym ukadzie.

Metoda wzowa (Metoda potencjaw wzowych). Jest to

jedna z wielu metod wykorzystujcych prawa Kirchhoffa i prawo Ohma, przy czym jednak jest najbardziej popularn metod analizy obwodw elektrycznych bo najszybciej prowadzi do niezalenego ukadu rwna. W tej metodzie wykonujemy kolejno nastpujce kroki: 1) Wybieramy wze odniesienia (ktrego potencja przyjmujemy jako zerowy, uziemiony). Wzgldem tego wza bd okrelane potencjay innych wzw. Najlepiej aby wze odniesienia czy moliwie najwicej elementw (przewodw). 2) Oznaczamy symbolami napicia (np. en) pozostae miejsca obwodu. Do okrelania prdw stosujemy przewodnoci G, G =1/ R (lub konduktancje Y, Y = 1/Z) mnoone przez rnice napi np. (e2-e1)G2. 3) Stosujemy prdowe prawo Kirchhoffa do wszystkich wzw prcz wza odniesienia (moemy otrzyma n-1 niezalenych rwna, gdzie n - ilo wzw). 4) Rozwizujemy te rwnania i uzyskujemy nieznane napicia wzw. 5) Obliczamy pozostae wielkoci.

Metoda wzowa.

Przykad. W ukadzie po lewej mamy

dane rda i rezystancje. Obliczy prd przez R3.

Wybieramy wze odniesienia i oznaczamy nieznane napicia pozostaych wzw: e1 i e2. -> Stosujemy PPK (prdowe prawo Kirchhoffa) Dla wza e1: (e1 - Uo)G1 + e1G4 + (e1 - e2)G3 = 0 Dla wza e2: (e2 - Uo)G2 + (e2 - e1)G3 + e2 G5 Io = 0. Porzdkujemy:

Metoda oglna. Stosowana jest przy bardzie rozbudowanych ukadach. Wie si z zastosowaniem praw Kirchhoffa, prawa Ohma, intuicji i uproszcze. Zwykle zmierzamy do uzyskania ukadu rwna liniowych w postaci: [i] = [Y][u] gdzie [i] wektor prdw, [Y] macierz konduktancji i [u] wektor napi, lub w postaci: [u] = [Z][i] gdzie [Z] macierz impedancji.

Zastpujc akumulator oraz ukad adujcy go zastpczymi ukadami Thevenina otrzymujemy prosty obwd:

w ktrym I = (UTo- UTA)/(RTo+ RTA) (62,5 - 12)/(24,2 + 1) 2 A Dla uproszczenia oblicze najpierw wykorzystalimy metod oczkow a nastpnie metod stosowania twierdzenia Thevenina.

Metoda maosygnaowa.
Polega na zastosowaniu pojcia impedancji dynamicznej i maych zmian napi. Stosowana szczeglnie w przypadku ukadw zawierajcych elementy nieliniowe, dla ktrych mae odcinki charakterystyk przybliamy odcinkami prostymi. Metoda ta wie si z faktem, e w dziaaniu wielu ukadw istotne s dwa rodzaje wymusze. Zwykle jedno stacjonarne wymuszenie w postaci staego napicia (lub prdu) zapewnia odpowiedni polaryzacj urzdzenia doprowadza dany ukad do stanu okrelonej aktywnoci. Drugie wymuszenie, ktre jest sygnaem o maej amplitudzie (dodane do stacjonarnego wymuszenia) powoduje niewielkie odchylenia wok wartoci stacjonarnej, co oznacza wykorzystanie maego fragmentu charakterystyki, ktry zastpujemy odcinkiem prostej. Taka sytuacja pozwala na stosowanie prostych praw (Kirchhoffa i Ohma) do ukadania liniowych rwna w analizie dziaania obwodw z elementami o nieliniowej charakterystyce.

Metoda maosygnaowa.

Metoda graficzna.
Metoda g. stosowana jest do analizy ukadu, w ktrym element nieliniowy wsppracuje z elementem liniowym w postaci rezystora (lub liniowego obcienia). Metoda polega na odpowiednim wrysowaniu linii prostej reprezentujcej element liniowy w wykres charakterystyki elementu nieliniowego. Wrysowana linia prosta to zbir punktw pokazujcych wartoci prdu pyncego przez element liniowy jako funkcja napi pozostawianych prbnie dla elementu nieliniowego. Lini t rysujemy przy pomocy dwch skrajnych punktw: 1) gdy cae napicie pozostaje na elemencie nieliniowym tak jakby w nim bya przerwa i prd wtedy wynosi 0A, 2) gdy nic nie pozostaje dla elementu nieliniowego, jakby uleg zwarciu, wtedy prd wynosi Uo/R, gdzie Uo cae napicie a R impedancja elementu liniowego (obcienia). Przykad. Znajd napicia na diodzie Zenera gdy do ukadu: dioda Zenera na 5 V i rezystor 3 k przyoono napicie: a) 6 V, b) 9 V. Rozwizanie: dla a) Uo = 6 V wsprzdne dwch punktw prostej to (-6V,0A) i (0V, -2mA). Dla prostej b) Uo = 9 V mamy: (-9V, 0A) i (0V, -3ma). Obie proste przecinaj charakterystyk diody w okolicy 5V zatem napicie na diodzie wynosi 5V cho rdo napicia znacznie zmienio generowan warto Uo z 6 V na 9 V.

Uwagi o bdach przy mierzeniu multimetrami

Multimetry to proste przyrzdy do pomiaru prdu, napicia, rezystancji itp.

Multimetr analogowy (wskazwkowy). Bd okrela klasa dokadnoci przyrzdu jako wielko procentow od uytego zakresu. Typowe klasy dokadnoci: 0.02, 0.05, 0.1, 0.2, 0.5, 1, 1.5, 2.5, 5. Gdy klasa podana jest w keczku, to oznacza ona bd procentowy od wartoci zmierzonej. Dodatkowo naley uwzgldnia bd odczytu oraz zaburzenie spowodowane podczeniem przyrzdu o zadanej impedancji wewntrznej. W woltomierzach analogowych oporno ronie ze zwikszaniem zakresu pomiarowego i morze by podana np. jako 20 k/V. W amperomierzach oporno jest maa rzdu 1 i te nie moe by zaniedbana gdy amperomierz wczamy do ukadu z maymi wartociami opornoci R.
Rozdzielczo wyraa najmniejsz, dajc si wykry, zmian wielkoci mierzonej.

Ostrzeenie: nie prbuj mierzy natenia prdu rda napiciowego na przykad

przez wetknicie przewodw pomiarowych miernika do gniazda sieciowego; to samo dotyczy pomiaru rezystancji. Takie postpowanie jest niebezpieczne!

Multimetry cyfrowe s dokadniejsze od analogowych. Bd pomiaru okrelany jest jako suma dwuskadnikowa. Pierwszy skadnik to uamek od wartoci zmierzonej (uamek zaleny od temperatury). Drugi skadnik to uamek od uytego zakresu albo waga najmniej znaczcej cyfry tego zakresu razy wspczynnik n. Dodatkowo naley uwzgldnia zaburzenie badanego ukadu spowodowane podczeniem przyrzdu o zadanej impedancji wewntrznej. Oporno wewntrzna (jako wielko zaburzajca badany ukad) podawana jest w doczonej do multimetru instrukcji. Czasem wielko ta jest umieszczana na obudowie przyrzdu. W przyrzdach cyfrowych zwykle najwiksza oporno jest dla zakresu o najwikszej czuoci np. 109, a dla wyszych zakresw np. 107. Zwykle konieczne jest dobre poznania instrukcji doczonej do przyrzdu. Nowoczeniejszymi multimetrami mona mierzy, oprcz prdu napicia i opornoci rwnie pojemno, indukcyjno, czstotliwo i temperatur, mona te bada diody i tranzystory. Niektre multimetry mona podcza do komputera poprzez interfejs IEC-625 (IEEE-488), RS-232 lub USB.

Jak warto napicia pokae woltomierz o bdzie wskaza = 0,1V i opornoci wewntrznej Rw= 100k gdy podczymy go do zaciskw ukadu, ktrego UT=100V a RT= 100k? Napicie na zaciskach przed wczeniem woltomierza wynosi U = UT=100V. Po podczeniu woltomierza U = I Rw = UTRw/ (RT+Rw) = 50V !!! Bd 50% !!! Woltomierz obcia ukad i zmienia warto mierzonego napicia!

Zatem samo wczenie przyrzdu pomiarowego moe w znacznym stopniu zaburzy warto, ktr chcemy zmierzy!

Mierzc multimetrem warto wiedzie, e:

1. 2. 3. Po wczeniu miernika naley odczeka okoo 10 min dla jego stabilizacji. Przed pomiarem naley wybra przecznikiem waciw funkcj pomiarow (z wielu moliwych: napicie stae DC, napicie zmienne AC, czstotliwo, pojemno, rezystancja, prd czy jeszcze inne) oraz waciwy zakres. rdem bdu pomiaru mog by same doprowadzenia (np. w postaci si termoelektrycznych na kontaktach rnych materiaw). Zatem warto przed pomiarem waciwym dokona tzw. pomiaru zerowej wartoci (napicia lub oporu) poprzez zwarcie kocwek multimetru oraz odczytanie wartoci zerowej i dokonania korekty. Przy pomiarze duych rezystancji, znaczny bd moe powodowa dotykanie rkoma zaciskw bezporednio lub poprzez kiepsk izolacj. Mierzc napicia zmienne naley upewni si czy czstotliwo sygnau mierzonego nie przekracza wartoci granicznych dla danego multimetru. Tzw. kocwki i doprowadzenia sygnau powinny by moliwie krtkie. Dla minimalizacji bdu dobieramy odpowiedni zakres pomiarowy miernika. Instrukcja i akcesoria powinny by atwo dostpne i przechowywane razem z multimetrem. Po zakoczeniu pomiaru mierniki naley wyczy (zwaszcza mierniki bateryjne).

4. 5. 6. 7. 8. 9.

Lista zada - 02
1) Oblicz natenia prdw w rezystorach ukadu: 2) Oblicz natenie prdu w obwodzie powstaym przez poczenie ze sob akumulatorw o parametrach SEM1 = 12V i r = 0,2 oraz SEM2 = 6 V i r2 = 0,1 . a) Przy poczeniu plus do plusa, b) przy poczeniu plus do minusa. 3) Oblicz rezystancj zastpcz ukadw: 4) Oblicz rezystancj zastpcz ukadw:

5) Dobra (dopasowa) oporno R tak aby moc wydzielana w tym oporze bya maksymalna.

6) Dla poniszego ukadu narysuj ukad Thevenina i ukad Nortona