Wojciech Glapa Jan Izydor Korzeniowski

MAY LEKSYKON GRNICTWA ODKRYWKOWEGO

Wydawnictwa i Szkolenia Grnicze Burnat & Korzeniowski

Wrocaw 2005

Fotograa na okadce: Eksploatacja zoa bazaltu Krzeniw (archiwum PGP Bazalt w Wilkowie) Autorzy: Copyright by Wojciech Glapa, Wrocaw 2005 Copyright by Jan Izydor Korzeniowski, Wrocaw 2005 Recenzent: Ryszard Uberman Rysunki w tekcie: Zuzanna Wysocka Korekta: Dariusz Tokarz Skad: Hubert Siuba Przygotowanie i druk: Mediacom Sp. z o.o., ul. Olenicka 15 b 50-320 Wrocaw, tel./faks 071/322 15 09 e-mail: biuro@mediacom.com.pl

Wydanie I

ISBN 83-919393-2-6
Wydawnictwa i Szkolenia Grnicze Burnat & Korzeniowski al. Winiowa 22/12, 53-137 Wrocaw tel./faks 071/783 48 70 http://www.kopaliny.obywatel.pl e-mail: kopaliny@obywatel.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caoci lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metod kserograczn, fotograczn, a take kopiowanie ksiki na noniku lmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Spis treci
Przedmowa ............................................................................................................. 5 Od autorw ............................................................................................................. 7 Podzikowania ....................................................................................................... 8 Korzystanie z Leksykonu ...................................................................................... 9 Hasa od a do ...................................................................................................... 11 Spis autorw i literaturowych rde hase .................................................. 131 Spis norm ............................................................................................................ 133 Spis aktw normatywnych ............................................................................... 135 Spis rysunkw .................................................................................................... 137 Spis tabel ............................................................................................................. 139

Przedmowa
May leksykon grnictwa odkrywkowego autorstwa dr in. Wojciecha Glapy i mgr in. Jana Izydora Korzeniowskiego jest opracowaniem niezwykle potrzebnym i cennym. Bez przesady mona je uzna za dzieo pionierskie w polskim grnictwie odkrywkowym. Wprawdzie ju w poowie XX wieku na amach czasopism grnictwa odkrywkowego pojawiay si publikacje prof. Juliana Samujy, prof. Stanisawa Sobolewskiego oraz in. Jerzego Pileckiego omawiajce niektre terminy i pojcia, ale odnosiy si tylko do wybranych hase. Terminologia grnictwa odkrywkowego bya rwnie uwzgldniana w takich specjalistycznych pozycjach wydawniczych, jak Leksykon grniczy wydany przez Wydawnictwo lsk w 1989 r., Encyklopedia surowcw mineralnych pod redakcj A. Bolewskiego wydana przez CPPGSMiE1 PAN w Krakowie (1991-1994), Encyklopedyczny sownik sozologiczny (ochrony rodowiska) wydany przez CPPGSMiE PAN w Krakowie w 1993 r. (II wydanie) oraz w kilku innych wydawnictwach z pokrewnych grnictwu dziedzin. Po raz pierwszy w polskim pimiennictwie grniczym pojawia si tak szeroki zbir terminw i poj dotyczcych grnictwa odkrywkowego, ktre to grnictwo wysuno si na pierwsze miejsce pod wzgldem wydobycia surowcw mineralnych w polskim przemyle wydobywczym i wykazuje dalsze tendencje rozwojowe. Oddany do rk Czytelnikw May leksykon grnictwa odkrywkowego zawiera zbir podstawowych i najpotrzebniejszych hase, ktre zostay zdeniowane lub sformuowane z uwzgldnieniem aktualnego stanu nauki i praktyki grniczej, a take z odwoaniem si do obowizujcych norm i przepisw prawa. Niektre z hase Leksykonu obok zdeniowania zilustrowane zostay dodatkowo rysunkami, co podnosi ich czytelno i usuwa ewentualne wtpliwoci interpretacyjne. Zamieszczone w Leksykonie zestawienie rde, a w szczeglnoci wykaz encyklopedii, sownikw i innych pozycji wydawniczych, pozwala Czytelnikowi uzyska w razie potrzeby niezbdne informacje z zakresu pokrewnych grnictwu odkrywkowemu dziedzin, przede wszystkim dotyczcych geologii, hydrogeologii, sozologii, a take gospodarki surowcami mineralnymi. Przygotowanie Leksykonu grnictwa odkrywkowego wymagao wielkiego nakadu mrwczej pracy i tylko skromnoci Autorw naley przypisa wprowadzenie przez nich do tytuu przymiotnika may. Za inicjatyw i opracowanie w krtkim okresie czasu pierwszego w polskim pimiennictwie grniczym leksykonu grnictwa odkrywkowego naley wyrazi Autorom uznanie, a najlepszym dla nich podzikowaniem bdzie due zainteresowanie Czytelnikw t pozycj, w co nie wtpi.
Wydzia Grnictwa i Geoinynierii Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie
1

Prof. zw. dr hab. in. Ryszard Uberman

CPPGSMiE Centrum Podstawowych Problemw Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN (przyp. red.)

Od autorw
Grnictwo odkrywkowe obejmuje dziaalno grnicz polegajc na wydobywaniu wielu kopalin, a zwizana z nim dziedzina nauki zajmuje si procesami dokumentowania zasobw z, projektowania kopal, obrbki i przerbki, zagadnieniami eksploatacji, przetwarzania i racjonalnego wykorzystania kopalin, zagospodarowania terenw poeksploatacyjnych itp. Zakady grnicze prowadzce t eksploatacj s bardzo zrnicowane pod wzgldem poziomu wydobycia i wyposaenia technicznego; od najwikszych kopal wgla brunatnego do maych piaskowni wydobywajcych kilka tysicy ton piasku w roku. Wraz z rozwojem grnictwa narastaa konieczno ujednolicenia i posugiwania si waciw terminologi. I cho pierwsza norma dotyczca terminologii grnictwa odkrywkowego (PN-64/G-01203 Grnictwo odkrywkowe. Oglne nazwy i okrelenia) ukazaa si w 1964 r., to pomimo usilnych stara krakowskiego i wrocawskiego rodowiska grniczego oraz podjtej w 1976 r. przez Jerzego Pileckiego prby uporzdkowania terminologii, m.in. na amach czasopisma Grnictwo Odkrywkowe, nie ukaza si do tej pory sownik grnictwa odkrywkowego. Za wan pozycj naley uzna Leksykon grniczy, ujmujcy take problematyk grnictwa odkrywkowego, lecz pozycja ta ukazaa si bezporednio przed zmianami systemu gospodarczego kraju w 1989 r. i nie zostaa ju wznowiona pomimo ukazania si kilku sownikw z dyscyplin pokrewnych. W tej sytuacji autorzy dostrzegli potrzeb przygotowania takiego opracowania, ktre oprcz poprawnej terminologii cile grniczej zgromadzioby hasa rozproszone w encyklopediach, sownikach specjalistycznych i innych opracowaniach z dziedziny geologii, hydrogeologii, dokumentowania z, gospodarki surowcami mineralnymi, a take niegromadzone dotd okrelenia zwizane z formalnymi i prawnymi uwarunkowaniami eksploatacji grniczej. Realizujc postawiony cel, autorzy zdecydowali si na rdow form sownika. Hasa opracowano na podstawie analizy i werykacji norm PN i PN-EN (cznie 42 pozycje), na podstawie wasnych i obcych rde literaturowych, a take wykorzystujc terminologi z waniejszych aktw normatywnych (43 pozycje) wg stanu prawnego na dzie 30.11.2004 r. Oddawane do rk Czytelnikw opracowanie obejmuje okoo 1800 hase, w tym 34 tabele i 33 rysunki ilustrujce deniowane hasa. Na ich wyborze zawayo zawodowe i dydaktyczne dowiadczenie autorw, a przede wszystkim cisa, kilkudziesicioletnia wsppraca z wieloma odkrywkowymi zakadami grniczymi. Zgromadzone hasa obejmuj terminologi z zakresu: dokumentowania z, wszystkich rodzajw odkrywkowej eksploatacji, metod urabiania ska lunych i zwizych, transportu, obrbki i przerbki kopalin z uwzgldnieniem aktualnego poziomu nauki, praktyki grniczej i przepisw prawa. Obok wasnych hase autorzy zamiecili rwnie wybrane okrelenia z innych rde, a przede wszystkim z: Encyklopedii surowcw mineralnych (1991-1994), Encyklopedycznego sownika sozologicznego ochrony rodowiska (1993), Ilustrowanego grniczego sownika encyklopedycznego (S. Gisman 1955), Sownika geologicznego (W. Mizerski, H. Sylwetrzak 2002), Sownika hydrogeologicznego (2002) oraz Zasad dokumentowania z kopalin staych (2002).

8
May leksykon grnictwa odkrywkowego adresowany jest do pracownikw ruchu odkrywkowych zakadw grniczych, dokumentatorw z, projektantw eksploatacji grniczej (projekty zagospodarowania z, plany ruchu odkrywkowych zakadw grniczych, projekty techniczne i inne dokumentacje), projektantw grniczych obiektw technologicznych i poeksploatacyjnego zagospodarowania wyrobisk, take do studentw wydziaw geologii, grnictwa, geoinynierii i wydziaw pokrewnych, suchaczy orodkw szkolenia grniczego oraz redakcji czasopism technicznych publikujcych teksty z dziedziny grnictwa odkrywkowego. Wyraamy nadziej, e May leksykon okae si rwnie przydatny organom koncesyjnym (ministrowi rodowiska, wojewodom, starostom), pastwowej subie geologicznej, organom nadzoru grniczego oraz innym organom wydajcym przepisy dotyczce grnictwa odkrywkowego. Prosimy wszystkich korzystajcych z tego opracowania o wspdziaanie na rzecz zachowania i pielgnowania poprawnej polskiej terminologii grnictwa odkrywkowego, uywanej w aktach prawnych, publikacjach naukowych, pimiennictwie technicznym, dokumentacjach i projektach, dokumentach oraz korespondencji. Bdziemy wdziczni za wszelkie uwagi dotyczce zakresu i treci oraz propozycje hase, ktre wymagaj zdeniowania w kolejnej edycji.

Podzikowania
Autorzy skadaj serdeczne wyrazy wdzicznoci panu prof. zw. dr hab. in. Ryszardowi Ubermanowi za trud opracowania recenzji, cenne rady i uwagi. Pozwoliy one na ucilenie redakcji wielu hase. Szczeglnie dzikujemy za wskazanie hase uzupeniajcych, co znalazo take odbicie w objtoci opracowania. Dzikujemy serdecznie rwnie autorom, ktrzy na nasz prob zechcieli opracowa pojedyncze hasa na potrzeby Leksykonu. Kierujemy take nie mniej gorce podzikowania do licznej, niewymienionej z imienia i nazwiska grupy kolegw geologw, grnikw i innych specjalistw za bezinteresownie powicony czas na dyskusje, krytyk i wskazwki. Jest to ich cenny wkad w ostateczn redakcj, a w konsekwencji w poprawne sownictwo grnicze.

Wojciech Glapa, Jan I. Korzeniowski

Wydawca skada podzikowania przedsibiorcom, ktrzy poprzez zamieszczenie treci reklamowych udzielili pomocy nansowej w przygotowaniu tej publikacji.

Korzystanie z Leksykonu
Tustym drukiem wymieniono haso, a nastpnie opis jego znaczenia. W tekst objanie wprowadzono odsyacze w postaci strzaki (), speniajce dwie funkcje: wskazuj w objanieniu terminy, ktre maj wasne denicje, lub odsyaj do hase dodatkowych. Zaznajomienie si z hasami dodatkowymi pomaga lepiej pozna dany termin. Sowa bliskoznaczne zostay bezporednio skierowane strzak () do sowa waciwego. Kade haso Maego leksykonu ma odniesienie rdowe do: 1 autora (autorw) lub rda literaturowego spis autorw i literaturowych rde hase, obejmujcy zestawienie inicjaw autora(w) lub skrt tytuu rda w ujciu alfabetycznym podano na str. 131, np. [SG] Stanisaw Gisman, [BB i JK] Bogusaw Burnat i Jan I. Korzeniowski, [Sh] Sownik hydrogeologiczny, 1 norm spis norm z ich numerami referencyjnymi wyszczeglniono na str. 133, np. [PN-EN 12620:2004] Kruszywa do betonu, 1 aktw normatywnych chronologiczny spis ustaw i rozporzdze z ich liczbami porzdkowymi podano na str. 135, np. [21] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 04.92.880. Zaczerpnite z wymienionych rde okrelenia wykorzystano najczciej w niezmienionej formie, a w przypadku koniecznej modykacji hasa na pierwszym miejscu podano rdo pierwotne, na drugim za inicjay autora modykacji (JK lub WG). Ze wzgldw redakcyjnych nie wszystkie rysunki i tabele mogy zosta umieszczone bezporednio po hale, ktrego dotycz, std w celu ograniczenia tej niedogodnoci mona skorzysta ze spisu rysunkw (str. 137) i tabel (str. 139). W tekcie celowo pominito barbaryzmy, terminy gwarowe, argon przemysowy i obcojzyczny. Zamieszczono jedynie niektre okrelenia potoczne, oznaczajc je skrtem (pot.).

Zieleni si joda
(Pozdrowienie grnicze)

Zieleni si joda Pod jod skarb rud. Nas przyja tu wioda, Niech wici si cud. Spod jody zielonej Wykopiem skarb rud, A z piersi spienionej, Serdeczny zdrj nut! Wykopiem, wytopim I rzucim je w wiat Tym tylko si stropim Kto druh nasz, kto brat. Zieleni si joda...

aluwia

11

abrazja niszczenie ska podoa i okruchw skalnych przez wod, ld lub wiatr wskutek tarcia o podoe i wzajemnie o siebie. [Sg] abrazywno urobku cierajce dziaanie przemieszczanego urobku na ciany rodka transportowanego, np. skrzyni samochodu, zsypu przenonika tamowego, rurocigu tocznego. [SG, WG] adhezja zdolno wody do otaczania ziarn osadowych cienk bonk, ale bez wypeniania porw midzy ziarnami. [Sg] agresywno wody waciwo wody wywoana jej skadem chemicznym, powodujca niszczenie ska, betonw, konstrukcji metalowych pozostajcych z ni w kontakcie. [Sh]

akcja ratownicza zorganizowane prace majce na celu ratowanie zagroonych ludzi oraz mienia w razie wypadku, awarii lub katastrofy. [Lg] akredytacja uznanie przez jednostk akredytujc kompetencji jednostki certykujcej, jednostki kontrolnej oraz laboratorium do wykonywania okrelonych dziaa. [17] akumulacja gromadzenie si osadw.[Sg] akwen obszar wodny, w odrnieniu od obszaru ldowego, czyli terenu. [Lg] akwen eksploatacyjny odkrywkowe wyrobisko powstajce w wyniku eksploatacji kopaliny spod wody powierzchniowej; rys. 1. [WG] akwen poeksploatacyjny wyrobisko poeksploatacyjne (kocowe) lub jego cz ze zwierciadem wody powierzchniowej. [WG] aluwia osady wirw, piaskw i muu nagromadzone w rzekach lub w zwizku z ich dziaalnoci; wyrnia si zoa aluwialne, np. piaskw. [Esm]

Rys. 1. Akwen eksploatacyjny

12

amonity

Tabela 1. Waniejsze materiay wybuchowe stosowane w grnictwie skalnym [JK] Podzia oglny Nazwa lub symbol Przykady MW amonit 62 amonit 55H amonit 61H amonit 54H amonit 60 amonit 45H saletrol A saletrol 1 saletrol 2 saletrol 3 saletrol 4 Moliwe skadniki saletra amonowa (80-84%) nitrogliceryna (1-4%) trotyl (ok. 8%) proszek aluminiowy (4-5%) mczka drzewna (2%) nitroglikol (1-3%) dwunitrotoluen (0-2%) saletra amonowa (80-85%) olej mineralny lub napdowy (3-8%) py aluminiowy (0-5%) saletra amonowa (30-80%) trotyl (20-70%) stae skadniki niewybuchowe, palne saletra amonowa, sodowa, nitrogliceryna (17-49%) nitroglikol (0-16%) bawena kolodionowa (0-4,5%) mczka drzewna (1-8%) glikol (0-0,3%) trotyl ((0-7%) dwunitrotoluen (0-4%) azotan amonu (33-66%) azotan sody (10-13%) trotyl (17-30%) woda (13-15%) azotan potasu saletra amonowa (60-80%) woda (8-16%) olej mineralny wraz z emulgatorem (6-10%) wosk paranowy proszek aluminiowy Uwagi

amonity

MW silnie dziaajce; stosuje si do urabiania ska twardych lub rednio twardych MW o sabej wraliwoci na bodce zewntrzne, do ich inicjowania stosuje si naboje; mona je wykonywa in situ MW silniej dziaajcy ni saletrol

amonowo-saletrzane

saletrole

saletrot (saletrolit)

saletrot

nitroglicerynowe

dynamity

dynamity skalne: 18G5H 2G4H 14G5 10G5H 15G5 16G5H i inne hydroamonity: 1 A2 3 5 11 14 emulite 100 emulan nitremul nobelit 100 nobelit 200 emulgit 22 P emulgit 85 P

MW silnie dziaajce, stosowane do ska twardych i bardzo twardych; przy duszym skadowaniu ich wasnoci pogarszaj si

zawiesinowe

MWZ

MW o duej prdkoci detonacji; cechuj si du gstoci i wodoodpornoci Emulsje wodne umoliwiajce adowanie otworw strzaowych za pomoc samobienych systemw adujcych MW kruszcy, mao wraliwy na uderzenie; czsty skadnik innych MW

emulsyjne

MWE

trotyl

trotyl

TNT

zwizek chemiczny: trinitrotoluen

audyt
Tabela 1. Waniejsze materiay wybuchowe stosowane w grnictwie skalnym [JK] cd. Podzia oglny Nazwa lub symbol MW Moliwe skadniki Uwagi

13

prochy

proch czarny, strzelniczy

proch grniczy

saletra potasowa (75%) wgiel drzewny (15%) siarka (10%)

MW wolno dziaajcy, stosuje si do uzyskiwania blokw skalnych i wyrobu lontu prochowego; atwopalny; gsto prochu ok. 0,7 g/cm3, zdolno dziaania ok. 130 cm3; prdko detonacji ok. 400 m/s

amonity oglna nazwa materiaw wybuchowych amonowo-saletrzanych uywanych w grnictwie [Lg]; tab. 1. analiza aerometryczna jedna z metod analizy granulometrycznej, oparta na prawie Stokesa, stosowana do oznaczania zawartoci czstek (frakcji iowej i pyowej) o r. ziarn mniejszych od 0,074 mm w celu ustalenia procentowego udziau poszczeglnych frakcji w badanej prbce. [EM] analiza belneologiczna badania majce na celu ustalenie waciwoci kopalin leczniczych. [WG] analiza chemiczna wody wynik badania lub oznaczanie (badanie) skadu chemicznego substancji wystpujcych w wodach. [Sh] analiza gleb czynnoci badawcze majce na celu ustalenie skadu mechanicznego, chemicznego, mineralogicznego, biologicznego, skadnikw pokarmowych gleb, itp. [Ess] analiza granulometryczna analiza uziarnienia wykonywana w celu okrelenia skadu i frakcji granulometrycznych i wykrelenia krzywej skadu ziarnowego; analiz wykonuje si metod mechaniczn.[EM] analiza sitowa okrelenie skadu ziarnowego materiau sypkiego na sitach kontrolnych. [Lg] analiza ziarnowa analiza wymiarw czstek. [PN-ISO 4225/Ak:1999]

ANFO (ammonium nitrate fuel oil) saletrol; tab. 1. [Lg] anizotropia cecha charakterystyczna niektrych cia (gleb, ska, z) polegajca na tym, e w rnych kierunkach wykazuj one rne waciwoci. [WG] antropopresja nasilajce si oddziaywanie czowieka na komponenty rodowiska poprzez nie w peni kontrolowane uboczne efekty dziaalnoci gospodarczej. [Ess] aparat trjosiowego cinania przyrzd do okrelania spjnoci i kta tarcia wewntrznego gruntw. [Lg] aprobata techniczna pozytywna ocena techniczna wyrobu, stwierdzajca jego przydatno do stosowania w budownictwie. [17] asenizacja usuwanie nieczystoci pynnych. [Ess] asortyment kruszyw kruszywa. atmosfera ziemska powoka gazowa otaczajca Ziemi (tlen, azot, gazy szlachetne, para wodna i in.), w zalenoci od skadu i temperatury dzieli si na strefy wysokociowe: troposfer, stratosfer, mezosfer i termosfer. [Sg] audyt zewntrzna kontrola przedsibiorstwa pod wzgldem nansowym i ekonomicznym przeprowadzona przez niezalenych ekspertw na zlecenie tego przedsibiorstwa. [Nsjp]

14

audyt systemu zarzdzania bhp czych, gazw naturalnych lub naturalnych muw peloterapia; peloidy. [Sh] barbrka (barbarka) zabawa grnicza z okazji dnia w. Barbary. [SG] barka jednostka pywajca obsugiwana przez pchacz (holownik), transportujca urobek od koparki pywajcej do miejsca jego odbioru, wyrnia si b. pokadowe i z adowniami. [WG] barwy grnicze ziele: hromoksyd i czer (sadza); na chorgwi ziele od gry, czer z dou; w godle to zielone, motki czarne. [SG] barwy przewodw zapalnikw w zalenoci od stopnia bezpieczestwa grniczych zapalnikw elektrycznych (GZE) wobec mieszaniny metanu z powietrzem (lub pyu wglowego z powietrzem); jeden przewd zapalnika ma izolacj barwy: biaej dla GZE grupy M, niebieskiej dla GZE grupy W, czerwonej dla GZE grupy S; w zalenoci od klasy GZE, drugi przewd zapalnika ma izolacj barwy: tej dla GZE klasy 0,20, brzowej dla GZE klasy 0,45, zielonej dla GZE klasy 2,0, czarnej dla GZE klasy 4,0. [PN-C-86020:1994] baza danych uporzdkowany zbir danych opisowych (atrybutowych) umoliwiajcy w okrelonym rodowisku programowym dowolne wyszukiwanie i selekcj informacji zawartych w tablicach o okrelonej strukturze (kolumn i rekordw). [JW] bentonit skaa ilasta powstaa w wyniku przeobraenia szkliwa wulkanicznego lub utworw piroklastycznych, skada si gwnie z montmorillonitu, ma silne waciwoci pczniejce i sorpcyjne oraz zdolno wymiany jonowej; stosowany w odlewnictwie, wiertnictwie (puczka wiertnicza), przemyle ceramicznym, chemicznym i papierniczym, a take do usuwania skae rodowiska. [Sg] bentos organizmy yjce na dnie zbiornikw wodnych. [Sg]

audyt systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy systematyczne i niezalene badanie majce na celu okrelenie, czy dziaania podejmowane w ramach systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy oraz czy osignite rezultaty odpowiadaj planowanym ustaleniom i czy te ustalenia zostay skutecznie wdroone czy s odpowiednie do realizacji polityki bezpieczestwa i higieny pracy, a take do osignicia celw organizacji w tym zakresie. [PN-N-18001:1999] autoryzacja zakwalikowanie przez ministra lub kierownika urzdu centralnego, waciwego ze wzgldu na przedmiot oceny zgodnoci, zgaszajcej si jednostki lub laboratorium do procesu notykacji. [17] awaria zdarzenie powstae w wyniku niekontrolowanego rozwoju sytuacji w czasie eksploatacji materiaw, urzdze lub instalacji, prowadzce do powstania, natychmiast lub z opnieniem, na terenie organizacji lub poza jej terenem, powanego zagroenia dla zdrowia ludzkiego i/lub rodowiska, jak: dua emisja substancji szkodliwych lub niebezpiecznych, poar, wybuch itp. [PN-N-18002:2000]

badania archeologiczne dziaania majce na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego. [20] bagno obszar podmoky z uwagi na wysoki poziom wd gruntowych lub saby drena. [Sg] balneoterapia dzia medycyny zajmujcy si leczeniem rnych schorze i rehabilitacj przywracaniem choremu sprawnoci zycznej przy zastosowaniu wd leczni-

blok bezpieczestwo i higiena pracy (skr. bhp) stan warunkw i organizacji pracy oraz zachowa pracownikw zapewniajcy wymagany poziom ochrony zdrowia i ycia przed zagroeniami wystpujcymi w rodowisku pracy zawodowej. [PN-N-18001:1999] bezpieczny kt nachylenia (ociosu, skarpy, ciany) k.n., przy ktrym nie wystpuje zagroenie utraty statecznoci; dotyczy odpowiednio ociosw, skarp i cian eksploatacyjnych (ruchomych) i staych. [WG] bezpieczny generalny kt nachylenia zbocza k.n., przy ktrym nie wystpuje zagroenie utraty statecznoci zbocza (eksploatacyjnego, ruchomego, staego) i/lub zbocza zwaw zewntrznych i wewntrznych. [WG] biedaszyb wyrobisko udostpniajce wgiel zalegajcy pytko pod powierzchni ziemi, podobne do sztolni lub szybu, prowadzone dziko, tj. bez wiedzy wadz grniczych; nazwa powstaa w okresie silnego bezrobocia w Polsce po 1930 r., kiedy b. stanowiy rdo utrzymania bezrobotnych grnikw. [SG] bieg rozcigo; rys. 2.

15

ujemny jeeli tlenu jest za mao do cakowitego utlenienia substancji palnych, dodatni jeeli tlenu jest wicej, ni to konieczne do cakowitego spalenia skadnikw palnych. [JK] bilans wodny ilociowe ujcie obiegu wody. [Sh] bilans zasobw kopalin zbiorcze zestawienie z i wielkoci ich zasobw uwzgldniajce kategorie ich poznana, stan zagospodarowania, take zmiany ilociowe zasobw wskutek eksploatacji opracowane i publikowane w wydawnictwie Pastwowego Instytutu Geologicznego wg stanu na koniec kadego roku. [Esm] biocenoza zesp wzajemnie powizanych zalenociami organizmw zamieszkujcych obszar o okrelonych warunkach ekologicznych. [Sg] biosfera strefa kuli ziemskiej obejmujca cz litosfery, hydrosfer i dolne czci atmosfery, bdca siedzib wiata organicznego. [Sg] biotop obszar o okrelonych warunkach ekologicznych bdcy siedliskiem biocenozy. [Sg] bloczno eksploatacyjna parametr okrelajcy objtociowo udzia materiau blocznego w wydobytym urobku. [PN-88/B-04120, WG] bloczno geologiczna parametr zoowy odzwierciedlajcy stan podzielnoci kopaliny w zou, wyraony stosunkiem objtoci materiau blocznego do okrelonych zasobw zoa. [PN-88/B-04120, WG] bloczno ska procentowy uzysk blokw kamiennych moliwy do otrzymania przy odspajaniu i dzieleniu calizny skalnej. [Lg] blok 1. odcinek ciany; 2. cz przodku, w ktrej pracuje jeden zesp ludzi prowadzcych oddzielnie roboty grnicze; 3. element zoa wydzielony obliczeniowo na potrzeby projektowania eksploatacji [Lg]; 4. brya ka-

Rys. 2. Elementy pokadu (warstwy); kt upadu, m miszo

bilans tlenowy materiau wybuchowego ilo tlenu w stosunku do iloci koniecznej do cakowitego utlenienia wszystkich skadnikw MW; wyrnia si b.: zerowy jeeli tlen w materiale wybuchowym znajduje si w iloci koniecznej do cakowitego spalenia skadnikw palnych (najkorzystniejszy),

16

blok budowlany boniowanie dekoracyjna obrbka okadziny kamiennej przez sprolowanie wszystkich krawdzi powierzchni licowej. [Lg] bonitacja ocena jakoci i klasykacja stosowana gwnie w rolnictwie i lenictwie, np. b. gleby, drzewostanu, zwierzt hodowlanych; klasy bonitacyjne gleb i uytkw zielonych. [WG] borowina nieodwodniony torf charakteryzujcy si znacznym stopniem rozkadu rolinnoci bagiennej, zawierajcy kwasy humusowe, zwizki bitumiczne, ciaa ywiczne i substancje obniajce cinienie krwi. [Sg] brekcja (druzgot) skaa zwiza zbudowana z ostrokrwdzistych, gruboziarnistych odamkw skalnych; b. moe powstawa w wyniku rnych procesw geologicznych. [Sg] bruk morenowy nagromadzenie gazw lub otoczakw narzutowych w postaci warstwy o zaznaczonym stropie, powstaej w wyniku wypukiwania przez wody drobniejszych frakcji z moreny; b.m. bywa wykorzystywany jako rdo gazw narzutowych i otoczakw. [Esm] brukowiec nieobrobiony kamie obtoczony w sposb naturalny (kamie narzutowy, otoczaki), majcy oby ksztat, zaokrglone krawdzie i odpowiedni wysoko, stosowany do budowy drg. [PN-88/B-04120] brukowiec obrobiony materia kamienny upany, majcy ksztat zbliony do prostopadocianu, ktrego powierzchnia dolna i grna powinny by prostoktne i w przyblieniu rwnolege do siebie, stosowany do budowy drg. [PN-88/B-04120] brya ciao zyczne o ksztatach nieforemnych, zwykle znacznych rozmiarw; w wszym znaczeniu: gruby kawa czego, odupany, odszczepiony od jakiej caoci. [Nsjp] brya nadwymiarowa b. urobku o rozmiarach wymagajcych dodatkowego rozdrobnienia bd ze wzgldw technologicz-

mienia naturalnego o ksztacie zblionym do prostopadocianu o najmniejszym wymiarze liniowym powyej 200 mm, uzyskana w wyniku urabiania calizny, dzielenia monolitw skalnych lub obrbki bry nieregularnych. [PN-88/B-04120] blok budowlany b. kamienny przeznaczony do celw budowlanych. [Lg] blok kamieniarski b. kamienny przeznaczony do dalszej obrbki kamieniarskiej. [Lg] blok kamienny kamie w ksztacie zblionym do prostopadocianu, ktrego grubo mierzona zgodnie z kierunkiem zalegania (prostopadle do uwarstwienia) wynosi co najmniej 30% szerokoci, ale nie mniej ni 20 cm, odspojony od calizny skalnej rcznie, strzelaniem lub maszynowo; najczciej surowiec kamieniarski; rys. 7. [Lg] blok krzesany surowiec kamienny o ksztacie prostopadocianu otrzymany przez krzesanie nieregularnych blokw upanych kilofami, oskardami lub ciosakami. [SK] blok upany surowiec kamienny otrzymany przez odspojenie od calizny lub dzielenie monolitu skalnego rozupywaniem (upaniem); tab. 30. [WF i WG] blok obliczeniowy wydzielony wg kryteriw geologicznych lub grniczych blok zoa, w ktrym dokonuje si odrbnego obliczenia zasobw. [Ess] blok piowany surowiec kamienny otrzymany przez odspojenie od calizny lub dzielenie monolitu skalnego przecinaniem (ciciem); tab. 30. [WF i WG] blok surowy blok kamienny o powierzchniach nieobrobionych, otrzymany przez prawidowe odspojenie bezporednio od calizny skalnej. [Lg]

bonia zewntrzny ksztat powierzchni licwki kamiennej charakteryzujcy si wystpujc czci rodkow o rnej fakturze ujtej w ramk; boniowanie. [SK]

ciek nych (moliwoci przerbki lub transportu), bd ze wzgldu na wymagania odbiorcy. [Lg, WG] bryzantyczno zdolno materiau wybuchowego do rozrywania orodka skalnego na mniejsze elementy, zalena od prdkoci fali detonacyjnej i mierzona wskanikiem bryzantycznoci. [Lg] budowa wykonywanie obiektu budowlanego w okrelonym miejscu, a take odbudowa, rozbudowa, nadbudowa obiektu budowlanego. [7] budowla kady obiekt budowlany niebdcy budynkiem lub obiektem maej architektury, jak lotniska, drogi, linie kolejowe, mosty, estakady, tunele, sieci techniczne, wolno stojce maszty antenowe, wolno stojce trwale zwizane z gruntem urzdzenia reklamowe, budowle ziemne, obronne (fortykacje), ochronne, hydrotechniczne, zbiorniki, wolno stojce instalacje przemysowe lub urzdzenia techniczne, oczyszczalnie ciekw, skadowiska odpadw, stacje uzdatniania wody, konstrukcje oporowe, naziemne i podziemne przejcia dla pieszych, sieci uzbrojenia terenu, budowle sportowe, cmentarze, pomniki, a take czci budowlane urzdze technicznych (kotw, piecw przemysowych i innych urzdze) oraz fundamenty pod maszyny i urzdzenia jako odrbne pod wzgldem technicznym czci przedmiotw skadajcych si na cao uytkow. [7] budowla ziemna konstrukcja wykonana z materiau gruntowego lub w podou gruntowym, np. nasyp drogowy, skarpa, wykop fundamentowy. [PN-B-02481:1998] budynek obiekt budowlany, ktry jest trwale zwizany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomoc przegrd budowlanych oraz posiada fundamenty i dach. [7] bursztyn ywica kopalna trzeciorzdowych drzew, tradycyjnie zaliczana do mineraw. [Sg]

17

calizna skaa nienaruszona robotami grniczymi, znajdujca si w swoim pierwotnym miejscu i uoeniu przestrzennym. [Ess] CE znakowanie CE. cegielnia zakad eksploatacji kopalin ilastych oraz ich mechanicznej i termicznej przerbki na ceramiczne elementy budowlane. [Lg] cementownia zakad wytwarzajcy cement, zazwyczaj rwnie prowadzcy odkrywkow eksploatacje potrzebnych kopalin. [Lg] certykacja dziaanie jednostki certykujcej, wykazujce, e naleycie zidentykowany wyrb lub proces jego wytwarzania s zgodne z zasadniczymi lub szczegowymi wymaganiami albo specykacjami technicznymi. [17] certykacja zgodnoci dokument wydany przez notykowan jednostk certykujc, potwierdzajcy, e wyrb i proces jego wytwarzania s zgodne z zasadniczymi wymaganiami lub specykacjami technicznymi. [17] cevamit (handl.) niewybuchowa, sucha substancja przeznaczona do niszczenia struktury ska i innych materiaw; umieszczana po wymieszaniu z wod w szczelinach lub otworach wiertniczych suy do odspajania i dzielenia, np. blokw kamiennych. [JK i WG] ciek (wodny) wody powierzchniowe znajdujce si w ruchu (rzeki, potoki, strumienie, kanay), pynce (przepywajce) korytem stale lub w cigu duszego czasu; w stosunku do wd podziemnych; c. moe by drenujcy, zasilajcy lub obojtny (neu-

18

cieki naturalne szecio-, picio- lub czteroboczne supy prostopade do powierzchni najszybszego stygnicia. [Sg] ciosanie obrabianie, ogadzanie, okrzesanie, np. bloku kamiennego. [JK] cofka obszar, na ktrym wskutek spitrzenia wd nastpio podniesienie wd powierzchniowych i gruntowych. [Sg] czas prowadzenia pojazdu czas kierowania pojazdem od momentu uruchomienia silnika do momentu jego zatrzymania, z uwzgldnieniem chwilowych postojw, w szczeglnoci zatrzymania si pojazdu na wiatach, na przejedzie kolejowym. [14] czsto wysypw liczba wysypw. czoo fali uderzeniowej przednia powierzchnia fali uderzeniowej. [ZO] czoo przodku powierzchnia calizny, ktra przez urabianie przesuwa si zgodnie z kierunkiem postpu przodku [SG], powierzchnia calizny (ociosu, skarpy, ciany) urabianej w wyrobisku grniczym. [Lg, WG] czynnik niebezpieczny wystpujcy w procesie pracy cz., ktrego oddziaywanie na pracujcego prowadzi lub moe prowadzi do urazu. [PN-80/Z-08052] czynnik szkodliwy wystpujcy w procesie pracy cz., ktrego oddziaywanie na pracujcego prowadzi lub moe prowadzi do schorzenia; w zalenoci od poziomu oddziaywania lub innych warunkw czynnik szkodliwy moe sta si niebezpieczny. [PN-80/Z-08052] czynnoci obrbcze wykonywane rcznie lub mechanicznie czynnoci przy obrbce kamienia; do najwaniejszych zalicza si: szczelinowanie, klinowanie, szramowanie, odbijanie, rwanie (paserowanie), krzesanie, szlakowanie, groszkowanie, prkowanie (karbowanie), dutowanie, nacinanie, piaskowanie, przecinanie, przecieranie, szlifowanie, polerowanie; faktura kamienia. [SK]

tralny); w stosunku do wd podziemnych; wody pynce pod ziemi w kanaach krasowych nazywa si ciekami podziemnymi. [Sh] cieki naturalne rzeki, strugi, strumienie oraz inne wody pynce w sposb cigy lub okresowy naturalnymi korytami. [13] ciar objtociowy o ciar jednostki objtoci (gruntu, kopaliny, urobku) cznie z porami, spkaniami; istnieje zaleno: o = o g kN/m3 gdzie: o gsto objtociowa; kg/m3, g przyspieszenie ziemskie; g = 9,81 m/s2. [WG] ciar waciwy ciar jednostki objtoci czci staych (gruntu, kopaliny, urobku); istnieje zaleno: =g kN/m3 gdzie: gsto; kg/m3, g przyspieszenie ziemskie; g = 9,81 m/s2. cios 1. zbir spka cechujcych si uporzdkowaniem geometrycznym w odstpach przekraczajcych na og kilka centymetrw; 2. zdolno skay do pkania wzdu jednego lub kilku zespow powierzchni rwnolegych, w odstpach przekraczajcych na og kilka centymetrw [Sg]; 3. powierzchnia istniejcej lub potencjalnej oddzielnoci wewntrz skay, wzdu ktrej praktycznie nie wida adnego przemieszczenia. [PN-EN 12670:2002] cios granitowy cios charakterystyczny dla plutonw granitoidowych, skadajcy si z dwch zespow pionowych ( spkania S, spkania Q) i jednego zespou poziomego ( spkania L). [Sg] cios granitowy poduny spkania S. cios granitowy poprzeczny spkania Q. cios pokadowy pierwotny spkania L. cios supowy cios termiczny w skaach wulkanicznych i subwulkanicznych tworzcych si w trakcie zastygania lawy, polegajcy na podziale skay na przylegajce do siebie

dokument normatywny czynnoci strzaowe wszelkie prace zwizane z robotami strzelniczymi, ktrych wykonywanie jest regulowane przepisami i zastrzeone wycznie dla osb posiadajcych stwierdzone odpowiednie kwalikacje; uzbrajanie i przygotowywanie rodkw strzaowych, adowanie otworw strzaowych, przybijanie, odpalanie, usuwanie niewypaw. [Lg]

19

dawka imisji sumaryczna ilo substancji wpywajcej do receptora w czasie trwania ekspozycji. [PN-ISO 4225:1999] deacja wywiewanie ziarn lunego osadu na obszarach suchych. [Sg] deagracja niepodana forma rozkadu materiau wybuchowego, charakteryzujca si stosunkowo powolnym przebiegiem reakcji, co nie sprzyja powstawaniu fali detonacyjnej. [Lg] degradacja rodowiska kade obnienie wartoci, jakoci lub roli elementw rodowiska bdce efektem dziaalnoci czowieka. [Sg] degradacja gruntw obnienie wartoci uytkowej gruntw wskutek dziaalnoci przemysowej. [PN-G-07800:2002] deklaracja zgodnoci owiadczenie producenta lub jego upowanionego przedstawiciela stwierdzajce na jego wyczn odpowiedzialno, e wyrb jest zgodny z zasadniczymi wymaganiami, specykacjami technicznymi lub okrelon norm. [17] dekoracyjno kamienia og naturalnych cech barwnych, strukturalnych i teksturalnych decydujcych o ozdobnej uytecznoci kamienia budowlanego. [PN-88/B-04120]

depresja zwierciada wody obnienie, wgbienie w powierzchni zwierciada wody podziemnej wywoane pompowaniem lub wymuszone obnieniem stanw wody na granicach warstwy, parowaniem itp. [Sh] derrik (pot.) obrotowy uraw masztowy do przemieszczania i wydobywania blokw skalnych i innych elementw; rys. 3. [JK] degradacja gruntw obnienie wartoci uytkowej gruntw przez trwae obnienie urodzajnoci gleby wskutek dziaalnoci przemysowej. [PN-G-07800:2002] detonacja reakcja wybuchowa przebiegajca z du prdkoci liniow, ktrej towarzyszy gwatowny wzrost cinienia i silne dziaanie kruszce [Nsjp]; grnicze materiay wybuchowe detonuj z prdkoci od 1500 do 6000 m/s. [JK] dewastacja gleby cakowite zniszczenie pokrywy glebowej na jakim obszarze. [Sg] dewastacja gruntw cakowita utrata wartoci uytkowej gruntw wskutek dziaalnoci przemysowej. [PN-G-07800:2002] dutowanie obrbka powierzchni kamienia z uyciem duta. [PN-EN 22670:2002] dugi otwr strzaowy otwr strzaowy, ktrego dugo mierzona od wylotu do dna otworu wynosi wicej ni 6 m metrw; rys. 31. [31] dno wyrobiska odkrywkowego dolna powierzchnia wyrobiska odkrywkowego; rys. 29. [JK i WG] dno wyrobiska poeksploatacyjnego dolna powierzchnia wyrobiska odkrywkowego po zakoczonej eksploatacji zoa lub jego czci; rys. 18. [JK i WG] dokument bezpieczestwa i zdrowia zaogi (skrtowo d.b.) zbir wewntrznych regulacji oraz dokumentw umoliwiajcych ocen i udokumentowanie ryzyka zawodowego oraz stosowania niezbdnych rodkw prolaktycznych zmniejszajcych ww. ryzyko w zakadzie grniczym. [35, 36] dokument normatywny d. ustalajcy zasady, wytyczne lub charakterystyki odnosz-

20

dokumentacja

Rys. 3. Derrik do wydobywania blokw z wyrobiska

ce si do rnych rodzajw dziaalnoci oraz ich rezultatw. [PN/EN-45014:1993] dokumentacja zbir dokumentw uzasadniajcych co, materiay rdowe; dowody. [Nsjp] dokumentacja geologiczna zoa kopaliny d. sporzdzana w celu okrelenia zasobw zoa oraz rozpoznania jego budowy geologicznej dla projektowania zakadu grniczego; d.g. powinna okrela: rodzaj, ilo i jako rozpoznanych kopalin, pooenie zoa, jego budow geologiczn, form i granice, elementy rodowiska otaczajcego zoe, hydrogeologiczne i inne geologiczno-grnicze warunki wystpowania zoa, stan zagospodarowania powierzchni oraz inne wymagania okrelone przepisami. [6, WG] dokumentacja geologiczno-inynierska d. sporzdzana dla: okrelenia warunkw geologicznych na potrzeby zagospodarowania przestrzennego, ustalania geotechnicznych warunkw posadawiania obiektw budowlanych,

magazynowania i skadowania substancji oraz odpadw. [6, WG] dokumentacja geotechniczna d. bada podoa gruntowego zawierajca dane geotechniczne potrzebne do zaprojektowania konstrukcji wraz z ich ocen i uzasadnieniem parametrw geotechnicznych. [PN-B-02481:1998] dokumentacja hydrogeologiczna d. sporzdzana w celu ustalania zasobw wd podziemnych oraz okrelenia warunkw hydrogeologicznych w zwizku z: projektowaniem odwodnie do wydobywania kopalin ze z, wtaczaniem wd do grotworu, projektowaniem odwodnie budowlanych otworami wiertniczymi, projektowaniem inwestycji mogcych zanieczyci wody podziemne, magazynowaniem i skadowaniem na powierzchni lub grotworze substancji oraz odpadw, ustanawianiem obszarw ochronnych zbiornikw wd podziemnych, zakoczeniem lub zmian poziomu odwadniania likwidowanych zakadw grniczych. [6, WG]

dozr kopalni dokumentacja mierniczo-geologiczna d. sporzdzona przez uprawnione osoby, tj. mierniczego grniczego i geologa grniczego; dla kopalin pospolitych s uprawnione take osoby posiadajce kwalikacje do sporzdzania dokumentacji geologicznej na podstawie przepisw. [32, WG] dokumentacja strzaowa d. okrelajca sposb wykonania robt strzelniczych masowego burzenia, np. strzelania dugimi otworami, podporowego, na zrzut; powinna ona spenia odpowiednie wymagania dotyczce metryk strzaowych, a ponadto obejmowa: obliczenia parametrw strzelania oraz zasigu szkodliwych drga parasejsmicznych, opis organizacji i sposobu dostawy rodkw strzaowych na miejsce strzelania, przygotowywania adunkw materiaw wybuchowych, adowania i odpalania tych adunkw, a take sposb zabezpieczenia przed skutkami strzelania, szkice adunkw materiaw wybuchowych (ich konstrukcj), mapy grnicze z oznaczeniem stref zagroe oraz miejsc zabezpiecze. [JK] dokumentacja techniczna obliczenia, plany, rysunki techniczne i kosztorysy potrzebne do realizacji zamierzonego zadania technicznego. [SG] dokumentacja techniczna (zwaowiska, skadowiska) d. okrelajca: technologi zwaowania, kty generalne nachylenia zboczy, bezpieczne odlegoci od: wyrobiska grniczego, krawdzi frontw eksploatacyjnych dla zwaowania wewntrznego, ciekw i innych zbiornikw wodnych, drg, obiektw budowlanych, linii kolejowych i innych urzdze technicznych; wysoko piter i ich liczb, maszyny i urzdzenia stosowane do zwaowania i skadowania, dopuszczalny kt nachylenia poprzecznego torw, itp. [35, 36] dopyw 1. zjawisko dopywu wody np. do studni, do kopalni; 2. skadowa przychodowa (dodatnia) w obiegu, w bilansie wodnym jed-

21

nostki, obszaru lub obiektu, np. dopyw do zbiornika wd podziemnych, do kopalni, do studni, podziemny do rzeki. [Sh] dopyw do kopalni potoczne okrelenie natenia dopywu wody do kopalni; zawodnienie kopalni. [Sh] dopuszczalny bd wzgldny szacowania zasobw moliwa maksymalna rnica midzy rzeczywistymi zasobami i zasobami szacowanymi, wyraona w procentach w stosunku do zasobw szacowanych; ustalany w przypadku jego oceny przy wykorzystaniu metod statystycznych lub geostatystycznych na poziomie ufnoci 0,95. [Zdzks] dopuszczalny kt nachylenia (ociosu, skarpy, ciany) bezpieczny kt nachylenia. dopuszczalny adunek materiau wybuchowego jednoczenie odpalany adunek materiau wybuchowego, ktry nie spowoduje szkd w otoczeniu wywoanych powietrzn fal uderzeniow lub drganiami parasejsmicznymi. [JK] dostawca strona odpowiedzialna za wyrb, proces lub usug i zdolna do zagwarantowania, e stosuje zapewnienie jakoci. [PN-EN 45014:2000] dostp do wd droga lub cieka umoliwiajca dotarcie do wody objtej korzystaniem powszechnym; na wacicielu nieruchomoci przylegej do powierzchni wd ciy obowizek umoliwienia dostpu do wd. [WR] dozorca grniczy wykwalikowany czonek dozoru niszego, sprawujcy nadzr nad pewnym odcinkiem robt kopalni. [Lg] dozr opieka wyznaczona nad kim lub nad czym, majca na celu dopilnowanie wykonywania czego lub zapobieenie czemu; strzeenie, pilnowanie, dogldanie. [Nsjp] dozr kopalni og pracownikw techniczno-inynieryjnych kopalni sprawujcych dozr nad robotami, ich obsad, stanem wyrobisk, wyposaeniem, bezpieczestwem pracy itp.; dozr wyszy, redni i niszy;

22

dozr techniczny drgania parasejsmiczne drgania grotworu wywoane dziaalnoci ludzk (robotami strzelniczymi), w odrnieniu od drga sejsmicznych powstaych przy trzsieniach ziemi. [ZO] droga budowla wraz z drogowymi obiektami inynierskimi, urzdzeniami oraz instalacjami, stanowica cao technologiczno-uytkow, przeznaczon do prowadzenia ruchu drogowego zlokalizowanego w pasie drogowym. [3] droga gruntowa d. niemajca twardej nawierzchni, droga twarda. [JK i WG] droga staa d. twarda, np. w granicach terenu zakadu grniczego. [JK i WG] droga technologiczna droga wewntrzzakadowa na terenie zakadu grniczego dla realizacji dziaalnoci grniczej, tj. transport nadkadu, kopaliny, przerbka, obrbka itp. [JK, WG] droga twarda d. z jezdni o nawierzchni bitumicznej, betonowej, kostkowej, klinkierowej, brukowcowej, tuczniowej lub wirowej oraz z pyt betonowych lub kamienno-betonowych, jeeli dugo nawierzchni przekracza 20 m; inne drogi zalicza si do drg gruntowych. [9]

osoby dozoru ruchu maj stwierdzone odpowiednie kwalikacje. [Lg, JK] dozr techniczny okrelone ustaw dziaania zmierzajce do zapewnienia bezpiecznego funkcjonowania urzdze technicznych; jednostkami d.t. s Urzd Dozoru Technicznego oraz specjalistyczne jednostki (Transportowy Dozr Techniczny i Wojskowy Dozr Techniczny); d.t. podlegaj urzdzenia techniczne w toku ich projektowania, wytwarzania, w tym wytwarzania materiaw i elementw, naprawy i modernizacji, obrotu oraz eksploatacji. [10, WG] drena wd podziemnych wypyw wd podziemnych z poziomu wodononego na skutek procesw naturalnych (przez rdo, silnie spkane strefy dyslokacyjne, doliny rzeczne i cieki wd powierzchniowych, wody stojce) lub wywoanych sztucznie (ujcia wd podziemnych, odwadnianie kopal i gbokich wykopw, inne). [Sh] drewno kopalne (pot.) drewno odsaniane w kopalniach kruszyw naturalnych i/lub dolinach rzek; najczciej dbowe, ktre przebywajc w wodzie lub w ziemi ulego zmianom chemicznym i przebarwieniu na kolor czarny, surowiec do wyrobu galanterii drzewnej. [JS]

Rys. 4. Droga tymczasowa z pyt betonowych

efektywno ekonomiczna droga tymczasowa d. twarda lub gruntowa w granicach zakadu grniczego wykonana dla realizacji okrelonych robt grniczych; po ich wykonaniu ulega likwidacji; rys. 4. [JK, WG] droga wewntrzzakadowa d. przeznaczona wycznie do obsugi wewntrznej zakadw przemysowych. [JK i WG] droga wewntrzna d. niezaliczona do adnej kategorii drg publicznych; d. dojazdowa do obiektw uytkowanych przez przedsibiorcw, m.in. place przed dworcami kolejowymi, autobusowymi, portami. [3] drogi dojazdowe do gruntw rolnych i lenych d. prowadzce do gospodarstw rolnych i lenych oraz drogi wiejskie. [8] druza nieregularna pustka w skale, ktrej ciany s pokryte krysztaami mineraw. [Sg] druzgot rozkruszona skaa zoona z ostrokrawdzistych odamkw; brekcja. [Sg] dynamity skalne materiay wybuchowe nitroglicerynowe, plastyczne, zoone z nitrogliceryny, saletry amonowej, sodowej lub potasowej, nitroglikolu lub weny kolodionowej, mczki drzewnej i innych dodatkowych skadnikw (nitroglikol uodparnia dynamity na niskie temperatury); tab. 1. [Lg] dyrektywy nowego podejcia dyrektywy Unii Europejskiej, uchwalone zgodnie z zasadami zawartymi w uchwale Rady Unii Europejskiej z dnia 7 maja 1985 r. w sprawie nowego podejcia do harmonizacji technicznej oraz normalizacji. [17] dyspozytornia kopalni (ruchu) stanowisko wraz pomieszczeniem z urzdzeniami sygnalizujcymi przebieg prac na okrelonych stanowiskach zakadw oraz umoliwiajcymi porozumiewanie si z ich obsad dla wydawania odpowiednich dyspozycji. [Lg] dziaalno grnicza og przedsiwzi zwizanych z eksploatacj kopalin przerbk obrbk rekultywacj terenw, itp. [WG]

23

dziaania korygujce d. podjte w celu usunicia przyczyn istniejcej niezgodnoci lub innej niepodanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich ponownego wystpienia. [PN-N-1801:1999] dziaania zapobiegawcze d. podjte w celu usunicia przyczyn potencjalnej niezgodnoci lub innej niepodanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do jej wystpienia. [PN-N-1801:1999] dziennik strzaowy okrelona wzorem ksika suca do zgaszania zapotrzebowania na rodki strzaowe przez upowanion osob dozoru ruchu grniczego oraz do rozliczania tych rodkw przez osoby wykonujce roboty strzelnicze. [JK] dziura ozonowa ubytek w warstwie ozonowej pojawiajcy si w wyniku oddziaywania niektrych gazw. [Sg] dwig uraw. dwignica linotorowa urzdzenie transportowe z rozpit midzy dwiema wieami podporowymi lin non (ruchom lub sta z dodatkow lin cignc) suc jako tor jazdy wzka z wcignikiem, ktry podnosi wz z urobkiem i przenosi go na miejsce wyadunku. [Lg]

efekt cieplarniany zaburzenie bilansu cieplnego wywoane gwnie zmianami zawartoci w atmosferze dwutlenku wgla, absorbujcego promienie podczerwone emitowane z powierzchni Ziemi. [Sg] efektywno ekonomiczna rezultat dziaalnoci gospodarczej, okrelony przez stosunek uzyskanego efektu do nakadu. [Nsjp]

24

efektywno wykorzystania zasobw zoa eksploatacja podwodna e. kopalin zalegajcych na lub pod dnem wd powierzchniowych, oceanicznych lub morskich. [Lg, WG] eksploatacja selektywna selektywna eksploatacja. eksploatacja spod wody wydobywanie kopalin ze z zalegajcych w granicach wd powierzchniowych lub akwenw ju istniejcych bd powstajcych w wyniku tej eksploatacji. [WG] eksploatacja wd podziemnych wydobywanie wd podziemnych w celu ich uytkowania. [Sh] eksploatacyjny wskanik nadkadu stosunek objtoci (m3) zdjtego nadkadu cznie z przerostami oraz stratami stropowymi do iloci kopaliny (t, m3) wydobytej w cigu okrelonego czasu, najczciej roku. [Esm] eksplozja wybuch nastpujcy w wyniku gwatownego przebiegu reakcji chemicznych lub acuchowych reakcji jdrowych; e. kota, zbiornika, butli gazowej itp. [Nsjp] ekspozycja naraenie. element kamienny wyrb z materiau kamiennego przystosowany do okrelonego celu lub zastosowania. [PN-88/B-04120] emisja wprowadzone bezporednio lub porednio, w wyniku dziaalnoci czowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancje, energie, takie jak ciepo, haas, wibracje lub pola elektromagnetyczne. emisja dopuszczalna prawnie okrelona wielko emisji, czsto deniowana statystycznie przez ustalenie limitu wielkoci emisji lub limitu stenia (przy okrelonym rozcieczeniu) w stosunku do istniejcego ta. [PN-ISO 4224:1999, 11] emisja niezorganizowana wydzielanie do powietrza atmosferycznego substancji zanieczyszczajcych w sposb nieuporzdkowany. [PN-ISO 4125/Ak:1999] emisja zorganizowana wydzielanie do powietrza atmosferycznego substancji zanieczyszczajcych przez urzdzenia o znanych

efektywno wykorzystania zasobw zoa wskanik wyraony w procentach okrelany na poszczeglnych etapach zagospodarowania zoa, produkcji surowcw mineralnych i ich wykorzystania; e.w.z. bywa obliczana w odniesieniu do zasobw geologicznych i przemysowych wg oglnego wzoru: zasoby zoa straty E= zasoby zoa egzotyk fragment skalny niezwizany genetycznie ze ska, w ktrej si znajduje, np. blok wapienia w muowcu. [Sg] ekologia 1. nauka badajca wzajemne stosunki midzy organizmami ywymi i otaczajcym rodowiskiem; 2. nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody ywej. [Ess] ekosystem zbiorowe pojcie obejmujce biocenoz i biotop. [Sg] ekran izolujcy przegroda na drodze strumienia wd podziemnych wykonana z materiau o waciwociach izolacyjnych, ograniczajca lub uniemoliwiajca ich dopyw do obiektw typu: wyrobisko grnicze podziemne, wyrobisko grnicze odkrywkowe czy wykop budowlany. [Sh] eksploatacja 1. wydobywanie bogactw naturalnych; wykorzystywanie czego w sposb racjonalny; 2. uytkowanie urzdze, maszyn zgodnie z ich przeznaczeniem. [Nsjp] eksploatacja grnicza zesp wszystkich czynnoci majcych na celu uzyskiwanie robotami grniczymi kopalin z miejsc ich wystpowania. [SG] eksploatacja instalacji (urzdzenia) uytkowanie instalacji lub urzdzenia oraz utrzymywanie ich w sprawnoci. [11] eksploatacja odkrywkowa eksploatacja z udostpnionych z kopalin przez zdjcie zalegajcego nad zoem nadkadu lub e. ze z zalegajcych bezporednio na powierzchni ziemi, np. torfu. [JK i WG]

faktura kamienia parametrach w sposb umoliwiajcy zmierzenie. [PN-ISO 4125/Ak:1999, Ess] erozja proces mechanicznego niszczenia ska przez wod, lodowce i wiatr poczony z usuwaniem produktw tego niszczenia. [Sg] erozja denna (wgbna) proces pogbiania koryta rzecznego przez pync w nim wod oraz materia skalny przez ni naniesiony. [Lg] erozja gleby niszczenie, zmywanie, obienie, wywiewanie wierzchniej warstwy gleby przez wiatr e. eoliczna i pync wod e. wodna. [Ess] estakada nadpoziomowa budowla, przewanie kratownicowa dla usytuowania przenonikw tamowych lub torw, najczciej w zakadach przerbczych. [JK] ewidencja odstrzaw rejestr odstrzaw wykonywanych na podstawie dokumentacji strzaowej; ewidencja odstrzaw obejmuje: numer dokumentacji strzaowej, dat, godzin i miejsce odstrzau, rzeczywiste parametry odstrzau, inne istotne informacje wykonywania robt strzelniczych. [35, 36, JK]

25

fabryczna kontrola produkcji system kontroli produkcji u producenta majcy na celu zapewnienie zgodnoci kruszyw z odpowiednimi wymaganiami norm; s. obejmuje: zarzdzanie produkcj, kontrol, badania, rejestrowanie wynikw, kontrolowanie wyrobw niezgodnych, dziaania dotyczce przemieszczania, skadowania i przechowywania wyrobw, transportu i pakowania oraz szkolenia personelu. [PN-EN-12620:2004]

facja zesp cech mineralogicznych i petrogracznych (facja geochemiczna, metamorczna, magmowa) lub genetycznych ska, np. facja iszowa, eoliczna, deformacyjna.[Sg] fajka (pot.) pozostaa po dokonanym odstrzale cz otworu strzaowego, zawierajca niekiedy niezdetonowany materia wybuchowy. [JK i WG] faktura kamienia charakterystyczny dla rozpatrywanego rodzaju kamienia wygld powierzchni zewntrznej, zaleny od jego waciwoci, sposobu obrbki i stosowanych narzdzi; wyrnia si m.in. faktury: ciosana surowa i szorstka powierzchnia uzyskana za pomoc ciosaka lub odbijaka, groszkowana uzyskana rcznym lub mechanicznym groszkownikiem motkowym, grotowana psurowe wykoczenie uzyskane wskutek zastosowania czteropunktowego szpicaka (grotownika motkowego z czterema piramidkowymi zbami), upana nierwna powierzchnia uzyskiwana przez upanie, matowa wykoczenie powierzchni np. z uyciem tarczy polerskiej pokrytej korundem o okrelonej wielkoci ziarn w celu uzyskania gadkiej, wyrwnanej i jednolitej, ale nie wypolerowanej powierzchni, narzdziowa (mechaniczna) wynik mechanicznej obrbki powierzchni ukazujcy wyrane lady stosowanych narzdzi, naturalna szczelinowa uzyskiwana w wyniku upania i dzielenia skay wzdu powierzchni oddzielnoci, ukazujca naturalny wygld kamienia, paserowana wykoczenie modykujce wygld fragmentu skay poprzez jedno- lub wielokrotn obrbk mechaniczn lub termiczn jej powierzchni, piaskowana matowe wykoczenie powierzchni uzyskiwane przez uderzenia

26

fala parasejsmiczna wstaje skok zagszczeniowy gazu rozchodzcy si szybciej ni dwik. [ZO] fale sejsmiczne fale spryste rozchodzce si wewntrz Ziemi; sejsmoraf. [Sg] fad wygicie w pierwotnie paskich lub pytowych ciaach skalnych. [PN-EN 12670:2002] fauna og gatunkw zwierzt charakterystyczny dla pewnego terytorium, rodowiska lub okresu geologicznego; take og gatunkw danej grupy systematycznej.[Nsjp] fauna kopalna skamieliny zwierzt. [Lg] lar ochronny cz zoa kopaliny wraz z zalegajcym nad nim nadkadem, poza obrzeem wyrobiska odkrywkowego, pozostawiona dla ochrony obiektw naziemnych lub podziemnych. [PN-64/G-02400] ltr urzdzenie, element lub materia, na ktrym nastpuje rozdzia mieszaniny ciaa staego i cieczy lub gazu podczas jej naturalnego lub wymuszonego przepywu przez przegrod ltracyjn pod wpywem rnicy cinie po obu stronach przegrody. [Lg] ltracja ruch cieczy i gazw w orodkach (skaach) porowatych i szczelinowatych; wodoprzepuszczalno. [Sh] isz duej miszoci zesp gbokomorskich osadw okruchowych, skadajcych si najczciej z naprzemianlegych zlepiecw, piaskowcw muowcw, upkw ilastych, powstaych w wyniku dziaalnoci prdw zawiesinowych. [Sg] ora og rolin wystpujcych na okrelonym obszarze, w okrelonej epoce geologicznej, a take w okrelonym rodowisku ekologicznym. [Nsjp] otacja proces polegajcy na przyczepianiu si ziarn mineralnych do rozpraszanych w zawiesinie wodnej pcherzykw powietrza i wynoszeniu ich na powierzchni; otometria. [JD] otometria dzia mineralurgii zajmujcy si ilociowym opisem otacji i wyznaczaniem ilociowych zwizkw pomidzy

ziarn piasku lub innych ziarn ciernych, wyrzucanych z dyszy specjalnego urzdzenia piaskujcego, piowana wykoczenie powierzchni uzyskane w wyniku mechanicznego ciecia skay, bez dalszej obrbki, pomieniowana wiba powierzchni uzyskana przez obrbk termiczn skay z uyciem wysokotemperaturowego pomienia, polerowana wykoczenie powierzchni np. wykonane z uyciem tarczy polerskiej lub lcu nadajce jej wysoki poysk, prkowana (karbowana) powierzchnia utworzona przez wycicie rwnolegych, pcylindrycznych wyobie w skale, przecinana pi diamentow gadka powierzchnia uzyskana wskutek przecicia bloku skalnego ostrzami diamentowymi, punktowana wykoczenie uzyskane za pomoc duta, szlifowana gadkie, jednolite wykoczenie, np. z uyciem tarczy szlierskiej pokrytej korundem; wyrnia si: wstpnie szlifowan, rednio szlifowan, peno szlifowan, grubo szlifowan, woskowana wypenienie naturalnych pustek wystpujcych na powierzchni skay spoiwami, szelakami, ywicami i innymi materiaami, wypeniona wypenienie naturalnych pustek w powierzchni skay kitem, szpachlwk, szelakiem, ywicami i innymi materiaami. [PN-EN 12670:2002, WG] fala parasejsmiczna drgania grotworu spowodowane dziaalnoci ludzk, w odrnieniu od drga sejsmicznych powstaych przy trzsieniu ziemi. [ZO] fala sprysta rozchodzce si w orodku materialnym zaburzenia stanu napre (cinie); ruch falowy polega na przenoszeniu energii mechanicznych czstek drgajcych wok swych pooe rwnowagi. [Nep] fala uderzeniowa powietrzna zaburzenie o duej amplitudzie, w czasie ktrego po-

fundusz likwidacji zakadu grniczego jej parametrami na podstawie pomiarw otacyjnych. [JD] formak brya kamienna o ksztacie zblionym do wyrabianego z niej elementu kamiennego lub bdca jego wielokrotnoci. [JK] formy ochrony przyrody wyrnia si: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000 ( sie obszarw Natura 2000), pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, uytki ekologiczne, zespoy przyrodniczokrajobrazowe, ochrona gatunkowa rolin, zwierzt i grzybw. [21] forma zoa geometryczny ksztat skupienia kopaliny; wyrnia si formy: izometryczne (gniazda, kieszenie), pytowe (pokady, soczewki, yy), supowe (supy, kominy, diapiry) oraz formy zoone. [Sg] fotogeologia jedna z metod badawczych z pogranicza fotogrametrii i geologii posugujca si zdjciami przy identykacji zjawisk geologicznych. [Sg] fotogrametria dzia geodezji zajmujcy si wykorzystaniem zdj fotogracznych (analogowych i cyfrowych) do celw pomiarowych: fotogrametria analityczna zajmuje si wyznaczeniem wsprzdnych punktw terenowych pomierzonych na modelu zdj fotogrametrycznych przy uyciu precyzyjnych stereokomparatorw, fotogrametria cyfrowa zajmuje si przetwarzaniem obrazw cyfrowych uzyskanych ze skanowania zdj analogowych lub bezporednio z kamer cyfrowych (naziemne, lotnicze lub satelitarne); efektem przetwarzania jest najczciej ortofotomapa cyfrowa oraz numeryczny model terenu. [JW] fragment kamienia do robt hydrotechnicznych kawaek k.d.r.h. najdrobniejszej frakcji w przypadku uziarnienia grubego lub najlejszej frakcji w przypadku uziarnienia lekkiego i cikiego, okrelonego wy-

27

maganym skadem ziarnowym lub rozkadem masy. [PN-EN 13383-1:2003] frakcja granulometryczna zbir ziarn gruntu o rednicach zastpczych w okrelonym zakresie wielkoci; podzia frakcji; tab. 2.
Tabela 2. Frakcje granulometryczne [PN-86/B-02480] Frakcja iowa pyowa piaskowa wirowa kamienista rednice czstek, mm < 0,002 0,002y0,05 0,05y2 2y40 > 40

frakcja kruszywa zbir ziarn kruszywa o wymiarach zawartych midzy dwoma sitami kontrolnymi nastpujcymi po sobie, w podstawowym lub uzupeniajcym znormalizowanym zestawie sit. [PN-89/B-06714/01] frezowanie urabianie torfu warstw o gruboci od 15 do 20 mm; take urabianie innych ska frezowaniem. [JK i WG] front eksploatacyjny suma frontw roboczych w jednym zboczu eksploatacyjnym (ruchomym). [Lg, WG] front roboczy powierzchnia ociosu, skarpy lub ciany eksploatacyjnej (ruchomej) formowana przez maszyn urabiajc lub zwaujc. [Lg, WG] front urabiania front roboczy w wyrobisku. [Lg] front zwaowania front roboczy zwaw. [Lg] fundusz likwidacji zakadu grniczego rodki gromadzone na wyodrbnionym rachunku bankowym mogce by wykorzystane wycznie na pokrycie kosztw likwidacji zakadu grniczego lub jego oznaczonej czci, rwnie w razie upadoci przedsibiorcy. [6, JK]

28

garb Geolog Powiatowy organy administracji geologicznej. Geolog Wojewdzki organy administracji geologicznej. geologia dziedzina nauki, istniejca samodzielnie od XVIII w., zajmujca si budow i histori Ziemi, a szczeglnie jej zewntrznych stref. [Sg] geologia inynierska dzia geologii zajmujcy si wpywem dziaalnoci technicznej czowieka na przypowierzchniow cz skorupy ziemskiej oraz wpywem budowy geologicznej i procesw geologicznych na t dziaalno. [Sg] geologiczno-grnicze warunki eksploatacji w. naturalne (geologiczne) wpywajce na sposb prowadzenia eksploatacji, jej bezpieczestwo i rezultaty; w szczeglnoci obejmuj: gboko pooenia zoa, warunki hydrogeologiczne, inyniersko-geologiczne, gazowe, geotermiczne. [Zdzks] geologiczny wskanik nadkadu liniowy stosunek gruboci nadkadu wraz z przerostami do miszoci zoa; okrela si go podczas dokumentowania zoa dla caego zoa lub wydzielonych pl; jedno z kryteriw bilansowoci. [Esm] geomorfologia nauka z pogranicza geologii i geograi zajmujca si badaniem rzeby powierzchni Ziemi w nawizaniu do ich genezy i zwizkw z budow geologiczn. [Sg] geotechnika interdyscyplinarna dziedzina nauki i techniki dotyczca zachowania si i bada podoa gruntowego oraz materiaw gruntowych do celw projektowania, wykonawstwa i kontroli budowli ziemnych i podziemnych, fundamentw, konstrukcji budowlanych, nawierzchni drogowych, linii kolejowych, lotnisk itp. [PN-B-02481:1998] gsto stosunek masy czci staej (gruntu, kopaliny, urobku) do objtoci, jak ta masa zajmuje; kg/m3, t/m3. [WG]

garb wzniesienie o obej powierzchni szczytowej. [Sg] gatunki kruszyw kruszywa. gazy odlotowe substancja odprowadzana do atmosfery, stanowica zwykle mieszanin zoon z kilku skadnikw gazowych, par i pyu. [PN-ISO 4225/AK:1999] gazy postrzaowe g. powstajce podczas odstrzau materiau wybuchowego; wrd nich zawierajce tlenki wgla i azotu. [JK] geochemia dziedzina nauk geologicznych zajmujca si badaniem skadu chemicznego Ziemi, jej poszczeglnych geosfer i rodowisk geologicznych, badaniem praw rozmieszczenia pierwiastkw i ich obiegw w procesach geologicznych oraz regionalnym zrnicowaniu skadu chemicznego ska. [Sg] geoda kuliste ciao w osadach, czsto zawierajce skamieniaoci lub krysztay. [PN-EN 12670:2002] geozyka zyka Ziemi; nauka zajmujca si zycznymi cechami Ziemi jako planety i poszczeglnych jej stref. [Sg] geoinynieria makrodyscyplina nauki i techniki zajmujca si rozpoznawaniem, wykorzystywaniem i ksztatowaniem rodowiska ziemi i jej elementw, obejmujca zastosowania ekologii, nauk geologicznych, grnictwa, inynierii mineralnej, geotechniki, hydrotechniki, geodezji i innych dyscyplin. [JM] geolog grniczy specjalista posiadajcy stwierdzone kwalikacje geologiczne przez Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego; suba geologiczna zakadu grniczego. [WG]

Gowny Geolog Kraju gsto (kamienia naturalnego) stosunek masy wysuszonej prbki do badania i objtoci czci staej. [PN-EN 1936:2001] gsto nasypowa masa jednostki objtoci luno usypanego materiau uziarnionego; t/m3. [Lg] gsto nasypowa w stanie lunym (kruszywa) iloraz niezagszczonej masy suchego kruszywa wypeniajcego okrelony pojemnik do objtoci tego pojemnika; jamisto. [PN-EN 1097-3:2000] gsto objtociowa o stosunek cakowitej masy (gruntu, kopaliny, urobku) do jej cakowitej objtoci cznie z porami, spkaniami; kg/m3, t/m3. [WG] gsto objtociowa (kamienia naturalnego) stosunek masy wysuszonej prbki do badania do jej objtoci. [PN-EN 1936:2001] gsto objtociowa ziarn (kruszywa) stosunek masy prbki kruszywa wysuszonej w kruszarce do objtoci, jak prbka zajmie w wodzie wraz z wewntrznymi zamknitymi pustymi przestrzeniami, lecz bez pustych przestrzeni dostpnych dla wody. [PN-EN 1097-6:2002] gsto przestrzenna kopaliny masa kopaliny zawarta w jednostce jej objtoci, uwzgldniajcej szczelinowato, porowato i kawernisto ska tworzcych zoe; zasoby kopaliny. [MN] gsto ziarn nasyconych i powierzchniowo osuszonych stosunek cznej masy prbki kruszywa i masy wody w pustych przestrzeniach dostpnych dla wody do objtoci, jak prbka zajmuje w wodzie, wczajc zarwno wewntrzne puste zamknite przestrzenie, jak i puste przestrzenie dostpne dla wody, jeeli one wystpuj. [PN-EN 1097-6:2002] gsto ziarn wstpnie osuszonych masa suchych ziarn na jednostk objtoci (objto jest oznaczana jako objto ziarn cznie z wewntrznymi pustymi przestrzeniami zamknitymi i pustymi przestrzeniami dostpnymi dla wody). [PN-EN 1097-6:2002]

29

gleba 1. cienka, zewntrzna warstwa skorupy ziemskiej znajdujca si w stree wietrzenia, podlegajca cigym zmianom pod wpywem atmosfery i ycia organicznego; jej skad jest uzaleniony od skay macierzystej i klimatu [Sg]; 2. grna warstwa skorupy ziemskiej zoona z czstek mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmw ywych. [PN-G-07800:2002]. gleba kopalna gleba utworzona wczeniej i przykryta modszymi osadami. [Sg] glina produkt wietrzenia i roztarcia ska, skadajcy si z iu, muku, piasku i czsto wiru; moe zawiera zwizki elaza i inne skadniki mineralne; w stanie wilgotnym jest na og plastyczna; zastosowania glin; tab. 3. [Lg] glinianka opuszczone wyrobisko po odkrywkowej eksploatacji zoa gliny lub iu, najczciej wypenione wod. [Lg] gaz odam skalny znacznej wielkoci i dowolnego ksztatu, odspojony od calizny w naturalny sposb, np. rzeczny, narzutowy lub skalny [SG]; fragment skay, zazwyczaj duy (wikszy ni 250 mm) o zaokrglonym ksztacie. [PN-EN 12670:2002, WG] gaz narzutowy (eratyk) otoczak granitowy, gnejsowy, porrowy, kwarcytowy lub inny przeniesiony przez lodowiec i zoony z dala od miejsca powstania ska, z ktrych pochodzi. [SG] gaziki kruszywo naturalne o uziarnieniu od 125 do 250 mm. [Lg] gazy kruszywo naturalne o uziarnieniu ponad 250 mm. [Lg] gboko eksploatacji (wyrobiska) pionowa odlego midzy powierzchni terenu a dnem wyrobiska; rys. 8. [WG] gboko pooenia zwierciada wd podziemnych odlego midzy powierzchni ziemi a z. wd podziemnych. [Sh] Gwny Geolog Kraju Pastwowa Suba Geologiczna; organy administracji geologicznej.

30

Gowny Inspektor Ochrony rodowiska

Tabela 3. Przykady zastosowania glin [Lg] Rodzaj gliny aunowa bentonitowa ceglarska fajansowa formierska garncarska kaarska ogniotrwaa Opis i zastosowanie zawierajca duo drobnego, rozsianego pirytu, uywana do produkcji aunu bentonit skaa ilasta pochodzca z przeobraenia szkliwa tufw popioowych, ma wasnoci absorpcyjne, atwo pcznieje, std zastosowanie w przemyle to zabarwiona, czerwonawa lub szara, po wypaleniu czerwona, stosowana do wyrobu cegy, dachwek i drenw ceramiczna, zawierajca kwarc i kaolin lub margiel, stosowana do wyrobu przedmiotw fajansowych stosowana do wyrobw masy formierskiej, skadajca si z osnowy piaskowej i lepiszcza w iloci ponad 50% pospolita, niewymagajca wysokiej temperatury wypalania i przydatna w stanie nieoczyszczonym na potrzeby produkcji garncarskiej o redniej plastycznoci, zawierajca duo zwizkw wapnia, wypalajca si w temperaturze ok. 10000C; do produkcji kai kaolinit z domieszk illitu, serycytu, kwarcu, rutylu, niekiedy chlorkw; do wyrobw ogniotrwaych materiaw stosowanych w rnych przemysach kaolin mikka, zazwyczaj szara, niebieskawa, tawa, czerwonawa skaa ilasto-piaszczysta, zoona gwnie z kaolinitu; surowiec ceramiczny, ogniotrway, wypeniacz gumy, mas papierniczych itp. produkt wietrzenia granitw i gnejsw zawierajcy znaczne iloci czystego kaolinu; suy do wypalania przedmiotw porcelanowych

kaolinowa

porcelanowa

Gwny Inspektor Ochrony rodowiska Inspekcja Ochrony rodowiska. Gwny Inspektorat Pracy Pastwowa Inspekcja Pracy. gwny zbiornik wd podziemnych (GZWP) zbiornik wd podziemnych odpowiadajcy umownie ustalonym ilociowym i jakociowym kryteriom podstawowym: wydajno potencjalnego otworu studziennego powyej 70 m3/h, wydajno ujcia powyej 10 000 m3/d, przewodno warstwy wodononej wiksza ni 10 m2/h, najwysza klasa jakoci wody. [Sh]

godo grnictwa dwa skrzyowane motki, z ktrych lewy (od strony patrzcego), zwany perlikiem, jest ukowato zaokrglony i nie ma wystajcego gr koca trzonka, drugi motek, zwany elazkiem, jest skierowany zaostrzeniem ku doowi oraz ma wystajcy koniec trzonka; rys. 5. [SG] gospodarka wodna dziaalno zmierzajca do ustalania form gospodarowania wod (podziemn i powierzchniow) w celu racjonalnego wykorzystania i ochrony jej zasobw. [Sh] gospodarka zoem okrelona przepisami dziaalno zmierzajca do racjonalnego wykorzystania z kopalin przy uwzgldnieniu ochrony rodowiska; podstaw dla pro-

gniazdo nieregularne, izolowane skupienie kopaliny lub mineraw w skale. [Sg]

grunt jaowy

31

Rys. 5. Godo grnictwa [SG]

wadzenia waciwej g.z. jest dokumentacja geologiczna, a nastpnie projekt zagospodarowania zoa. [Ess] grnictwo 1. nauka obejmujca og zagadnie zwizanych z wydobywaniem kopalin; 2. czynnoci zwizane z wydobywaniem kopalin; 3. zawd czowieka. [SG] grnictwo odkrywkowe 1. g. z odkrywkow eksploatacj z; 2. nauka obejmujca zagadnienia odkrywkowej eksploatacji z. [JK i WG] grnictwo skalne grnictwo odkrywkowe ska zwizych, wymagajcych urabiania robotami strzelniczymi. [Lg] grniczy zawd regulowany nabyty w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej zawd, ktry w Polsce wymaga uznania kwalikacji do penienia funkcji w zakadzie grniczym. [41] grnik 1. kwalikowany robotnik pracujcy w kopalni przy urabianiu kopaliny w przodku; 2. pot. czowiek pracujcy w kopalni. [SG] grotwr oglne okrelenie czci skorupy ziemskiej objtej dziaalnoci grnicz. [Esm] GPS (Global Positioning System) system odniesie przestrzennych, pozwalajcy

okreli pooenie punktu (odbiornika satelitarnego) na podstawie sygnaw transmitowanych przez satelity (24 satelity krce wok Ziemi na wysokoci okoo 20 200 km); system tworz trzy podstawowe segmenty: kosmiczny, nadzoru i uytkownikw; w zalenoci od potrzeb pomiarowych czy nawigacyjnych stosowane s techniki pomiarowe umoliwiajce uzyskanie dokadnoci nawet kilku mm, system wykorzystywany w odkrywkowej eksploatacji z. [JW] graniczny wskanik nadkadu w. okrelajcy opacalno eksploatacji odkrywkowej; stosuje si, gdy ustalone s kryteria bilansowoci, a okrela si ze wzoru: kgr = (c a) : b w ktrym: c jednostkowy koszt wydobycia kopaliny sposobem podziemnym, a jednostkowy koszt wydobycia kopaliny sposobem odkrywkowym, b jednostkowy koszt zdejmowania nadkadu. [Esm] granulacja uziarnienie. grobla (rozdzielajca, transportowa) pozostawiona w calinie albo uformowana z materiau gruntowego lub urobku konstrukcja ziemna w obrbie akwenu eksploatacyjnego (poeksploatacyjnego). [WG] grunt 1. wierzchnia warstwa ziemi nadajca si pod upraw; gleba [Nsjp]; 2. wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej wykorzystywana pod upraw rolin rolnych lub lenych (uytki) albo bezuyteczna (nieuytki), jak rwnie wykorzystywana do wznoszenia na niej rnego typu budowli. [PN-G-07800:2002] grunt antropogeniczny g. powstay nie w sposb naturalny, lecz w wyniku dziaalnoci czowieka, np. przez wymieszanie gruntu naturalnego z materiaami odpadowymi (gruz, popi, materiay syntetyczne itp.). [PN-B-02481:1998] grunt jaowy (nieproduktywny) grunt pozbawiony ycia biologicznego i naturalnej

32

grunt potencjalnie produktywny grupy zapalnikw ostrych metanowe (M), speniajce okrelone wymagania bezpieczestwa wobec mieszaniny powietrza z metanem lub pyem wglowym; wglowe (W), speniajce wymagania bezpieczestwa wobec mieszaniny powietrza z pyem wglowym; skalne (S), dla ktrych nie normuje si bezpieczestwa wobec mieszaniny metanu lub pyu wglowego z powietrzem. [PN-C-86024:1994] grupy z wyrnia si grupy: I zoa lub ich czci o prostej, atwej do interpretacji budowie geologicznej, cige, co najwyej w niewielkim stopniu zaburzone tektonicznie; zmienno miszoci, jakoci kopaliny i zasobnoci maa, wspczynnik zmiennoci V do ok. 30%; warunki hydrogeologiczne i inyniersko-geologiczne proste, atwe do interpretacji, II zoa lub ich czci o zrnicowanej, trudnej do interpretacji budowie geologicznej, tektonicznie zaburzone, lokalnie niecige; zmienno miszoci, jakoci kopaliny i zasobnoci dua, wspczynnik zmiennoci V do ok. 60%; warunki hydrogeologiczne i inyniersko-geologiczne zoone i zrnicowane w obszarze zoa, III do ktrej zalicza si zoa lub ich czci o bardzo trudnej do interpretacji, zrnicowanej budowie geologicznej lub niedajcej si przedstawi na mapach i przekrojach w sposb jednoznaczny; silnie tektonicznie zaburzone, niecige; zmienno miszoci, jakoci kopaliny i zasobnoci bardzo dua, wspczynnik zmiennoci V ponad 60%; warunki hydrogeologiczne i inyniersko-geologiczne zoone, zrnicowane, trudne do jednoznacznej interpretacji. [Zdzks] grys kruszywo amane o wielkociach ziarn 2-32 mm. [WG] gwarek nazwa dawnych grnikw; sowo oznaczao penoprawnego czonka gwarectwa, czyli stowarzyszenia gwarkw, pochodzi

yznoci wskutek nieodpowiedniego skadu granulometrycznego, niskiej zasobnoci w skadniki odywcze, maej pojemnoci sorbcyjnej i wodnej. [PN-G-07800:2002] grunt potencjalnie produktywny g. zdolny do waciwego glebie wspdziaania w rozwoju i planowaniu rolin. [PN-G-07800:2002] grunt rodzimy g. powstay w miejscu zalegania w wyniku procesw geologicznych (g.r. s zawsze gruntami naturalnymi). [PN-B-02481:1998] grunty bezglebowe powierzchnie wyrobisk (po eksploatacji kopalin mineralnych), zwaowisk (odpadw przemysowych i komunalnych), ktre wykazuj rnorodne waciwoci zyczne, mineralogiczne i biochemiczne oraz wymagaj skomplikowanych zabiegw rekultywacyjnych. [PN-G-07800:2002] grunty przeksztacone (zdewastowane, zdegradowane) g. ze zdewastowan lub zdegradowan wskutek dziaalnoci gospodarczej warstw glebow, ktre straciy cakowicie lub czciowo czynno biologiczn i warto uytkow; wyrnia si strefy przeobrae: bezporednich obszar gruntw z warstw glebow zdewastowan przez wyrobiska grnicze, zwaowiska oraz obiekty i urzdzenia pomocnicze, porednich obszar gruntw ze zdegradowan warstw glebow wskutek przesuszenia, zakamienienia, emisji szkodliwych zanieczyszcze, pasmowych obszar gruntw poza stref przeobrae bezporednich i stref przeobrae porednich, ze zdegradowan lub zdewastowan warstw glebow oraz ograniczonym uytkowaniu spowodowanym budow drg dojazdowych, linii energetycznych, urzdze odwadniajcych, obiektw budowlanych itp. [PN-G-07800:2002] grupy strat straty.

hydrotransport ono od gwaru, czyli zabierania gosu na zebraniach gwarectw grniczych. [JK] gytia ciemnobrunatny osad jeziorny ilasto-muowy o duej zawartoci sapropelowej materii organicznej, nagromadzonej w warunkach ograniczonego dostpu tlenu. [Sg]

33

haas dwik niepodany lub szkodliwy dla zdrowia ludzkiego [Nep]; dwiki o czstotliwociach od 16 do 16 000 Hz. [11] homogenizacja (urobku, nadawy) urednianie jakoci urobku pochodzcego z rnych rde (wyrobisko, skadowisko, dostawca) przez jego czenie w celu uzyskania odpowiedniej nadawy do procesu przerbczego lub jakoci okrelonej wymaganiami odbiorcw. [WG] honorowa szpada grnicza honorowe wyrnienie przyznawane osobom zatrudnionym w przemyle wydobywczym oraz pracownikom innych rodowisk zwizanych z grnictwem przez kierownika jednostki dziaajcej w dziedzinie grnictwa; szpada przyznawana jest bezpatnie, a koszty z tym zwizane ponosi jednostka organizacyjna; rys. 6. [18, 42] humus (prchnica) ciemna, bezpostaciowa substancja o zoonym skadzie chemicznym, powstaa w wyniku rozkadu materii rolinnej w warunkach duej wilgotnoci i ograniczonego dostpu tlenu; obecno humusu gwarantuje yzno gleby. [Sg] hydrauliczny odkad urobku odkad urobku dostarczonego hydrotransportem na miejsce skadowania. [WG] hydrogeologia nauka o wodach podziemnych i o procesach wzajemnego oddzia-

Rys. 6. Honorowa szpada grnicza [42]

ywania podziemnej hydrosfery, litosfery, atmosfery, biosfery i czowieka. [Sh] hydrograa nauka zajmujca si opisem i rejestrowaniem wd powierzchniowych. [Sg] hydrologia nauka zajmujca si badaniem zjawisk i praw krenia wd w przyrodzie. [Sg] hydromechanizacja stosowanie wody do urabiania ska oraz do transportowania urobku w wyznaczone miejsce. [Lg] hydromieszanina mieszanina ziarn cia staych i wody niewchodzcych ze sob w reakcj chemiczn. [WG] hydrosfera przestrze na kuli ziemskiej i wok niej, w ktrej znajduje si woda we wszystkich stanach skupienia; h. obejmuje litosfer, biosfer oraz znaczn cz atmosfery. [Sh] hydrotechnika dzia nauki i techniki zajmujcy si wykorzystaniem zasobw wodnych do celw gospodarczych. [Ess] hydrotransport przesyanie rurocigami tocznymi hydromieszanin, najczciej kruszyw naturalnych z wod w okrelonym stosunku, np. 1:10. [WG]

34

hydorurabianie imisja napyw zanieczyszcze z powietrza atmosferycznego do receptora, np. zatrzymanie zanieczyszcze w pucach; znaczenie przeciwne do imisji; dawka imisji; strumie emisji, wielko imisji. [PN-ISO 4225:1999] inltracja wsikanie wody pochodzcej z opadw atmosferycznych, z ciekw i zbiornikw powierzchniowych oraz z kondensacji pary wodnej z powierzchni terenu do strefy areacji, a nastpnie (po oddaniu czci tych wd do atmosfery) przesczanie do strefy saturacji. [Sh] informacja geologiczna og wiedzy dotyczcej okrelonego wycinka skorupy ziemskiej, uzyskanej w toku wykonywania bada majcych na celu ustalenie budowy geologicznej oraz zjawisk geologicznych w niej zachodzcych; warto i.g. okrelana wartoci dokumentacji geologicznej zoa kopaliny. [WG] informacja o rodowisku zesp informacji o stanie rodowiska i jego ochronie bdcy w dyspozycji organw administracji publicznej, obejmujcy projekty polityk, strategii, planw i programw; kady (nie tylko obywatel polski) moe bez koniecznoci wykazywania jakiegokolwiek interesu wasnego zwrci si do organu administracji publicznej o udostpnienie bdcej w jego posiadaniu informacji o rodowisku i jego ochronie. [WR] Inspekcja Ochrony rodowiska organami IO s Gwny Inspektor Ochrony rodowiska oraz wojewoda przy pomocy wojewdzkiego inspektora ochrony rodowiska, do ich zada naley: kontrola przestrzegania przepisw o ochronie rodowiska i racjonalnym uytkowaniu zasobw przyrody, kontrola przestrzegania decyzji ustalajcych warunki uytkowania rodowiska, udzia w postpowaniu dotyczcym lokalizacji inwestycji, udzia w przekazywaniu do uytku obiektw lub instalacji realizowanych

hydrourabianie urabianie calizny strug wody pod odpowiednim cinieniem lub/i poprzez zasysanie urobku pomp gruntow spod wody. [WG] hymn grniczy uroczysta pie symbolizujca braterstwo, jedno i trud pracownikw grnictwa: Hymn grniczy
Grniczy Stan hej niech nam yje, Niech yje nam Grniczy Stan, Bo cho przed nami dzienne wiato kryje, To dla Ojczyzny trud ten jest nam dan. Bo synowi podziemnych czarnych wiatw Kady chtnie poda sw do, Niech yje nam Grniczy Stan, bis Grniczy Stan niech yje nam, Czy nie syszysz dzwonka z naszej wiey I dwik kilofa, ktry wzywa nas? Hej do szybu niech z nas kady biey, Szcz nam Boe zapiewajmy wraz. Bo synowi podziemnych... Gdy nareszcie gry si zachwiej, I wrcim bracia do wiatoci bram, Wejdziemy wszyscy z t bog nadziej, e sodka mio wzruszy serca nam. Bo synowi podziemnych...

identykacja zagroenia proces rozpoznawania tego, czy zagroenie istnieje, oraz okrelenia jego charakteru. [PN-N-18001:1999] i luny, skrajnie drobnoziarnisty osad lub mikka skaa zbudowane z czstek o rednicy mniejszej ni 0,002 mm, gwnie mineraw ilastych i innych, przede wszystkim kwarcu, skaleni, wglanw. [PN-EN 12670:2002]

izohipsa jako przedsiwzicie mogce znaczco oddziaywa na rodowisko, kontrola eksploatacji instalacji i urzdze chronicych rodowisko przed zanieczyszczeniem, podejmowanie decyzji wstrzymujcych dziaalno prowadzon z naruszeniem wymaga zwizanych z ochron rodowiska lub naruszeniem warunkw korzystania ze rodowiska, wspdziaanie w zakresie ochrony rodowiska z innymi organami kontrolnymi, organami cigania i wymiaru sprawiedliwoci oraz organami administracji pastwowej i rzdowej, samorzdu terytorialnego i obrony cywilnej, a take organizacjami spoecznymi i opiekunami spoecznymi, organizowanie i koordynowanie pastwowego monitoringu rodowiska, prowadzenia bada jakoci rodowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzcych w nim zmian, opracowywanie i wdroenie metod analityczno-badawczych i kontrolno-pomiarowych, inicjowanie dziaa tworzcych warunki zapobiegania powanym awariom oraz usuwania ich skutkw i przywracania rodowiska do stanu waciwego, kontrola przestrzegania przepisw o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, kontrola przestrzegania przepisw o obowizkach przedsibiorcw w zakresie gospodarowania niektrymi odpadami oraz o opacie produktowej i opacie depozytowej, kontrola przestrzegania przepisw i uzyskiwania na ich podstawie zezwole, z wyczeniem kontroli laboratoryjnej, w zakresie postpowania z organizmami genetycznie zmodykowanymi. [5, WG]

35

instalacja stacjonarne urzdzenie techniczne, zesp stacjonarnych urzdze technicznych powizanych technologicznie,

do ktrych tytuem prawnym dysponuje ten sam podmiot i pooonych na terenie jednego zakadu, obiekty budowlane niebdce urzdzeniami technicznymi ani ich zespoami, ktrych eksploatacja moe spowodowa emisj. [11] instrukcja przepis ustalajcy sposb postpowania w jakiej dziedzinie; pouczenie; wskazwka. [Nsjp] instrukcja bezpiecznego wykonywania pracy i. na stanowisku lub w miejscu pracy w ruchu zakadu grniczego, ktr po konsultacji z pracownikami lub ich reprezentantem zatwierdza kierownik ruchu zakadu grniczego. [JK] instytucje ochrony rodowiska i.o.. s: Pastwowa Rada Ochrony rodowiska (organ doradczy i opiniodawczy ministra waciwego ds. rodowiska), komisje ds. ocen oddziaywania na rodowisko (Krajowa Komisja ds. Ocen Oddziaywania na rodowisko oraz wojewdzkie komisje ds. ocen oddziaywania na rodowisko); jako organy opiniodawczo-doradcze odpowiednio ministra waciwego ds. rodowiska i wojewodw w zakresie ocen oddziaywania na rodowisko, fundusze ochrony rodowiska i gospodarki wodnej (Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewdzkie, powiatowe i gminne fundusze ochrony rodowiska i gospodarki wodnej). [11, WG] izobara linia na mapie czca punkty o jednakowej zmianie cinienia w okrelonych odcinkach czasu. [Swo] izobata linia czca punkty na mapie o jednakowej gbokoci akwenu. [WG] izofona linia na wykresie (mapie) czca punkty o jednakowej wielkoci natenia haasu. [WG] izohipsa linia na mapie czca punkty o jednakowej wysokoci nad poziomem morza. [Swo]

36

izolinia gsto nasypowa w stanie lunym kruszywa. [PN-EN 1097-3:2000] jaskinia naturalna pustka w skale o pochodzeniu krasowym, tektonicznym, wulkanicznym lub abrazyjnym, o rozmiarach umoliwiajcych eksploracj przez czowieka. [Sg] jednostka certykujca niezalena od uytkownikw, konsumentw, sprzedawcw, producentw, ich upowanionych przedstawicieli lub importerw jednostka dokonujca certykacji. [17] jednostka strukturalna jednostka tektoniczna stanowica pewn cao o charakterystycznych cechach budowy i genezy. [Sg] jednostkowe zuycie materiau wybuchowego ilo zuytego materiau wybuchowego odniesiona do iloci uzyskanego urobku z odstrzau w kg/m3 lub kg/t. [JK]

izolinia (izarytma) linia na mapie czca punkty o jednakowej wartoci rozwaanego parametru lub cechy, np. miszoci nadkadu, blocznoci zoa itp. [Lg, WG] izotropia cecha charakterystyczna gwnie cia niekrystalicznych, polegajca na tym, e wykazuj one jednakowe waciwoci zyczne we wszystkich kierunkach. [Lg] inynieria projektowanie i konstruowanie obiektw i urzdze technicznych. [Nsjp] inynieria mineralna dyscyplina nauki i techniki zajmujca si operacjami wykorzystania pierwotnych i wtrnych surowcw mineralnych; szeroko rozumiana przerbka surowcw, obejmujca zyczne i zykochemiczne podstawy procesw mineralurgicznych, w tym operacje przygotowawcze, hydro- i biohydrometalurgii itp. [WG] inynieria strzelnicza teoria i praktyka prowadzenia robt strzaowych. [Lg]

jako kopaliny waciwo charakteryzowana zwykle rednimi zawartociami skadnikw uytecznych i nieuytecznych w zou, czasem take stosunkami wybranych skadnikw (moduy) i/lub niektrych parametrw zycznych. [Ess] jako wody waciwo wody opisana zespoem cech stanowicych o przydatnoci wody do okrelonych celw; bez dodatkowego okrelenia celu j.w. jest rozumiana jako przydatno do zaopatrzenia ludnoci. [Sh] jantar bursztyn. jamisto (kruszywa) wypenione powietrzem przestrzenie pomidzy ziarnami kruszywa znajdujcego si w pojemniku;

kamieniarstwo wydobywanie i obrbka kamienia; take monta elementw kamiennych. [Nsjp] kamienie budowlane i drogowe skay osadowe, magmowe, metamorczne stosowane w budownictwie i budowie drg; wydzielona grupa kopalin skalnych bilansu zasobw kopalin. [WG] kamienie szlachetne i ozdobne surowce jubilerskie; za waciwe k.sz. uwaa si diament, rubin, szmaragd i aleksandryt; do kamieni pszlachetnych (podzia nieformalny) zalicza si mineray przezroczyste, z reguy barwne, o wysokiej twardoci (np. akwamaryn, heliodor, kunzyt, chryzolit); do kamieni ozdobnych zalicza si gwnie mineray pprzezroczyste wystpujcew formie

kamie licowy konkrecyjnej, masywnej (nefryt, jadeit, agat, chalcedon, malachit itd.); na warto kalmieni wpywa doskonao ich wyksztacenia, rzadko wystpowania i moda. [Sg] kamienioom zakad grniczy, w ktrego skad wchodzi wyrobisko odkrywkowe, z eksploatacj kopalin skalnych; rys. 7. [SG] kamie brya skalna, zwykle twarda, spoista i cika; odamek takiej bryy. [Nsjp] kamie odamki ska twardych, np. urobek w kamienioomie; oglna nazwa skay lub minerau, wyrnia si m.in. kamienie szlachetne, budowlane, drogowe. [SG, WG] kamie budowlany skay urabiane, obrabiane i przerabiane w kamienioomach z przeznaczeniem dla budownictwa, drogownictwa i innych zastosowa. [Lg, WG] kamie ciosany materia kamienny o okrelonym ksztacie i wymiarach, licu prostopadym lub nachylonym pod danym ktem, uzyskany z kamienia ciosowego przez dokadn obrbk powierzchni uzalenion od potrzeby i zastosowania. [PN-88/B-04120]

37

kamie ciosowy ociosany blok kamienny zbliony do ksztatu prostopadocianu, majcy okrelone wymiary i wykonanie powierzchniowe, uzalenione od potrzeby i zastosowania. [PN-88/B-04120] kamie do robt hydrotechnicznych kruszywo grube stosowane w budownictwie hydrotechnicznym i innych obiektach budowlanych. [PN-EN 13383-1:2003] kamie do robt hydrotechnicznych z recyklingu k.d.r.h. bdcy produktem przerbki nieorganicznego materiau uytego poprzednio w budownictwie. [PN-EN 13383-1:2003] kamie drogowy skay urabiane, obrabiane i przerabiane w kamienioomach z przeznaczeniem dla drogownictwa i kolejnictwa. [Lg] kamie licowy (okadzinowy) kamie o odpowiednio obrobionej powierzchni, a niekiedy i cile okrelonych wymiarach oraz ksztacie i waciwociach, przeznaczony do ukadania wewntrznych lub zewntrznych cian obiektu budowlanego. [Lg]

Rys. 7. Kamienioom, fragment wyrobiska z odspojonymi blokami

38

kamie amany kategoria kamienia do robt hydrotechnicznych poziom waciwoci k.d.r.h. wyraony jako przedzia wartoci lub warto graniczna (nie ma zalenoci pomidzy kategoriami rnych waciwoci). [PN-EN 13383-1:2003] kategoria kruszywa poziom waciwoci kruszywa wyraony jako przedzia wartoci lub warto graniczna (nie ma zalenoci pomidzy kategoriami rnych waciwoci). [PN-EN 12620:2004] kategorie poznania zoa wyrnia si kategorie: D zoa przewidywane, prognostyczne, na podstawie nielicznych rzadkich wyrobisk lub odsoni naturalnych oraz danych geozycznych pozwalajcych okreli w przyblieniu moliwy obszar wystpowania zoa oraz rzadziej i jako kopaliny; prawdopodobne granice zoa okrela si metod interpolacji lub ekstrapolacji; prawdopodobny bd szacowania zasobw moe wynosi ponad 40%, C2 wstpnie zbadanie zoa w stopniu umoliwiajcym przeprowadzenie prac studialnych nad sposobem jego zagospodarowania; dopuszczalny bd wzgldny oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i zasobw moe wynosi do 40%, C1 rozpoznanie zoa w stopniu umoliwiajcym opracowanie koncepcji zagospodarowania przewidywanego obszaru grniczego (obszaru eksploatacji), projektu zagospodarowania zoa wraz z okreleniem przewidywanych zasobw przemysowych i okrelenie sposobu przerbki i uytkowania kopaliny; dopuszczalny bd wzgldny oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i zasobw moe wynosi do 30% w granicach poszczeglnych blokw zoa uznanych za jednorodne, B szczegowe rozpoznanie zoa w stopniu umoliwiajcym projektowanie tech-

kamie amany 1. k. naturalny w takiej postaci, w jakiej odspaja si go w kamienioomie bez wzgldu na wielko fragmentw skalnych [SG]; 2. naturalny k. lub wyrb kamieniarski o dowolnym ksztacie i zrnicowanych wymiarach, ktrego powierzchnia jest surowa lub obrabiana. [PN-EN 12670:2002] kamie upany (murak) materia kamienny o ksztacie zblionym do szecianu lub prostopadocianu, uzyskiwany przez upanie skay odpowiednimi narzdziami kamieniarskimi, stosowany w budownictwie do wykonywania murw warstwowych i rzdowych. [PN-88/B-04120] kamie narzutowy kamie polny. [Lg] kamie naturalny fragment skay wystpujcy w stanie naturalnym. [PN-EN 12670:2002] kamie naturalny do robt hydrotechnicznych kamie do robt hydrotechnicznych pochodzcy ze z mineralnych, poddany jedynie obrbce mechanicznej. [PN-EN 13383-1:2003] kamie pytowy twardy, cienko uawicony piaskowiec, dzielcy si na cienkie pytki. [PN-EN 12670:2002] kamie szlachetny materia naturalny majcy warto zdobnicz. [SG] kamie sztuczny do robt hydrotechnicznych kamie do robt hydrotechnicznych pochodzenia mineralnego, bdcy produktem procesu przemysowego obejmujcego modykacj termiczn lub inn, z wyjtkiem betonowych elementw hydrotechnicznych. [PN-EN 13383-1:2003] karta rejestracyjna studni dokument w postaci tekstowo-gracznego zastawienia danych dotyczcych studni, w tym geodezyjnych i techniczno-eksploatacyjnych, sporzdzony w celu jej rejestracji. [Sh]

kartowanie geologiczne zesp prac terenowych prowadzonych w celu wykonania mapy geologicznej i zacznikw do niej w postaci proli, przekrojw i opisu. [SG]

kt usypu urobku po odstrzale niczne podstawowych wyrobisk udostpniajcych, projektowanie eksploatacji oraz oszacowanie zasobw przemysowych zoa; dopuszczalny bd oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i jego zasobw w poszczeglnych blokach zoa uznanych za jednorodne moe wynosi do 20%, a w rejonach przewidywanych wyrobisk udostpniajcych do 15%, A szczegowe rozpoznanie zoa w stopniu umoliwiajcym biece planowanie i prowadzenie eksploatacji; bd oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i zasobw w poszczeglnych blokach zoa moe wynosi do 10%. [Zdzks] kt generalnego nachylenia zbocza kt zawarty pomidzy paszczyzn przechodzc przez grn i doln krawd zbocza a paszczyzn poziom przechodzc przez doln krawd zbocza wyrobiska lub zwaowiska; rys. 8, 9. kt nachylenia bezpieczny bezpieczny kt nachylenia. kt nachylenia graniczny najwysza warto kta nachylenia bezpiecznego. [Lg] kt nachylenia ociosu k. wewntrzny zawarty pomidzy ociosem i paszczyzn poziom; rys. 15, 30, 31. [JK i WG] kt nachylenia skarpy k. wewntrzny zawarty pomidzy stokiem skarpy i paszczyzn poziom; rys. 10. [JK i WG]

39

kt nachylenia ciany k. wewntrzny zawarty midzy cian i paszczyzn poziom; rys. 15, 23, 30, 31. [JK i WG] kt odcinkowego nachylenia zbocza k. dwucienny zawarty pomidzy paszczyzn przechodzc przez dolne krawdzie skarp (ociosw, cian) na rozpatrywanym odcinku zbocza (wyrobiska, zwaowiska) i paszczyzn poziom; rys. 8, 9. [Lg] kt ociosu k., ktry tworzy ocios wyrobiska z paszczyzn poziom; rys. 15, 30, 31. [SG] kt stoku naturalnego k. zawarty midzy powierzchni powsta w wyniku naturalnego zsypywania si lunego materiau skalnego a paszczyzn poziom; stok naturalny. [WG] kt tarcia wewntrznego 1. kt graniczny, po ktrego przekroczeniu materia luno usypany przechodzi w ruch ze stanu spoczynku (zaczyna si zsuwa) [SG]; 2. parametr wytrzymaoci gruntu na cinanie, gdy stan napre okrela si cakowitym napreniem normalnym. [PN-B-02481:1998] kt usypu naturalnego k. zawarty midzy tworzc luno usypanego materiau uziarnionego i paszczyzn poziom. [JK i WG] kt usypu urobku po odstrzale k. zawarty midzy tworzc usypu powstaego

Rys. 8. Prol wyrobiska z elementami zbocza eksploatacyjnego (ruchomego) [PN-65/G-02400, WG]

40

kt zsypu

Rys. 9. Prol zwaowiska z elementami zbocza ruchomego [PN-65/G-02400, WG]

Rys. 10. Elementy skarpy [PN-65/G-02400, WG]

w wyniku robt strzelniczych a paszczyzn poziom; rys. 15, 30. [JK i WG] kt zsypu (naturalnego) k., pod ktrym ukada si stoek lunego materiau przy sypaniu go z pewnej wysokoci. [SG] kem wzgrze o stromych zboczach, wysokoci od kilku do kilkudziesiciu metrw i rednicy do kilkuset metrw, powstae w wyniku osadzania si materiau piaszczysto-wirowego, rzadziej mukowego w szczelinie lodowca lub martwego lodu albo midzy ssiednimi patami lodowymi. [Sg] kpa zaronita wyspa na rzece lub jeziorze zbudowana gwnie z osadw piaszczysto-wirowych. [Sg]

kierownik odstrzau osoba dozoru ruchu nadzorujca lub kierujca robotami strzelniczymi w zakadzie grniczym. [JK]

kierownik ruchu zakadu grniczego (KRZG) osoba wyszego dozoru ruchu, posiadajca stwierdzone kwalikacje przez odpowiedni okrgowy urzd grniczy, prowadzca i odpowiedzialna za ruch zakadu grniczego; kierownikowi ruchu podlegaj suby ruchu zakadu grniczego. [JK] kierunek eksploatacji zoa k., w ktrym postpuje eksploatacja zoa w granicach danej kopalni; rys. 23. [SG] kierunek urabiania kierunek przesuwania si czoa przodku (ociosu, skarpy, ciany, zabierki); rys. 23. [WG] kierunek zwaowania k., w ktrym postpuje formowanie zwaowiska (zwau); rys. 32. klasy bonitacyjne gleb i uytkw zielonych okrelenie jakoci gleb pod wzgldem ich przydatnoci do produkcji rolniczej; tab. 4. klasykacja rozdzielenie naturalne lub sztuczne rozdrobnionej kopaliny wedug wielkoci ziarn przez przesiewanie na sitach (k. sitowa), osadzanie w wodzie (k. wodna) lub odwiewanie w powietrzu (k. powietrzna). [SS] klasykacja powietrzna rozdzia ziarn przez odwiewanie w strumieniu powietrza. [SS]

kliny klasykacja sitowa rozdzia ziarn kopaliny przez przesiewanie na sitach. [SS] klasykacja wodna rozdzia ziarn kopaliny w wyniku osadzania w wodzie. [SS] klasykacja wd podziemnych porzdkujcy podzia wd podziemnych ze wzgldu na: charakter orodka (wody porowe, szczelinowe, krasowe), charakter dynamiczny zwierciada i jego pooenie, wiek utworw wodononych, dynamik, genez, chemizm (w tym wg mineralizacji), jako, przydatno; jako wody. [Sh] klasykacja z z punktu widzenia ich ochrony wyrnia si zoa: unikatowe w skali caego kraju (znane 1-2 zoa) o wyjtkowej wartoci uytkowej (np. zoa rud Mo-W; alabastru itp.), rzadkie w skali caego kraju (znanych tylko kilka z) lub zoa skoncentrowane w okrelonym regionie (np. zoa rud Zn-Pb, Cu, z siarki), rzadkie tylko w regionie, w ktrym wystpuj dokumentowane zoa (np. zoa kruszywa naturalnego w regionie lubelskim), powszechne licznie wystpujce zoa kopalin atwo dostpnych (np. iw ceramiki budowlanej, kruszywa naturalnego itp.). [Zdzks] klasykacja z z punktu widzenia ochrony rodowiska wyrnia si zoa: A maokoniktowe moliwe do eksploatacji bez adnych specjalnych uwarunkowa, B koniktowe moliwe do eksploatacji (w caoci lub czciowo) po spenieniu specjalnych wymaga ochrony rodowiska i ktrych celowo eksploatacji wymaga szczegowej analizy ekonomicznej z punktu widzenia ochrony rodowiska, C bardzo koniktowe niemoliwe do eksploatacji ze wzgldu na zagroenie rodowiska lub stan zagospodarowania terenu lub jego otoczenia. [Zdzks] klasy kruszyw kruszywa.

41

klasy zapalnikw (ZE) w zalenoci od stopnia bezpieczestwa wobec prdu elektrycznego: 0,20 A o bezpiecznym nateniu 0,20 A, 0,45 A o bezpiecznym nateniu 0,45 A, 2,0 A o bezpiecznym nateniu 2,0 A, 4,0 A o bezpiecznym nateniu 4,0 A. [PN-C-86024:1994] klif stroma ciana brzegu morza lub jeziora powstajca w wyniku abrazji. [Sg] klin i okadki urzdzenie do rozupywania blokw skalnych; najpierw w bloku wiercone s pytkie otwory ustawione w jednej linii, nastpnie w kady z nich wsuwane s parami okadki, po czym wciska si midzy nie klin; klin trjdzielny; rys. 11. [PN-EN 12670:2002, WG] klin odamu masy skalne o ksztacie klina zawarte pomidzy stokiem skarpy a moliw powierzchni ich polizgu lub obrywu. [JK] kliniec kruszywo amane o wielkoci ziarn 4-32 mm. [WG] klinowanie dzielenie monolitw i blokw kamiennych na czci przez pobijanie motkami klinw umieszczonych w wykutych lub wywierconych gniazdach wzdu zaplanowanej paszczyzny podziau. [SK] klin trjdzielny klin i dwie pytki umieszczane w krtkim otworze; w wyniku pobijania klina nastpuje pknicie bloku wzdu planowanej paszczyzny; rys. 11. [JK i WG] kliny narzdzia kamieniarskie suce do upania kamienia wzdu paszczyzn planowanego, podanego podziau i zwykle zgodnie z paszczyzn najmniejszej spoistoci; wyrnia si podzia na kliny proste i skadane: proste stosuje si w otworach (gniazdach) prostoktnych wykuwanych rcznie lub motkami pneumatycznymi, skadane w otworach okrgych wykonywanych wiertarkami. [SK]

42

klin trjdzielny

Tabela 4. Bonitacje gleb i uytkw zielonych [23] Gleby orne klasa I gleby orne najlepsze klasa II gleby orne bardzo dobre klasa III a gleby orne dobre klasa III b gleby orne rednio dobre klasa IVa gleby orne redniej jakoci lepsze klasa IVb gleby orne redniej jakoci gorsze klasa V gleby orne sabe klasa VI gleby orne najsabsze klasa VI Rz gleby do zalesienia Uytki zielone klasa I gleby mineralne zasobne w prchnic klasa II gleby mineralne i muowo-torfowe jak w kl. I, lecz bez moliwoci dowolnego regulowania stosunkw wodnych klasa III gleby mineralne i muowo-torfowe o waciwociach jak w kl. I i II oraz gleby torfowe wytworzone z torfw niskich o uregulowanych stosunkach wodnych klasa IV gleby mineralne, muowo-torfowe, torfowe i murszowe o waciwociach zycznych i chemicznych podobnych jak w kl. III, ale wystpujce w gorszych warunkach klasa V gleby mineralne saboprchnicze, ubogie w skadniki pokarmowe, muowo-torfowe podtapiane oraz torfowe zdegradowane (zmurszae) klasa VI gleby torfowe mocno zdegradowane (zmurszae)

Rys. 11. Klin trjdzielny; 1 motek pneumatyczny do pobijania klinw, 2 stalowy klin, 3 boczne okadki

kopalina jednosurowcowa kliwa gste spkania o genezie tektonicznej, rwnolege do siebie, w odstpach do kilku centymetrw; zdolno skay do podziau wzdu gstych paszczyzn oddzielnoci. [Sg] koci eb (pot.) otoczak uyty w bruku; bruk wykonany z otoczakw. [SK] kodeks pracy usystematyzowany zbir przepisw prawnych dotyczcych praw i obowizkw pracownikw i pracodawcw. [1] kohezja spjno. kolmatacja proces mechanicznego osadzania zawiesin oraz drobnych frakcji piaszczystych i ilastych na ltrach studziennych i w orodku gruntowym w stree przyltrowej. [Sh] kombinowany postp eksploatacji zoa stosowanie w czci rwnolegego i wachlarzowego systemu eksploatacji. [PN-64/G-01203, WG] kompas geologiczny k. w prostoktnej oprawie przystosowany do pomiaru rozcigoci i upadu warstw. [SG] kompensacja przyrodnicza zesp dziaa obejmujcych w szczeglnoci roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywacj gleby, zalesienie, zadrzewienie lub tworzenie skupie rolinnoci, prowadzcych do przywrcenia rwnowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrwnanie szkd dokonanych w rodowisku przez realizacj przedsiwzicia i zachowanie walorw krajobrazowych. [11] komunikat sowny ustalona krtka i jednoznaczna informacja sowna wypowiedziana przez czowieka lub emitowana jako gos ludzki, nakazujca okrelone postpowanie w celu zachowania bezpieczestwa i ochrony zdrowia pracownikw. [28] koncentrat produkt kocowy zawierajcy zwikszon w stosunku do nadawy zawarto skadnika uytecznego. [SS] koncesja decyzja organu koncesyjnego zezwalajca na wykonywanie dziaalnoci

43

gospodarczej m.in. w zakresie: poszukiwania lub rozpoznawania z kopalin, wydobywania kopalin ze z, bezzbiornikowego magazynowania substancji oraz skadowania odpadw w grotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach grniczych. [6] kontrola miernicza eksploatacji przeprowadzane w okrelonych odstpach czasu obserwacje, pomiary i obliczenia w celu ustalenia podstawowych parametrw udostpnienia, eksploatacji kopaliny, zwaowania (skadowania) nadkadu itp. [WG] kontur zoa granica zoa przedstawiona na mapie lub przekroju, wyznaczona na podstawie wynikw prac rozpoznawczych; wyrnia si k.: geologiczny wyznaczony na podstawie kryteriw geologicznych, interpolowany wyznaczony pomidzy punktami rozpoznawczymi, wewntrzny granica (zasobw) prowadzona po skrajnych punktach rozpoznawczych zoa, zewntrzny (ekstrapolowany) interpretowany na zewntrz od skrajnych punktw rozpoznawczych zoa. [Zdzks] koordynator osoba lub instytucja koordynujce co. [Nsjp] koordynator bezpieczestwa i higieny pracy specjalista do spraw bezpieczestwa i higieny pracy koordynujca sprawy bhp w zakadzie grniczym w przypadku, gdy pracuj w nim na zlecenie podmioty obce. [JK] kopalina utwr geologiczny wystpujcy wewntrz skorupy ziemskiej lub na jej powierzchni, ktry moe znale opacalne zastosowanie gospodarcze; k. wydobyta ze zoa staje si surowcem [Sgd] kopalina gwna k. o wyranie wyszej wartoci ekonomicznej lub uytkowej w stosunku do innych kopalin z ni wspwystpujcych. [Zdzks] kopalina jednosurowcowa k. przydatna tylko jako jeden surowiec. [Zdzks]

44

kopalina lecznicza kopalina wielosurowcowa k. przydatna do produkcji rnych surowcw mineralnych. [Zdzks] kopalnia zakad grniczy zajmujcy si wydobywaniem kopalin; wyrnia si k. podziemne, k. odkrywkowe. [SG] kopalnia odkrywkowa zakad grniczy prowadzcy metod odkrywkow eksploatacj z kopalin oraz ich przerbk lub obrbk. [PN-64/G-01203] kopalnia odkrywkowa bardzo dua k.o., ktrej roczna zdolno wydobywcza w okresie regularnej eksploatacji przekracza 10 mln ton. [PN-64/G-01204] kopalnia odkrywkowa dua k.o., ktrej roczna zdolno wydobywcza w okresie regularnej eksploatacji wynosi od 1 do 10 mln ton. [PN-64/G-01204] kopalnia odkrywkowa maa k.o., w ktrej roczna zdolno wydobywcza w okresie regularnej eksploatacji nie przekracza 100 tys. ton. [PN-64/G-01204] kopalnia odkrywkowa rednia k.o., ktrej rednia roczna zdolno wydobywcza kopaliny w okresie penej eksploatacji wynosi od 100 do 1000 tys. ton. [PN-64/G-01204] koparka maszyna robocza, zazwyczaj samojezdna, z organem roboczym na wysigniku lub linie, przystosowana do pracy cigej ( k. wielonaczyniowa) lub cyklicznej ( k. jednonaczyniowa), przeznaczona do oddzielania urobku od calizny i jego przemieszczania na wyznaczone miejsce lub do urzdzenia transportowego; maszyny urabiajce i adujce. [JK i WG] koparka jednonaczyniowa k. z organem roboczym wyposaonym w jeden element roboczy (naczynie urabiajce), pracujca w sposb cykliczny. [Lg] koparka pywajca k. zabudowana na jednostce pywajcej, przeznaczona do wydobywania kopaliny spod wody (piasku,

kopalina lecznicza k. majca zastosowanie dla celw leczniczych; w szczeglnoci s to wody lecznicze i torfy lecznicze. [15, WG] kopalina palna k. uywana do celw opaowych (torf, wgiel brunatny, wgiel kamienny) lub w ktrej (w zou, na skadowisku) mog powstawa poary endogeniczne. [JK] kopalina podstawowa zbir kopalin okrelonych, do ktrego zalicza si: gaz ziemny, rop naftow oraz jej naturalne pochodne, wgiel brunatny, wgiel kamienny i metan z wgla kamiennego, kruszce metali szlachetnych, rudy metali (z wyjtkiem darniowych rud elaza) i metale w stanie rodzimym cznie z rudami pierwiastkw rzadkich i rozproszonych oraz pierwiastkw promieniotwrczych, apatyt, baryt, uoryt, gips i anhydryt, piryt, siark rodzim, sole potasowe i potasowo-magnezowe, sole strontu, sl kamienn, azbest, bentonit, diatomit, dolomit, gliny biaowypalajce si i kamionkowe gliny i upki ogniotrwae, grat, kaolin, kamienie szlachetne i ozdobne, kwarc, kwarcyt, magnezyt, miki, marmury i wapienie krystaliczne, piaski formierskie i szklarskie, skalenie, ziemi krzemionkow. [6] kopalina pospolita kopaliny niewymienione jako kopaliny podstawowe. [6] kopalina skalna k. staa. [Zdzks] kopalina staa skaa, ktra dziki swym waciwociom bd w stanie naturalnym, bd po przetworzeniu moe by surowcem mineralnym. [Zdzks] kopalina towarzyszca k. wspwystpujca w granicach lub bliskim ssiedztwie zoa kopaliny gwnej, ktra moe by eksploatowana rwnolegle z k. gwn, a nie kwalikuje si do samodzielnej eksploatacji. [Zdzks]

kruszywo drobne wiru lub innego urobku); wyrnia si koparki jednonaczyniowe (chwytakowe); wsppraca z pywajcymi przenonikami tamowymi, barkami, rurocigami tocznymi; ukady wydobywcze tab. 29. [WG] koparka wielonaczyniowa k. z organem roboczym wyposaonym w kilka do kilkudziesiciu elementw roboczych (naczy urabiajcych), pracujca w sposb cigy. [Lg] koronka narzdzie tnce w urzdzeniach wiertniczych, zakoczone diamentow lub korundow wkadk. [PN-EN 12670:2002] korozja kamienia zjawisko niszczenia kamienia na skutek dziaania czynnikw zycznych, chemicznych i biologicznych w warunkach atmosferycznych lub w rodowisku uytkowania kamienia.[PN-88/B-04120] korytarz ekologiczny obszar umoliwiajcy migracj rolin, zwierzt i grzybw. [21] korzystanie z wd uywanie wd na potrzeby ludnoci oraz gospodarki, ktre wg przepisw prawa wodnego [13] nie moe powodowa pogorszenia stanu ekologicznego wd i ekosystemw od nich zalenych, a take marnotrawstwa wody, marnotrawstwa energii wody ani wyrzdza szkd; wyrnia si k.zw.: powszechne, szczeglne i zwyke. [WR] kostka brukowa materia kamienny drogowy obrobiony, odznaczajcy si regularnoci ksztatu prostopadocianu lub ostrosupa citego, uzyskiwany przez dzielenie formakw ze ska o duej wytrzymaoci, stosowany do budowy drg i innych celw. [PN-88/B-04120, WG] kotlina obszar otoczony ze wszystkich stron wzniesieniami. [Sg] krajobraz obszar ziemi obejmujcy wszystkie komponenty rodowiska przyrodniczego wzajemnie od siebie zalene, bdce wynikiem swobodnego dziaania si przyrody i czowieka; walory krajobrazowe. [Ess]

45

krajobraz geologiczny (geotop) formy uksztatowania powierzchni ziemi oraz naturalne i sztuczne odsonicia skalne czce w sobie walory poznawcze (naukowe) i wizualne, dokumentujce budow skorupy ziemskiej, procesy geologiczne, ktre j uksztatoway i zachodz w niej obecnie, oraz przedstawiaj wystpowanie i uytkowanie bogactw naturalnych. [MN] krajobraz kulturowy przestrze historycznie uksztatowana w wyniku dziaalnoci czowieka, zwierajca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. [20] krawd skarpy (ociosu, ciany) linia przecicia si stoku skarpy z ograniczajcymi j poziomami lub pkami; rozrnia si krawd grn i doln; rys. 10. [PN-64/G-02400, WG] krawd zbocza linia przecicia si stoku zbocza z ograniczajcymi go powierzchniami; wyrnia si krawd grn i doln wyrobiska i zwaowiska; rys. 8, 9. [PN-64/G-02400] kruszarka maszyna do rozdrabiania bry skalnych na ziarna danej wielkoci [SG]; wyrnia si k. szczkowe, stokowe, udarowe, motkowe, walcowe. [JK] kruszec minera o wygldzie metalicznym, z ktrego wytapia si metale. [SG] kruszenie jeden z procesw przerbki kopalin kruszarkami. [WG] kruszywo materia otrzymywany przez rozdrabianie [SG]; materia ziarnisty stosowany w budownictwie, k. moe by naturalne, sztuczne lub z recyklingu. [PN-EN 12620:2004] kruszywo drobne okrelenie drobniejszego kruszywa, o wymiarach ziarn D rwnych 4 mm lub mniejszych; k.d. moe powsta w wyniku naturalnego rozdrobnienia skay albo wiru i/lub kruszenia skay lub wiru albo przetworzenia kruszywa sztucznego. [PN-EN 12620:2004]

46

kruszywo grube kruszywo naturalne 0/8 mm okrelenie k.n. pochodzenia lodowcowego i/lub rzecznego majcego D rwne 8 mm lub mniejsze; kruszywo takie moe by wytworzone przez mieszanie kruszywa przetworzonego. [PN-EN 12620:2004] kruszywo organiczne k. otrzymywane z substancji pochodzenia rolinnego (najczciej odpadowych), stosowane jako domieszka lub wypeniacz do zapraw budowlanych i betonu (padzierze, soma, trzcina itp.). [Lg] kruszywo o cigym uziarnieniu k. bdce mieszank kruszyw grubych i drobnych; moe by ono wytwarzane bez rozdzielania na grube i drobne frakcje lub przez poczenie kruszywa grubego i drobnego. [PN-EN 12620:2004] kruszywo odpadowe k. pochodzenia mineralnego z jakiegokolwiek procesu przemysowego, poddane nastpnie jedynie przerbce mechanicznej. [PN-EN 12620:2004]

kruszywo grube oznaczenie k. grubszego o wymiarach ziarn D rwnych 4 mm lub wikszych oraz d rwnych 2 mm lub wikszych. [PN-EN 12620:2004] kruszywo amane materia ziarnisty uzyskany przez mechaniczne rozdrobnienie litego surowca kamiennego. [PN-88/B-04120] kruszywo mineralne wszystkie kruszywa pochodzce z kopalin staych; kruszywo naturalne. [WG] kruszywo naturalne 1. luna mieszanina materiau okruchowego ( skay okruchowe), w ktrego skad wchodz otoczaki, wir i piaski ( tab. 5); 2. k. pochodzenia mineralnego, ktre poza obrbk mechaniczn nie zostao poddane adnej innej obrbce; termin obejmujcy wszystkie kruszywa pochodzce ze z kopalin staych; w terminologii europejskiej wystpuje rwnie k. kruszone, przekruszone oraz wirowe. [PN-EN 12620:2004]

Tabela 5. Nazewnictwo przyrodnicze ska okruchowych [Esm] Okrelenie grupowe ska Nazwa oglna bloki skalne gazy grubookruchowe due rednie mae due rednie mae gruboziarnisty rednioziarnisty drobnoziarnisty gruboziarnisty drobnoziarnisty gruboziarniste drobnoziarniste frakcji Wymiary ziarn *), mm > 1000 1000y750 750y500 500y350 350y250 250y120 120y80 80y40 40y20 20y2,5 2,5y1,0 1,0y0,25 0,25y0,05 < 0,05

otoczaki

wir

piaszczyste pylaste

piasek pyy

*) wymiary orientacyjne; ich wielkoci nie s zdeniowane

kwalifikacje oglne kruszywo sztuczne k. pochodzenia mineralnego, uzyskane w wyniku procesu przemysowego obejmujcego termiczn lub inn modykacj. [PN-EN 13043:2004] kruszywo uziarnione naturalnie 0/8 mm okrelenie kruszywa naturalnego pochodzenia lodowcowego lub rzecznego, majcego D mniejsze lub rwne 8 mm; moe by wytworzone rwnie przez mieszanie kruszywa przetworzonego. [PN-EN 13055-1:2003] kruszywo wypeniajce k., ktrego wikszo przechodzi przez sito 0,063 mm, moe by dodawane do materiaw budowlanych w celu uzyskania pewnych waciwoci (krajowy odpowiednik mczki o szerokim przeznaczeniu, np. drobny wypeniacz do betonu lub mieszanek bitumicznych). [PN-EN12620:2004] kruszywo z recyklingu k. powstae w wyniku przerbki nieorganicznego materiau zastosowanego uprzednio w budownictwie. [PN-EN 12620:2004] kryteria bilansowoci zoa cechy, jakimi powinno charakteryzowa si zoe, aby mogo by przedmiotem eksploatacji [MN]; graniczne wartoci parametrw zoa, przy ktrych jego eksploatacja jest ekonomicznie opacalna; k.b. okrelaj odpowiednie przepisy. [30, WG] kryteria geologiczne zoa k., na podstawie ktrych wyznacza si granice zoa i deniuje zoe jako naturalne nagromadzenie kopaliny, ktre moe by przedmiotem eksploatacji obecnie lub w dajcej si przewidzie przyszoci. [Zdzks] kryteria jakoci (wd podziemnych) zakresy dopuszczalnych ste substancji wystpujcych w wodzie oraz zakresy cech umoliwiajce dokonanie oceny jej jakoci. [Sh] kryteria zoa przemysowego wymagania stawiane zou lub jego czci, w tym graniczne wartoci parametrw zoa, przy ktrych jego eksploatacja jest technicznie moliwa i ekonomicznie uzasadniona w warunkach konkretnego projektu zagospo-

47

darowania zoa, przy spenieniu wymaga ochrony rodowiska i bezpieczestwa pracy; ustalane s na podstawie zaoe techniczno-ekonomicznych eksploatacji, przerbki i uytkowania kopaliny oraz rachunku ekonomicznego uwzgldniajcego moliwe zmiany cen surowca i kosztw eksploatacji. [Zdzks] krzemionka dwutlenek krzemu SiO2, niezalenie od mineralogicznej formy jego wystpowania. [Sg] ksika eksploatacji studni dokument obrazujcy przebieg eksploatacji studni. [Sh] ksika obrotu rodkami strzaowymi k. suca do ewidencji obrotu rodkami strzaowymi. [JK] ksika uwag dokument prowadzony przez sub geologiczn i miernicz zakadu grniczego obejmujcy: prowadzenie robt nieujtych w planie ruchu lub z nim niezgodnych, uchybienia w zakresie racjonalnej gospodarki zoem oraz zauwaone zagroenia majce wpyw na bezpieczestwo ruchu zakadu grniczego. [JK] ksylit dajce si atwo wyodrbni z ziarnistych wgli brunatnych sabo uwglone fragmenty rolinne (gwnie pni drzew, kory, yka, gazi, korzeni) zachowujce morfologiczne cechy drewna; ma rne okrelenia zalene od zawartoci danych fragmentw rolinnych, wasnoci i in. cech (np. k. dugowknisty, elastyczny, kruchy, zelikowany). [Lg] kurzawka upynniony w wyniku przesycenia wod drobnoziarnisty piasek lub py. [Sg] kwalikacje wyksztacenie, przygotowanie potrzebne do wykonywania zawodu, jakich czynnoci. [Nsjp] kwalikacje grnicze przygotowanie potrzebne do wykonywania zawodu grniczego; kwalikacje stwierdza waciwy okrgowy urzd grniczy po przeprowadzeniu odpowiedniego postpowania. [JK] kwalikacje oglne wyksztacenie, przez ktre rozumie si: wadanie jzykiem pol-

48

kwalifikacje oglne i zawodowe w grnictwie

Tabela 6. Kwalikacje szczeglne w grnictwie [33, JK] Stanowisko Wyksztacenie zawodowe, rednie zawodowe lub rednie oglne Sta pracy 24 miesice pracy w ruchu zakadu grniczego w charakterze grnika lub wiertacza otworw strzaowych 18 miesicy w ruchu zakadu grniczego w charakterze grnika lub wiertacza otworw strzaowych, w tym 3 miesice w charakterze pomocnika wydawcy materiaw wybuchowych 6 miesicy pracy w ruchu zakadu grniczego, w tym 3 miesice w charakterze pomocnika maszynisty 12 miesicy pracy w ruchu zakadu grniczego, w tym 9 miesicy przy obsudze maszyny zwaujcej i urabiajcej Wiek, stan zdrowia 24 lata, badanie psychozyczne powtarzane co 4 lata Szkolenie specjalistyczne kurs techniki strzaowej w zakresie okrelonych metod strzelania

strzaowy

wydawca materiaw wybuchowych

zawodowe, rednie zawodowe lub rednie oglne

21 lat, badanie psychozyczne powtarzane co 4 lata

kurs wydawcw materiaw wybuchowych

maszynista wiertniczy

zawodowe, rednie zawodowe lub rednie oglne

18 lat, badania psychozyczne powtarzane co 4 lata

kurs wiertaczy

operator specjalistycznych, wielostanowiskowych maszyn zwaujcych

zawodowe, rednie zawodowe lub rednie oglne

21 lat, badania psychozyczne powtarzane co 4 lata

kurs operatorw maszyn

skim w mowie i pimie, znajomo okrelonego rodzaju zakadw grniczych w stopniu niezbdnym do sprawowania kierownictwa lub dozoru ruchu bd czynnoci mierniczego grniczego albo geologa grniczego. [33] kwalikacje oglne i zawodowe w grnictwie wyksztacenie, przygotowanie potrzebne do wykonywania zawodu (zajmowania stanowiska) wymagane od osb kierownictwa i dozoru ruchu w poszczeglnych zakadach grniczych oraz dziaach ruchu tych zakadw, w tym od mierniczego grniczego i geologa grniczego. [33] kwalikacje szczeglne w grnictwie wyksztacenie, przygotowanie potrzebne do wykonywania zawodu (zajmowania stanowiska) po spenieniu okrelonych warunkw; tab. 6. [JK]

kwalikacje zawodowe wyksztacenie, przez ktre rozumie si: ukoczenie odpowiedniej szkoy technicznej potwierdzone dyplomem lub wiadectwem szkoy, odbycie praktyki w kierownictwie, dozorze ruchu lub w ruchu zakadu grniczego albo subie mierniczo-geologicznej, okrelon czasem jej trwania, specjalnoci techniczn oraz zakresem wykonywanych czynnoci. [33] kwartowanie sposb pomniejszania iloci prbki sypkiego materiau przez mieszanie go i dzielenie na krzy na cztery rwne czci i czenie ze sob przeciwlegych wiartek, a odrzucanie dwu pozostaych a do uzyskania podanej wielkoci prbki potrzebnej do przeprowadzenia analizy materiau. [SG]

lune skay

49

lamina cienka warstwa o miszoci poniej 1 cm lub najciesza warstwa w skale lub osadzie. [Sg] lawina gwatowne przemieszczanie si niegu, lodu, blokw skalnych lub gleby w wyniku ich oderwania si od podoa stoku i zelizgiwania. [Sg] lej depresji depresja (obnienie) powierzchni zwierciada wody podziemnej wok studni, ujcia, kopalni itp. wywoana jej pompowaniem. [Sh] licwka element cienny kamienny lub ceramiczny o jednakowej powierzchni specjalnie obrobionej lub wykoczonej i przeznaczonej do uksztatowania zewntrznej (widocznej) powierzchni budowli. [Lg] liczba wysypw ilo oprnie naczy urabiajcych koparek i adowarek, np. w cigu jednostki czasu. [WG] likwidacja niewypau usuwanie niewypau zgodnie z ustalonym w instrukcji sposobem przez zesp pracownikw w skadzie wyznaczonym przez osob dozoru ruchu nadzorujc roboty strzelnicze. [35, 36, JK] lina diamentowa narzdzie tnce, skadajce si z wieloyowego stalowego cigna z naoonymi w rwnych odtepach piercieniami diamentowymi, tab. 27, 30 [WF, WG] lignit (ksylit) odmiana wgla brunatnego niskowglowego o wyranie zachowanej strukturze drewna wystpujcego w postaci kd, szczap i pni o barwie od jasno- do ciemnobrunatnej, zawiera 6570% pierwiastka C. [Sg] likwidacja postpowanie prowadzone w zwizku z zaprzestaniem dziaalnoci. [Nsjp]

likwidacja zakadu grniczego roboty prowadzone w zakadzie grniczym po zakoczeniu eksploatacji zoa polegajce na: zabezpieczeniu lub likwidacji wyrobiska grniczego oraz obiektw i urzdze zakadu grniczego, zabezpieczeniu niewykorzystanej czci zoa kopaliny, zabezpieczeniu ssiednich z kopalin, przedsiwziciu niezbdnych rodkw chronicych wyrobiska ssiednich zakadw grniczych, przedsiwziciu niezbdnych rodkw w celu ochrony rodowiska oraz rekultywacji gruntw i zagospodarowaniu terenw po dziaalnoci grniczej. [JK] lineacja jakiekolwiek (tektoniczne, sedymentacyjne, petrograczne) uporzdkowanie liniowo-rwnolegle w obrbie skay lub na jej powierzchni. [Sg] linia obrbcza szereg maszyn i urzdze do obrbki kamienia ustawionych w okrelonym porzdku i wykonujcych na jednakowych przedmiotach wiele operacji obrbczych wedug ustalonego planu operacyjnego z zachowaniem rytmicznego przepywu obrabianych przedmiotw na przenonikach (ruchomych stoach), np. l.o.: automatyczna szlierka do paszczyzn frezarka automatyczna szlierka do bokw rczna obcinarka poprzeczna. [SK] litologia cechy ska osadowych, do ktrych nale przede wszystkim: skad mineralogiczny, struktura, tekstura, wielko i ksztat oraz barwa ziarn. [Sg] litosfera zewntrzna warstwa Ziemi sigajca od powierzchni naturalnej oraz przeksztaconej przez czowieka do gbokoci 60 120 km. [Ess] lustro tektoniczne wypolerowana paszczyzna, porysowana i obkowana na szczelinach i powierzchniach uskokowych. [PN-EN 12670:2002] lune skay skay lune.

50

adowanie

adowanie 1. pobieranie odspojonej od calizny skay z miejsca, na ktrym si znalaza w wyniku urabiania, np. z usypu i przekazywanie jej na rodki transportu; 2. pobieranie surowca mineralnego ze skadowiska; rys. 12. [Lg, WG] adowanie otworu strzaowego wprowadzanie materiau wybuchowego do wywierconego w skale otworu (wraz z nabojem udarowym i przybitk). [Lg] adowarka maszyna robocza, zazwyczaj samojezdna, z organem roboczym na wysigniku, przeznaczona do oddzielania urobku od calizny i przemieszczania na wyznaczone miejsce, do urzdzenia transportowego; maszyna do pobierania materiau ze skadowiska; adowarki z odpowiednim osprztem wykorzystywane s do odsuwania blokw kamiennych od calizny oraz ich transportu na wyznaczone miejsce lub do urzdzenia transportowego; tab. 10. [JK i WG] adownica pojemnik o wysokoci 525 mm o dnie okrgym do przenoszenia zapalnikw ostrych ze skadu materiaw wybuchowych do przodkw; typy: due, o rednicy wewntrznej 120 mm dla 100 zapalnikw elektrycznych powizanych fabrycznie, mae, o rednicy wewntrznej 80 mm dla 50 zapalnikw elektrycznych powizanych fabrycznie. [JK] adunek materiau wybuchowego cakowita masa materiau wybuchowego (wraz z nabojem udarowym) umieszczonego w jednym wyrobisku strzaowym, wyraona najczciej w kilogramach. [Lg] adunek udarowy nabj udarowy.

adunki materiau wybuchowego, rodzaje waniejsze adunki; tab. 7. awa skalna (kamienna) cz zoa w wyrobisku grniczym przeznaczona do podziau na monolity lub bloki; wysoko . wynika zazwyczaj z naturalnej podzielnoci skay. [JK] awica warstwa wyranie wyodrbniajca si od warstw ssiednich. [Sg] cznik Snapline (SL) . przeznaczony do czenia i inicjowania przewodw Nonel, inicjuje doczone do niego przewody w obu kierunkach; skada si z korpusu z umieszczonym wewntrz mini zapalnikiem, ktry moe by wyposaony w element opniajcy. [JK] om (pot.) kamienioom. upek dachwkowy skaa ilasta osadowa, zwykle wykazujca przejcia do sabo przeobraonej skay matamorcznej, zupkowana pod dziaaniem naciskw tektonicznych, dzielca si na pytki o kilkumilimetrowej gruboci, stosowana jako materia dekarski wysokiej jakoci. [Sg] upiarka urzdzenie mechaniczne do dzielenia kamienia na elementy upane. [PN-EN 12670:2002, WG] upiarka blokw rozupiarka. upliwo waciwo dzielenia si wg cile okrelonych i jednakowych kierunkw [SG]; naturalna cecha niektrych rodzajw kamienia, charakteryzujca si podzielnoci kamienia wzdu istniejcych powierzchni w kierunkach najmniejszej podzielnoci. [PN-88/B-04120] upliwo mineraw waciwo pkania pod wpywem nacisku lub uderzenia wzdu paskich powierzchni paszczyzn upliwoci. [Sg]

adunki

51

Rys. 12. adowanie urobku kopark jednonaczyniow Tabela 7. Rodzaje adunkw [40, JK, JSS] Rodzaj adunku kumulacyjny nakadany normalny podkadany rozczonkowany rozluzowania skupiony udarowy uzbrojony wyduony zmniejszony zwikszony Okrelenie dowolnego ksztatu z wgbieniem kumulacyjnym umieszczony na powierzchni bryy przy strzelaniu rozszczepkowym tab.13 ktrego wybuch tworzy w rozsadzanym orodku stoek dziaania o promieniu rwnym zabiorowi; wskanik dziaania = 1 umieszczony pod rozbijan bry przy strzelaniu rozszczepkowym zoony z kilku czci rozdzielonych przybitk ktrego wybuch powoduje jedynie naruszenie spoistoci skay i jej zruszenie, rozluzowanie; wskanik dziaania 0,75 o ksztacie zblionym do kuli, szecianu, walca lub prostopadocianu, ktrego dugo nie przekracza czterech rednic lub przektnych podstawy adunku nabj udarowy w ktrym umieszczono nabj udarowy lub rodek inicjujcy o ksztacie zblionym do walca lub prostopadocianu, ktrego dugo jest wiksza od czterech rednic lub przektnych podstawy adunku ktrego wybuch tworzy stoek dziaania o promieniu mniejszym od zabioru; wskanik dziaania < 1 ktrego wybuch tworzy stoek dziaania o promieniu wikszym od zabioru; wskanik dziaania > 1,0

52

magazynowanie odpadw mapa grnicza m. sporzdzona na potrzeby grnictwa; tab. 9. mapa hydrogeologiczna kartograczne odwzorowanie warunkw wystpowania, rozprzestrzeniania, dynamiki i waciwoci zykomechanicznych, jakoci i iloci wd podziemnych. [Sh] mapa hydrogeologiczna wyrobisk grniczych m. wyrobisk grniczych, na ktrej s zaznaczone elementy hydrogeologiczne, miejsca i natenia wypyww wody, kierunki spywu wd, zbiorniki wodne w wyrobiskach grniczych oraz ewentualnie inne zjawiska hydrogeologiczne. [Sh] mapa numeryczna (MN) cyfrowy obraz kartograczny terenu, obiektw, zjawisk geogracznych i przyrodniczych, umoliwiajcy dowolne jej przetwarzanie i udostpnianie w rodowisku programowo-komputerowym. [JW] masy ziemne (pot.) materia zwaowy. masy ziemne i skalne odspojony nadkad, przerosty, niezbywalna cz urobku, przemieszczane z wyrobiska grniczego na zwaowisko lub skadowiska tymczasowe. [WG] maszyna robocza maszyna, ktrej zadaniem jest wykonanie pracy uytecznej polegajcej na oddzielaniu od caoci, przemieszczeniu, zmianie ksztatu lub wymiarw ciaa poddanego jej dziaaniu. [Lg] maszyny budowlane cikie m. stosowane w grnictwie odkrywkowym: koparki jednonaczyniowe, wielonaczyniowe, wielonaczyniowe acuchowe, drenarskie; tab. 10, 11, 28, koparko-adowarki, koparko-spycharki, adowarki jednonaczyniowe; tab. 10, 11, 27, moty spalinowe, spycharki; tab. 10, 11, 27, rwniarki, pogbiarki: wieloczerpakowe pywajce, ssce rdldowe; pogbiarki; tab. 11, 28,

magazynowanie odpadw czasowe przetrzymywanie lub gromadzenie odpadw przed ich transportem, odzyskaniem lub unieszkodliwieniem. [12] mady gleby dolin rzecznych, powstae na rzecznych muach bogatych w przegnie szcztki rolin. [Sg] magma gorca ruchliwa materia skadajca si z fazy ciekej i gazowej oraz ze staych faz krystalicznych, tj. mineraw wystpujcych w zmiennych stosunkach na znacznej gbokoci w skorupie ziemskiej; w czasie ochadzania z magmy krystalizuj skay magmowe, a jej skad chemiczny podlega rnicowaniu si; produktami zakrzepnicia lawy na powierzchni s skay wylewne, a wyrzucanej w atmosfer przez wulkany skay piroklastyczne. [Esm] magmowe skay produkty krystalizacji magmy majce rny skad i formy wystpowania; najoglniej dziel si na skay gbinowe (plutoniczne, czyli abisalne), hipabisalne (subwulkaniczne) i wylewne (wulkaniczne); wyrnia si skay: kwane, porednie (obojtne), zasadowe i ultrazasadowe kryterium podziau stanowi zawarto krzemionki SiO2 [Sg]; klasykacja ska tab. 8. makroniwelacja niwelacja. mapa obraz graczny rozmieszczenia szczegw danego obszaru za pomoc umownych znakw i kolorw. [Nsjp] mapa geologiczna m. przedstawiajca uoenie w przestrzeni i rozmieszczenie ska budujcych dany obszar, wyrnionych wg kryteriw wieku, skadu mineralnego, wyksztacenia litologicznego, genezy itp. [PN-84/G-09000/01]

maszyny podstawowe
Tabela 8. Oglna klasykacja ska magmowych [ELM i BT] Mineray skaotwrcze ortoklaz lub mikroklin, albit, kwarc, biotyt (muskowit, hornblenda) oligoklaz-andezyn, ortoklaz lub mikroklin, kwarc, biotyt (hornblenda) andezyn-labrador, kwarc, biotyt, hornblenda ortoklaz lub mikroklin, oligoklaz-andezyn, hornblenda, biotyt (pirokseny) ortoklaz lub mikroklin, andezyn-labrador, hornblenda, pirokseny, biotyt oligoklaz-andezyn, hornblenda, pirokseny, biotyt labrador anoryt, pirokseny, ambole, oliwiny ortoklaz lub mikroklin, albit, skaleniowce, pirokseny, ambole, biotyt andezyn bytownit, skaleniowce, pirokseny, ambole, biotyt labrador anortyt, skaleniowce, pirokseny, ambole, biotyt oliwiny oliwiny, pirokseny pirokseny Skay gbinowe granit granodioryt tonalit sjenit monzonit dioryt gabro (diabaz) sjenit foidowy dioryt foidowy gabro foidowe dunit perydotyt piroksenit wylewne riolit (porr) riodacyt dacyt trachit (kerator) latyt andezyt bazalt (melar) fonolit tefryt bazanit Grupa ska

53

skay kwane (przesycone krzemionk)

skay obojtne (nasycone krzemionk)

skay zasadowe (z niedoborem krzemionki)

skay ultramaczne

przejezdne maszyny do przerbki kruszyw ukady przerbcze, przejezdne narzdzia udarowe rczne, zgarniarki; tab. 27. [JK] maszyny do obrbki kamienia (kamieniarskie) og maszyn i urzdze do dzielenia monolitw, blokw i pyt oraz nadawania elementom kamiennym odpowiednich ksztatw, wymiarw i faktur powierzchni; linia obrbcza. [WF i WG]

maszyny grnicze og maszyn i narzdzi mechanicznych przystosowanych do wymaga grnictwa. [SG] maszyny i urzdzenia odkrywkowe og maszyn i urzdze wykorzystywanych do odkrywkowej eksploatacji z, np. maszyny urabiajce; tab. 10. [JK i WG] maszyny podstawowe m. do urabiania, adowania, transportu i zwaowania, skonstruowane dla kopal odkrywkowych

54

maszyny pomocnicze

Tabela 9. Przykady map grniczych [PN-84/G-9000/1, WG] Rodzaj mapy podstawowa powierzchni przegldowa sozologiczna specjalna sytuacyjnowysokociowa zasadnicza Opis treci sporzdzona bezporednio na podstawie wynikw uzyskanych z pomiarw przedstawiajca obraz powierzchni ziemi odwzorowany na paszczyzn poziom sporzdzona przez reprodukcj lub pomniejszenie mapy podstawowej, zawierajca wszystkie albo niektre elementy jej treci mapa rodowiska przyrodniczego sporzdzona przez reprodukcj, pomniejszenie lub powikszenie mapy podstawowej, uzupeniona szczegami o specjalnym znaczeniu dla ruchu zakadu grniczego usytuowanie obiektw na powierzchni oraz uksztatowanie terenu rdowe opracowanie kartograczne zawierajce informacje o przestrzennym rozmieszczeniu obiektw oglnogeogracznych oraz elementw ewidencji gruntw i uzbrojenia terenu granice obszaru grniczego utworzonego dla eksploatacji kopaliny ze zoa oraz granice terenu grniczego, wyznaczajce zasig wpyww eksploatacji grniczej stan robt grniczych w zakresie zwaowania zewntrznego i wewntrznego, wyposaenie technologiczne, osnowa pomiarowa oraz stan zagospodarowania zwaowisk przekroje zboczy wyrobiska odkrywkowego paszczyznami pionowymi, umoliwiajca kontrol ktw nachylenia ociosw, skarp, cian obraz warstw geologicznych odwzorowanych na paszczynie pionowej mapa grnicza przedstawiajca za pomoc warstwic morfologi stropu (spgu) zoa lub innych utworw geologicznych

obszaru i terenu grniczego zwaowania zewntrznego i wewntrznego przekroje zboczy kopal odkrywkowych przekrj geologiczny stropu (spgu) zoa

b. duych i k.o. duych wgla brunatnego, piaskw podsadzkowych i innych kopalin. [JK i WG] maszyny pomocnicze m. do wykonywania wszelkich robt przygotowawczych i pomocniczych (niewchodzcych w zakres urabiania, adowania, transportu i zwaowania w kopalniach odkrywkowych b. duych i kopalniach odkrywkowych wgla brunatnego, piaskw podsadzkowych i innych kopalin), w

kopalniach odkrywkowych maych peni rol maszyn podstawowych. [PN-64/G-01203] maszyny urabiajce do ldowej eksploatacji z tab. 10. materia gruntowy grunt naturalny lub antropogeniczny o waciwociach pozwalajcych zastosowa go bezporednio lub po uzdatnieniu do wykonania budowli ziemnej. [PN-B-02481:1998]

meander materia kamienny uszlachetniony surowiec kamienny przygotowany do spenienia okrelonego zadania w budownictwie, drogownictwie lub innym przemyle. [PN-88/B-04120] materia wybuchowy wybuchowe materiay.

55

materia zwaowy (zwaowany) masy ziemne i skalne. [WG] meander (zakole rzeki) wygity ptlowato odcinek koryta rzeki lub doliny rzecznej zawarty midzy dwoma zakrtami o tym samym kierunku, tworzcy si najczciej wskutek erozji. [Sg]

Tabela 10. Maszyny urabiajce stosowane w ldowej eksploatacji z [BB i JK] Rodzaj maszyny koparki wielonaczyniowe: koowe wyposaone w naczynia urabiajce umocowane na obwodzie koa wyposaone w naczynia urabiajce przymocowane do ogniw acucha obiegajcego ram wysignika urabianie nadkadu lub kopaliny; adowanie urobku na rodki transportowe, szczeglnie w zakadach grniczych o duej zdolnoci wydobywczej Opis Zastosowanie

acuchowe

koparki jednonaczyniowe: z osprztem nadsibiernym z narzdziem roboczym w ksztacie otwartego naczynia z krawdzi tnc i klap oprniajc na kocu ruchomego wysignika lub na linie naczynie urabiajce osadzone sztywno na ramieniu zamocowanym obrotowo na wysigniku wyposaone w yk z krawdzi nabierajc z naczyniem roboczym cignionym lin w celu nagarnicia urobku, nastpnie wysypywanego na odkad lub na rodki transportowe

urabianie nadkadu lub kopaliny; zaadunek urobku na rodki transportowe, adowanie urobku lub produktw ze skadowisk na rodki transportowe

z osprztem podsibiernym

adowarki

urabianie nadkadu lub kopaliny i adowanie urobku na rodki transportowe, transport urobku na niewielkie odlegoci urabianie nadkadu lub kopaliny; adowanie urobku na rodki transportowe, gwnie w wirowniach i piaskowniach urabianie i przemieszczanie urobku do miejsca zaadunku innymi maszynami na rodki transportu,

zgarniarki linowe

spycharki

z lemieszem urabiajcym do poziomego, powierzchniowego odspajania calizny i/lub zruszania i przemieszczenia urobku

zmniejszanie wysokoci pitra przez urabianie i przemieszczenie urobku na skarp, wyrwnywanie, poziomw (pek), dna wyrobiska, ksztatowanie geometrii zwaowisk, skadowisk, inne prace pomocnicze

56

mechanizacja

Tabela 11. Maszyny do wydobywania urobku spod wody [BB i JK] Rodzaj maszyny koparki jednonaczyniowe: - podsibierne Opis Zastosowanie

naczynie urabiajce, osadzone sztywno na ramieniu zamocowanym obrotowo na wysigniku z osprztem chwytakowym (chwytakiem) opuszczanym na linach zamocowanych na wysigniku z osprztem zgarniakowym zamocowanym na wysigniku zbudowane na jednostkach pywajcych zbudowane na jednostkach pywajcych

- chwytakowe

- zgarniakowe - pywajce

urabianie kopaliny z ograniczonej gbokoci, wydobywanie urobku i jego odkad na suchej czci wyrobiska celem odsczania wody, roboty udostpniajce przed zwodowaniem koparki pywajcej

urabianie kopaliny, wydobywanie i adowanie urobku na pywajce przenoniki tamowe urabianie kopaliny, wydobywanie i adowanie urobku na pywajce przenoniki tamowe, barki, szalandy urabianie kopaliny oraz transport rurocigiem tocznym hydromieszaniny do urzdze odwadniajcych na ldzie urabianie kopaliny i przekazywanie na ld do urzdzenia zaadowczego, na samochody lub przenonik tamowy

pywajce wieloczerpakowe

pywajce ssce

z gowic ssc z naczyniem roboczym (osprzt zgarniakowy) cignionym lin po urabianej calinie

zgarniarki linowe

mechanizacja zastpienie pracy rcznej czowieka uzbrojonego w proste przyrzdy przez wydajniejsze maszyny. [SG] metamorczne skay (metamorty) produkty przeobraenia ska magmowych, osadowych i metamorcznych, zachodzcego w stanie staym w warunkach innych ni te, w ktrych skay wyjciowe powstay, zwykle przy wysokim cinieniu i temperaturze [Sg]; klasykacja tab. 12. metoda 1. sposb postpowania dla osignicia okrelonego celu, np. metoda urabiania ska; 2. sposb naukowego badania rzeczy i zjawisk i przedstawiania wynikw tych bada. [Nsjp] metody strzelania metody strzelania MW; tab. 13. metodyka referencyjna okrelona na podstawie ustawy metoda pomiarw lub ba-

da, ktra moe obejmowa w szczeglnoci sposb doboru prbek, sposb interpretacji uzyskanych danych, a take metodyki modelowania rozprzestrzenienia substancji oraz energii w rodowisku. [11] metryka strzaowa dokument sporzdzony dla kadego miejsca wykonywania robt strzelniczych, ustalajcy miejsce, sposb wykonania robt strzelniczych oraz zachowania okrelonych rygorw zwizanych ze zwalczaniem zagroe; m.s. nie sporzdza si dla robt strzelniczych wymagajcych opracowania dokumentacji strzaowej, np. dugimi otworami. [JK] miszo odlego midzy grn a doln powierzchni zoa; rys. 13: pozorna odlego mierzona skonie, np. wzdu osi wyrobiska rozpoznawczego, np. otworu,

miejscowy plan zagospodarowania

Tabela 12. Klasykacja ska metamorcznych [ELM, BT] Rodzaje metamorzmu metamorzm dyslokacyjny Facje metamorzmu brak facji Skay kataklazyty mylonity i blastomylonity fyllity upki gratowe kwarcyty i upki kwarcytowe epi zielecowa upki serycytowe upki chlorytowe zielece i upki zielecowe metamorzm regionalny podzielony na strefy gbokociowe mezo ambolitowa serpentynity upki talkowe upki yszczykowe kwarcyty i upki kwarcytowe gnejsy ambolity marmury (marmury dolomityczne) kata granulitowa eklogitowa granulity eklogity upki plamiste metamorzm termiczny hornfelsowa upki gruzekowe hornfelsy marmury kontaktowe ultrametamorzm

57

migmatyty

rzeczywista odlego mierzona wzdu prostopadej do powierzchni obrazujcej sposb uoenia zoa. [Zdzks] miszo cakowita oglna nazwa sumarycznej miszoci zoa, mierzonej od stropu najwyej pooonej warstwy uytecznej do spgu warstwy pooonej najniej; rys. 13b. [MN] miszo eksploatacyjna (robocza) m. zoa mierzona w granicach wyrobiska

eksploatacyjnego, przy ktrej zoe moe by eksploatowane w sposb technicznie i ekonomicznie uzasadniony; rys. 13b. [MN] miejsce pracy m. wyznaczone przez pracodawc, do ktrego pracownik ma dostp w zwizku z wykonywaniem pracy. [28] miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenu grniczego plan zapewniajcy integracj wszelkich dziaa podejmowanych w granicach terenu grniczego

58

mierniczy grniczy

Tabela 13. Podstawowe metody strzelania w grnictwie odkrywkowym [JK] Metoda strzelania dugimi otworami krtkimi otworami (zwykymi) komorowe Czynnoci i cele adunki materiau wybuchowego umieszczone w otworach strzaowych o dugoci powyej 6 m; strzelanie masowe adunki materiau wybuchowego umieszczone w otworach strzaowych o dugoci nieprzekraczajcej 6 m adunki materiau wybuchowego umieszczone w komorach strzaowych udostpnionych sztolni i chodnikami grniczymi; strzelanie masowe silnie dziaajce materiay wybuchowe umieszczone w wyrobiskach strzaowych; przemieszczenie odstrzelonego urobku gwnie na strop ssiadujcej czci rozsadzanej skay; strzelanie masowe silnie dziaajce materiay wybuchowe umieszczone w wyrobiskach strzaowych; przemieszczenie odstrzelonego urobku gwnie na powierzchni lec poniej poziomu spgu rozsadzanej skay; stosuje si m.in. do podziau lub zmniejszenia wysokoci pitra; strzelanie masowe adunki materiau wybuchowego wolno dziaajcego lub lontu detonacyjnego umieszczone w krtkich otworach strzaowych; oddzielenia bloku od calizny lub jego podziau na bloki mniejsze podcicie robotami grniczymi wyznaczonego monolitu skalnego z pozostawieniem naturalnych lub sztucznych podpr, po ich rozstrzelaniu zwykymi otworami strzaowymi nastpuje odspojenie monolitu od calizny; zwykle strzelanie masowe adunki materiau wybuchowego umieszczone w otworach krtkich w taki sposb, aby po odstrzale uzyska sztuczn szczelin do podziau fragmentu zoa na bloki (monolity, bloki); wykonywanie wcinek, wdzierek mae adunki materiau wybuchowego nakadane, podkadane lub w otworach krtkich; rozdrobienie (rozbijanie) bry nadwymiarowych adunki umieszczone w naturalnych lub sztucznych szczelinach skalnych; zwykle do uzyskiwania blokw oraz zestrzeliwania nawisw skalnych skupiony adunek materiau wybuchowego umieszczony w poszerzeniu otworu strzaowego przy jego dnie, wykonanym przez kolejne odstrzeliwanie niewielkich adunkw; czsto strzelanie masowe

na wyrzut

na zrzut

otworowe na bloki

podporowe

pomocnicze na bloki rozszczepkowe szczelinowe z poszerzonym dnem

w celu: wykonania uprawnie okrelonych w koncesji, zapewnienia bezpieczestwa powszechnego, ochrony rodowiska, obiektw budowlanych i innych elementw podlegajcych ochronie. [WG]

mierniczy grniczy specjalista posiadajcy stwierdzone kwalikacje przez Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego; suba miernicza zakadu grniczego. [JK]

mierzeja piaszczysty pwysep oddzielajcy cakowicie lub czciowo zatok morsk od otwartego morza. [Sg] migracja przemieszczanie si substancji w obrbie ska, zjawisk, procesw geologicznych (np. facji, fadowania, koryta rzecznego) lub okrelonych grup organizmw ywych. [Sg] mikroszczelina szczelina widoczna tylko przez mikroskop. [PN-EN 12670:2002]

mineray cikie

59

Rys. 13. Rodzaje miszoci; mp miszo pozorna, mr miszo rzeczywista, mc miszo cakowita, me miszo eksploatacyjna; kt upadu; a, b miszoci warstw [MN]

mineralogia nauka o mineraach, ich strukturze, waciwociach zycznych i chemicznych, powstawaniu, przeobraaniu i wystpowaniu w skorupie ziemskiej i ciaach kosmicznych. [Sg] mineralurgia dyscyplina nauki i techniki zajmujca si przetwarzaniem naturalnych i syntetycznych materiaw mineralnych, a take towarzyszcymi im cieczami; polega przede wszystkim na prowadzeniu procesw separacji oraz ich opisie, analizie i ocenie. [JD]

minera jednorodne ciao o strukturze krystalicznej, okrelonych cechach zycznych i skadzie chemicznym (niekiedy wykazujcym odchylenia od skadu wyraonego wzorem chemicznym w zwizku z obecnoci domieszek izomorcznych), powstae w wyniku naturalnych procesw w litosferze lub na jej powierzchni oraz w ciaach kosmicznych. [Sg] mineray cikie mineray o gstoci wikszej ni 3 g/cm3; wiele m.c. tworzy zoa

Rys. 14. Monolit kamienny

60

mistrz mu (szlam) niescementowany osad wspczesnych zbiornikw wodnych, zoony gwnie z pyu i iu. [Sg] muek luna skaa osadowa okruchowa, skadajca si z pyu kwarcowego, osadzona w rodowisku wodnym. [Sg] muowiec zwiza skaa osadowa okruchowa zoona gwnie z ziarn pyu kwarcowego o rednicy < 0,05 mm, niekiedy z domieszkami skaleni, yszczykw wglanw, mineraw ilastych, zwizkw elaza i substancji organicznej. [Sg]

rozsypiskowe, np. kasyteryt, ilmenit, monacyt, zoto, platynowce; zoe aluwialne. [Sg] mistrz pracownik nadzorujcy prac podlegych mu robotnikw. [Nsjp] mot hydrauliczny urzdzenie instalowane na wysigniku koparki do rozbijania bry nadwymiarowych. [WG] monolit kamienny odspojony od calizny odam skalny o duych wymiarach, stanowicych wielokrotno wymiarw blokw handlowych lub stosowanych w procesie obrbczym; rys. 14. [SK] monitoring 1. wielokrotne pomiary w celu okrelenia zmian w pewnym okresie; 2. systematyczne pomiary poziomu stenia danego zanieczyszczenia wykonywane w odniesieniu do wybranego normatywu lub w celu oceny skutecznoci okrelonego systemu i urzdze oczyszczajcych. [PN-ISO 4225:1999] monitoring drga cigy pomiar drga przez aparatur (sejsmometryczn) samowczajc si i archiwizujc wyniki pomiarw; m.d. stosuje si kontrolnie przy robotach strzelniczych w zakadach grniczych, gdy zachodzi podejrzenie, e roboty te powoduj szkody grnicze w wyniku powstawania fal parasejsmicznych. [JK] monitorowanie bezpieczestwa i higieny pracy obserwowanie warunkw pracy, zachowa pracownikw oraz wynikw dziaa podejmowanych w celu poprawy bezpieczestwa i higieny pracy, obejmujce w szczeglnoci identykacj zagroe, ocen ryzyka zawodowego oraz analiz przyczyn wypadkw przy pracy i chorb zawodowych. [PN-N-18001:2004] morena 1. materia skalny przetransportowany przez lodowiec; 2. wa, wzgrze lub cig wzgrz zbudowane z materiau wytopionego w lodowcu. [Sg] mrozoodporno (skay) odporno skay na dziaanie niskich temperatur; zdolno zachowania spoistoci mimo powtarzajcego si jej zamarzania i odtajania. [Lg]

nabijak drewniany okrgy drek sucy do wprowadzania nabojw do otworu strzaowego oraz do ubijania przybitki. [JK] nabijanie adowanie naboju do otworu strzaowego. [JK] nabj materiau wybuchowego okrelona ilo materiau wybuchowego, pakowana fabrycznie w postaci wakw. [JK] nabj udarowy n. (lub naboje materiau wybuchowego czone razem) zaopatrzony w sponk z lontem zwykym lub zapalnik elektryczny ostry lub nieelektryczny albo uzbrojony lontem detonacyjnym; ma on za zadanie zapocztkowa wybuch adunku materiau wybuchowego. [JK] nachylenie usytuowanie warstw do paszczyzny poziomu, mierzone w stopniach.[SG] nachylenie skarpy (ociosu, ciany) stosunek wysokoci pitra (ociosu, ciany) do podstawy przekroju skarpy (ociosu, ciany) podawany jako 1 : n (n stosunek rzutu poziomego do pionowego) lub jako kt nachylenia w stopniach. [PN-64/G-02400, WG]

nasyp nachylenie generalne zbocza stosunek wysokoci sumy piter do podstawy przekroju zbocza podawany jako 1 : n, gdzie n stosunek rzutu poziomego do pionowego, lub jako kt nachylenia w stopniach. [PN-64/G-02400, WG] naciek osad mineralny na powierzchniach ska, powierzchniach pustek skalnych, cianach szczelin itp., wytrcajcy si z wd przesczajcych si przez masyw skalny. [Sg] nadawa urobek kierowany do procesu przerbczego. [JK] nadgrnik osoba niszego dozoru grniczego. [Lg] nadkad wszystkie skay zalegajce nad okrelonymi utworami geologicznymi; skay lece nad eksploatowan kopalin. [JK i WG] nadkad wewntrzny przerosty lub due skupienia ska ponnych wymagajce selektywnego urabiania, take cz kopaliny niespeniajcej wymaga jakociowych w takim stopniu, e nie moe by ona wykorzystana; n.w. mog tworzy: przewarstwienia ska ponnych stanowice nadkad dla zoa na niszych poziomach (nadkad midzypokadowy), traktowane czsto w czasie geologicznego dokumentowania zoa jako przerosty ponne, partie ska ponnych, utwory wypeniajce formy krasowe oraz skay skrasowiae, ktre nie zostay uznane za kopalin. [MN] nadziarno cz kruszywa pozostajca na wikszym z granicznych sit uywanych do opisywania wymiaru kruszywa. [PN-EN 13043:2004] najwysze dopuszczalne stenie (NDS) warto rednia waona stenia, ktrego oddziaywanie na pracownika w cigu 8-godzinnego dobowego i przecitnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, okrelonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywnoci zawodowej nie powinno spowodowa ujemnych zmian

61

w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszych pokole. [38] najwysze dopuszczalne stenie chwilowe (NDSCh) warto rednia stenia, ktre nie powinno spowodowa ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeeli wystpuje w rodowisku pracy nie duej ni 15 minut i nie czciej ni 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstpie czasu nie krtszym ni 1 godzina. [38] najwysze dopuszczalne stenie puapowe (NDSP) warto stenia, ktra ze wzgldu na zagroenie zdrowia lub ycia pracownika nie moe by w rodowisku pracy przekroczona w adnym momencie. [38] namu osad naniesiony przez wody rzeczne lub spywajce po stokach i osadzane na obszarach zalewowych. [Sg] namywanie gromadzenie si u podna lub na wypaszczeniu stoku osadw przemieszczonych przez wody opadowe i roztopowe. [Sg] naprenie normalne n. (powyej cinienia atmosferycznego) dziaajce prostopadle do danej paszczyzny. [PN-B-02481:1998] naraenie (ekspozycja) podleganie oddziaywaniu czynnikw niebezpiecznych, szkodliwych lub uciliwych zwizanych z wykonywaniem pracy. [PN-N-18002:2000] nasikliwo ilo wody, jak moe wchon sucha skaa, wyraona w procentach lub w uamku dziesitnym; n. wagowa stosunek masy wchonitej wody do masy skay; n. objtociowa stosunek objtoci wody i skay. [Sh] nasikliwo (kruszywa) zwikszenie masy prbki kruszywa wysuszonego w suszarce spowodowane penetracj wody do dostpnych dla niej pustych przestrzeni. [PN-EN 1097-6:2002] nasyp warstwa lub specjalnie uksztatowana budowla ziemna z materiau gruntowego powstaa w wyniku dziaalnoci czowieka. [PN-B-02481:1998]

62

nawis ustanowione przez europejskie organizacje normalizacyjne na podstawie mandatu udzielonego przez Komisj Europejsk, ktrych numery zostay opublikowane w Dzienniku Urzdowym Wsplnoty Europejskiej. [17] nosiwo materia transportowany przenonikiem. [SG] notykacja zgoszenie Komisji Europejskiej i pastwom czonkowskim Unii Europejskiej autoryzowanych jednostek certykujcych i kontrolujcych oraz autoryzowanych laboratoriw waciwych do wykonywania czynnoci okrelonych w procedurach oceny zgodnoci. [17] notykowana jednostka jednostka, ktrej udzielono notykacji na zasadach i w trybie okrelonych w ustawie. [16, JK] numeryczny model terenu (NMT) numeryczne przedstawienie powierzchni terenu oraz obiektw w postaci wsprzdnych (x, y, z) siatki regularnej (GRID) lub nieregularnej (TIN) wraz z algorytmem umoliwiajcym interpolacj wsprzdnej (z) dla dowolnie zdeniowanego punktu o danych wsprzdnych (x, y); integraln czci n.m.t. s zdeniowane linie niecigoci (grzbiety, skarpy, zbocza, urwiska, cieki, powierzchnie wycze, ekstremalne pikiety). [JW]

nawis przewieszony wystp skalny calizny w wyrobisku. [Lg] nekk (pie wulkaniczny) intruzja kominowa o rednicy do kilku kilometrw, wypeniona tufem lub law; niekiedy wypreparowana przez erozj ze ska otaczajcych, stanowi kulminacj w krajobrazie. [Sg] niebezpieczny odcinek ciany cz ciany eksploatacyjnej lub staej zagroonej osuwiskiem, obrywem, naporem wody itp., na ktrej roboty zostay wstrzymane ze wzgldu na bezpieczestwo pracy zaogi, maszyn lub urzdze. [JK] niecka pytkie, paskodenne zagbienie terenu. [Sg] niewypa kady pojedynczy adunek rodka strzaowego, ktry podczas pomiaru cigoci obwodu strzaowego wykaza przerw, lub ktry przy wykonywaniu odstrzau nie odpali. [35, 36] niwelacja rwnanie terenu do projektowanego poziomu; take plantowanie. [WG] nominalna dolna granica uziarnienia kamienia do robt hydrotechnicznych masa lub wymiar otworu sita, poniej ktrych kawaki kamienia uwaane s za podziarno. [PN-EN 13383-1:2003] nominalna grna granica uziarnienia kamienia do robt hydrotechnicznych masa lub wymiar otworu sita, powyej ktrych kawaki kamienia uwaane s za nadziarno. [PN-EN 13383-1:2003] norma przyjty na zasadzie konsensusu i zatwierdzony przez upowaniony organ dokument ustalajcy do powszechnego i wielokrotnego stosowania zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszce si do rnych rodzajw dziaalnoci oraz ich rezultatw i zmierzajcy do uzyskania optymalnego stopnia uporzdkowania w okrelonej dziedzinie. [PN-EN 45014:2000] normy zharmonizowane n. krajowe przenoszce europejskie normy zharmonizowane,

obieg wody staa wymiana wody midzy atmo-, lito- i hydrosfer; wyraz zwizku midzy wodami atmosferycznymi, powierzchniowymi i podziemnymi. [Sh] obiekt budowlany budynek wraz z instalacjami i urzdzeniami technicznymi, budowla stanowica cao techniczno-uytkow wraz z instalacjami i urzdzeniami; obiekt maej architektury. [7]

obszar drenau obiekt budowlany tymczasowy tymczasowy obiekt budowlany. obiekt maej architektury niewielki obiekt, a w szczeglnoci: kultu religijnego, jak kapliczka, krzye przydrone, gury; posgi, wodotryski i inne obiekty architektury ogrodowej; uytkowy, sucy rekreacji codziennej i utrzymaniu porzdku, jak piaskownica, hutawka, drabinka, mietniki. [7] obiekty budowlane zakadu grniczego usytuowane w wyrobisku i poza wyrobiskiem grniczym, np.: drogi technologiczne, skady materiaw wybuchowych, obiekty i urzdzenia przerbcze, rurocigi technologiczne, obiekty stacji zaadowczych i wyadowczych, budynki gwnych stacji sprarek powietrza wraz z rurocigami, budynki stacji elektroenergetycznych oraz gwne urzdzenia i sieci rozdzielcze wysokiego i redniego napicia, obiekty i urzdzenia odwadniania, wolno stojce budynki centrali telefonicznych i dyspozytornie, zbiorniki przeciwpoarowe, mosty i estakady technologiczne. [35, 36] obiekty pywajce o. wykorzystywane do eksploatacji z spod zwierciada wody koparki pywajce (pogbiarki), barki, szalandy, pchacze (holowniki). [WG] obladra (ois) pierwsza lub ostatnia pyta z przecieranego lub przecinanego bloku kamiennego (o jednej nierwnej powierzchni). [WG] obnienie zwierciada wd obniajcy ruch zwierciada wd podziemnych pod wpywem czynnikw naturalnych (brak zasilania, parowanie) i/lub sztucznych (pompowanie studni, odwadnianie sposobem studziennym). [Sh] obrabialno kamienia podatno danego kamienia budowlanego na obrbk. [PN-88/B-04120] obrabialno skay podatno skay na obrbk. [Lg] obrbka kamienia oddzielanie od bloku kamienia zbdnych fragmentw za pomoc

63

rnych narzdzi (rcznych, mechanicznych) w celu nadania mu podanego rozmiaru, ksztatu oraz wygldu powierzchni; take dzielenie monolitu lub bloku na mniejsze fragmenty (bloki, pyty). [JK, WG] obrbka kamienia maszynowa czynnoci obrbcze wykonywane maszynami i urzdzeniami kamieniarskimi do przecierania, przecinania, rozupywania ( tab. 30) oraz nadawania odpowiedniego ksztatu, wymiarw i faktury. [JK i WG] obrbka kamienia rczna zesp czynnoci obrbczych wykonywanych prac mini czowieka i prostych lub zoonych narzdzi kamieniarskich; np. klinowanie, groszkowanie, grotowanie, dutowanie, szlifowanie, paserowanie, polerowanie; faktury kamienia. [SK] obrbka udarowa proces, w wyniku ktrego powstaj wyroby kamieniarskie o przypadkowych, nieregularnych krawdziach, naroach i powierzchniach. [PN-EN 12670:2002] obryw nage odspojenie si mas skalnych od stoku i gwatowne przesunicie si ich ku doowi. [Lg] obrywanie (pot. obrywka ociosu, ciany) ramowanie. [JK] obrzee wyrobiska odkrywkowego zamknita krawd wyrobiska odkrywkowego; rozrnia si obrzee grne i dolne; rys. 29. [PN-64/G-02400] obrzee zwaowiska zamknita krawd zwaowiska; rozrnia si obrzee grne i dolne; rys. 29. [PN-64/G-02400] obszar drenau obszar na powierzchni terenu lub pod ziemi, do ktrego spywaj wody podziemne z utworw wodononych; obszarem drenau s doliny rzeczne, zbiorniki wd podziemnych, zagbienia bezodpywowe, morze, silnie uszczelnione strefy dyslokacyjne, a take obszary sztucznego drenau, np. kopalnie, ujcia wd podziemnych. [Sh]

64

obszar grniczy wd podziemnych; na obszarach tych musz by stosowane zaostrzone kryteria w zakresie ich przestrzennego zagospodarowania i wykorzystania. [Sh] obszar zwykej ochrony (OZO) o. stanowicy pozostae fragmenty gwnego zbiornika wd podziemnych, niewydzielone jako ONO i OWO; w granicach tych stosuje si obowizujce przepisy prawne. [Sh] obsuw skay zsunicie si rozluzowanej skay do wyrobiska wskutek nagego zmniejszenia sie oporw tarcia midzy ni a reszt skay. [Lg] obudowa przeciwerozyjna zesp zabiegw technicznych i biologicznych, ktrych celem jest zabezpieczenie terenw przed erozj wodn i wietrzn, zainicjowanie procesw glebotwrczych, poprawa warunkw mikroklimatycznych i wodnych oraz ochrona terenw przylegych; rodzaje obudw tab. 14. obwd strzaowy sie strzaowa. ocena oddziaywania na rodowisko planowanego przedsiwzicia prowadzone z udziaem spoeczestwa postpowanie dotyczce: skutkw realizacji planw i programw; podstaw jej oceny jest prognoza oddziaywania na rodowisko sporzdzona przez organ opracowujcy projekt dokumentu, projektowanych przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko; podstaw ich oceny jest raport o oddziaywaniu przedsiwzicia na rodowisko; postpowanie w sprawie oceny stanowi cz postpowania zmierzajcego do wydania decyzji wyszczeglnionych w przepisach prawa ochrony rodowiska [11], w tym m.in. koncesji na wydobywanie kopalin. [WG] ocena ryzyka proces analizowania ryzyka i wyznaczenia dopuszczalnoci ryzyka zawodowego. [PN-N-18001:1999] ochrona czynna stosowanie, w razie potrzeby, zabiegw ochronnych w celu przy-

obszar grniczy przestrze, w granicach ktrej przedsibiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny objtej koncesj. [6] obszar najwyszej ochrony (ONO) o. wymagajce najwyszego stopnia ochrony wyznaczone na podstawie oceny potencjalnego zagroenia wd w gwnym zbiorniku wd podziemnych; zwykle ONO obejmuj obszary zasilania izolowanych zbiornikw wody wysokiej jakoci lub te obszary najbardziej istotne (krytyczne) dla ochrony pozostaych typw GZWP; na tych obszarach musz by stosowane specjalne nakazy i zakazy w zakresie zagospodarowania przestrzennego; gwny zbiornik wd podziemnych. [Sh] obszar ochrony obszar zasilania zbiornika lub poziomu wd podziemnych, w ktrym podejmuje si dziaania zmierzajce do powstrzymania postpujcej degradacji wd. [Sh] obszar ochrony wd podziemnych strefa ochronna uj wody. obszar poboru wd podziemnych o. przylegajcy bezporednio do studni lub rda, obejmujcy take techniczne wyposaenie i obiekty suce do eksploatacji wody. [Sh] obszar specjalnej ochrony ptakw o. wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, do ochrony populacji dziko wystpujcych ptakw jednego lub wielu gatunkw, w ktrego granicach ptaki maj korzystne warunki bytowania w cigu caego ycia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju. [21] obszar wysokiej ochrony (OWO) obszar wyznaczony na podobnych zasadach jak obszar najwyszej ochrony, stanowi go czci gwnych zbiornikw wd podziemnych, w ktrych istniej lepsze ni w obszarach ONO naturalne warunki ochrony wd (izolacja od powierzchni) oraz obszary lub wytypowane fragmenty zlewni powierzchniowych i podziemnych zasilajcych gwne zbiorniki

ochrona rodowiska
Tabela 14. Obudowy przeciwerozyjne skarp i zboczy [PN-G-07800:2002, WG] Rodzaj obudowy biologiczna tymczasowa Cele, zabiegi techniczne

65

dorane zazielenienie zwaowisk przeznaczonych w przyszoci do likwidacji lub wyrobisk przeznaczonych do dalszej eksploatacji wprowadzenie na tereny rekultywowane rolinnoci w celu: ochrony przeciwerozyjnej powierzchni, poprawy warunkw wodnych i mikroklimatycznych, zainicjowania procesw glebotwrczych, wytworzenia siedliska pod uprawy docelowe rolin (rolnictwo, lenictwo) wykonanie tarasw, drenowania, potkowania, uj spyww i wypyww oraz innych zabiegw w ukadzie skarp w celu poprawy ich statecznoci i ochrony terenw przylegych zesp zabiegw i czynnoci technicznych oraz biologicznych, ktrych celem jest poprawa statecznoci skarp zwaowisk i wyrobisk wprowadzenie na ukad skarp rolinnoci w celu: poprawy statecznoci skarp zwaowisk i wyrobisk grniczych oraz ich ochrony przeciwerozyjnej, poprawy warunkw mikroklimatycznych i wodnych, ochrony terenw przylegych oraz zainicjowania procesw glebowych, wytworzenia siedliska pod docelowe uprawy, dostarczenia wymiernych korzyci gospodarczych w przypadku bezporedniego wprowadzenia rolinnoci o wartoci produkcyjnej (przy wystpieniu odpowiedniego podoa)

biologiczna

techniczna ukadu skarp techniczno-biologiczna skarp

biologiczna ukadu skarp

wrcenia naturalnego stanu ekosystemw i skadnikw przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk rolin, zwierzt lub grzybw. [21] ochrona in situ o. gatunkw rolin, zwierzt i grzybw, a take elementw przyrody nieoywionej w miejscach ich wystpowania. [21] ochrona krajobrazowa zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu. [21] ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrwnowaonym uytkowaniu oraz odnawianiu zasobw, tworw i skadnikw przyrody: dziko wystpujcych rolin, zwierzt i grzybw objtych ochron gatunkow, zwierzt prowadzcych wdrowny tryb ycia, siedlisk przyrodniczych, siedlisk zagroonych wyginiciem, rzadkich i chronionych gatunkw rolin, zwierzt i grzybw, tworw

przyrody ywej i nieoywionej oraz kopalnych szcztkw rolin i zwierzt, krajobrazu ( krajobraz, poeksploatacyjny krajobraz geologiczny), zieleni w miastach i wsiach; zadrzewienie. [21] ochrona cisa cakowite i trwae zaniechanie bezporedniej ingerencji czowieka w stan ekosystemw, tworw i skadnikw przyrody oraz przebieg procesw przyrodniczych na obszarach objtych ochron ( formy ochrony przyrody), a w przypadku gatunkw caoroczn ochron nalecych do nich osobnikw i stadiw ich rozwoju.[21] ochrona rodowiska podjcie lub zaniechanie dziaa umoliwiajcych zachowanie lub przywracanie rwnowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczeglnoci na: racjonalnym ksztatowaniu rodowiska i gospodarowania zasobami rodowiska

66

ochrona wd podziemnych (warto pH); wyrnia si odczyn zasadowy, obojtny i kwany. [Sg] oddzia wyodrbniona i samodzielna organizacyjnie cz dziaalnoci gospodarczej wykonywana przez przedsibiorc poza siedzib przedsibiorcy lub gwnym miejscem wykonywania dziaalnoci. [22] oddziaywanie na rodowisko o.n.. oraz oddziaywanie na zdrowie ludzi. [11] odkad urobku urobek usypany przez kopark (adowark) w zasigu jej pracy bez korzystania ze rodka transportu; niekiedy skadowanie kopaliny, np. hydrauliczny odkad urobku. [WG] odkrywka 1. odsonite zoe kopaliny po usuniciu przykrywajcych j innych ska [SG]; 2. wydzielona organizacyjnie cz kopalni wgla brunatnego, np. o. Bechatw, Kazimierz, Wadysaww. [JK i WG] odkrywkowa eksploatacja zoa og czynnoci wykonywanych w celu uzyskania kopalin i ska ponnych ze zoa i odtransportowania na skadowisko lub inne miejsce przeznaczenia. [PN-64/G-01203] odkrywkowe roboty grnicze czynnoci zwizane z wydobywaniem kopaliny lub wykonywaniem i utrzymaniem wyrobisk w kopalniach odkrywkowych. [PN-64/G-01203] odkrywkowe roboty odwadniajce og czynnoci wykonywanych w celu usunicia wody ze zoa, ska otaczajcych i z terenu kopalni odkrywkowej. [PN-64/G-01203] odkrywkowe roboty rozpoznawczo-badawcze geologiczne prace wywiadowcze wykonywane w celu wyboru rodkw dla utrzymania wyrobisk i zapewnienia prawidowego przebiegu eksploatacji zoa. [PN-64/G-01203] odkrywkowe roboty wydobywcze r. grnicze obejmujce podstawowe procesy grnictwa odkrywkowego: urabianie, adowanie, transport i zwaowanie -. [PN-64/G-01203]

zgodnie z zasad zrwnowaonego rozwoju, przeciwdziaaniu zanieczyszczeniom, przywracaniu elementw przyrodniczych do stanu waciwego. [11] ochrona wd podziemnych zesp rodkw i ogranicze uytkowania terenu gwarantujcych stae utrzymywanie moliwoci poboru wd dobrej jakoci w iloci nieprzewyszajcej obliczonych zasobw dyspozycyjnych zbiornika i zasobw eksploatacyjnych ujcia. [Sh] ochrona zoa zabezpieczenie wykorzystania kopaliny zgodnie z pen jej wartoci uytkow oraz zasobw przed nieuzasadnionymi stratami; w okresie przed podjciem eksploatacji polega na ochronie powierzchni przed takim zagospodarowaniem, ktre by uniemoliwio pniejsz dziaalno grnicz. [Zdzks] ocios nachylona powierzchnia pitra powstaa w calinie w wyniku urabiania ska litych (zwizych); rys. 15, 30, 31. [JK i WG] oczko wodne naturalny rdpolny i rdleny zbiornik wodny o powierzchni do 1 ha niepodlegajcy klasykacji gleboznawczej. [8] oczyszczanie wd proces lub zesp procesw zycznych, chemicznych i biologicznych zmierzajcych do przywrcenia wodzie jej cech naturalnych (pierwotnych) przez usunicie zanieczyszczenia (czci mechanicznych), zdemineralizowanie wody oraz eliminacj ycia biologicznego i produktw rozpadu czci organicznych. [Sh] odciek zanieczyszczone wody wypywajce lub przenikajce do podoa z ognisk zanieczyszcze typu skadowiska odpadw komunalnych, przemysowych itp.; w przypadku odpadw staych odcieki powstaj gwnie w wyniku ugowania substancji rozpuszczalnych przez wody opadowe inltrujce do bryy skadowiska. [Sh] odczyn wody cecha chemiczna, uzaleniona od stenia jonw wodorowych

odwadnianie powierzchniowe odkrywkowe wyrobisko grnicze przestrze o okrelonych wymiarach i przeznaczeniu powstaa lub powstajca w zou kopaliny albo w skaach otaczajcych w wyniku wykonywania odkrywkowych robt grniczych; wyrobisko grnicze. [PN-64/G-01203] odpady kada substancja lub przedmiot nalecy do jednej z kategorii okrelonych w ustawie o odpadach [12], ktrych posiadacz pozbywa si, zamierza si pozby lub do ich pozbycia si jest obowizany. [WG] odpady niebezpieczne 1. o. nalece do kategorii lub rodzajw okrelonych na licie A za. 2 oraz posiadajce co najmniej jedn z waciwoci wymienionych w za. 4 do ustawy o odpadach [12] lub 2. nalece do kategorii lub rodzajw odpadw okrelonych na licie B za. 2 i zawierajce ktrykolwiek ze skadnikw wymienionych w za. 3 oraz posiadajce co najmniej jedn z waciwoci wymienionych w za. 4 do ustawy. [12, WG] odpady obojtne o., ktre nie ulegaj istotnym przemianom zycznym, chemicznym lub biologicznym; s nierozpuszczalne, nie wchodz w reakcje zyczne ani chemiczne, nie powoduj zanieczyszczenia rodowiska lub zagroenia dla zdrowia ludzi, nie ulegaj biodegradacji i nie wpywaj niekorzystnie na materi, z ktr si kontaktuj; oglna zawarto zanieczyszcze w tych odpadach oraz zdolno do ich wymywania, a take negatywne oddziaywanie na rodowisko odcieku musz by nieznaczne, a w szczeglnoci nie powinny stanowi zagroenia dla jakoci wd powierzchniowych, wd podziemnych, gleby i ziemi. [12] odpalenie milisekundowe odpalenie ze zwok. odpalenie ze zwok przy strzelaniu seryjnym inicjowanie wybuchu adunkw materiau wybuchowego ze z gry ustalonym opnieniem; ma ono na celu popraw granulacji urobku, kta ociosu po strzelaniu

67

i zmniejszenie intensywnoci drga w otoczeniu. [JK] odpyw ilo wody przypisana okrelonemu obszarowi (zlewni) spywajca w jednostce czasu. [Sh] odsczalno zdolno skay nasyconej wod do oddawania wody wolnej pod dziaaniem siy cikoci; jej miar jest wspczynnik odsczalnoci. [Sh] odspajanie 1. oddzielanie sposobami grniczymi fragmentw ska od calizny, pocztkowa i podstawowa faza procesu urabiania; 2. samoczynne oddzielanie si warstw skalnych, bry i blokw oraz urobku lunego od ociosw, cian, skarp. [WG] odstojnik sztuczny zbiornik wodny o bardzo wolnym przepywie wody, przeznaczony do osadzania na jego dnie czsteczek staych, zawieszonych w wodzie. [Sg] odstrza odpalenie otworw strzaowych zaadowanych materiaem wybuchowym. [SG] odwadnianie kopalni 1. zesp przedsiwzi powodujcych drena wd podziemnych z grotworu otaczajcego wyrobiska, usuwanie wd dopywajcych do wyrobisk podczas ich wykonywania i eksploatacji oraz odprowadzanie wd poza teren kopalni; w zalenoci od stosowanych metod wyrnia si o. sposobem: grniczym, studziennym, otwarte, kombinowane; [Sh]; 2. ujmowanie i odprowadzanie wd podziemnych za pomoc studni, otworw drenaowych i podziemnych urzdze odwadniajcych. [PN-G-02110:1997] odwadnianie (kopalniane, budowlane, rolnicze) czynnoci zwizane z obnieniem zwierciada wd podziemnych, np. w celu udostpnienia zoa, osuszenia wykopw fundamentowych, poprawienia warunkw wilgotnociowych gleby. [Sh] odwadnianie powierzchniowe ujmowanie i odprowadzanie wd powierzchniowych i podziemnych za pomoc powierzchniowych budowli i urzdze odwadniajcych. [PN-G-02110:1997]

68

odwadnianie powierzchniowe stancji obwodw strzaowych oraz rezystancji pojedynczych zapalnikw elektrycznych. [PN-88/E-06514] opadanie zwierciada wd podziemnych ruch z.w.p. ku doowi pod wpywem czynnikw naturalnych (brak zasilania, parowanie) i (lub) sztucznych (pompowanie i odwodnienie). [Sh] opad pyu masa pyu opadajcego na jednostk powierzchni otwartej przestrzeni w jednostce czasu. [PN-ISO 4225/Ak:1999] operat ewidencyjny zasobw zoa kopaliny o. prowadzony w ramach e.z.z., zawierajcy zaktualizowane tabelaryczne zestawienie z. wg stanu na dzie 31 grudnia kadego roku oraz inne dane wg przepisw. [31, WG] operat wodno-prawny dokument bdcy podstaw udzielenia pozwolenia wodno-prawnego na szczeglne korzystanie z wd. [WG] operator pracownik wyspecjalizowany w obsudze maszyny, np. koparki, suwnicy, kombajnu. [Nsjp] operator maszyny roboczej o. posiadajcy wymagane uprawnienia. [JK] opata eksploatacyjna o. za wydobyt kopalin, ustalana jako iloczyn stawki opaty eksploatacyjnej dla danego rodzaju kopaliny i iloci kopaliny wydobytej w okresie rozliczeniowym; stawki opat ustalane s odpowiednimi przepisami. [6, JK] opata eksploatacyjna za wydobyt kopalin towarzyszc o. ustalana jako iloczyn 50% kwoty stawki o.e. dla danego rodzaju kopaliny i iloci kopaliny towarzyszcej wydobytej w okresie rozliczeniowym. [6] opr kopania reakcja calizny lub urabianego orodka na oddzielanie jego czci narzdziem urabiajcym. [WG] Ordunek Gorny pierwsze polskie prawo grnicze wydane w 1528 r. przez Jana, ksicia Opolskiego i Jana Brandenburskiego. [JK] organ koncesyjny o. administracji publicznej upowaniony na podstawie ustawy

odwadnianie powierzchniowe wyrobisk i zwaowisk zabezpieczenie wyrobiska odkrywkowego i zwaowiska przed napywem wd z terenw przylegych, ujcie wd opadowych i wypywowych oraz odprowadzenie wd. [PN-G-02110:1997] odwadnianie powierzchniowe zwaowisk dziaania obejmujce: odwadnianie poziomw zwaowych, skarp i wierzchowin, odwadnianie i zabezpieczanie przeciwerozyjne pochylni transportowych, zabezpieczanie zwaw przed dopywem wd podziemnych i powierzchniowych z terenw przylegych, ograniczanie wpywu z. na nadmierne nawodnienie i zamulenie terenw przylegych. [PN-G-02110:1997] odwadnianie wgbne ujmowanie i odprowadzanie wd podziemnych za pomoc studni, otworw drenaowych i podziemnych urzdze odwadniajcych. [PN-G-02110:1997] odwadnianie zwaowiska na potrzeby rekultywacji dziaania zwizane z rekultywacj, ktre obejmuj: o. i zabezpieczanie przeciwerozyjne zboczy, o. wierzchowiny w stopniu dostosowanym do programowanego sposobu jej dalszego uytkowania, o. stopy zwaowiska i terenw przylegych, o. drg wykonywanych w ramach rekultywacji, odprowadzanie wd ze zwaowiska i terenw przylegych do odbiornikw powierzchniowych. [PN-G-02110:1997] ois obladra. okonturowanie kontur zoa. okres zimowy o. od 1 listopada do 31 marca roku nastpnego. [27] Okrgowy Inspektorat Pracy Pastwowa Inspekcja Pracy. Okrgowy Urzd Grniczy organy nadzoru grniczego. omomierze grnicze strzaowe urzdzenia do pomiaru cigoci i kontroli rezy-

osadowe skay do udzielania, odmowy udzielania, zmiany i cofania koncesji. [22] organ ochrony rodowiska o. administracji powoany do wykonywania zada publicznych z zakresu ochrony rodowiska. [11] organy administracji geologicznej minister waciwy do spraw rodowiska dziaajcy przy pomocy Gwnego Geologa Kraju, wojewodowie dziaajcy przy pomocy geologw wojewdzkich, starostowie dziaajcy przy pomocy geologw powiatowych. [6] organy nadzoru grniczego Prezes Wyszego Urzdu Grniczego, dyrektorzy okrgowych urzdw grniczych oraz dyrektor Urzdu Grniczego do Bada Kontrolnych Urzdze Energo-Mechanicznych. [6, JK]
Tabela 15. Klasykacja ska osadowych [ELM i BT] Podzia ska piroklastyczne Rodzaj ska tufy, tuty (tuf porrowy) aglomeraty i brekcje wulkaniczne gruzy i wiry brekcje i zlepiece piaski piaskowce (piaskowce kwarcowe, arkozy, szarogazy; piaskowce kwarcytowe) muki muowce i lessy kaoliny, iy i gliny kaolinitowe upki ogniotrwae iy i gliny illitowe bentonity iy montmorillonitowe

69

organizacja ekologiczna o. spoeczna, ktrej statutowym celem jest ochrona rodowiska. [11] ortofotomapa cyfrowa przetworzony z rzutu rodkowego na rzut ortogonalny cyfrowy obraz powierzchni terenu i obiektw inynierskich w okrelonym ukadzie wsprzdnych; integraln czci o.c. jest numeryczny model terenu. [JW] osadnik urzdzenie suce do usunicia czstek staych z zawiesiny poprzez osadzanie si ich na jego dnie. [Sg] osadnik ziemny (stawowy) zbiornik przeznaczony do osadzania frakcji iowej i pylastej z wody technologicznej. [WG] osadowe skay s. powstae w wyniku nagromadzenia na powierzchni ziemi ziarn mi-

grubookruchowe (psety) skay okruchowe redniookruchowe (psamity)

drobnookruchowe (aleuryty)

zasobne w kaolinit skay ilaste zasobne w illit zasobne w montmorillonit

70

osady antropogeniczne

Tabela 15. Klasykacja ska osadowych [ELM i BT] cd. martwice krzemionkowe skay krzemionkowe diatomity, radiolaryty, spongiolity rogowce, krzemienie, lidyty, jaspisy (chalcedonity) skay alitowe lateryty i boksyty terra rossa elaziaki brunatne sydedryty wapienie pochodzenia chemicznego (nawary, trawertyny) skay pochodzenia organicznego i chemicznego wapienie pochodzenia organicznego (wapienie rafowe, kreda piszca, kreda jeziorna, muszlowce) wapienie detrytyczne dolomity, margle i opoki skay solno-gipsowe skay fosforanowe kopalne paliwa stae gipsy i anhydryty, sole kamienne sole potasowo-magnezowe fosforyty torfy, wgle brunatne i kamienne antracyty ropa naftowa i gaz ziemny, upki bitumiczne (menilitowe) woski ziemne, asfalty

skay elaziste

skay wglanowe

kopalne paliwa pynne

neraw oddzielonych wskutek procesw geologicznych ze ska starszych, ich fragmentw, materiaw piroklastycznych, szcztkw organicznych oraz materiaw powstaych w stree wietrzenia [Esm]; podzia ska tab. 15.

osady jeziorne powstajce na dnie jezior o. (gwnie piaski, muy, iy), niekiedy gytia, sapropel, a w jeziorach sonych rwnie gipsy i sole. [Sg] osadzanie opadanie ziarn ciaa staego w cieczy pod dziaaniem siy cikoci. [Lg] osadzarka wzbogacalnik hydrauliczny, w ktrym mieszanin ziarn o rnej gstoci

osady antropogeniczne o. powstae wskutek dziaalnoci czowieka (nasypy, zway, itp.). [Sg]

Pastwowa Suba Geologiczna poddaje si oscylacyjnemu bd pulsacyjnemu dziaaniu wody doprowadzonej przez dno sitowe koryta roboczego, sucego do przepywu i rwnoczenie do rozdziau ziarn wedug ich gstoci na oddzielnie odprowadzane warstwy. [Lg] osona element lub zestaw elementw konstrukcyjnych sucy do ochrony czowieka przed niebezpiecznymi lub uciliwymi wpywami pracujcych czci, mechanizmw i ukadw roboczych maszyn lub innego urzdzenia technicznego. [JK] osoba dozoru ruchu grniczego o.d.r. w specjalnoci grniczej techniczna eksploatacja z lub w specjalnoci grniczej technika strzelnicza. [33] osoba dozoru ruchu zakadu grniczego pracownik szczebla wyszego, redniego lub niszego dozoru sprawujcy w zakadzie grniczym dozr ruchu w odpowiedniej specjalnoci technicznej. [33] osoba kierownictwa ruchu zakadu grniczego kierownik r.z.g. lub kierownik dziau r.z.g. [33] ostoja miejsce o warunkach sprzyjajcych egzystencji rolin, zwierzt lub grzybw zagroonych wyginiciem lub rzadkich gatunkw. [21] osuw osuwisko. osuwisko utrata statecznoci zbocza lub skarpy i niekontrolowane przemieszczenie si gruntu lub ska pod wpywem si cikoci i ewentualnie cinienia spywowego wody, wstrzsw lub innych przyczyn, poczone ze ciciem podoa wzdu powierzchni polizgu. [PN-B-02481:1998] otoczak fragment skalny rednicy powyej kilkumilimetrowej obtoczony wskutek transportowania wod wrd innych fragmentw skalnych. [SG] otulina strefa ochronna graniczca z form ochrony przyrody i wyznaczona indywidualnie dla formy przyrody w celu zabezpieczenia przed zagroeniami zewntrznymi

71

wynikajcymi z dziaalnoci czowieka. [21] otwr dugi dugi otwr. otwr strzaowy o. przeznaczony do umieszczenia w nim adunku materiau wybuchowego; rys. 31. [Lg] otwr wiertniczy o. wykonany wiertnic w celach geologicznych, hydrogeologicznych lub robt strzelniczych i in. [JK] oz dugi wski i krty wa lub cig wzgrz zbudowanych z piaskw i wirw uwioglacjalnych, osadzonych przez wody pynce pod lodowcem, w szczelinie lodowcowej lub w tunelu lodowcowym. [Sg] oznakowane CE znakowanie potwierdzajce zgodno danego wyrobu lub procesu jego wytwarzania z zasadniczymi wymaganiami. [17]

palnik termiczny urzdzenie do cicia ska zawierajcych powyej 20% krzemionki wykorzystujce ciepo pomienia mieszaniny oleju opaowego i powietrza oraz cinienia gazw wydmuchujcych czstki skalne z ogrzewanej powierzchni; stosuje si do wykonywania wcinek i wdzierek o szerokoci 100y150 mm w celu odspajania monolitw i blokw od calizny. [JK i WG] Pastwowa Inspekcja Pracy organ powoany do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy; p.i.p. tworzy: Gwny Inspektorat Pracy i okrgowe inspektoraty pracy oraz dziaajcy w ramach terytorialnej waciwoci okrgowych inspektoratw pracy inspektorzy pracy. [2] Pastwowa Suba Geologiczna minister waciwy do spraw rodowiska dziaaj-

72

Pastwowy Instytut Geologiczny towego) w wyrobisku i na zwaowisku, na ktr wejcie lub wjazd grozi niebezpieczestwem, m.in. wskutek oberwania si mas skalnych; p.b. ustala si dla kadej maszyny od grnej i dolnej krawdzi poszczeglnych ociosw, skarp, cian. [JK i WG] pas dla rodkw transportu wydzielona cz poziomu ( eksploatacyjnego, roboczego, transportowego, zwaowania), pochylni, upadowej dla rodkw transportu tamowego, samochodowego, szynowego lub dla rurocigw technologicznych itp. [WG] pas drogowy wydzielony liniami granicznymi grunt wraz z przestrzeni nad i pod powierzchni, w ktrym s zlokalizowane, droga oraz obiekty budowlane i urzdzenia techniczne zwizane z prowadzeniem, zabezpieczeniem i obsug ruchu, a take urzdzenia zwizane z potrzebami zarzdzania drog. [3] pas ochronny p. terenu pooony midzy grnym bezpiecznym obrzeem wyrobiska a lini ograniczajc obiekt lub teren chroniony od strony wyrobiska, ktry moe stanowi cz lara ochronnego. [PN-G-02100:1996] pas zagroenia p. terenu pooony midzy tymczasowym grnym obrzeem a bezpiecznym grnym obrzeem wyrobiska. [PN-G-02100:1996] paserowanie formowanie, wyrwnywanie do ksztatu prostopadociennego elementw kamiennych przed ich obrbk. [PN-EN 12670:2002] paserowanie blokw czynno, w wyniku ktrej z surowych blokw uzyskuje si ksztatne bloki o regularnych zarysach i urednionych rozmiarach. [PN-EN 12670:2002] peloidy naturalne utwory organiczne i/lub mineralne powstae wskutek procesw geologicznych przy udziale wody i mikroorganizmw, majce zastosowanie w balneoterapii. [TL]

cy przy pomocy Gwnego Geologa Kraju; wykonywanie zada p.s.g. powierzono Pastwowemu Instytutowi Geologicznemu; do zada tych naley: obsuga rejestru obszarw grniczych, koordynacja zada w zakresie ochrony geornorodnoci. [6] Pastwowy Instytut Geologiczny Pastwowa Suba Geologiczna. pastwowy monitoring rodowiska system pomiarw, ocen i prognoz stanu rodowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o rodowisku; p.m.. dotyczy informacji w zakresie: jakoci powietrza, jakoci wd rdldowych powierzchniowych i podziemnych oraz wd wewntrznych i wd morza terytorialnego, jakoci gleby i ziemi, haasu, promieniowania jonizujcego i pl elektromagnetycznych, stanu zasobw rodowiska, w tym lasw, rodzajw i iloci substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wd, gleby i ziemi, wytwarzania i gospodarowania odpadami. [11] parametr geotechniczny wielko wyraajca ilociowo waciwoci gruntu lub skay, stosowana w obliczeniach projektowych i badaniach kontrolnych. [PN-B-02481:1998] parametry zoa cechy zoa dajce si pomierzy, takie jak miszo, zawarto skadnika uytecznego, zawarto skadnika szkodliwego, zasobno itp. [Zdzks] parametry jakociowe kopaliny og charakterystycznych waciwoci kopaliny. [WG] partia ilo wyprodukowana lub dostarczona, cz dostawy (wagon, ciarwka, barka) lub pryzma, wyprodukowana w tym samym czasie, w warunkach przyjmowanych za jednakowe (zaleca si, aby ilo wyprodukowana w okrelonym czasie w procesie cigym bya traktowana jak partia). [PN-EN 12620:2004] pas bezpieczestwa cz poziomu ( eksploatacyjnego, roboczego i transpor-

pia linowa perforator (wiertarka) przestawne lub samojezdne urzdzenie jedno- lub wielowiertarkowe do wiercenia serii otworw o rednicach 25y42 mm, pooonych blisko siebie w jednej linii, w ktrych umieszcza si elementy rozpierajce lub inne; tab. 30. [JK, WG] perlik motek grniczy o obustronnie gadkich obuchach i ukowatym ksztacie; p. i elazko skrzyowane tworz godo grnicze; rys. 5. [SG] petrograa (petrologia) dziedzina nauk o Ziemi, ktrej przedmiotem s skay: skad mineralny i chemiczny, struktura, geneza, przeobraenia i sposb wystpowania w skorupie ziemskiej. [Sg] piasek luna skaa osadowa zoona gwnie z ziarn mineraw lub okruchw ska o wielkoci 0,1y2 mm [Esm]; osad o wymiarach ziarn 0,06y4 mm [PN-EN 12670:2002]; wyrnia si m.in. piaski budowlane i przemysowe (szklarskie, formierskie, do produkcji wyrobw wapienno-piaskowych i betonw komrkowych, ltracyjne, posadzkowe) [WG] piaskownia miejsce wydobywania metod odkrywkow piasku; kopalnia piasku. [PN-64/G-01203, JK] piercie diamentowy cylinder pokryty powok diamentow naniesion elektrolitycznie lub przez spiekanie; element tncy piy linowej. [PN-EN 12670:2002, WG] piezometr urzdzenie, w hydrogeologii najczciej maorednicowy otwr obserwacyjny, sucy do pomiaru wysokoci cinienia piezometrycznego w okrelonym punkcie warstwy wodononej (a tym samym wysokoci hydraulicznej). [Sh] pitro cz grotworu lub zwaowiska zawarta midzy dwoma ssiednimi poziomami; rys. 8, 9, 10, 15, 16, 30. [PN-64/G-02400] pitro eksploatacyjne (w kopalinie, kopalinowe) cz zoa przeznaczona do

73

eksploatacji, ograniczona dwoma ssiednimi poziomami; wysoko p.e. warunkuj parametry geotechniczne urabianych ska, pionowe zasigi maszyn urabiajcych (koparek, adowarek) oraz sposoby ich pracy; wysoko p.e. jest przedmiotem oblicze geotechnicznych; rys. 8, 10, 15, 30. [35, 36, WG] pitro kopalinowe (w kopalinie) pitro eksploatacyjne. [WG] pitro nadkadowe (w nadkadzie) cz nadkadu przeznaczona do usunicia, ograniczona dwoma poziomami: grnym i dolnym lub stropem kopaliny a powierzchni terenu; wysoko p.n. warunkuj parametry geotechniczne urabianych ska, pionowe zasigi maszyn urabiajcych (koparek, adowarek) oraz sposoby ich pracy; wysoko p.n. jest przedmiotem oblicze geotechnicznych. [WG] pitro nadpoziomowe 1. pitro urabiane nadpoziomowo; 2. pitro zwau formowane zwaowaniem nadpoziomowym. [WG] pitro podpoziomowe 1. pitro urabiane podpoziomowo; 2. pitro zwau formowane zwaowaniem podpoziomowym. [WG] pitro zwaowiska (zwau) cz z. ograniczona dwoma poziomami: grnym (wierzchowin) i dolnym; wysoko p.z. warunkuj parametry geotechniczne zwaowanych mas, pionowe zasigi maszyn lub urzdze zwaujcych ( zwaowanie mechaniczne) oraz zdolno zwaowania; wysoko p.z. jest przedmiotem oblicze geotechnicznych; rys. 9, 16. [WG] pitro zwau p. formowane w zwale; pitro zwaowiska (zwau). [Lg] pia narzdzie rczne lub urzdzenie o ksztacie tamy, tarczy lub liny przeznaczone do cicia materiaw kamiennych i innych. [SK] pia linowa (trak linowy) urzdzenie do cicia ska, skadajce si z napdu poruszajcego po prowadnicach lin diamentow; przecinanie blokw; tab. 30. [PN-EN 12670:2002]

74

pia acuchowa

Rys. 15. Elementy pitra i poziomu eksploatacyjnego z usypem urobku po odstrzale

pia acuchowa (tamowa diamentowa) napdzane mechanicznie urzdzenie tnce, skadajce si z czci napdowej, poruszajcej si po szynach i wysignika tncego o dugoci od 3 m do 4 m, wok ktrego porusza si acuch z diamentowymi wkadkami tncymi. [PN-EN 12670:2002] pia wiertnicza szereg blisko siebie odwierconych otworw w celu oddzielenia bloku od calizny lub jego podziau; urabianie ska; tab. 30. [JK, WG] plan ruchu zakadu grniczego plan prowadzenia r.z.g. zgodnie z zasadami techniki grniczej; sporzdza si na podstawie warunkw okrelonych w koncesji oraz pro-

jektu zagospodarowania zoa; plan ruchu okrela szczegowe przedsiwzicia dotyczce: bezpieczestwa powszechnego, bezpieczestwa poarowego, bezpieczestwa i higieny pracy pracownikw zakadu grniczego, prawidowej i racjonalnej gospodarki zoem, ochrony rodowiska wraz z obiektami budowlanymi, zapobiegania szkodom i ich naprawianie. [6, 34] plantowanie wyrwnanie terenu, poziomw w wyrobisku, na zwaach lub innych powierzchni spychark, rwniark, adowark lub zgarniark; makroniwelacja. [WG] plastyczno skay zdolno odksztacania si skay pod wpywem dziaania si przy zachowaniu staej objtoci i cigoci geometrycznej. [Lg] pluton due ciao magmowe zakrzepe w gbi skorupy ziemskiej lub powstae w wyniku granityzacji. [Sg] paszczyzna uawicenia termin stosowany w grnictwie skalnym na okrelenie prawie poziomych niecigoci w masie skalnej, wzdu ktrych wykazuj tendencj do atwego oddzielania si lub Rys. 16. Pitra zwaowiska; a) nadpoziomowe, b) podpoziomowe pkania.[PN-EN 12670:2002]

poduszka powietrzna pukanie kruszywa p. wod w celu usunicia zanieczyszcze gliniastych, ilastych i organicznych majcych negatywny wpyw na jako kruszywa oraz w celu uatwienia jego klasykacji. [JK] pyta 1. paski element konstrukcyjny, w ktrym stosunek dugoci do szerokoci zawarty jest pomidzy 1 a 8, a stosunek szerokoci do gruboci jest wikszy ni 10; 2. dowolny wyrb z kamienia naturalnego, w ktrym wymiary poziome przekraczaj 150 mm, a wikszy z nich czterokrotnie przewysza grubo. [PN-EN 12670:2002] pyta posadzkowa fragment naturalnego kamienia o gruboci > 12 mm uzyskanego w wyniku jego cicia lub upania. [PN-EN 12670:2002] pyta surowa paski na wp wykoczony wyrb z nieobrobionymi krawdziami, uzyskany po odciciu lub odupaniu pyty z bloku surowego. [PN-EN 12670:2002] pobierajcy prbki pojedyncza osoba, zesp osb lub organizacja pobierajca prbki rutynowo. [PN-EN 932-1:1999] pobieranie prbek (wody) czynno pobrania reprezentatywnej czci wody podziemnej (prbki) dla zbadania stenia wytypowanych skadnikw, skadu bakteriologicznego oraz waciwoci (zycznych, chemicznych, organoleptycznych) wody.[Sh] pobudzacz ksztatka z materiau wybuchowego prasowanego, z osiowym wgbieniem na rodek inicjujcy, taki jak sponka, zapalnik, lont detonujcy stosowany do pobudzania materiaw wybuchowych niedetonujcych od sponki. [PN-C-86074:1997] pochylnia cz nachylonej powierzchni wyrobiska lub zwaowiska czca rne poziomy i przeznaczona do celw transportu lub komunikacji (urobek transportowany jest w d); upadowa. [Lg, JK] podawarka krtki przenonik tamowy na pochyej ramie, sucy do przenoszenia

75

urobku z przenonika na okrelon wysoko do innego przenonika lub innego rodka transportowego. [SG] podglebie skaa znajdujca si bezporednio pod gleb. [Sg] podoe gruntowe grunt rodzimy, antropogeniczny lub skaa, istniejce na miejscu budowy przed wykonaniem prac budowlanych w stree, ktrej waciwoci maj wpyw na projektowanie, wykonanie i eksploatacj budowli. [PN-B-02481:1998] podoe zwaowiska (zwau) warstwa gruntw na terenie zwaowiska i jego najbliszego ssiedztwa, bdca praktycznie pod wpywem obcienia materiaem zwaowym. [PN-65/G-01210] podpitro cz pitra urabiana kopark (lub formowana w trakcie zwaowania) na poziomie roboczym w oddzielnym cyklu pracy. [WG] podprbka prbka otrzymana z prbek pierwotnych lub z prbki oglnej w wyniku pomniejszenia. [PN-EN 932-1:1999] podsypka kolejowa kruszywo uywane do budowy drogi kolejowej, w ktrym 100% powierzchni ziarn mona opisa jako cakowicie przekruszone. [PN-EN 13450:2004] podsypka kolejowa naturalna kruszywo przeznaczone na p.k. pochodzce ze z mineralnych, poddane obrbce mechanicznej. [PN-EN 13450:2004] podsypka kolejowa sztuczna p.k. (pochodzenia mineralnego) bdca produktem procesu przemysowego obejmujcego modykacje termiczne lub inne. [PN-EN 13450:2004] podsypka kolejowa z recyklingu p.k. bdca produktem przerbki podsypki wczeniej uytej. [PN-EN 13450:2004] poduszka powietrzna urzdzenie stosowane w kamienioomach, skadajce si z cienkociennego, metalowego lub gumowego pojemnika, ktre moe by wsunite w pionow szczelin wykonan w calinie, a nastpnie napompowane powietrzem lub

76

podziay kruszyw podzia wyrobisk odkrywkowych p.w. na podstawie faz ich rozwoju; tab. 18. podzia zwaowania p.z. z uwzgldnieniem okrelonego kryterium; tab. 19. podzia zwaowisk (zwaw) p.z. ze wzgldu na ich umiejscowienie w stosunku do wyrobiska; wyrnia si zwaowiska wewntrzne i zwaowiska zewntrzne; rys. 18. [PN-G-07800:2002, WG] podziarno cz kruszywa przechodzca przez mniejsze z granicznych sit uywanych do opisywania wymiaru kruszywa. [PN-EN 13043:2004] podzielno ska (cios) naturalna waciwo ska do dzielenia si na mniej lub bardziej regularne bryy. [PN-88/B-04120] poeksploatacyjny krajobraz geologiczny krajobraz geologiczny. pogbiarka koparka pywajca. pogbiarka hydropneumatyczna p. urabiajca strumieniami wody i powietrza spronego rwnoczenie podnoszcymi mieszanin urobku, wody i powietrza na powierzchni wody. [WG] pogbiarka ssca p., ktrej organem roboczym jest pompa gruntowa zasysajca urobek wraz z wod; rura ssawna moe

wod, co spowoduje rozsunicie si odspajanych blokw. [PN-EN 12670:2002, JK] podziay kruszyw 1. wg PN-EN 12620 rys. 17; 2. podzia uwzgldniajcy wartoci punktu piaskowego; tab. 16.

Rys. 17. Podzia kruszyw [PN-EN 12620:2004] Tabela 16. Podzia kruszywa wg punktu piaskowego [Esm] Kruszywa kruszywo wirowe wirowo-piaszczyste piaszczysto-wirowe pasek Punkt piaskowy, % 0y30 30y50 50y75 75y100

podzia grniczych materiaw wybuchowych podzia MW z uwzgldnieniem okrelonego kryterium; tab. 17.

Rys. 18. Zwaowisko zewntrzne, wewntrzne oraz wyrobisko poeksploatacyjne kocowe [PN-G-07800:2002, WG]

pole eksploatacyjne
Tabela 17. Grnicze materiay wybuchowe i kryteria ich podziau [BN-89/6091-45/02] Kryteria stopie bezpieczestwa wobec mieszaniny metanu i pyu wglowego z powietrzem Podzia wedug grup, podgrup, rodzajw i typw

77

skalne ktrym nie stawia si wymaga, wglowe speniajce wymagania tylko wobec mieszaniny pyu wglowego z powietrzem, metanowe speniajce wymagania bezpieczestwa wobec mieszanin zarwno metanu, jak i pyu wglowego z powietrzem, metanowe specjalne, speniajce okrelone w normie wysze wymagania bezpieczestwa wobec mieszanin zarwno metanu, jak i pyu wglowego z powietrzem proszkowe (saletrzane), majce struktur sypk, drobnokrystaliczn i zawierajce 0 do 10% nitroestrw, granulowane ziarniste majce struktur gruboziarnist, plastyczne i pplastyczne (nitroestrowe) zawierajce powyej 10% nitroestrw zelowanych, zawiesinowe (uwodnione) majce struktur plastyczn lub ppynn i zawierajce powyej 2% wody G mrozoodporne odporne na temperatur okrelon w normach przedmiotowych, nie nisz jednak ni 17C, H wodoodporne odporne na dziaanie wody w warunkach prby, J wymiennojonowe zawierajce pary soli o wymiennych jonach, P cinienioodporne odporne na cinienie okrelone w normie przedmiotowej, nie nisze jednak jak 5 MPa, T termoodporne odporne na temperatur okrelon w normie przedmiotowej, nie wysz ni 50C, W o zwikszonym stopniu bezpieczestwa wobec mieszaniny pyu wglowego z powietrzem (dotyczy GMW metanowych) naboje, naboje przystawne, luzem

posta zyczna i skad chemiczny

dodatkowe wasnoci

formy uytkowe

typy

rodzaje

podgrupy

grupy

Tabela 18. Rodzaje wyrobisk odkrywkowych [PN-64/G-02400, WG] Kryteria podziau udostpnianie eksploatacja zoa Nazwa wyrobiska wkop udostpniajcy eksploatacyjne poeksploatacyjne (kocowe) odwadniajce

by wyposaona w dodatkowe urzdzenia spulchniajce calizn pod wod [WG]; tab. 20.

pojemno naczynia geometryczna (nominalna) pojemno naczynia roboczego koparki lub adowarki. [Lg] pojemno zwaowiska (zwau) objto gury zwaowiska konieczna do umieszczenia na nim planowanych do zwaowania mas ziemnych i skalnych (nadkadu, ska ponnych, przerostw i zanieczyszcze, odrzutw z przerbki lub obrbki kopaliny). [WG] pokad skupienie kopaliny ograniczone dwiema rwnolegymi paszczyznami; warstwa kopaliny; rys. 2. [Esm] pole eksploatacyjne wydzielona cz zoa przeznaczona do eksploatacji. [WG]

78

pomiary batymetryczne

Tabela 19. Podzia zwaowania [PN-64/G-01210, WG] Kryterium umiejscowienie zwau wzgldem poziomu zwaowania uksztatowanie pionowe zwaowiska Zwaowanie nadpoziomowe; rys. 16a podpoziomowe; rys. 16b pitrowe; rys. 9, 33 stokowe rczne mechaniczne (beztransportowe, transportowe) suche mokre (hydrauliczne, hydromechaniczne) krzywoliniowe; rys. 20a rwnolege; rys. 20b wachlarzowe; rys. 20a cianowe; rys. 32a blokowe; rys. 32b selektywne nieselektywne

sposoby i rodki zwaowania

postpy zwaowania

formowanie pitra rozmieszczanie materiau zwaowego

pomiary batymetryczne p. gbokoci zalegania dna akwenu eksploatacyjnego. [WG] pomieszczenie czasowej pracy p.p., w ktrym czny czas przebywania tego samego pracownika w cigu jednej doby trwa od 2 do 4 godzin. [28] pomieszczenie higieniczno-sanitarne szatnie, umywalnie, p. z natryskami, p. higieny osobistej kobiet, ustpy, palarnie, jadalnie, z wyjtkiem stowek, p. do ogrzewania si pracownikw oraz do prania, odkaania, suszenia i odpylania odziey roboczej lub ochronnej. [28] pomieszczenie pracy p. przeznaczone na pobyt pracownikw, w ktrym wykonywana jest praca. [28] pomieszczenie staej pracy p., w ktrym czny czas przebywania tego samego pracownika w cigu jednej doby przekracza 4 godz. [28] popielno zawarto popiou wyraona w procentach w stosunku do suchej masy prbki (wysuszonej w temperaturze 105y110C). [EM]

popi lotny bardzo drobne czstki popiou porywane przez gazy tworzce si podczas spalania paliwa. [PN-ISO 4225:1999] porowato cecha utworw skalnych wynikajca z obecnoci w nich pustek wzajemnie skumulowanych, dostpnych dla przepywu wody ( ltracji); ilociowo wyraa si j wspczynnikiem porowatoci. [Sh] porowato cakowita (kamienia naturalnego) stosunek (wyraony w procentach) pomidzy objtoci porw i objtoci prbki do badania. [PN-EN 1936:2001] porowato otwarta (kamienia naturalnego) stosunek (wyraony w procentach) pomidzy objtoci otwartych porw i objtoci prbki do badania. [PN-EN 1936:2001] pory wolne przestrzenie wystpujce w skale midzy ziarnami mineralnymi p. midzyziarnowe; w szerszym znaczeniu wszystkie pustki w skale. [Sh] posiadacz odpadw kady, kto faktycznie wada odpadami (wytwrca odpadw, inna osoba zyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna); domniemywa si, e wadajcy

powierzchnia ziemi
Tabela 20. Spulchnianie i rodzaje urzdze spulchniajcych [WG] Spulchnienie Rodzaj urzdzenia gowice zruszajce koa wieloczerpakowe koa z ostrzami tncymi acuchowe ostrza tnce dysze strugi wodnej

79

postp przecierania postp cicia. postp przodku odlego, o ktr w okrelonym czasie przesuwa si czoo przodku. [SG] postp urabiania odlego, o ktr przesuwa si czoo przodku w okrelonym czasie w miar urabiania. [SG] postp zwaowania sposoby przemieszczania frontw roboczych; wyrnia si p.: krzywoliniowy, rwnolegy, wachlarzowy; rys. 20. [WG] postpowanie w sprawie oddziaywania na rodowisko ocena oddziaywania. poszukiwanie wykonywanie prac geologicznych w celu odkrycia i wstpnego udokumentowania zasobw z kopalin lub wd podziemnych. [6] powierzchnia licowa p. fragmentu kamienia, ktra ma by widoczna w czasie jego uytkowania. [PN-EN 12670:2002] powierzchnia wierzchowiny teren wierzchowiny. [WG] powierzchnia zboczy staych suma powierzchni poziomw, pek i cian (ociosw, skarp), okrelana zwykle na potrzeby projektowania ochrony zwaowiska przed erozj wd. [WG] powierzchnia ziemi naturalne uksztatowanie terenu, gleba oraz znajdujca si

mechaniczne

hydrauliczne

powierzchni ziemi jest posiadaczem odpadw znajdujcych si na nieruchomoci. [12] pospka naturalna mieszanina piasku i wiru o zawartoci frakcji wirowej i kamienistej 10-50% oraz frakcji iowej mniej ni 2%. [PN-86/B-02480] postp 1. odlego, o ktr w okrelonym czasie przesuwa si: przodek, skarpa, ciana, zabierka, front urabiania lub zwaowania; 2. kierunek przesuwania si eksploatacji lub zwaowania, np. postp rwnolegy, wachlarzowy; rys. 7, 14, 15. [Lg, WG] postp cicia (przecierania) prdko pogbiania si rzazu w wyniku pracy traka kamieniarskiego. [JK, WG] postp eksploatacji zoa kierunek przesuwania si frontw roboczych; wyrnia si p.: rwnolegy; rys. 19a, wachlarzowy; rys. 19b, kombinowany. [WG]

Rys. 19. Postpy eksploatacji; a) rwnolegy, b) wachlarzowy

80

powietrzna fala uderzeniowa

Rys. 20. Postpy zwaowania; a) krzywoliniowy, b) rwnolegy, c) wachlarzowy [PN-65/G-01210]

pod ni ziemia do gbokoci oddziaywania czowieka, z tym e pojcie gleba oznacza grn warstw litosfery, zoon z czci mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmw, obejmujca wierzchni warstw gleby i podglebie. [11] powietrzna fala uderzeniowa fala powietrzna uderzeniowa. poziom paszczyzna pozioma dzielca grotwr lub zwaowisko na pitra. [PN-64/G-02400] poziom eksploatacyjny p., z ktrego odbywa si urabianie nadkadu lub kopaliny; rys. 8, 9, 10, 15, 29, 30, 33. [Lg, WG] poziom haasu rwnowany p. dwikw A wyraony w decybelach (dB). [11] poziom kopalinowy (w kopalinie) p. eksploatacyjny, z ktrego odbywa si urabianie kopaliny. [Lg, WG] poziom mieszany p. eksploatacyjny, z ktrego odbywa si jednoczenie urabianie nadkadu i kopaliny. [WG] poziom nadkadowy (w nadkadzie) p. eksploatacyjny, z ktrego odbywa si urabianie nadkadu. [Lg, WG] poziom poredni p. pooony pomidzy poziomami, niewyposaony w maszyny podstawowe; pka; rys. 8. [PN-64/G-02400] poziom roboczy p., na ktrym prowadzi si urabianie, transport, przerbk, zwa-

owanie, roboty wiertniczo-strzelnicze lub inne prace. [JK i WG] poziom substancji w powietrzu stenie substancji w powietrzu w odniesieniu do ustalonego czasu lub opad takiej substancji w odniesieniu do ustalonego czasu i powierzchni. [11] poziom transportowy p. w wyrobisku lub na zwaowisku, na ktrym odbywa si transport urobku lub materiau zwaowego; rys. 8, 29. [PN-64/G-02400, WG] poziom udostpniajcy p., z ktrego prowadzi si roboty udostpniajce. [JK] poziom wodonony warstwa wodonona w obrbie utworw warstwowanych lub strefa wodonona w obrbie utworw szczelinowych i kawernowych. [Sh] poziom wyjciowy zwaowiska p., z ktrego rozpoczyna si zwaowanie. [PN-65/G-01210] poziom zabezpieczajcy p. chronicy najbliszy niej lecy poziom eksploatacyjny przed zsuwaniem si odamkw z ociosw wyrobiska; pka zabezpieczajca. [Lg, WG] poziom zwaowania 1. poziom zwaowy; 2. poziom wyjciowy zwaowiska. [Lg] poziom zwaowy p. zwaowiska (wewntrznego, zewntrznego), na ktrym usytuowane s maszyny zwaujce oraz urzdzenia transportowe; rys. 9, 16, 33. [Lg, WG]

prawo pracy pozwolenie na wytwarzanie odpadw wymagane przepisami ustawy o odpadach [12] pozwolenie na wytwarzanie odpadw powyej 1 tony odpadw niebezpiecznych rocznie lub powyej 5000 t rocznie odpadw innych ni niebezpieczne. [WG] pozwolenie wodnoprawne decyzja administracyjna bdca podstaw legalnego korzystania z wd. [WR] pozwolenie zintegrowane decyzja dotyczca prowadzenia instalacji, ktrej funkcjonowanie ze wzgldu na rodzaj i skal prowadzonej w niej dziaalnoci moe powodowa znaczne zanieczyszczenie poszczeglnych elementw przyrodniczych albo rodowiska jako caoci. [11, WG] pozyskiwanie dziaania obejmujce: zbir rolin lub grzybw gatunkw chronionych lub ich czci ze stanowisk naturalnych do celw gospodarczych, chwytanie, owienie lub zbieranie zwierzt gatunkw chronionych lub ich czci i produktw pochodnych w celach gospodarczych, eksploatacj lub wydobywanie skamieniaoci, w tym kopalnych szcztkw rolin lub zwierzt. [21] poar endogeniczny poar powstay z przyczyn wewntrznych na skutek przemian chemicznych zachodzcych w ciaach palnych bd ich domieszkach w okrelonych warunkach. [Lg] pka pka zabezpieczajca. pka zabezpieczajca powierzchnia pozioma pozostawiona na zboczu midzy skarpami w celu zwikszenia statecznoci zbocza wyrobiska lub zwaowiska; poziom zabezpieczajcy. [PN-64/G-02400] praca geologiczna projektowanie i wykonywanie bada w celu ustalenia budowy geologicznej kraju, a zwaszcza poszukiwania i rozpoznawania z wd podziemnych, okrelenia warunkw geologiczno-inynierskich oraz sporzdzanie map i dokumentacji geologicznych. [6]

81

prace szczeglnego zagroenia p., przy ktrych istnieje moliwo wystpienia szczeglnego zagroenia dla zdrowia lub ycia ludzkiego, wykonywane przez co najmniej dwie osoby, w celu zapewnienia asekuracji, np. prace: wewntrz zbiornikw, silosw, kotw i urzdze technologicznych, w tym prace w zbiornikach otwartych, ktre nie pozwalaj na bezporedni kontakt wizualny z co najmniej z jednym czowiekiem, zwizane z montaem i demontaem studzienek, stacji pomp wodnych przy gbokociach wikszych od 2 m, przy odmulaniu i pogbianiu ciekw i zbiornikw wodnych, zwizane z budow i pogbianiem studni kopanych przy gbokociach wikszych od 2 m, transportowanie i stosowanie materiaw wybuchowych, przy urzdzeniach elektroenergetycznych znajdujcych si pod napiciem. [26] prace szczeglnie niebezpieczne okrelone przepisami lub w instrukcjami eksploatacji urzdze i instalacji, a take inne prace o zwikszonym zagroeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawc jako szczeglnie niebezpieczne. [28] pracodawca czowiek lub instytucja zatrudniajca kogo na pewnych okrelonych w umowie warunkach. [Nsjp] prawo do dysponowania nieruchomoci na cele budowlane tytu prawny wynikajcy z prawa wasnoci, uytkowania wieczystego, zarzdu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowizaniowego, przewidujcego uprawnienia do wykonywania robt budowlanych. [19] prawo pracy przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktw wykonawczych, okrelajcych prawa i obowizki pracownikw i pracodawcw, a take postanowienia ukadw zbiorowych pracy i innych

82

prd bdzcy prol hydrogeologiczny prol geologiczny zawierajcy dane o wodach podziemnych i hydrogeologicznych waciwociach ska. [Esm] prolowanie sporzdzanie prolu rdzenia wiertniczego, odsonicia, wyrobiska grniczego. [Esm] prolowanie skarp wyrwnywanie i ksztatowanie powierzchni skarp do projektowanego nachylenia (pot. skarpowanie). [WG] prol terenu wykres w postaci linii obrazujcej rzeb terenu wzdu osi danej trasy, a take kierunkw do niej poprzecznych. [Lg] prole wyrobiska grniczego przekroje przez istniejce (projektowane) wyrobisko grnicze obejmujce zbocza eksploatacyjne, stae, ruchome i inne charakterystyczne elementy wyrobiska i przedpola; rys. 8. [WG] progi resztkowe (pot. grzebienie) cz urabianego podpoziomowo pitra; p.r. pozostawione na dnie wyrobiska s stratami spgowymi. [JK, WG] projekt zamierzony plan dziaania, postpowania. [Nsjp] projekt techniczny wymagany przepisami, udokumentowany projekt rozwiza funkcjonalnych, konstrukcyjnych, technologicznych; wyrnia si m.in. p.t.: termicznego urabiania kopaliny, hydromechanicznego urabiania nadkadu lub kopaliny, eksploatacji zoa spod zwierciada wody urzdzeniami pywajcymi, transportu linowego; dokumentacja techniczna. [WG] projekt zagospodarowania zoa p. uwzgldniajcy geologiczne warunki wystpowania zoa, wymagania w zakresie ochrony rodowiska, bezpieczestwa powszechnego, bezpieczestwa ycia i zdrowia ludzkiego, technicznych moliwoci oraz ekonomicznych uwarunkowa wydobywania kopaliny; p.z.z. sporzdza si dla istniejcego lub projektowanego obszaru grniczego, w ktrym bdzie

opartych na ustawie porozumie zbiorowych, regulaminw i statutw okrelajcych prawa i obowizki stron stosunku pracy. [1, JK] prd bdzcy prd elektryczny przemienny lub stay pyncy w przewodzcym orodku (np. ziemi, wodzie lub konstrukcjach metalowych), niebdcy czci celowo zbudowanego dla tego prdu obwodu elektrycznego. [PN-84/G-02700] prd bdzcy bezpieczny p.b. zewntrzny, ktrego najwysza warto nie przekracza poowy wartoci prdu bezpiecznego dla danego zapalnika elektrycznego. [PN-84/G-02700] prd bdzcy dugotrway p.b. wystpujcy przez czas duszy ni 0,4 s. [PN-84/G-02700] prd bdzcy krtkotrway p.b. wystpujcy przez czas krtszy lub rwny 0,4 s. [PN-84/G-02700] prd bdzcy zewntrzny cz p.b., ktra pynie w okrelonym obwodzie zewntrznym, powstaym przypadkowo (np. obwd strzaowy, linki uziemiajce) lub utworzony celowo (np. obwd pomiarowy). [PN-84/G-02700] proch czarny materia wybuchowy miotajcy, najduej znany; zoony z siarki, saletry i wgla w odpowiednim stosunku; atwo zapala metan i py wglowy; uywany gwnie w grnictwie odkrywkowym; stosowany do wyrobu lontw, w ktrych tworzy rdze, tzw. ciek prochow [Lg]; tab. 1. produkt materia odbierany z operacji przerbczych; wyrnia si p. przejciowy, poredni, kocowy. [SS] prol geologiczny obraz graczny nastpstwa okrelonych warstw lub innych elementw geologicznych przedstawiony na paszczynie pionowej (rzadziej pochyej). [Esm]

prol glebowy przekrj poprzeczny przez gleb od powierzchni terenu a do skay, na ktrej si rozwina lub z ktrej powstaa. [Sg]

przeksztacenia geomechaniczne prowadzona eksploatacja zoa, lub wydzielonej jego czci przewidzianej do zagospodarowania w okresie wanoci koncesji. [WG] prbka laboratoryjna pomniejszona p. uzyskana z p. oglnej przeznaczona do bada laboratoryjnych. [PN-EN 932-1:1999] prbka oglna poczenie prbek pierwotnych. [PN-EN 932-1:1999] prbka pierwotna ilo materiau pobrana w partii jednorazowo przez urzdzenie do pobierania prbek. [PN-EN 932-1:1999] prbka reprezentatywna p. oglna utworzona z prbek pierwotnych pobranych z planem pobierania prbek, ktrej jako odpowiada jakoci partii. [PN-EN 932-1:1999] prbnik grniczy cigoci obwodu strzaowego urzdzenie do pomiaru cigoci i kontroli rezystancji obwodw strzaowych oraz rezystancji pojedynczych zapalnikw elektrycznych. [PN-88/E-06514] prchnica humus. prg po odstrzale nierwno poziomu eksploatacyjnego utrudniajca prac koparki (adowarki) adujcej urobek z usypu po odstrzale. [JK, WG] przecieranie bloku dzielenie bloku kamienia na pyty surowe za pomoc paskich pi stalowych nieuzbrojonych i mieszaniny ciernej skadajcej si ze rutu stalowego, wody, wapna i startego kamienia. [WF] przecinanie bloku (pyty) dzielenie bloku kamienia na pyty surowe lub pyty za pomoc paskich pi diamentowych, pi linowych diamentowych i tarcz diamentowych (pi tarczowych). [WF] przedsibiorca osoba zyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebdca osob prawn, ktrej ustawa przyznaje zdolno prawn wykonujca we wasnym imieniu dziaalno gospodarcz. [22] przedsibiorca grniczy p. posiadajcy koncesj na prowadzenie dziaalnoci regulowanej ustaw prawo geologiczne i grnicze. [6, WG]

83

przedpole (wyrobiska, zwaowiska) powierzchnia terenu przeznaczonego pod wyrobisko lub zwaowisko objta robotami przygotowawczymi lub udostpniajcymi. [WG] przedsiwzicie w rozumieniu ustawy prawo ochrony rodowiska [11] inwestycja budowlana lub inna ingerencja w rodowisko, polegajca na przeksztaceniu lub zmianie sposobu wykorzystania terenu, w tym rwnie na wydobywaniu kopalin. [WG] przedzwa element zwau, najczciej w ksztacie pryzmy, wyprzedzajcy zwaowanie, usypany w celu zwikszenia statecznoci zbocza lub podoa dla urzdze zwaujcych. [WG] przegld ekologiczny opracowanie o zakresie wymaga okrelonych przepisami ustawy prawo ochrony rodowiska [11], sporzdzane na wezwanie organu ochrony rodowiska w razie stwierdzenia okolicznoci wskazujcych na moliwo negatywnego oddziaywania instalacji na rodowisko.[WG] przekrj geologiczno-grniczy p. zawierajcy oznaczenie zasobw przemysowych, nieprzemysowych, strat; wymagany przepisami [29] w projekcie zagospodarowania zoa. [WG] przekrj geologiczny graczne przedstawienie budowy geologicznej okrelonego obszaru, wykonane na podstawie dostrzeonych faktw i zjawisk zaobserwowanych lub domniemanych w paszczynie przecicia skorupy ziemskiej, np. na podstawie obserwacji dokonanych na prolach: wierce, wyrobisk grniczych itp. [Esm] przekrj hydrogeologiczny graczne przedstawienie budowy geologicznej wzdu obranej paszczyzny pionowej z uwzgldnieniem warunkw wodnych: wystpowania poziomw wodononych, pooenia zwierciada wody, cinie piezometrycznych, chemicznego skadu wd. [Esm] przeksztacenia geomechaniczne zmiany cech i struktury grotworu oraz po-

84

przemysowy wskanik nadkadu przepyw do obliczenia przekroju poprzecznego cieku. [PN-G-02110:1997] przepyw miarodajny dla projektowania umocnie maksymalny obliczeniowy przepyw do ustalania waciwej wysokoci umocnienia. [PN-G-02110:1997] przerosty przewarstwienia ska odmiennych mineralogicznie, strukturalno-teksturalnie, w rnym stopniu spojone z calizn danej skay. [PN-88/B-04120] przerbka kopalin og procesw technologicznych, zycznych i chemicznych, ktrym poddawane s wydobyte ze z kopaliny. [SS] przerost warstwa skay ponnej wtrcona w kopalin. [SG] przesiewacz urzdzenie suce do rozdzielania ziarn materiau wg ich wielkoci,

wierzchni terenu wraz z ich przemieszczeniami i deformacjami; zwizane s z dziaalnoci przemysow (np. grnicz, budownictwem, pracami inynierskimi). [Ess] przemysowy wskanik nadkadu stosunek objtoci nadkadu w m3 zalegajcego nad przemysowym konturem zoa lub jego czci powikszonej o masy zawarte w skarpach bocznych oraz o eksploatacyjne straty kopaliny do iloci t lub m3 kopaliny. [WG] przenonik tamowy 1. urzdzenie transportowe o ruchu cigym i ograniczonym zasigu, w ktrym nosiwo jest przemieszczane na tamie nonej w ksztacie niecki tworzcej cigno zamknite; 2. potocznie przenonik z tam elastyczn; podzia przenonikw [WG]; tab. 21. przepyw miarodajny dla projektowania koryt ciekw maksymalny obliczeniowy

Tabela 21. Przenoniki stosowane w grnictwie odkrywkowym [Lg, WG] Nazwa przenonika kopalinowy nadkadowy obrotowy (zwaujcy) pywajcy poziomowy przenony (przestawny) przesuwny przewony rewersyjny samojezdny (przejezdny) stay (stacjonarny) Przeznaczenie, umiejscowienie, rodzaj konstrukcji transport kopaliny transport nadkadu z poziomu nadkadowego na poziom zwaowy o kostrukcji osiowo-obrotowej wzgldem podwozia lub fundamentu transport po akwenie eksploatacyjnym; konstrukcja nona trwale zwizana z pywajcymi pontonami transport na poziomie eksploatacyjnym lub roboczym; przesuwny w wyrobisku lub na zwaowisku o konstrukcji przystosowanej do rcznego lub maszynowego przemieszczania do przesuwania z postpem robt na poziomach eksploatacyjnych i zwaowych na wasnym podwoziu bez napdu z napedem unoliwiajcym zmian kierunku transportu nosiwa na podwoziu z wasnym lub obcym napdem z konstrukcj non trwale zwizan z podoem samojezdny; obrotowy; przemieszczajcy si po obwodzie koa transport nadkadu na zwaach

zakrny zwaowy

pyy zasadniczo na sitach o otworach rnych ksztatw i wymiarw. [SG] przewiert 1. odcinek otworu strzaowego wykonany gbiej, ni zamierzano; 2. liczba metrw otworu wiertniczego odwierconych przez koronk lub wider do chwili jej zuycia; 3. odcinek otworu strzaowego odwiercony poza paszczyzn zamierzonego odspojenia skay. [Lg] przeznaczenie gruntw na cele nierolnicze lub nielene ustalenie innego ni rolniczy lub leny sposobu uytkowania gruntw rolnych oraz innego ni leny sposobu uytkowania gruntw lenych. [8] przodek miejsce w kopalni, gdzie robot grnicz urabia si ska, tj. oddziela si jej czci od grotworu [SG]; cz poziomu eksploatacyjnego i pitra (ocios, skarpa, ciana, zabierka), z ktrej urabia si nadkad lub kopalin; rys. 15, 30, 10, 23, 29. [JK i WG] przybitka materia niepalny, ktrym po zaadowaniu nabojw materiau wybuchowego i uzbrojeniu adunku wypenia si reszt otworu strzaowego [Lg]; na przybitk wolno uywa: gliny lub gliny z piaskiem, wody w pojemnikach, wody bez pojemnikw, wilgotnego piasku w otoczkach, wilgotnego piasku bez otoczek; inne materiay za zgod nadzoru grniczego; rys. 31. [JK] przybierka (pot.) roboty przybierkowe. punkt piaskowy procentowy udzia w kruszywie masy ziarn o wymiarach 0,063y2,0 mm; tab. 16 [PN-89/B-06714/01] punkt rozpoznawczy miejsce, w ktrym wykonano obserwacje i pobrano prbki w celu udokumentowania zoa i zbadania otaczajcego grotworu ( otwr wiertniczy, wyrobisko grnicze, odsonicie naturalne). [Zdzks] puszka strzaowa pojemnik wykonany z blachy polakierowanej gruboci jednego milimetra, majcy wieko zamykane na kdk, suy do transportowania (przenoszenia)

85

materiaw wybuchowych na terenie zakadu grniczego; tab. 22. [JK]

Tabela 22. Puszki strzaowe [PN-64/G-02400, JK] Typ puszki dua rednia maa adowno, kg 15y20 10y12,5 5y7,5

py oglny termin stosowany do okrelenia czstek ciaa staego rnej wielkoci i rnego pochodzenia, przez pewien czas pozostajcych w zawieszeniu w gazie [PN-ISO 4225:1999]; luna skaa osadowa utworzona z ziarn frakcji pyowej. [WG] py cakowity zbir czstek osadzonych na sczku pomiarowym, gdy prdko liniowa zasysanego powietrza zawiera si w przedziale 0,3y1,6 m/s. [Cssp] py drobnoziarnisty mae czstki ciaa staego, zazwyczaj przyjmuje si, e s to czstki o rednicy poniej 75 m, osiadajce pod wpywem swojego ciaru, ale mogce przez pewien czas pozostawa w zawieszeniu. [PN-ISO 4225:1999] py gruboziarnisty czstki stae znajdujce si w atmosferze lub w gazach odlotowych. [PN-ISO 4225:1999] py respirabilny zbir czstek przechodzcych przez selektor wstpny o charakterystyce przepuszczalnoci wg wymiarw czstek opisanych logarytmiczno-normaln funkcj prawdopodobiestwa ze redni wartoci rednicy aerodynamicznej 3,50,3 m i z geometrycznym odchyleniem standardowym 1,50,1. [Cssp] pyy frakcja kruszywa o wymiarach ziarn przechodzcych przez sito 0,063 mm. [PN-EN 12620:2004, PN-EN 13450:2004]

86

rabunkowa gospodarka zoem popieszna eksploatacja najatwiej dostpnych, zwykle najbogatszych czci zoa, ktrych wybieranie wymaga najmniejszego nakadu pacy, a przynosi najwiksze dorane korzyci; dziaalno taka wie si z duymi stratami i przedwczesnym wyczerpaniem zasobw zoa. [Esm] ramowanie ciany usuwanie nawisw; obrywanie. [JK] raport o oddziaywaniu przedsiwzicia na rodowisko opracowanie o zakresie wymaga okrelonych przepisami ustawy prawo ochrony rodowiska [11], dotyczce planowanych przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko oraz okrelonych innych przedsiwzi, uwzgldniajce ich oddziaywania na etapach realizacji, eksploatacji oraz likwidacji; zapewniona jest moliwo udziau spoeczestwa w postpowaniu, w ramach ktrego sporzdzony jest raport. [WG] ratownictwo grnicze kopalni suba ratownicza kopalni oparta na wasnej druynie ratowniczej, kopalnianej stacji ratownictwa lub na punkcie ratownictwa grniczego, dysponujca odpowiednim sprztem ratowniczym. [SG] recykling odzysk polegajcy na powtrnym przetwarzaniu substancji lub materiaw zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym w celu uzyskania substancji lub materiau o przeznaczeniu pierwotnym lub innym. [12]

rabunkowa gospodarka zoem nia urzdu, instytucji, organizacji, obowizujce czonkw lub pracownikw. [Nsjp] regulamin przeciwpoarowy zasady funkcjonowania oraz wyposaenia sub przeciwpoarowych w zakadzie grniczym. [JK] regulamin ruchu zasady uytkowania i utrzymania pojazdw oraz drg wewntrzzakadowych, zatwierdzone przez kierownika ruchu zakadu grniczego. [JK] rejestr przedsibiorcw r.p. w Krajowym Rejestrze Sdowym. [JK] rekultywacja gruntw przywracanie gruntom zdegradowanym lub zdewastowanym wartoci uytkowej lub przyrodniczej przez waciwe uksztatowanie rzeby terenu, poprawienie waciwoci zycznych i chemicznych oraz odtworzenie gleb, uregulowanie stosunkw wodnych, rekonstrukcj lub budow drg dojazdowych; fazy i kierunki (rodzaje) tab. 23. [PN-G-7800:2002] rekultywacja przyrodnicza renaturyzacja. rekultywacja terenw poeksploatacyjnych og czynnoci prowadzcych do rekultywacji wyrobisk grniczych, zwaowisk i innych terenw z uwzgldnieniem obiektw po dziaalnoci grniczej. [WG] rekultywacja terenw pogrniczych rekultywacja terenw poeksploatacyjnych. rekultywacja wyrobisk odkrywkowych i zwaowisk wszelkie poczynania i prace doprowadzajce tereny poeksploatacyjne i zwaowiska do stanu umoliwiajcego racjonalne ich wykorzystanie do celw gospodarczych, przemysowych lub innych. [PN-64/G-01203] renaturyzacja spontaniczne wkraczanie zespow rolinnych i zwierzcych na tereny przeksztacone ( sukcesja naturalna); r. moe by wspomagana dziaaniami technicznymi, odtwarzajcymi cechy naturalne w ekosystemie. [WG]

regulamin zbir postanowie i przepisw okrelajcych zasady postpowania w jakiej dziedzinie lub zasady funkcjonowa-

roboty budowlane
Tabela 23. Fazy i rodzaje rekultywacji gruntw i terenw poprzedzajce ich zagospodarowanie [PN-G-7800:2002] Fazy i rodzaje faza przygotowawcza Wyszczeglnienie

87

rozpoznanie czynnikw warunkujcych prawidowo wykonania rekultywacji, ustalenie kierunku rekultywacji i zagospodarowania oraz wprowadzenie postulatw rekultywacyjnych do dokumentacji projektowej zakadu grniczego ksztatowanie rzeby rekultywowanego terenu, regulacja stosunkw wodnych (w tym budowa niezbdnych obiektw i urzdze hydrotechnicznych), rekonstrukcja lub budowa drg dojazdowych, rozcielenie (w skrajnych przypadkach) warstwy gleby urodzajnej ulepszenie zyko-chemicznych i biologicznych waciwoci gruntw i wd, budowa techniczno-biologiczna skarp, wprowadzenie na rekultywowane tereny rolinnoci odtwarzajcej warunki biologiczne i zabezpieczajcej przed erozj powierzchniow przygotowanie gruntw i terenw: do zagospodarowania rolniczego: grunty orne, uytki zielone, sady, ogrody do zagospodarowania lenego: lasy produkcyjne, lasy ochronne do celw komunalnych, np. parki, zielece, obiekty sportowe, wypoczynkowe pod zbiorniki wodne oraz budow tych zbiornikw do zagospodarowania na inne cele ni rekultywacji rolnej, lenej, komunalnej i wodnej

faza podstawowa (techniczna)

faza biologiczna (szczegowa) rodzaj rekultywacji kierunek: rolny leny komunalny wodny specjalny

reologia dzia mechaniki zajmujcy si oglnymi prawami powstawania i wzrastania (z upywem czasu) odksztace cia materialnych w rnych warunkach termodynamicznych i zykochemicznych. [Nsjp] rewitalizacja rekultywacja i zagospodarowanie porekultywacyjne przywracajce terenom funkcje uytkowe. [WG] rezystancja opr elektryczny; oporno czynna. [Swo] rezystancja obwodu strzaowego suma rezystancji linii strzaowej, przodkowych, poczonych zapalnikw elektrycznych. [PN-85/G-02701] rdzina gleba powstaa ze zwietrzenia wapieni lub gipsw, zwykle zawierajca fragmenty skay macierzystej. [Sg]

rdze wiertniczy prbka o ksztacie walca uzyskana przy wierceniu urzdzeniami wiertniczymi. [PN-EN 12670:2002] robota zesp czynnoci podejmowanych w celu dokonania, wykonania, wyprodukowania, wytworzenia, dokonania czego; praca. [Nsjp] robota geologiczna wykonywanie w ramach prac geologicznych wszelkich czynnoci poniej powierzchni ziemi, w tym wykonywanych przy uyciu materiaw wybuchowych, oraz likwidacja wyrobisk po tych czynnociach z wyczeniem prac dotyczcych ustalania geotechnicznych warunkw posadowienia obiektw budowlanych. [6] roboty budowlane budowa, a take inne prace polegajce na przebudowie, montau lub rozbirce obiektu budowlanego. [7]

88

roboty grnicze rodzaje wyrobisk (kopal) odkrywkowych podzia w.o. w zalenoci od umiejscowienia w stosunku do otaczajcego terenu; wyrnia si w. (kopalnie): stokowe, wgbne, stokowo-wgbne. [PN-64/G-01204, WG] rodzaj zapalnikw ostrych elektrycznych w zalenoci od czasu dziaania ZE dzieli si na rodzaje oznaczone symbolami: U mikrosekundowe o czasie dziaania poniej 1 ms, N natychmiastowe o czasie dziaania 1 do 10 ms, M milisekundowe o nominalnym czasie zadziaania stopnia pierwszego 11 do 100 ms, P psekundowe o znamionowym czasie zadziaania stopnia pierwszego 0,5 s. [PN-C-86024:1994] rolinno pionierska rolinno zielona, krzewiasta lub drzewiasta inicjujca procesy glebotwrcze w surowym materiale zwaowym i odtwarzajca warunki biologiczne sprzyjajce rozwojowi docelowych warunkw produkcyjnych. [PN-G-07800:2002] rozcigo (bieg) linia przecicia powierzchni stropowej (spgowej) z paszczyzn poziom, prostopada do upadu; rys. 2. [EL] rozdrabnianie (rozdrabianie) zmniejszanie wielkoci ziarn nadawy i produktw porednich przez niszczenie si ich wewntrznej zwizoci. [SS] rozdrobnienie urobku skad ziarnowy urobku uzyskany w wyniku urabiania ska metodami strzelniczymi, mechanicznymi, hydraulicznymi lub innymi. [JK] rozupiarka urzdzenie hydrauliczne do dzielenia monolitw i blokw na mniejsze elementy, np. formaki, pyty itp. [WG] rozupywanie podzia bloku naturalnego rozupiarkami; tab. 30. [WG] rozpoznawanie wykonywanie prac geologicznych na obszarze wstpnie udokumen-

roboty grnicze (robota grnicza) wykonywanie, zabezpieczanie lub likwidowanie wyrobisk grniczych w zwizku z dziaalnoci regulowan przepisami ustawy prawo geologiczne i grnicze. [6, WG] roboty pogbiarskie wydobywanie gruntu spod wody w celu poszerzenia lub pogbienia cieku lub zbiornika wodnego. [Lg, WG] roboty przybierkowe (pot.) roboty udostpniajce i grnicze prowadzone poza przemysowymi granicami zoa w celu korzystnego ograniczenia wielkoci strat pozaeksploatacyjnych. [WG] roboty przygotowawcze prace poprzedzajce r. udostpniajce, take prace wykonywane rwnolegle z r. grniczymi, np. odwadnianie, rowy odwadniajce, drogi dojazdowe, przygotowanie powierzchni pod skadowiska, zway itp. [WG] roboty strzelnicze (strzaowe) og czynnoci wchodzcych w zakres urabiania ska strzelaniem (materiaami wybuchowymi). [JK] roboty udostpniajce roboty grnicze majce na celu wykonanie wyrobiska grniczego w trakcie udostpniania zoa oraz sukcesywne zdejmowanie nadkadu w caym okresie eksploatacji zoa. [WG] roboty ziemne r. budowlane obejmujce odspajanie, przemieszczanie, ukadanie, zagszczanie gruntu, ewentualnie ulepszanie dodatkami (mineralnymi, spoiwami) wraz z doranym i trwaym odwodnieniem. [PN-B-02481:1998] rodzaje kruszyw kruszywa. rodzaj eksploatacji zoa rozrnienie eksploatacji zoa ze wzgldu na pooenie w ziemi; rozrnia si eksploatacj odkrywkow oraz eksploatacj podziemn. [SG]

rodzaje odkrywkowej eksploatacji z wyrnia si podzia: eksploatacja ldowa, eksploatacja spod wody oraz eksploatacja ldowa i spod wody (mieszana). [WG]

ryzyko towanego zoa kopaliny lub wd podziemnych. [6] rozrzut odamkw skalnych niekontrolowane rozproszenie w rnych kierunkach kamieni powstajcych w czasie urabiania ska robotami strzelniczymi. [JK] rw sztuczne koryto prowadzce wod w sposb cigy lub okresowy, o szerokoci dna mniejszej ni 1,5 m przy ujciu. [13] rw odwadniajcy r. wykonany zwykle prostopadle do strumienia wd podziemnych w celu przechwycenia wody ze spywu powierzchniowego i odpywu podziemnego oraz odprowadzenia jej poza teren odwadniany; stosowany jako powierzchniowy element odwadniania kopalni, odwadniania w rolnictwie lub wykopw budowlanych. [Sh] rw odwadniajcy opaskowy r. okalajcy wkop udostpniajcy, wyrobisko odkrywkowe lub zwaowisko zewntrzne czy wykop budowlany, ktrego zadaniem jest przechwycenie wody ze spywu powierzchniowego; stosowany przy odwadnianiu kopalni jako element odwadniania otwartego. [Sh] rwnolegy postp eksploatacji zoa p. polegajcy na rwnomiernym przesuwaniu frontu eksploatacyjnego, przy ktorym jednostkowe przesuniecia frontu s w przyblieniu jednakowe; rys. 14a. [WG] rwnowaga przyrodnicza stan, w ktrym na okrelonym obszarze istnieje rwnowaga we wzajemnym oddziaywaniu: czowieka, skadnikw przyrody ywej i ukadu warunkw siedliskowych tworzonych przez skadniki przyrody nieoywionej. [11] rwnowany poziom dwiku A warto poziomu cinienia akustycznego cigego, ustalonego dwiku, skorygowanego wg charakterystyki czstotliwociowej A, ktra w okrelonym przedziale czasu odniesienia jest rwna redniemu kwadratowi cinienia akustycznego analizowanego dwiku o zmiennym poziomie; czas r.p.d. A okrela si w decybelach (dB). [43]

89

ra upliwoci wykres podajcy gwne kierunki upliwoci ska zorientowane wg stron wiata. [SG] ra wiatrw graczne przedstawienie rozkadu kierunkw i czstotliwoci wiatrw. [Ess] rnorodno biologiczna zrnicowanie ywych organizmw wystpujcych w ekosystemach w obrbie gatunku i midzy gatunkami oraz zrnicowanie ekosystemw. [21] ruch zakadu grniczego wszystkie przedsiwzicia i czynnoci zwizane z prowadzeniem i utrzymaniem kopalni w penej dziaalnoci produkcyjnej. [Lg] rurka Nonel r. skadajca si z zewntrznej plastikowej powoki (o rednicy zewntrznej 3 mm i wewntrznej 1,5 mm), odpornej na warunki mechaniczne oraz rodowiskowe; wewntrzna warstwa pokryta jest sproszkowanym, rwnomiernie rozmieszczonym, zmodykowanym wtrnym materiaem wybuchowym w iloci 0,2 g/m, ktry stanowi pentryt (PENT), heksogen (RDX) lub oba te materiay z dodatkiem katalizatora reakcji (aluminium); energia fali detonacyjnej przemieszczajcej si w rurce jest wystarczajca do zainicjowania adunku zapalnika; prdko detonacji wynosi 2100 m/s; detonacja zachodzi wewntrz rurki bez wzgldu na dugo rurki, nie powodujc jej rozerwania. [JK] rurocig zestaw rur do okrelonego celu; rozrnia si r. technologiczny, wodny, powietrzny, toczny. [SG] rurocig technologiczny r. transportujcy gazy, ciecze lub hydromieszaniny, zwizany z wydobywaniem i/lub przerbk kopalin. [WG] rurocig toczny r. transportujcy hydromieszanin. [WG] ryzyko kombinacja czstoci lub prawdopodobiestwo wystpienia okrelonego zdarzenia wywoujcego zagroenie i konsekwencji zwizanych z tym zagroeniem. [PN-N-18001:1999]

90

ryzyko zawodowe samochd technologiczny pojazd oponowy przeznaczony wycznie do transportu na terenie zakadu grniczego: nadkadu i ska ponnych, urobku oraz produktw (kruszyw, elementw kamieniarskich i technicznych); wyrnia si podzia s.t. na: samowyadowcze (w tym wywrotki) z nieprzechyln lub przechyln skrzyni adunkow (z wyadunkiem tylnym, bocznym lub dennym), cigniki siodowe z naczepami samowyadowczymi (z wyadunkiem tylnym lub bocznym), specjalne do zaadunku i transportu materiaw wybuchowych. [JK] sandr rozlegy stoek napywowy, zbudowany z piaskw i wirw osadzonych na przedpolu lodowca przez wody proglacjalne. [Sg] schemat graczne przedstawienie operacji technologicznych, transportowych, przerbczych, obrbczych lub ukadw np. elektroenergetycznych, odwadniania itp. [WG] schemat technologiczny graczne przedstawienie okrelonego procesu, np. transportowego, przerbczego, obrbczego itp. [WG] sedymentacja proces osadzania si produktw wietrzenia i erozji ska wczeniej istniejcych, szcztkw organicznych i materiau piroklastycznego, zachodzcy w warunkach morskich i ldowych pod wpywem rnych czynnikw (grawitacyjne opadanie czstek, ruch wody, lodowcw i wiatru, parowanie itd.), prowadzi do powstania osadw i ska osadowych. [Sg] segment diamentowy pojedynczy element cierny o okreslonym ksztacie i wymiarach wykonany z mieszaniny proszku diamentowego i spoiwa stosowany w procesie cicia i szlifowania kamienia; traki kamieniarskie; tab. 27, 30. [SK] sejsmograf (sejsmometr) instrument sucy do rejestracji wstrzsw sejsmicznych. [Sg]

ryzyko zawodowe prawdopodobiestwo wystpienia niepodanych zdarze zwizanych z wykonywan prac, powodujcych straty, w szczeglnoci wystpienia u pracownikw niekorzystnych skutkw zdrowotnych w wyniku zagroe zawodowych wystpujcych w rodowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. [PN-N-18001:1999] rzaz szczelina powstaa w wyniku cicia kamienia pi. [SK] rzpie (rzp) zbiornik wd kopalnianych, z ktrego s one zasysane przez pompy odwadniajce kopalni. [Esm] rzeczoznawca grniczy rz. do spraw ruchu zakadu grniczego. [6] rzeba uksztatowanie pionowe powierzchni terenu. [Sg]

sadza wglowe czstki powstajce w wyniku niepenego spalania i osadzajce si przed emisj. [PN-ISO 4225:1999] saletrol grniczy materia wybuchowy, mieszanina rnych skadnikw, z ktrych gwnymi s: 80-94% saletra amonowa i 3-8% olej mineralny lub napdowy; tab. 1. [JK] saletrot materia wybuchowy skadajcy si ze skupionych lub zmieszanych adunkw trotylu i saletry amonowej w zmiennych proporcjach oraz ewentualnie innych domieszek (np. pyu glinowego, innych materiaw wybuchowych), przeznaczony do stosowania wycznie w odkrywkowych zakadach grniczych w strzelaniu otworowym; tab. 1. [Lg]

skarpa eksploatacyjna selektywna eksploatacja zoa e. czci z rnicych si jakoci kopaliny celem uzyskania urobku o jakoci uzgodnionej z zakadem przerbczym, oddziaem wstpnym cementowni lub innym odbiorc. [Esm] separacja operacja rozdzielania urobku na produkty, np. podczas wzbogacania, klasykacji. [Lg] seria strzaw jednorazowy odstrza adunkw kilku (grupy) otworw strzaowych. [Lg] sezonowanie (kamienia) proces sezonowania kamienia po jego wydobyciu w celu zredukowania zawartoci wilgoci i dostosowania go do warunkw, w jakich bdzie uytkowany. [PN-EN 12670:2002] sie obszarw Natura 2000 obszary specjalnej ochrony ptakw, specjalne obszary ochrony siedlisk oraz cz lub cao obszarw i obiektw objtych formami ochrony przyrody. [21] sie strzaowa 1. s. skadajca si z: zapalnikw uzbrajajcych adunki materiau wybuchowego w otworach strzaowych (elektrycznych lub nieelektrycznych typu Nonel) i ich przewodw, s. przewodw pomidzy otworami strzaowymi i linii od miejsca strzelania do miejsca odpalania sieci; 2. s. uoona z lontu detonacyjnego. [JK] siedlisko przyrodnicze obszar ldowy lub wodny, naturalny, pnaturalny lub antropogeniczny, wyodrbniony na podstawie cech geogracznych, abiotycznych i biotycznych. [21] sia skrawania sia kopania. skala Mohsa (skala twardoci) empiryczna skala opracowana przez Mohsa, w ktrej oszacowana jest wzgldna twardo mineraw: 1. talk, 2. gips, 3. kalcyt, 4. uoryt, 5. apatyt, 6. ortoklaz, 7. kwarc, 8. topaz, 9. korund, 10. diament. [PN-EN 1270:2002] skala twardoci skala Mohsa. skalnik (trad.) grnik pracujcy w kamienioomie przy urabianiu skay. [SG]

91

skaa zesp zoony z ziarn jednego lub kilku mineraw, powstay w wyniku dziaania procesw geologicznych (magmowych, osadowych, metamorcznych) i zajmujcy wyodrbnion strukturalnie cz skorupy ziemskiej; moe by skonsolidowana lub luna; do ska zalicza si gleby; osadowe skay, magmowe skay, metamorczne skay; tab. 8, 12, 15. [Sg] skaa ilasta s. zawierajca wicej ni 67% mineraw o wymiarach frakcji ilastej. [PN-EN 12670:2002] skaa lita (zwiza) naturalny zesp jednego lub kilku mineraw bdcy fragmentem masywu skalnego (grotworu) o mezoskopowo cigym wyksztaceniu oraz okrelonych cechach litologicznych. [PN-88/B-04120] skaa ponna s., ktra w odniesieniu do eksploatowanej kopaliny uwaana jest za nieuyteczn. [Lg] skaa zwiza s. odporna i wytrzymaa na dziaanie mechaniczne dziki duej spjnoci jej czstek. [SG] skay lune s. osadowe okruchowe niezawierajce spoiwa, np. wiry, piaski, pyy, iy. [SG] skay magmowe magmowe skay. skay okruchowe s. osadowe. [Esm] skay osadowe osadowe skay. skamieniao szcztki, lady po zwierztach lub rolinach w skaach osadowych. [PN-EN 12670:2002] skarpa obrzena pochylona powierzchnia wau, wykopu, nasypu ziemnego, wyrobiska odkrywkowego, zwaowiska lub skadowiska urobku, produktu lub odpadw staych; s. ksztatowane s w toku urabiania nadkadu, kopaliny, zwaowania materiau zwaowego lub powikszania skadowiska; rys. 8, 9, 10, 29, 33. [Esm, WG] skarpa eksploatacyjna s., na ktrej prowadzi si urabianie; rys. 8, 9, 29, 33. [JK i WG]

92

skarpa kopalinowa skadowisko 1. odpowiednio przygotowana powierzchnia terenu do skadowana nadkadu, urobku, surowcw, produktw przerbki, wyrobw i materiaw; wyrnia si s. stae i s. tymczasowe [WG]; 2. odpowiednio dostosowane miejsca, przeznaczone do czasowego gromadzenia (kruszywa, produktu); wyrnia si s. zamknite zasobniki i s. otwarte; rys. 21, tab. 24. skadowisko odpadw obiekt budowlany przeznaczony do skadowania odpadw. [12] skadowisko tymczasowe skadowisko gleby, nadkadu lub kopaliny do wykorzystania w okrelonym czasie. [WG] Skok przez skr tradycyjna uroczysto grnicza, podczas ktrej wychowankowie szk grniczych (lub modzi pracownicy) przyjmowani s do stanu grniczego. [SG] skrzynia strzaowa przodkowa zamykana na kdk skrzynia wykonana z desek, suca strzaowemu do czasowego przechowywania w wyrobisku rodkw strzaowych; w rodku skrzyni s przegrody na rodki strzaowe (materiay wybuchowe i grnicze zapalniki elektryczne w adownicach), zapalniki elektryczne luzem, na zapalark, przewody strzaowe i dziennik strzaowy; typy s.: barbara 1, ..., barbara 8; pojemno skrzy wynosi od 15 do 50 kg. [JK] suba dyspozytorska kopalni (ruchu) pracownicy zatrudnieni w dyspozytorniach, przyjmujcy raporty dotyczce ruchu

skarpa kopalinowa (w zou) s. utworzona w kopalinie. [WG] skarpa nadkadowa s. utworzona w nadkadzie. [WG] skarpa ruchoma s., na ktrej prowadzi si urabianie lub zwaowanie; rys. 8, 9, 29, 33. [PN-64/G-02400] skarpa staa s., na ktrej nie prowadzi si urabiania lub zwaowania; rys. 29, 33. [PN-64/G-02400] skarpa w nadkadzie s. nadkadowa. [PN-73/G-09016] skarpa w zou s. kopalinowa. [PN-73/G-09016, WG] skarpa zwaowiska (zwaowa) s. utworzona w wyniku zwaowania materiau zwaowego; rys. 9, 33. [PN-73/G-09016, WG] skad ziarnowy kruszywa (uziarnienie) procentowy udzia poszczeglnych frakcji w badanym kruszywie. [PN-89/B-06714/01] skad materiaw wybuchowych obiekt budowlany, w ktrym przechowuje si rodki strzaowe; skady m.w. dziel si na: stae, tymczasowe i podrczne; ze wzgldu na lokalizacj dziel si na: ruchome, podziemne, naziemne i wgbne. [JK] skadnik uyteczny s. decydujcy o surowcowym przeznaczeniu kopaliny. [Zdzks] skadowanie - czynnoci dostarczania i rozmieszczania materiaw na skadowisku [WG]

Tabela 24. Skadowiska kruszyw, sposoby ich formowania [JK] Rodzaj skadowiska stokowe nerkowe pryzmowe o przekroju: trjktnym trapezowym kombinowane Sposb formowania przenonikiem staym lub przesuwnym przenonikiem zakrnym przenonikiem przejezdnym wzdu skadowiska z estakady wzkiem zrzutowym z estakady przenonikiem rewersyjnym z wykorzystaniem ww. sposobw

suby specjalistyczne
a) b) c1) c2)

93

Rys. 21. Skadowiska kruszyw: a) stokowe, b) nerkowe, c1, c2) pryzmowe

k., ustalajcy przyczyny awarii, wydajcy w ramach swoich uprawnie dyspozycje dla dozoru niszego, przygotowujcy raporty dla kierownictwa kopalni itp. [Lg] suba geologiczna zakadu grniczego osoby (geolog grniczy) o kwalikacjach geologicznych stwierdzonych przez Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego [6], do ktrych zada naley: kontrolowanie robt grniczych i wiertniczych wykonywanych na potrzeby z. g., kartowanie, prolowanie i oprbowanie robt grniczych i wiertniczych, badanie stosunkw wodnych na terenie grniczym oraz wykonywanie obserwacji i pomiarw hydrogeologicznych, cznie z prowadzeniem cisej ewidencji ich wynikw, okresowe aktualizowanie treci geologicznej map podstawowych, przegldowych i specjalnych, prowadzenie ewidencji i sporzdzanie bilansu zasobw oraz strat w zasobach, kontrolowanie i badanie jakoci zoa oraz zmiennoci parametrw jakociowych w procesie wydobywania i przerbki kopalin, kontrolowanie czystoci eksploatacji zoa i zabezpieczenia przed zniszczeniem kopalin towarzyszcych, prowadzenie okresowych analiz gospodarki zoem, kontrolowanie selektywnej eksploatacji z wielosurowcowych oraz zwaowania. [35, 36, WG]

suba miernicza zakadu grniczego osoby (mierniczy grniczy) o kwalikacjach geodezyjnych stwierdzonych przez Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego [6], do ktrych zada naley: kontrolowanie zgodnoci prowadzonych robt grniczych z zatwierdzonym planem ruchu zakadu grniczego, wykonywanie prac geodezyjnych zwizanych z budow, rozbudow i ruchem zakadu grniczego, w tym pomiaru zdjtego i nadkadu i wydobytej kopaliny, sporzdzanie i uzupenianie dokumentacji mierniczo-geologicznej, wyznaczanie granic larw ochronnych i pasw ochronnych oraz kontrolowanie przebiegu eksploatacji w stosunku do ustalonych granic, wykonywanie pomiarw i obserwacji oddziaywania robt grniczych na powierzchni terenu grniczego, sporzdzanie dokumentacji mierniczej dla prowadzenia rekultywacji, sporzdzanie dokumentacji zagroe osuwiskowych wystpujcych w wyrobiskach grniczych i w rejonie zwaowisk, przygotowanie dokumentacji mierniczo-geologicznej likwidowanych zakadw grniczych w celu przekazania jej do archiwum. [35, 36, WG] suby specjalistyczne osoby o odpowiednich kwalikacjach geotechnicznych do wydawania opinii dotyczcych statecznoci oraz parametrw skarp i zboczy. [35, 36, WG]

94

sozologia warunkach, wymagajce zachowania specjalnych warunkw bezpieczestwa. [JK] specjalny obszar ochrony siedlisk obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej, w celu trwaej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagroonych wyginiciem gatunkw rolin albo zwierzt lub w celu odtworzenia waciwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub waciwego stanu ochrony tych gatunkw. [21] specykacje techniczne dokumenty okrelajce cechy, ktre powinien posiada wyrb lub proces jego wytwarzania w zakresie jakoci, parametrw technicznych, bezpieczestwa lub wymiarw, w tym w odniesieniu do nazewnictwa, symboli, bada i metodologii bada, opakowania, znakowania i oznaczenia wyrobu. [17] spkania L (cios pokadowy pierwotny) zesp spka ciosu granitowego, ktrego powierzchnie s na og poziome i w przyblieniu rwnolege do stropu plutonu. [Sg] spkania Q (cios granitowy poprzeczny) zesp spka ciosu granitowego o powierzchniach pionowych lub niemal pionowych, w przyblieniu prostopadych do stropu plutonu, ktrego powierzchnie s na og poziome i w przyblieniu rwnolege do stropu plutonu i do jego rozcigoci. [Sg] spkania S (cios granitowy poduny) zesp spka ciosu granitowego o powierzchniach pionowych lub niemal pionowych i w przyblieniu prostopadych do stropu plutonu, a rwnolegych do jego rozcigoci. [Sg] sponka grnicza tulejka cynkowa, aluminiowa lub miedziana o rednicy do 7 mm i dugoci do 50 mm, zawierajca adunek: materiau wybuchowego atwo pobudzanego pomieniem, jak piorunian rtci lub azydek oowiowy (adunek pierwotny) oraz materiau wybuchowego silnego, jak trotyl lub pentryt (adunek wtrny), poredniego (podsyp-

sozologia nauka zajmujca si podstawami ochrony przyrody i jej zasobw oraz zapewnieniem trwaoci ich uytkowania; w szczeglnoci nauka o przyczynach i nastpstwach przemian w naturalnych lub odksztaconych ukadach przyrodniczych (na mniejszych lub wikszych obszarach), zachodzcych w wyniku dziaalnoci czowieka, oraz skutecznych sposobach zapobiegania ich ujemnym nastpstwom dla spoeczestwa lub co najmniej moliwociach maksymalnego ich agodzenia; s. jest przyrodnicz nauk kompleksow, zwizan z ekologi, geogra, geologi; termin s. wprowadzi w 1965 r. W. Goetel; nauka zainicjowana w Polsce, obecnie rozwijana w rnych krajach, w ktrych s jej nadawane take inne nazwy. [Nsjp] sozologiczne warunki eksploatacji warunki prowadzenia wydobycia i przerbki kopaliny niezbdne dla ochrony rodowiska przyrodniczego w obszarze oddziaywania na nie eksploatacji i przerbki kopaliny. [Zdzks] sozotechnika nauka o wykorzystaniu zdobyczy wspczesnej techniki w procesie ksztatowania i ochrony rodowiska; s. poszukuje waciwych rozwiza praktycznych, uwzgldniajc z jednej strony dane i wskazania sozologii, z drugiej za potrzeby rozwoju gospodarczego, wymagania i technologie produkcji oraz aktualne moliwoci nauki i techniki. [Ess] spaliny cao gazw i czstek z procesw spalania unoszonych przez te gazy. [PN-ISO 4225:1999] spg dolna powierzchnia ograniczajca warstw, lamin lub awic. [Sgd] spg wyrobiska (pot.) dolna powierzchnia wyrobiska; dno wyrobiska; rys. 8, 29. [WG] spg zoa paszczyzna ograniczajca pokad lub zoe od dou; rys. 2. [Esm] specjalistyczne roboty strzelnicze roboty strzelnicze wykonywane w szczeglnych

staw rybny ka), znajdujcego si pomidzy adunkami pierwotnym i wtrnym, uintensywniajcego pomie i wybuch adunku pierwotnego na adunek wtrny; ze wzgldu na ilo materiau wybuchowego rozrnia si numeracj sponek od 1 do 10. [JK] sposoby odpalania adunku materiau wybuchowego inicjowanie MW; tab. 25. [JK]
Tabela 25. Sposoby i czas inicjowania Podstawa podziau sposb inicjowania czas inicjowania Odpalanie lontem prochowym lontem detonacyjnym elektryczne nieelektryczne, np. Nonel momentalne (natychmiastowe) ze zwok (milisekundowe)

95

sposb okrelona metoda, forma wykonywania, ujcia czego. [Nsjp] spjno gruntu (kohezja) parametr wytrzymaoci gruntu na cinanie, gdy stan napre okrela si cakowitym napreniem normalnym. [PN-B-02481:1998] sprzt grniczy og przedmiotw, przyrzdw i narzdzi rcznych potrzebnych do wykonywania zawodowych czynnoci grniczych. [SG] sprzt strzaowy przyrzdy, przybory oraz urzdzenia suce do bezpiecznego: przewoenia, przenoszenia i przechowywania rodkw strzaowych; sporzdzania, wprowadzania materiaw wybuchowych, wprowadzania adunkw materiau wybuchowego, konstruowania i sprawdzania obwodw strzaowych, a take urzdzenia suce do odpalania adunkw materiaw wybuchowych. [40] spulchnienie przyrost objtoci zwizany z odspajaniem urobku od calizny; wspczynnik spulchnienia. [WG] spycharka samojezdna maszyna do powierzchniowego odspajania calizny lub

zruszenia materiau nasypowego i jego przemieszczania za pomoc podnoszonego lemiesza urabiajcego; maszyny urabiajce i adujce. [Lg] standardy emisyjne dopuszczalne wielkoci emisji. [11] standardy jakoci gleby (ziemi) dopuszczalne wartoci zanieczyszcze w glebie lub ziemi, okrelone z uwzgldnieniem ich funkcji aktualnych i planowanych dla grup rodzajw gruntw, wyszczeglnione w rozporzdzeniu [37, WG] stanowisko pracy przestrze pracy wraz z wyposaeniem w rodki i przedmioty pracy, w ktrej pracownik lub zesp pracownikw wykonuje prac [28]; miejsce, w ktrym pracownik wykonuje czynnoci zawodowe stale lub okresowo. [PN-ISO 4225/Ak:1999] starorzecze cz dawnego koryta rzeki, zakole oddzielone od rzeki waem usypanym przez jej wody. [Nsjp] stateczno (ociosu, skarpy, ciany, zbocza) utrzymywanie si w rwnowadze staej [SG]; stan rwnowagi pomi dzy efektami obliczeniowymi oddziaywa stabilizujcych, tj. sum rzutw na paszczyzn cicia wszystkich si od obcie przeciwdziaajcych przesuniciu klina odamu i sum momentw wszystkich si przeciwdziaajcych obrotowi klina odamu a efektami obliczeniowymi oddziaywania destabilizujcego: wartoci skadowej stycznej wszystkich obcie powodujcych przesunicie klina odamu w paszczynie cicia i momentami wszystkich si powodujcych obrt klina odamu. [MH] staw rdldowy zbiornik wd powierzchniowych, naturalny lub sztuczny; np. s. rybny. [Nsjp] staw rybny przeznaczony do chowu lub hodowli zbiornik wody stojcej, z reguy sztuczny, na ktrym uprawnionym do rybactwa jest waciciel lub posiadacz gruntw pod wodami; wg przepisw ustawy prawo wodne [13] s.r. jest urzdzeniem wodnym

96

sta adaptacyjny grnik (I, II, III stopnia), technik grniczy (I, II, III stopnia), inynier grniczy (I, II, III stopnia), dyrektor grniczy (I, II, III stopnia), generalny honorowy dyrektor grniczy, generalny dyrektor grniczy (I, II, III stopnia), generalny dyrektor grnictwa. [18] stopnie zagroenia wodnego s.z.w. wyrobisk grniczych lub ich czci ustalane s zgodnie z kryteriami oceny zagroe naturalnych na podstawie odpowiednich przepisw. [PN-G-02110:1997] stoek dziaania cz urabianej strzelaniem calizny o ksztacie stoka, w ktrym wyrnia si m.in. promie podstawy r1 oraz zabir z; rys. 22. [JSS]

i jednoczenie urzdzeniem melioracji szczegowej. [WR] sta adaptacyjny s. okrelony w formie postanowienia wydanego w toku postpowania w sprawie uznania nabytych w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej kwalikacji do wykonywania grniczego zawodu regulowanego. [41] stenie emisyjne stenie substancji zanieczyszczajce powietrze w punkcie wydzielenia. [PN-ISO 4225:1999] stenie przygruntowe ilo substancji staej, ciekej lub gazowej przypadajca na jednostk objtoci powietrza, mierzona zwykle na okrelonej wysokoci. [PN-ISO 4225:1999] stok nachylony fragment rzeby terenu. [WG] stok naturalny nachylona powierzchnia uksztatowana w wyniku swobodnego usypywania si lunego materiau skalnego. [Lg] stok skarpy paszczyzna prostokrelna przechodzca przez grn i doln krawd skarpy; rys. 10. [PN-64/G-02400] stok zbocza paszczyzna prostokrelna przechodzca przez grn i doln krawd zbocza; rys. 8, 9, 10. [PN-64/G-02400] stopie rozdrobnienia (rozdrobienia) stosunek wielkoci najwikszego (lub redniego) wymiaru ziarn przed rozdrabnianiem do najwikszego (lub redniego) wymiaru ziarn po rozdrobnieniu. [Lg] stopie rozkadu torfu stosunek zawartoci czci rozoonych ( prchnicy) do cakowitej masy torfu, wyraony w procentach. [EM] stopie wykorzystania zasobw zoa cz wykorzystanych z.z. odniesiona do jego zasobw, wyraona w procentach lub uamku dziesitnym. [WG] stopnie grnicze honorowe wyrnienie pracownikw grnictwa oraz innych osb majcych zasugi w dziedzinie grnictwa; stopnie nadawane pracownikom grnictwa:

Rys. 22. Stoek dziaania adunku materiau wybuchowego MQT i stoek wyrzutu mQt; R1 tworzca stoka dziaania, R tworzca stoka wyrzutu, r1 promie stoka dziaania, r promie stoka wyrzutu, Sp rnica midzy wielkociami tworzcej stoka dziaania i zabioru, z zabir [JSS]

stoek wyrzutu lejowate wgbienie w obrbie stoka dziaania wybuchu powstajce wskutek wyrzucenia rozdrobionego orodka na teren otoczenia. [Lg] strata ubytek, szkoda poniesiona; to, co si przestao posiada. [Nsjp]

strefa saturacji straty s. powstajce na poszczeglnych etapach produkcji i wykorzystania surowcw mineralnych; okrelane w odniesieniu do zasobw geologicznych lub zasobw przemysowych z. [Esm, WG] straty eksploatacyjne s. w zasobach przemysowych powstae w wyniku stosowania okrelonego systemu eksploatacji kopalin ze zoa lub jego czci, objte eksploatacj grnicz. [Ess] straty oglne rnica midzy geologicznymi zasobami bilansowymi kopalin a ich iloci faktycznie wydobyt ze zoa lub jego czci. [Ess] straty pozaeksploatacyjne niewybrane fragmenty kopaliny, planowo pozostawione w wyniku przyjcia okrelonego systemu eksploatacji i istniejcych niekorzystnych warunkw geologiczno-grniczych. [Ess] straty spgowe straty eksploatacyjne pozostajce w spgowych czciach zoa. [WG] straty stropowe straty eksploatacyjne kopaliny w stropowych czciach zoa. [WG] straty w zasobach nieprzemysowych s. powstae w wyniku zniszczenia zasobw nieprzemysowych lub uniemoliwienia ich pniejszego wydobycia w wyniku eksploatacji zasobw przemysowych. [Ess] straty w zasobach przemysowych rnica midzy zasobami przemysowymi a zasobami wydobytymi ze zoa lub jego czci. [Ess] strefa areacji obszar zawarty midzy powierzchni ziemi a stref wzniosu kapilarnego; w s. a. pustki skalne wypeniaj powietrze i woda wystpujca w postaci: pary, wody zwizanej (higroskopijnej, bonkowatej) oraz wolnej wody zawieszonej i wsikowej. [Sh] strefa drga sejsmicznych (parasejsmicznych) strefa zagroenia wok miejsc wykonywania robt strzelniczych; promie strefy tych drga ustala si wzorami podanymi

97

w odpowiednich przepisach [40] lub w drodze ekspertyzy. [JK] strefa dziaania powietrznej fali uderzeniowej strefa zagroe uderzeniow fal powietrzn; promie strefy zagroenia ustala si wzorem okrelonym w przepisach [40] lub ekspertyz. [JK] strefa niebezpieczna maszyny s. w obrbie oraz wok maszyny, w ktrej wystpuje ryzyko dla zdrowia lub niebezpieczestwo obsugujcego (operatora) oraz osb w niej przebywajcych. [JK] strefa rozrzutu odamkw skalnych s. zagroenia wyznaczona wok wykonywania robt strzelniczych ze wzgldu na rozrzut odamkw ska; wielko promienia strefy ustala si w zalenoci od stosowanej metody wykonywania robt strzelniczych, typu wyrobiska grniczego, sytuacji terenowej i rodzaju urabianej skay; strefy rozrzutu zwykle okrelaj przepisy. [40, JK] strefa ochronna uj wody obszar, w ktrym obowizuj zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie uytkowania gruntw oraz korzystania z wd, podzielona na teren ochrony bezporedniej i poredniej; warunki uytkowania terenw ochrony okrela ustawa prawo wodne. [13, WG] strefa ochronna uj wd podziemnych obszar, w ktrym obowizuj zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie uytkowania gruntw oraz korzystania z wd, podzielony na teren ochrony bezporedniej i poredniej; warunki uytkowania terenw ochrony okrela ustawa prawo wodne [13], np. na terenach ochrony poredniej u.w.p. moe by zabronione lub ograniczone wydobywanie kopalin i wykonywanie odwodnie budowlanych i grniczych. [WG] strefa saturacji s. wystpowania ska, w ktrych wolne przestrzenie (pory, szczeliny, prnie krasowe) wypenione s cakowicie wod; grna granica tej s. ( zwierciado wd podziemnych) graniczy ze s. areacji. [Sh]

98

strefa zagroenia robotami strzelniczymi koowrt, pompa, rurocig) do staego poboru lub chonicia wody. [Sh] studnia odwadniajca otwr wykonany w grotworze z powierzchni terenu lub w spgu grniczego wyrobiska podziemnego z zainstalowanym w nim na stae lub okresowo urzdzeniem do pompowania wody celem wywoania depresji jej zwierciada i odwodnienia grotworu. [Sh] substancja pierwiastki chemiczne oraz ich zwizki, mieszaniny lub roztwory wystpujce w rodowisku lub powstae w wyniku dziaalnoci czowieka. [11] substancja niebezpieczna jedna lub wicej substancji albo mieszaniny substancji, ktre ze wzgldu na swoje waciwoci chemiczne, biologiczne lub promieniotwrcze mog, w razie nieprawidowego obchodzenia si z nimi, spowodowa zagroenie ycia lub zdrowia ludzi albo rodowiska; substancj niebezpieczn moe by surowiec, produkt, pprodukt, odpad, a take substancja powstaa w wyniku awarii. [11] substancja zanieczyszczajca powietrze kada s. emitowana do atmosfery w wyniku procesw naturalnych lub dziaalnoci ludzi, ktra wpywa szkodliwie na czowieka lub rodowisko. [PN-ISO 4225:1999] subzbiornik wd podziemnych zbiornik w.p. wystpujcy poniej innych i wykazujcy znacznie nisz od nich zasobno; zbiornik wd podziemnych. [Sh] sukcesja naturalna spontaniczne wkraczanie zespow rolinnych i zwierzcych na grunty przeksztacone. [PN-G-07800:2002] surowce produkty naturalne pochodzenia mineralnego, rolinnego lub zwierzcego przeznaczone do dalszego przetwarzania w celu uzyskania produktw bezporednio uytecznych. [Ess] surowce skalne skalne s. mineralne wystpujce w postaci wydobytej kopaliny, urobku grniczego lub produktu o okrelonej przydatnoci i wartoci rynkowej. [PN-B-1102:1996]

strefa zagroenia robotami strzelniczymi przestrze znajdujca si w zasigu odamkw skalnych, zasigu niebezpiecznych drga sejsmicznych lub powietrznej fali uderzeniowej. [JK] strop grna powierzchnia ograniczajca warstw, lamin lub awic. [Sgd] strop wyrobiska (pot.) grna powierzchnia w. bdca stropem zoa, niekiedy grna cz pitra eksploatacyjnego. [WG] strop zoa paszczyzna ograniczajca pokad lub zoe od gry; rys. 2. [Esm] strumie emisji wielko emisji na jednostk powierzchni rda emisji. [PN-ISO 4225:1999] strumie imisji wielko imisji odniesiona do jednostki powierzchni receptora. [PN-ISO 4225:1999] strzaowy grnik posiadajcy stwierdzone kwalikacje do wykonywania robt strzelniczych. [JK] strzelanie krtkie okrelenie na wykonywanie roboty strzelniczej w kopalni. [SG] strzelanie dowiadczalne strzelanie eksperymentalne w celach badawczych lub praktycznych przeprowadzane przez sub strzaow kopalni pod nadzorem kierownika ruchu zakadu grniczego, w miar potrzeby przy udziale rzeczoznawcy do spraw ruchu zakadu grniczego. [JK] strzelanie masowe s. za pomoc duych adunkw rodkw strzaowych umieszczanych w wyrobiskach strzaowych, np. s. dugimi otworami, komorowe, podporowe; na zrzut, wyrzut; tab. 13. [JK] strzelanie otworowe s. adunkami materiaw wybuchowych umieszczonymi w otworach strzaowych. [Lg] studnia najczciej pionowe (cho bywa te skone, kierunkowe) ujcie wd podziemnych: wyrobisko, otwr wiercony lub kopany sigajcy z powierzchni do poziomu wodononego i przystosowany za pomoc urzdze technicznych (obudowa, naczynie,

systemy eksploatacji zoa surowiec ceramiczny wydobyta ze zoa kopalina na potrzeby produkcji wyrobw ceramicznych. [JK i WG] surowiec kamienny oglne okrelenie wydobytej skay litej (zwizej) o odpowiednich waciwociach technicznych, sucej po uszlachetnieniu (obrbka, przerbka) do produkcji materiaw kamiennych. [PN-88/B-04120, WG] surowiec mineralny 1. kady surowiec pochodzenia geologicznego [Ess]; 2. wydobyta kopalina wraz z produktami jej przerbki i obrbki oraz uyteczne produkty odpadowe jej przetwarzania. [JK i WG] sygna bezpieczestwa sygnay wietlne i dwikowe, komunikaty sowne lub sygnay rczne, przekazujce informacje istotne dla zachowania bezpieczestwa i ochrony zdrowia pracownikw. [28] sygna dwikowy s. akustyczny (dwikowy) emitowany przez urzdzenie przeznaczone do tego celu, bez uycia gosu ludzkiego i nieemitujcy tego gosu, wskazujcy na zaistnienie oraz w razie potrzeby trwanie i zakoczenie niebezpiecznej sytuacji. [28] sygna rczny ustalony ruch lub ukad rk i doni sucy do kierowania osobami wykonujcymi czynnoci mogce stwarza zagroenia dla bezpieczestwa pracownikw. [28] sygna wietlny s. emitowany przez urzdzenie wykonane z przeroczystych lub pprzeroczystych materiaw, podwietlonych od wewntrz lub z tyu, tak aby dawao to efekt wieccej powierzchni. [28] sygnay dwikowe ostrzegawcze zwizane z odpalaniem adunkw materiaw wybuchowych s.d., ktre powinny by syszalne w stree zagroenia odamkami kamienia: sygna pierwszy jeden cigy ton, oznaczajcy uprzedzenie, nadawany po ukoczeniu adowania materiaw wybuchowych, lecz przed wykonaniem obwodu strzaowego; na sygna ten wszystkie

99

osoby niezatrudnione do wykonywania czynnoci odpalania powinny uda si do schronw lub poza stref rozrzutu odamkw ska, a posterunki zabezpieczajce zaj wyznaczone stanowiska, sygna drugi dwa cige, bezporednio po sobie nastpujce tony, oznaczajce przygotowanie do odpalania, nadawany po stwierdzeniu wycofania ludzi do schronw; na sygna ten osoba wykonujca roboty strzelnicze przygotowuje si do zapalania lontw lub bada opr obwodu strzaowego, a nastpnie przycza zapalark do linii strzaowej, sygna trzeci jeden krtki ton, oznaczajcy odpalanie, nadawany tu przed zapalaniem lontw lub uruchomieniem zapalarki, sygna czwarty trzy przecige bezporednio po sobie nastpujce tony, oznaczajcy odwoanie, nadawany po upewnieniu si, e wszystkie adunki materiau wybuchowego odpaliy, jednak nie wczeniej ni po upywie 5 minut od momentu odpalenia; na sygna ten posterunki zabezpieczajce oraz pozostali pracownicy mog opuci schrony. [40] system skoordynowany ukad elementw, zbir tworzcy pewn cao uwarunkowan staym, logicznym uporzdkowaniem jego czci skadowych. [Nsjp] system kanalizacji ukad (s.) kanaw ciekowych i urzdze pomocniczych, ktrymi przekazywane s cieki i wody ze spyww powierzchniowych do oczyszczalni ciekw lub do odbiornika ciekw. [Sh] system cianowy s. eksploatacji zoa ca dugoci poziomu i na ca wysoko czoa przodku ciany; kierunek postpu ciany jest zgodny z kierunkiem eksploatacji; rys. 23a. [PN-64/G-01203, WG] systemy eksploatacji zoa zbir przystosowanych do konkretnych warunkw geologiczno-grniczych i przeznaczenia kopaliny, uporzdkowanych i powizanych w cao za-

100

systemy mieszalniczo-zaadowcze

Rys. 23. Systemy eksploatacji: a) cianowy, b) zabierkowy

sad technologii grniczej, ktrych realizacja prowadzi do racjonalnej eksploatacji udostpnionego zoa kopaliny. [PN-64/G-01203, WG] systemy mieszalniczo-zaadowcze do adowania otworw strzaowych mechaniczny sposb adowania otworw materiaem wybuchowym sporzdzanym na miejscu, przykadowo: s. SMS skadajcy si z: izolowanego termicznie zbiornika wodnego azotanw, zbiornika mieszaniny oleju i emulgatora, zbiornika granulowanego azotanu amonu, zbiornika pyu aluminium, kabiny sterowniczej z urzdzeniami mieszajcymi i wem zaadowczym, s. UMS-2000 skadajcy si ze: zbiornika emulgatora (oleju), zbiornika azotanw, zbiornika oleju dla ANFO, zbiornika azotanu amonu, zbiornika aluminium, urzdzenia sterowniczego i adujcego. [JK] system zabierkowy (blokowy, pasami) s. eksploatacji zoa rwnolegymi pasami na ca wysoko czoa przodku zabierki; kierunek postpu zabierki jest prostopady do kierunku eksploatacji; rys. 23b. [PN-64/G-01203, WG] system zabierkowy wkopem (pot. wcicie, zacicie) odmiana s. zabierkowego, polegajca na wcinaniu si w calizn czoowo z pozostawieniem skarp (cian) bocznych po obu stronach zabierki. [PN-64/G-01203, WG]

system zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy cz oglnego systemu zarzdzania organizacj, ktra obejmuje struktur organizacyjn, planowanie odpowiedzialnoci, zasady postpowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdroenia, realizowania, przegldu i utrzymania polityki bezpieczestwa i higieny pracy. [PN-N-18001:1999] szalanda (pot. barka) jednostka pywajca z wasnym napdem lub obsugiwana przez pchacz (holownik) do transportu urobku od koparki pywajcej do miejsca jego odbioru; rozwizania konstrukcyjne s. umoliwiaj rozadunek urobku: s. klapowe, wywracalne, silosowe. [WG] szczegowe wymagania wymagania, ktre powinien spenia wyrb wprowadzony do obrotu, okrelone w dyrektywach Unii Europejskiej innych ni dyrektywy nowego podejcia lub w specykacjach technicznych. [17] szczelina pknicie w kamieniu widoczne goym okiem. [PN-EN 12670:2002] szczelinowato cecha ska wynikajca z obecnoci wystpujcych w nich spka i szczelin; og spka w masywie skalnym; udzia objtoci szczelin w objtoci caego masywu. [Sg] Szcz Boe! zwyczajowe grnicze pozdrowienie o jednobrzmicym zawoaniu

lad kultury materialnej i odezwie sigajce pocztkw grnictwa polskiego; uywane rwnie w grnictwie czeskim i sowackim. [SG] szeroko pasa ochronnego odlego mierzona od obiektu lub terenu chronionego do obrzea wyrobiska; nie powinna by ona mniejsza ni wartoci okrelone w normie. [PN-G-02100:1996] szkody grnicze to, co zostao utracone na skutek zniszczenia, zabrania itp. wskutek dziaalnoci grniczej; w sprawach szkd stosuje si przepisy Kodeksu cywilnego; jeeli jest to moliwe, naprawienie szkody powinno nastpi przez przywrcenie stanu poprzedniego. [JK] szkody grnicze hydrogeologiczne s.g. powstae w wyniku zakcenia hydrogeologicznych warunkw przez dziaalno grnicz; najczciej spotykane to: zaniki wody w studniach w wyniku drenau grniczego lub odksztace grotworu, osuszanie gruntw, zanieczyszczanie wd podziemnych w wyniku zmiany gbokoci wody lub poczenia poziomw wodononych, zanieczyszczanie wd powierzchniowych wodami odprowadzanymi z kopal, zawodnienie powierzchni terenu w wyniku deformacji wywoywanych eksploatacj, zmiany pooenia zwierciada wd podziemnych pod wpywem wstrzsw pochodzenia grniczego lub powodowanych robotami strzaowymi, uszkodzenia obiektw budowlanych w wyniku procesw geologiczno-inynierskich spowodowanych zmian warunkw hydrogeologicznych. [Sh] sztygar pracownik techniczny sprawujcy nadzr nad okrelonym odcinkiem pracy w kopalni. [Nsjp] szeroko zabierki (przodka) odlego pomidzy wewntrzn i zewntrzn krawdzi zabierki; rys. 15, 30, 23b. [WG]

101

szlam mu. szurf niewielki wykop wykonywany w trakcie robt geologiczno-grniczych. [Sg]

ciana eksploatacyjna (ruchoma) nachylona powierzchnia pitra powstaa w calinie w wyniku robt grniczych prowadzonych w celu uzyskania urobku; system cianowy; rys. 15, 24, 30, 31. [JK i WG] ciana w nadkadzie skarpa nadkadowa. ciana w zou skarpa kopalinowa. cieki wprowadzane do wd lub ziemi wody: zuyte na cele bytowe lub gospodarcze, opadowe lub roztopowe, ujte w systemy kanalizacyjne, pochodzce z powierzchni zanieczyszczonych, w tym z centrum miast, terenw przemysowych i skadowych, baz transportowych oraz drg i parkingw o trwaej nawierzchni, odciekowe ze skadowisk odpadw, wykorzystane solanki, wody lecznicze i termalne, pochodzce z odwodnienia zakadw grniczych, z wyjtkiem wd wprowadzanych do grotworu, jeeli rodzaje i ilo substancji zawartych w wodzie wprowadzanej do grotworu s tosame z rodzajami i iloci zawartymi w pobranej wodzie, wykorzystane, odprowadzane z obiektw gospodarki rybackiej, jeeli wystpuj w nich nowe substancje lub zwikszone zostan iloci substancji w stosunku do zawartej w pobranej wodzie. [11] lad kultury materialnej zabytek archeologiczny.

102

rodki inicjujce

Rys. 24. ciana eksploatacyjna urabianie kopaliny adowark

rodki inicjujce sponki, zapalniki, lonty detonujce, opniacze detonacyjne oraz inne rodki suce do zainicjowania materiau wybuchowego. [40] rodki ochrony indywidualnej . przeznaczone do ochrony czowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami wystpujcymi pojedynczo lub cznie w rodowisku pracy; do rodkw ochrony indywidualnej zalicza si odzie ochronn oraz rodki ochrony koczyn dolnych i grnych, gowy, twarzy i oczu, ukadu oddechowego, suchu, sprzt chronicy przed upadkiem pracownika z wysokoci oraz rodki izolujce cay organizm. [28] rodki ochrony zbiorowej . przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym pojedynczych osb, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami wystpujcymi pojedynczo lub cznie w rodowisku pracy, bdce rozwizaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urzdzeniach. [28] rodki strzaowe rodki zapalajce, materiay wybuchowe i przedmioty nimi wypenione, w tym rodki inicjujce. [40] rodki transportu maszyny i urzdzenia przeznaczone do transportu ludzi, materiaw; wyrnia si .t.: oponowego ( wozida, samochody, adowarki), cigego

( przenoniki tamowe na ldzie i pywajce, rurocigi toczne), szynowego (wagony normalnotorowe i wskotorowe), wodnego ( barki, szalandy). [JK i WG] rodki zapalajce lonty prochowe, zapalacze lontowe, zapalniki elektryczne nieostre i inne rodki suce porednio do inicjowania materiau wybuchowego. [40] rodowisko og elementw przyrodniczych, w tym take przeksztaconych w wyniku dziaalnoci czowieka, a w szczeglnoci powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzta i roliny, krajobraz oraz klimat. [11] rodowisko pracy warunki rodowiska materialnego (okrelonego czynnikami zycznymi i biologicznymi), w ktrym odbywa si proces pracy. [28] rodowisko przyrodnicze krajobraz wraz z tworami przyrody nieoywionej oraz naturalnymi i przeksztaconymi siedliskami przyrodniczymi z wystpujcymi na nich rolinami, zwierztami i grzybami. [21] rut stalowy materia cierny uywany przy ciciu blokw granitowych. [PN-EN 12670:2002] w. Barbara patronka grnikw i artylerii, dawniej take patnerzy, zarazem chronica przed piorunami. [SG]

w. Barbara

103

Figura w. Barbary w kociele na Karczwce w Kielcach, wykuta z bryy galeny wydobytej z okolic Karczwki przez grnika Hilarego Mal w 1646 r. [JG]; fot. M. Kuleta

104

taras dotyczce ogu czynnoci zwizanych z urabianiem ska za pomoc rodkw i urzdze strzelniczych. [JK] technologia proces obrbki i przerbki materiaw; take wiedza o tym procesie. [Nsjp] technologia (robt, zwaowania) sposb wykonywania okrelonych robt przygotowawczych, udostpniajcych, zwaowania z wykorzystaniem odpowiednich maszyn, urzdze lub innych rodkw. [WG] technosfera cz rodowiska poddana dziaaniu urzdze i rodkw technicznych. [Ess] teren budowy przestrze, w ktrej prowadzone s roboty budowlane wraz z przestrzeni zajmowan przez urzdzenia zaplecza budowy. [7] teren grniczy przestrze objta przewidywanymi szkodliwymi wpywami robt grniczych zakadu grniczego. [6] teren zakadu grniczego powierzchnia, na ktrej zlokalizowany jest zakad grniczy. [WG] teren zakadu pracy przestrze wraz z obiektami budowlanymi bdca w dyspozycji pracodawcy, w ktrej organizuje on miejsca pracy. [28]

taras pozioma lub lekko nachylona powierzchnia morfologiczna, ograniczona z jednej strony stokiem wznoszcym si ku grze, z drugiej za stokiem opadajcym w d, powstaa na skutek erozji lub akumulacji. [Sg] tarcie wewntrzne opr, jaki stawiaj ziarna i czstki gruntu przy przemieszczaniu si wzgldem siebie; skadowa wytrzymaoci na cinanie, wyraona ktem tarcia wewntrznego. [EM] technik specjalista w zakresie wiedzy i umiejtnoci technicznych; ten, kto pracuje w jakiej gazi techniki; absolwent technikum; technik budowlany, grnictwa odkrywkowego, strzaowy, elektryk. [Nsjp] technika celowy, racjonalny, oparty na teorii sposb wykonywania prac w jakiej dziedzinie; metoda. [Nsjp] technika strzelnicza rodki i sposoby
Tabela 26. Waciwoci torfw [EM] Waciwoci popielno, %1) stopie rozkadu, % zawarto CaCO3, % gsto szkieletu gruntowego, t/m3 wilgotno naturalna, %

Typ wysoki 2-5 5-50 0,30-0,48 0,04-0,08 600-1200 3,2-4,2 niski 6-25 25-60 2,0-4,5 0,11-0,26 360-870 5,5-8,0 przejciowy 4-10 20-45 0,6-2,5 0,11-0,16 550-950 3,5-5,8

pH
1)

popielno

torfowisko wysokie teren zwaowiska okrelony obszar przeznaczony do rozmieszczenia materiau zwaowego. [PN-65/G-01210] tereny poeksploatacyjne (pogrnicze) t. wyrobiska poeksploatacyjnego (kocowego), zwaowiska zewntrznego (zbocza, wierzchowina) i wewntrznego (wierzchowina), place skadowe i obsugi warsztatowo-magazynowej, drogi technologiczne, trasy przenonikw, powierzchnie zakadu przerbczego oraz wszelkie inne tereny zwizane z zakoczon dziaalnoci grnicz. [WG] test umiejtnoci t. egzaminu w toku postpowania w celu uznania nabytych w krajach Unii Europejskiej kwalikacji do wykonywania grniczego zawodu; t.u. jest przeprowadzany w jzyku polskim. [41] to (zanieczyszczenia powietrza) ta cz zanieczyszczenia powietrza, ktrej nie mona bezporednio powiza z badanymi rdami. [PN-ISO 1999] tucze kruszywo amane o wielkoci ziarn 32-63 mm. [WG] torf utwr akumulacyjny pochodzenia organicznego, gwnie rolinnego, powstay w wyniku procesu torenia przebiegajcego w okrelonych warunkach wodnych, poTabela 27. Traki kamieniarskie [WF] Nazwa traku wahadowy uniwersalny prostoliniowy Podstawa podziau Narzdzie, sposb dzielenia piy zwyke lub perforowane, nieuzbrojone; przecieranie piy diamentowe (z segmentami diamentowymi); przecinanie tarcze diamentowe (z obrzeem diamentowym cigym lub segmentami diamentowymi); przecinanie liny diamentowe ( z piercieniami diamentowymi); przecinanie Liczba narzdzi, zastosowania

105

wietrznych i mikrobiologicznych, skadajcy si ze szcztkw rolin w rnym stopniu zhumikowanych oraz humusu torfowego [PN-85/G-02500]; zyczne i chemiczne waciwoci torfw tab. 26. torarnia kopalnia torfu. [SG] torf leczniczy (borowina) torf przydatny do celw balneoterapii, np. okady borowinowe, maci; wyrnia si borowin wysok, nisk i przejciow. [PI, JK] torfowisko miejsce gromadzenia si torfu o miszoci co najmniej kilkudziesiciu centymetrw. [Sg] torfowisko niskie t., ktre jest zasilane przede wszystkim przez wody gruntowe; tworzy si najczciej w dolinach rzecznych przy udziale trzcin, turzyc, mchw oraz drzew i krzeww liciastych. [Sg] torfowisko przejciowe t. porednie midzy torfowiskiem wysokim a torfowiskiem niskim; jest zasilane zarwno przez wody gruntowe, jak i wody opadowe. [Sg] torfowisko wierzchowinowe (kodrowe) t., ktrego gruba warstwa torfu przykrywa urozmaicon rzeb podoa. [Sg] torfowisko wysokie t. wystpujce na wyniesieniu terenu, zasilane gwnie przez

jedno- i wielopiowe: podzia blokw, uzysk pyt

tarczowy

jedno- i wielotarczowe: odzia blokw, uzysk pyt jednolinowe: podzia blokw, wycinanie elementw krzywoliniowych, wielolinowe: uzysk pyt

linowy

106

trak kamieniarski

wody opadowe, niezapewniajce yznoci, o sabym rozwoju rolinnoci torfotwrczej i zwykle maej miszoci powstaego torfu. [Sg] trak kamieniarski obrabiarka do dzielenia blokw kamiennych i uzysku pyt rnej gruboci przecieraniem lub przecinaniem ( rys. 25); podzia trakw tab. 27. [WF] trak linowy pia linowa. transport przemieszczanie urobku od miejsca zaadunku na poziomach roboczych do punktw odbioru [PN-64/G-01203], przemieszczanie urobku, materiaw, maszyn i ludzi. [Lg] transport hydrauliczny hydrotransport. transport kopalniany zesp czynnoci zwizanych z przemieszczaniem w odpowiednim czasie na obszarze kopalni urabianej kopaliny, nadkadu ( mas ziemnych i skalnych) i innych adunkw z jednego miejsca w inne, przy wykorzystaniu waciwie dobranych rodkw technicznych i organizacyjnych; wyrnia si rodzaje transportu tab. 28. [RU, WK] transport linowy t. z wykorzystaniem stalowej liny stanowicej tor, po ktrym

Rys. 25. Trak tarczowy

przesuwaj si wzki robocze lub suce do cignicia ewentualnie przenoszenia adunkw w wzkach, pojemnikach, czerpakach wzgldnie do przemieszczania duych blokw skalnych; do t.l. zalicza si t.: dwignicami linowymi oraz urawiami masztowymi; derrik, kolejkami linowymi (napowietrznymi) oraz po torze stromo nachylonym: kolejki linowe naziemne, skipy. [RU, WK] transport pneumatyczny t. materiaw uziarnionych rurocigami, w ktrych nonikiem jest sprone powietrze. [Lg]

Tabela 28. Rodzaje transportu w grnictwie odkrywkowym [RU, WK] Rodzaj cigy Opis zastosowa przemieszczanie adunkw strug cig: przenonikowy, hydrauliczny, pneumatyczny przemieszczanie adunkw z przerwami: szynowy, samochodowy, dwignicami linowymi, kolejkami terenowymi, spycharkami, zgarniarkami, adowarkami technologiczny: przemieszczanie urobku od maszyn urabiajcych lub adujcych do urzdze lub miejsc odbioru; podstawowy system transportu w kopalni pomocniczy: przemieszczanie czci maszyn, materiaw, paliw i innych adunkw

cykliczny

wewntrzny

zewntrzny

wywz produktw handlowych do odbiorcw (bezporednio z wyrobiska lub po operacjach przerbczych, obrbczych)

ukad technologiczny transport przenonikowy t. przenonikami tamowymi. [Lg] transport samochodowy t. z wykorzystaniem samochodw (cignikw). [WG] transport szynowy t. za pomoc przenonikw pojemnikw (wozw, wagonw) poruszajcych si po torach szynowych. [Lg] transport technologiczny przemieszczanie urobku od maszyn urabiajcych lub adujcych do urzdze lub miejsc odbierajcych urobek; wyrnia si t.t.: na poziomach wyrobiska, z wyrobiska na powierzchni kopalni, na powierzchni i na zwaach. [RU, WK] trotyl trjnitrotoluen, silnie kruszcy materia wybuchowy o wzorze CH3C6H2(NO2)3 w postaci usek lub ksztatek [Lg, JK]; tab. 1. trudny kierunek urabiania (pot. przez eb) paszczyzna prostopada do powierzchni podzielnoci, wzdu ktrej najtrudniej podzieli ska. [PN-EN 12670:2002] trwao kamienia zdolno do trwaego utrzymywania swych cech i funkcji (walorw uytkowych) oraz odpornoci na zniszczenia lub uszkodzenie; miar trwaoci jest czas niezawodnego uytkowania. [PN-88/B-04120] turnia ostry skalisty szczyt o pionowych lub bardzo stromych cianach. [Sg] tymczasowa obudowa biologiczna rekultywacja, ktrej celem jest dorane zazielenienie zwaowisk przeznaczonych w przyszoci do likwidacji lub wyrobisk przewidzianych do dalszej eksploatacji. [PN-G-07800:2002] tymczasowy obiekt budowlany o.b. przeznaczony do czasowego uytkowania w okresie krtszym od jego trwaoci technicznej, przewidziany do przeniesienia w inne miejsce lub rozbirki, a take o.b. niepoczony trwale z gruntem, jak: strzelnice, kioski uliczne, pawilony sprzeday ulicznej i wystawowej, przykrycia namiotowe i po-

107

woki pneumatyczne, urzdzenia rozrywkowe, barakowozy, obiekty kontenerowe. [7] typy kruszyw kruszywa. typy zapalnikw ostrych w zalenoci od dodatkowych wasnoci ZE dzieli si na: C cinienioodporne, odporne na cinienie powyej 9,8 MPa, T termoodporne, odporne na temperatur powyej 50C. [PN-C-86024:1994] tytu prawny prawo wasnoci, uytkowanie wieczyste, trway zarzd, ograniczone prawo rzeczowe albo stosunek zobowizaniowy. [11]

uciliwo dla rodowiska zjawiska zyczne lub stany, zalenie od wielkoci lub intensywnoci, dokuczliwe lub wrcz szkodliwe dla otaczajcego rodowiska; zalicza si do nich m.in. haas, wibracj, zanieczyszczenie powietrza, odpady. [Ess] udostpnianie zoa og robt grniczych umoliwiajcych rozpoczcie eksploatacji kopaliny; zdjcie gleby i nadkadu, wykonanie wkopu udostpniajcego z poziomami eksploatacyjnymi i pochylniami transportowymi. [WG] ujcie wd podziemnych dotarcie z powierzchni do wd podziemnych w celu ich ujcia; najczciej za pomoc pionowych wyrobisk: studzien, a wic otworw hydrogeologicznych wiertniczych, i szybw, a znacznie rzadziej wyrobisk poziomych: drenw, sztolni wodnej, studni promienistej. [Sh] ukad technologiczny zbir maszyn i urzdze celowo dobranych i funkcjonalnie poczonych dla prowadzenia procesu eksploatacyjnego, przerbczego lub obrb-

108

ukad nadkadowy

Tabela 29. Ukady wydobywcze do urabiania i transportu kruszyw naturalnych [WG] Eksploatacja Wyrobisko Ukady wydobywcze Urabianie kopaliny koparki wielonaczyniowe: - koowe - acuchowe ldowa stokowe, wgbne, stokowowgbne koparki jednonaczyniowe: zgarniakowe, chwytakowe, ykowe adowarki ykowe spycharki (zaadunek adowark lub kopark) koparki urabiajce z poziomu ldowego: - wieloczerpakowe - jednonaczyniowe: zgarniakowe, ykowe, chwytakowe, zgarniarki linowe koparki pywajce: - wieloczerpakowe - chwytakowe - ssce - hydropneumatyczne ldowa i spod wody (mieszana) stokowowgbne koparki urabiajce z ldu lub jednoczenie koparki urabiajce z ldu i koparki pywajce Transport urobku - przenonikowy - samochodowy - szynowy - przenonikowy - samochodowy

- samochodowy

- przenonikowy - samochodowy

spod wody

wgbne

- przenonikami pywajcymi - barkami, szalandami - rurocigami tocznymi - przenonikami pywajcymi - przenonikowy, samochodowy, przenonikami pywajcymi, rurocigami tocznymi, barkami, szalandami

czego, np. u. koparka transport (tamowy) zwaowarka w kopalniach wgla brunatnego. [SW] ukad nadkadowy ukad technologiczny do zdejmowania, transportu i zwaowania nadkadu. [WG] ukad przerbczy ukad technologiczny do przerbki kopaliny; wyrnia si ukady: przewone bez wasnego napdu, przemieszczane obcymi rodkami transportu, samojezdne (przejezdne) wyposaone w mechanizm jazdy z wasnym napdem do przemieszczania w wyrobisku lub po innym terenie; rys. 27,

stacjonarne z niektrymi elementami zainstalowanymi w wyrobisku lub w innym miejscu w sposb stay na fundamentach. [WG] ukad wydobywczy (kopalinowy) u. do urabiania i transportu kopaliny ( rys. 26); u.w. do wydobywania kruszyw naturalnych; przykady tab. 29. [WG] uawicenie cecha ska polegajca na wystpowaniu w nich awic. [Sg] upad linia wyznaczajca najwiksze nachylenie warstwy, prostopada do rozcigoci; potocznie kt upadu; rys. 2. [EL]

ukad przerbczy

109

Rys. 26. Ukad wydobywczy z kopark ssc i stacjonarny ukad przerbczy [WF i WG]

Rys. 27. Ukad przerbczy samojezdny na poziomie eksploatacyjnym

110

upadowa termiczne pomieniem palnikw termicznych, strzelaniem energi gazw powstaych w wyniku wybuchu materiau wybuchowego umieszczonego w wyrobisku strzaowym [PN-64/G-01203, WG]; stosowane metody urabiania w eksploatacji z na bloki; tab. 30. uraz uszkodzenie ciaa powstae wskutek dziaania czynnika zewntrznego. [Nsjp] urobek 1. materia uzyskany robot grnicz bez wzgldu na jego skad i wielko kawakw [SG]; 2. skaa odspojona od calizny urabianiem; obok kopaliny take przerosty i inne zanieczyszczenia, np. gleba, korzenie, czci organiczne. [JK i WG] Urzd Dozoru Technicznego dozr techniczny. urzdzenia wedug denicji z ustawy prawo ochrony rodowiska [11] niestacjonarne urzdzenia technicznie, w tym rodki transportu. [WG] urzdzenia budowlane zwizane z obiektem budowlanym urzdzenia techniczne zapewniajce moliwo uytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem, jak przycza i urzdzenia instalacyjne, w tym oczyszczalnia lub gromadzenia ciekw, przejazdy, ogrodzenia, place postojowe i place pod mietniki. [7] urzdzenia do urabiania ska na bloki u. stosowane w wyrobisku lub w zakadzie obrbczym do odspajania i podziau blokw; tab. 30. [WG] urzdzenia obrbcze trak kamieniarski; obrbka maszynowa. urzdzenia ochronne osony lub urzdzenia speniajce jedn lub wicej funkcji: zapobiegania dostpowi do stref niebezpiecznych, powstrzymania ruchu elementw niebezpiecznych, zanim pracownik znajdzie si w stree niebezpiecznej. [28] urzdzenia pywajce u. na konstrukcjach pontonowych umiejscowione na po-

upadowa cz nachylonej powierzchni wyrobiska lub zwaowiska czca rne poziomy i przeznaczona do celw transportu lub komunikacji (urobek transportowany jest w gr); pochylnia. [Lg, JK] urabialno skay podatno skay na oddzielenie od calizny jej czci za pomoc narzdzi, maszyn lub innych rodkw, zalena od waciwoci zycznych skay. [WG] urabianie czynno odrywania (odspajania) ska od calizny; u. moe by wykonywane rnymi rodkami, jak narzdzia rczne i mechaniczne, maszyny, woda, ogie, materiay wybuchowe itp. [SG] urabianie (kopaliny, nadkadu) urabianie. urabianie hydromechaniczne u. nadkadu lub kopaliny strumieniem wody; koparkami sscymi lub hydropneumatycznymi. [WG] urabianie kompleksowe u. ca cian (zabierk) bez wzgldu na wystpujce przerosty i jakociowe rne partie (warstwy) zoa. [WG] urabianie nadpoziomowe u. powyej poziomu, na ktrym znajduj si maszyny urabiajce; rys. 8, 24, 29. [WG] urabianie podpoziomowe u. poniej poziomu, na ktrym znajduj si maszyny urabiajce; rys. 8. [WG] urabianie selektywne odrbne urabianie w jednym przodku kilku warstw skalnych w sposb pozwalajcy na ich oddzielne adowanie. [PN-64/G-01203] urabianie ska odspajanie (odrywanie, oddzielenie) od calizny czci skay za pomoc narzdzi, maszyn lub innych rodkw: rczne narzdziami rcznymi, mechaniczne narzdziami lub maszynami mechanicznymi, hydrauliczne energi strumienia wody wyrzucanego pod cinieniem przez odpowiednie urzdzenie lub/i poprzez zasysanie urobku spod wody pomp gruntow,

urzdzenia do urabiania ska

Tabela 30. Metody, sposoby, narzdzia i rodki stosowane w eksploatacji z na bloki [WF i WG] Zastosowanie

111

klinowaniem rozupywaniem (upaniem) rozpieraniem

rczne i mechaniczne, kliny zwyke i trjdzielne mechaniczne, rozupiarki (upiarki blokw) urzdzenie z elementami elastycznymi wypenionymi wod sznur wodny substancje pczniejce, np. cevamit wrbiarki: tarczowe, kombajny tarczowe z frezem tarczowym

+ +

+ + + + + + + +

+ + + + + +

mechaniczny przecinaniem (ciciem)

z acuchem wrbowym z tam z segmentami diamentowymi piy linowe z piercieniami diamentowymi

hydrauliczny termiczny wierceniem (perforowaniem)

urzdzenie do cicia strumieniem wody palniki termiczne pia wiertnicza; perforatory (jedno- lub wielowiertarkowe) wiercenia 25y42 mm wiertnice (wrbiarki), wiercenia 60y105 mm

mechaniczny

+ + +

+ + +

strzelaniem: szczelinowym materiaem wybuchowym

proch strzelniczy proch strzelniczy

w otworach krtkich

lont detonacyjny adunki maorednicowe wyduone

podzia bloku + + + + + + + + + + + + +

Urzdzenia, narzdzia, rodki

odspojenie bloku

wcinki, wdzierki, wrby

Metoda urabiania

Sposb urabiania

112

urzdzenia przerbcze stae urzdzenia do dokonywania przewozw midzybrzegowych. [13] urzdzenie do cicia blokw trak kamieniarski. urzdzenie do cicia wod u. tnce skadajce si z dyszy wyrzucajcej pod wysokim cinieniem cienki strumie wody zmieszanej z proszkiem ciernym. [PN-EN 12670:2001] uskok struktura tektoniczna powstajca na skutek przemieszczenia si wzgldem siebie dwch czci orodka skalnego wzdu dzielcej je powierzchni lub strefy niecigoci. [Sg] usyp urobek uksztatowany w wyniku robt strzelniczych lub urabiania mechanicznego u podna ociosu, skarpy, ciany; rys. 15, 30. [JK i WG] usypisko nagromadzenie u podna stromego uskoku lub na stoku okruchw ska odspojonych od calizny wskutek procesw zycznych i chemicznych [Lg], nagromadzenie osypujcego si materiau u podna stoku. [Sg] uszlachetnianie kopaliny przetwarzanie surowej lub wzbogaconej kopaliny na produkty o wikszej przydatnoci lub wartoci uytkowej. [Lg] utylizacja unieszkodliwianie i/lub przetwarzanie rnego rodzaju odpadw (i zanie-

wierzchni akwenu eksploatacyjnego, np. przenoniki pywajce, rurocigi toczne, pompy. [WG] urzdzenia przerbcze u. ukadu przerbczego lub zakadu przerbczego (kruszarki, przesiewacze, przenoniki tamowe itp.). [WG] urzdzenia turystyczne parkingi, pola biwakowe, wiee widokowe, kadki, szlaki turystyczne (cieki dydaktyczne) i miejsca widokowe. [8] urzdzenia wodne u. suce ksztatowaniu zasobw wodnych oraz korzystania z nich: budowle: pitrzce, upustowe, przeciwpowodziowe i regulacyjne, a take kanay i rowy, obiekty zbiornikw i stopni wodnych, stawy; staw rybny, obiekty suce do ujmowania wd powierzchniowych i podziemnych oraz energetyki wodnej, wyloty urzdze kanalizacyjnych suce do wprowadzania ciekw do wd, stae urzdzenia suce do poowu ryb lub do pozyskiwania innych organizmw wodnych, mury oporowe, bulwary, nabrzea, pomosty, przystanie, kpieliska,

Tabela 31. Podstawowe wymagania uziarnienia kruszyw [PN-EN 12620:2004] Kruszywo Wymiar, mm D/d < 2 lub D < 11,2 D/d > 2 i D > 11,2 drobne naturalne 0/8 D<4id=0 D=8id=0 D < 45 i d = 0 Przechodzi przez sito, % mas. 2D 100 100 100 100 100 100 100 1,4D 98-100 98-100 98-100 95-100 98-100 98-100 98-100 D 85-99 80-99 85-99 85-99 90-99 90-99 85-99 D 0-20 0-20 0-15 d/2
b

Oznaczenie kategorii Gc85/20 Gc80/20 Gc90/15 GF85 GN90 GA90 GA85

grube

0-5 0-5 0-5

o innym uziarnieniu

warstwica czyszcze) powstajcych w wyniku dziaalnoci gospodarczej. [Ess] uzdatnianie wody proces lub cig technologiczny procesw polegajcy na przystosowaniu wasnoci zycznych, chemicznych i bakteriologicznych wody do stawianych przez uytkownika. [Sh] uziarnienie rozmieszczenie ziarn rnych frakcji granulometrycznych w obrbie skay (warstwy), rozpatrywane od jej spgu do stropu [Sg]; rozkad wymiarw ziarn, wyraony jako procent masy przechodzcej przez okrelony zestaw sit. [PN-EN 12620:2004] uziarnienie cikie kamienia do robt hydrotechnicznych oznaczone za pomoc masy wikszej ni 500 kg, cznie z nominaln grn granic. [PN-EN 13383-1:2003] uziarnienie grube kamienia do robt hydrotechnicznych oznaczone za pomoc nominalnej grnej granicy okrelonej wymiarami otworw sit midzy 125 mm i 250 mm, cznie z wymiarami granicznymi. [PN-EN 13383-1:2003] uziarnienie kamienia do robt hydrotechnicznych oznaczenie kamienia d.r.h. za pomoc nominalnej dolnej i grnej granicy (oznaczenie to dopuszcza obecno podziarna i nadziarna w tym kamieniu). [PN-EN 13383-1:2003] uziarnienie kruszywa rozkad wymiarw ziarn wyraony w procentach masy przechodzcej przez okrelony zest aw sit opisywane jest wymiarami oczek sit d/D (gdzie: d dolne sito danej frakcji, D grne sito danej frakcji, mm; podstawowe wymagania dotyczce uziarnienia; tab. 31. uziarnienie lekkie kamienia do robt hydrotechnicznych oznaczone za pomoc masy midzy 25 kg a 500 kg, cznie z nominaln grn granic. [PN-EN 13383-1:2003] uzysk stosunek iloci (uytecznego) skadnika zawartego w koncentracie do iloci tego skadnika w nadawie, wyraony w procentach. [Lg]

113

uytkowanie korzystanie, uywanie, eksploatowanie. [Nsjp] uytkowanie grnicze wykorzystywanie obszarw ziemi na cele dziaalnoci grniczej; warto i sposb uiszczania wynagrodzenia za ustanowione uytkowanie grnicze okrela umowa. [6]

wachlarzowy postp eksploatacji zoa p. polegajcy na nierwnomiernym przesuwaniu si frontu roboczego wok staego punktu lub strefy punktw na ksztat wachlarza; rys. 19c. [PN-64/G-01203, WG] walory krajobrazowe rodowiska wartoci ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz zwizane z nim rzeba terenu, twory i skadniki przyrody, uksztatowane przez siy przyrody lub dziaalno czowieka. [21] waki (torfu) pryzmy powstajce przez zgarnianie urobionego frezowaniem torfu; w. wykonuje si zagarniarkami. [JK] warstwa (zoa) nagromadzenie osadu skalnego, ktrego wymiary poziome wielokrotnie przewyszaj jego grubo, od gry i od dou oddzielone mniej lub bardziej wyranymi granicami powstaymi w wyniku procesw sedymmentacyjnych [Ess]; w. skay lub pokad. [PN-EN 12670:2002] warstwa wodonona zbiorowisko wd podziemnych zwizane z warstwowanymi utworami skalnymi o znacznym rozprzestrzenieniu i o okrelonej miszoci, ograniczone od gry nieprzepuszczalnym stropem lub zwierciadem wd podziemnych, a od dou nieprzepuszczalnym spgiem lub podstaw w.w. [Sh] warstwica linia na mapie czca punkty o jednakowej wysokoci nad lub pod okrelo-

114

warunki geotechniczne

nym poziomem; na mapach topogracznych odniesieniem jest poziom morza. [Esm] warunki geotechniczne w. geologiczne, geoinynierskie i hydrogeologiczne rozpoznane w stopniu umoliwiajcym waciwe zaprojektowanie i bezpieczne wykonywanie robt grniczych. [WG] warunki statecznoci parametry techniczne ociosw, skarp, cian i zboczy okrelane na podstawie oblicze z uwzgldnieniem warunkw geotechnicznych. [WG] wcinka wcicie w awie skalnej (gwnie w granitowej) majcej co najmniej dwie paszczyzny odsonite (stropow i np. czoow) wykonane w celu podziau awy na monolity i bloki; wcicie wykonuje si rcznie, mechanicznie, materiaem wybuchowym lub palnikiem termicznym; tab. 30. [JK i WG] wdzierka wcicie w awie skalnej majcej jedn paszczyzn odsonit (stropow) wykonane w celu jej podziau na monolity i bloki; w. wykonuje si rcznie, mechanicznie, materiaem wybuchowym lub palnikiem termicznym; tab. 30. [WF i WG] wielko emisji masa (lub inny parametr zyczny) substancji zanieczyszczajcej emitowanej do atmosfery w jednostce czasu [PN-ISO 4225:1999], rodzaj i ilo wprowadzonych substancji lub energii w okrelonym czasie oraz stenia lub poziomy substancji lub energii, w szczeglnoci w gazach odlotowych, wprowadzonych ciekach oraz wytwarzanych odpadach. [11] wielko imisji masa (lub inny parametr zyczny) zanieczyszczenia przenoszona do receptora w jednostce czasu. [PN-ISO 4225:1999] wiertarka narzdzie mechaniczne o napdzie elektrycznym, pneumatycznym lub hydraulicznym stosowane do wiercenia otworw w skaach. [Lg] wiertnica urzdzenie mechaniczne, hydrauliczne lub pneumatyczne suce do wykonywania otworw wiertniczych (najczciej do robt strzelniczych) okrelon

Rys. 28. Wiertnica w trakcie wiercenia otworu strzaowego

metod wiercenia obrotowego, udarowego, udarowo-obrotowego; rys. 28. [JK i WG] wierzchnica powierzchniowa warstwa torfu lub runa lenego na zou torfu. [PI] wierzchowina grna powierzchnia najwyszego pitra zwaw nadkadu; rys. 6, 9, 16. [Lg] wietrzenie niszczce dziaania zycznych i chemicznych czynnikw na skay. [Esm] wilgotno (kopaliny, urobku) stosunek masy wody zawartej w skale do masy prbki wilgotnej wyraony w %. [MN] wkop udostpniajcy wyrobisko odkrywkowe wykonane w celu udostpnienia zoa kopaliny do eksploatacji. [JK i WG] wadajcy powierzchni ziemi waciciel nieruchomoci, a jeeli w ewidencji gruntw i budynkw prowadzonej na podstawie przepisw ustawy prawo geodezyjne i kartograczne [4] ujawniono inny podmiot

woda spgowa
Tabela 32. Uproszczona klasykacja przydatnoci rekultywacyjnej gruntw wg [Zdzks] Rodzaj gruntu Klasa A Charakterystyka litologiczna lessy i utwory lessopodobne utwory ilaste, pylaste (z wyjtkiem lessw), gliny nietoksyczne piaski, wiry, gliny silnie piaszczyste utwory zakwaszone (pH<3,5) oraz zawierajce siarczki elaza (utwory szare, zielonkawe, niebieskawe) oraz utwory o nadmiernym odczynie zasadowym (pH>8,5)

115

Przydatno rekultywacyjna przydatne do rekultywacji rolnej przydatne do rekultywacji lenej, niekiedy rolnej, czciowo mog wymaga uyniania nieprzydatne do rekultywacji, wymagaj podstawowego uzyniania lub izolacji nieprzydatne, wymagaj izolacji; niekiedy po neutralizacji i uynieniu przydatne do rekultywacji lenej

potencjalnie produktywne (yzne)

B, C

jaowe (nieproduktywne)

toksyczne

wadajcy gruntem podmiot ujawniony jako wadajcy. [11] wasno wd i ryb powierzchniowe wody stojce oraz wody w rowach stanowi wasno wacicieli gruntw, na ktrych si znajduj. [WR] wasno z kopalin zoa kopalin niestanowice czci skadowych nieruchomoci gruntowej s wasnoci Skarbu Pastwa; w sprawach nieuregulowanych w ustawie [6] do w.z.k. stosuje si odpowiednio przepisy o wasnoci nieruchomoci gruntowej. [JK] waciwoci rekultywacyjne gruntw (ska) zyko-chemiczne w. ska odniesione do ich przydatnoci do rekultywacji gruntw i terenw poeksploatacyjnych; tab. 32.[WG] waciwoci technologiczne kopaliny (urobku) og cech zyko-chemicznych i uytkowych. [WG] wom wdarcie si w gb calizny za pomoc narzdzi, maszyn lub robotami strzaowymi w celu odsonicia wikszej powierzchni i uatwienia dalszego urabiania lub w celach badawczych. [Esm] wkna respirabilne wkna o dugoci powyej 5 m, o maksymalnej rednicy poni-

ej 3 m i o stosunku dugoci (L) do rednicy (D) wynoszcym powyej 3:1. [Cssp] woda gruntowa wody podziemne swobodne. [Sh] woda kopalniana w. dopywajca do wyrobisk podziemnych lub odkrywkowych i wypompowywana z nich na powierzchni; take wody zoowe akwenu eksploatacyjnego. [Esm, WG] woda lecznicza woda podziemna bakteriologicznie czysta, o niewielkich wahaniach skadu chemicznego i waciwoci zycznych, niezawierajca skadnikw szkodliwych dla zdrowia i wykazujca dziaanie lecznicze potwierdzone wynikami obserwacji lekarskich oraz uznana za lecznicz przez rozporzdzenie Rady Ministrw. [BN-90/9560-05] woda przemysowa kada woda uywana w procesach przemysowych lub nadajca si do wykorzystania przemysowego; pojcie wykorzystywane przy oglnych ocenach jakoci wd podziemnych. [Sh] woda spgowa woda podziemna wystpujca pod spgiem wyrobiska grniczego, przedostajca si do wyrobiska pod wpywem cinienia hydrostatycznego. [Sh]

116

woda stropowa ok. 35 do 220 ton), czsto o konstrukcji przegubowej, stosowany do transportu urobku na terenie zakadu grniczego. [JK] wprowadzenie do obrotu przekazanie wyrobu po raz pierwszy w kraju: uytkownikowi, konsumentowi bd sprzedawcy przez producenta, jego upowanionego przedstawiciela lub importera. [17] wrb wykonane mechanicznie lub palnikiem termicznym wcicie w awie skalnej w celu jej podziau na monolity lub bloki; tab. 23. [JK, WG] wrbiarka maszyna lub urzdzenie do wykonywania wrbw. [JK] wskanik liczba okrelajca stosunek dwch porwnywalnych wielkoci powizanych ze sob w sposb przyczynowo-skutkowy, wyraona w uamku dziesitnym lub w procentach. [WG] wskanik bryzantycznoci liczba porwnawcza okrelajca bryzantyczno materiau wybuchowego, okrelana eksperymentalnie za pomoc prb w specjalnych aparatach (Hessa, Kasta itp.). [Lg] wskanik emisji stosunek wielkoci e. substancji zanieczyszczajcej powietrze w wyniku jakiej dziaalnoci, np. produkcji, do wielkoci tej produkcji, np. liczba kilogramw SO2 emitowanych w wyniku wytwarzania jednej tony stali. [PN-ISO 4225:1999] wskanik dziaania stosunek promienia stoka dziaania do zabioru (r1/z); rys. 22. [JSS] wskanik ksztatu ziarna stosunek najduszego do najkrtszego wymiaru ziarna kruszywa. [PN-89/B-06714/01] wskanik nadkadu stosunek gruboci (objtoci) nadkadu do miszoci (objtoci, masy) kopaliny; wyrnia si w.n.: geologiczny, przemysowy, eksploatacyjny. [Esm] wskanik naraenia w. liczbowy charakteryzujcy naraenie pracownika na substancj szkodliw, obliczony na podstawie

woda stropowa woda podziemna wystpujca nad stropem wyrobiska grniczego, przedostajca si do niego ze stropu pod wpywem siy grawitacji. [Sh] woda technologiczna woda wykorzystywana w procesach przerbczych i obrbczych. [WG] woda zoowa woda podziemna towarzyszca zou kopaliny. [Sh] wodochonno zdolno utworw skalnych do pochaniania i gromadzenia wody; wyraa si j stosunkiem objtoci wody wypeniajcej pory do cakowitej objtoci skay. [Sh] wodoprzepuszczalno (ltracja) zdolno gruntu do przepuszczania wody sieci kanalikw utworzonych z porw w nim wystpujcych. [SP] wody naturalne wody atmosferyczne, powierzchniowe i podziemne w skadzie nienaruszonym przez czowieka. [Sg] wody kopalniane oglna nazwa wd wypompowywanych z kopalni; skadaj si na nie wody dopywajce do wyrobisk grniczych z drenowanego grotworu (tzw. dopyw naturalny) oraz wody technologicznie doprowadzane do kopalni, gwnie wody wprowadzane wraz z podsadzk hydrauliczn. [Sh] wody podziemne w. wystpujce w skaach skorupy ziemskiej. [Sh] wody podziemne swobodne w.p. ograniczone od gry (strop) swobodnym zwierciadem i stref areacji, a od dou (spg) pierwszym poziomem sabo przepuszczalnym lub nieprzepuszczalnym. [Sh] wody powierzchniowe okrelenie zbiorcze obejmujce wszystkie wody wystpujce na powierzchni: pynce cieki, stojce jeziora i sztuczne zbiorniki. [Sh] Wojewdzki Inspektor Ochrony rodowiska Inspekcja Ochrony rodowiska. wozido (pot.) nieprzeznaczony do ruchu drogowego, duy samochd technologiczny samowyadowczy (o adownoci od

wydajno wynikw jej oznaczania w powietrzu w celu porwnania z odpowiedni wartoci dopuszczaln. [PN-ISO 4225/Ak:1999] wskanik wykorzystania zoa stosunek zasobw kopaliny przewidzianej do wydobycia ze zoa do sumy zasobw przemysowych i nieprzemysowych. [WG] wskanik statecznoci wskanik stanu rwnowagi ( ociosu, ciany, skarpy, zbocza) wyraony stosunkiem sumy uoglnionych si utrzymujcych, wynikajcych z wytrzymaoci gruntu (skay), do sumy uoglnionych si zsuwajcych, wywoanych siami grawitacji i ltracji (przepywu) wody przez ocios, skarp, cian, zbocze; posta w.s. zaley od zastosowanej metody obliczeniowej analizy stateczno. [MH] wspczynnik napenienia stosunek objtoci urobku w stanie spulchnionym w naczyniu urabiajcym koparki, skrzyni samochodu, barki itp. do nominalnej objtoci naczynia, skrzyni czy barki. [WG] wspczynnik odsczalnoci stosunek objtoci wody odsczanej ze skay do objtoci skay, wyraony w uamku dziesitnym lub w procentach. [Sh] wspczynnik osiadania zwaowiska (zwau) wzgldna wielko kocowego osiadania zwaowiska (zwau) pod wpywem ciaru wasnego odniesiona do zrealizowanej wysokoci zwaowania; warto w.o.z. uwarunkowana jest parametrami geotechnicznymi materiau zwaowego, sposobami zwaowania, itp. [MH] wspczynnik porowatoci stosunek sumarycznej objtoci przestrzeni porowej do cakowitej objtoci prbki skay, wyraony w uamku dziesitnym lub w procentach. [Sh] wspczynnik rozluzowania wspczynnik spulchnienia. wspczynnik spulchnienia 1. stosunek objtoci urobku do objtoci, ktr ten sam materia zajmowa w calinie; 2. stosunek objtoci urobku ( nosiwa) przed

117

i po transporcie, przeadunku lub innej operacji, jakiej moe by poddany; 3. stosunek objtoci, ktr zajmuje po wystpieniu procesw naturalnych naruszajcych jej spoisto. [Lg] wspczynnik spulchnienia urobku w. uwzgldniajcy zmian objtoci urabianej calizny; stosunek objtoci urobku do jego objtoci zajmowanej w calinie. [WG] wtaczanie wody do grotworu sposb nieszkodliwego dla rodowiska pozbywania si ciekw, w tym rwnie sonych wd kopalnianych oraz zuytych wd termalnych, polegajcy na ich w. otworami wiertniczymi do warstw porowatych i przepuszczalnych izolowanych od poziomw wodononych zawierajcych wody uytkowe. [Sh] wybuch zesp zjawisk towarzyszcych bardzo szybkiemu przejciu ukadu z jednego stanu rwnowagi w drugi, z wyzwoleniem duej iloci energii [Nep]; reakcja przebiegajca ze zmienn prdkoci, nieprzekraczajc 1000 m/s. [JK] wybuchowe materiay (MW) substancje chemiczne stae lub cieke albo mieszaniny substancji zdolne do reakcji chemicznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i cinieniu i z tak szybkoci, e mog powodowa zniszczenia w otaczajcym rodowisku, a take wyroby wypenione materiaem wybuchowym [16]; przykady MW tab. 1. wychodnia obszar wystpowania jakiej skay lub kompleksu skalnego na powierzchni terenu lub pod przykryciem zwietrzeliny. [Sg] wyciek wody podziemnej samoczynny, naturalny, niewielki i nieskoncentrowany wypyw wody podziemnej na powierzchni terenu lub do wyrobiska grniczego. [Esm] wychd udzia okrelonego produktu w oglnej iloci nadawy, np. wychd koncentratu. [Lg] wydajno efekt pracy (maszyn, urzdze) wyraony w m3 (t) na jednostk czasu (h). [WG]

118

wydajno koparek przez wilgo przenikajc przez powierzchni lub wnikajc w t powierzchni. [PN-EN 12670:2002] wyczenie gruntw z produkcji rozpoczcie innego ni rolnicze lub lene uytkowania gruntw. [8] wymagany generalny kt nachylenia zboczy (eksploatacyjnych, staych) bezpieczny generalny kt nachylenia zboczy. wymagany generalny kt nachylenia zboczy zwaowisk bezpieczny generalny kt nachylenia zboczy zwaw wewntrznych i zewntrznych. [WG] wymiar kruszywa oznaczanie k. poprzez okrelenie dolnego (d) i grnego (D) wymiaru sita wyraone jako d/D (oznaczenie dopuszcza obecno pewnej iloci ziarn, ktre pozostaj na grnym sicie ( nadziarno) i pewnej iloci ziarn, ktre mog przej przez sito dolne ( podziarno). [PN-EN 12620:2004]
Tabela 33. Wymiary sit [PN-EN 12620:2004] Zestaw Podstawowy Podstawowy plus zetaw 1 [mm] 0 1 2 4 8 16 31,5 (32) 63 0 1 2 4 5,6 (5) 8 11,2 (11) 16 22,4 (22) 31,5 (32) 45 63 0 1 2 4 6,3 (6) 8 10 12,5 (12) 14 16 20 31,5 (32) 40 63 Podstawowy plus zestaw 2

wydajno koparek w. uzaleniona od ich cech konstrukcyjnych, waciwoci zyko-mechanicznych urabianych ska, jak rwnie od sposobw i organizacji pracy, geometrii frontu roboczego, warunkw atmosferycznych itp.; wyrnia si wydajnoci: teoretyczn, wyraon w m3/h spulchnionego urobku, charakteryzowan parametrami konstrukcyjnymi koparki, techniczn, wyraon w m3 calizny na godzin, charakteryzujc potencja roboczy koparki przy uwzgldnieniu waciwoci urabianych ska i okrela objto urabianych mas w calinie w przeliczeniu na godzin pracy, z uwzgldnieniem ruchw manewrowych oraz czynnikw przypadkowych zwizanych ze sposobem pracy, efektywn, okrelajc objto urabianych mas w calinie w przeliczeniu na godzin ustabilizowanej pracy, tzn. z uwzgldnieniem czynnikw zwizanych ze sposobami pracy koparki i wymiarami frontu roboczego. [RU] wydma wzgrze zbudowane z piasku transportowanego przez wiatr. [Sg] wydobycie ilo kopaliny dostarczonej w jednostce czasu (t/zmian, t/miesic, t/rok) z wyrobiska grniczego do przerbki, na skadowisko lub na rodek transportu kopalnianego. [Esm] wydobywanie og czynnoci grniczych wykonywanych w celu oddzielenia i przemieszczania kopaliny do okrelonego miejsca ( skadowisko, przerbka, obrbka, odbir z wyrobiska). [WG] wykop wyrobisko w gruncie; wyrnia si w.: otwarte (ze skarpami), w obudowie czasowej albo trwaej, zapewniajcej stateczno cian, w razie potrzeby moe by odwadniany. [PN-B-02481:1998] wykwit biaawy proszek wystpujcy niekiedy na powierzchni kamieni i wyrobw kamieniarskich, utworzony wskutek osadzania si rozpuszczalnych soli przenoszonych

wyrobisko odwadniajce wymiar podsypki kolejowej oznaczanie p.k. poprzez okrelenie dolnego (d) i grnego (D) wymiaru sita; w znaczeniu przyjmuje si obecno pewnej iloci ziarn, ktre pozostaj na grnym sicie ( nadziarno) i pewnej iloci ziarn, ktre przejd przez dolne sito ( podziarno). [PN-EN 13450:2004] wymiary otworw sit w.o.s. dla okrelania wymiarw ziarn kruszyw; wymiary kruszywa naley okrela za pomoc dwch w.s. wybranych z zestawu podstawowego lub podstawowego plus zestaw 1, lub podstawowego plus zestaw 2 (kombinacje wymiarw z zestawu 1 i zestawu 2 nie s dopuszczalne); wymiary kruszywa powinny mie D/d nie mniejsze ni 1,4; tab. 33. [PN-EN-12620/2004] wypeniacz dodany kruszywo wypeniajce pochodzenia mineralnego, wytworzone oddzielnie. [PN-EN 13043:2004]

119

wypeniacz mieszany kruszywo wypeniajce pochodzenia mineralnego, wymieszane z wodorotlenkiem wapnia. [PN-EN 13043:2004] wyrobisko eksploatacyjne w. odkrywkowe istniejce w czasie eksploatacji kopaliny; wyrnia si wyrobiska eksploatacyjne: wgbne, stokowe, stokowo-wgbne. [PN-64/G-02400, WG] wyrobisko grnicze przestrze w nieruchomoci gruntowej lub w grotworze powstaa w wyniku robt grniczych. [6] wyrobisko odkrywkowe w. grnicze powstajce w trakcie eksploatacji zoa metod odkrywkow; rys. 29. [WG] wyrobisko odwadniajce 1. wyrobisko przeznaczone do celw odwadniania nadkadu i zoa kopalni odkrywkowej [PN-64/G-02400]; 2. wyrobisko chodnikowe w kopalni wykonane dla grawitacyj-

Rys. 29. Wyrobisko odkrywkowe i jego elementy [PN-65/G-02400, WG]

120

wyrobisko poeksploatacyjne wzbogacanie rozdzielanie skadnikw mineralnych kopaliny przez wykorzystanie ich rnych waciwoci zycznych lub (rzadziej) chemicznych, np. rnicy przewodnictwa elektrycznego, wspczynnika tarcia, przenikliwoci magnetycznej, gstoci, zwilalnoci itp. [SS] wzruszanie torfu w. torfu urobionego frezowaniem w celu jego osuszenia. [JK]

nego odprowadzenia wody z zawodnionej partii kopalni do urzdze gwnego odwadniania. [Sh] wyrobisko poeksploatacyjne (kocowe) w. odkrywkowe po zakoczonej eksploatacji; rys. 18. [PN-64/G-02400, WG] wyrobisko strzaowe komora, kawerna lub otwr do robt strzelniczych. [JK] wyrb rzecz ruchoma, bez wzgldu na stopie przetworzenia, przeznaczona do wprowadzenia do obrotu. [17] wysik wody podziemnej miejscowy, samoczynny, naturalny, niewielki i nieskoncentrowany wypyw wody podziemnej na powierzchni terenu lub do wyrobiska grniczego. [Esm] wysoko pitra eksploatacyjnego pitro eksploatacyjne. wysoko pitra nadkadowego pitro nadkadowe. wysoko pitra zwaowiska (zwau) pitro zwaowiska (zwau). wysoko zwaowiska (zwau) pionowa odlego midzy podoem zwau a rzdn grn zwaowiska (wierzchowin); rys. 9. [WG] wytrzymao skay odporno skay na dziaanie si zewntrznych. [Lg] wytwrca odpadw wytwrc odpadw jest kady, ktrego dziaalno lub bytowanie powoduje powstawanie o. oraz kady, kto przeprowadza wstpne przetwarzanie, mieszanie lub inne dziaania powodujce zmian charakteru lub skadu tych odpadw. [12] wyziewy (pot.) emisja substancji o nieprzyjemnym lub cuchncym zapachu, powstajcych np. w procesach chemicznych. [PN-ISO 4225:1999] Wyszy Urzd Grniczy organy nadzoru grniczego.

wzbogacalnik hydrauliczny w. do rozdziau ziarn nadawy na ziarna uyteczne i ponne w orodku wodnym. [Lg]

zabezpieczanie terenu przed powstaniem osuwisk dziaania zabezpieczajce; tab. 34. zabezpieczenie wyrobiska odkrywkowego z. ograniczajce w sposb trway dopyw wd i ich dziaanie erozyjne na skarpach i poziomach eksploatacyjnych; mog je stanowi: rowy opaskowe wykonane na obrzeu wyrobiska, specjalnie uformowany pas terenu przylegego do wyrobiska, tworzcy przeciwskarp. [PN-G-02110:1997] zabierka ksztat przodku utworzonego maszynami urabiajcymi lub robotami strzelniczymi; systemem zabierkowym; rys. 15, 23b, 30. [WG] zabir najmniejsza odlego od rodka adunku materiau wybuchowego do najbliszej powierzchni obnaonej rozsadzanego orodka skalnego; wyrnia si rodzaje ( rys. 31): dolny najkrtsza odlego od osi otworu strzaowego do dolnej krawdzi pitra rozsadzanego orodka skalnego, grny najkrtsza odlego od osi otworu strzaowego do grnej krawdzi pitra rozsadzanego orodka skalnego, obliczeniowy okrelany ze wzorw z dziedziny techniki strzelniczej, przestrzenny cz calizny skalnej ob-

zakad grniczy
Tabela 34. Dziaania zabezpieczajce przed powstaniem osuwisk [SP] Przyczyny osuwisk 1. zwikszenie si osuwajcych od: ciaru wasnego Rodzaj zabezpiecze

121

mniejsze nachylenie zbocza (skarpy) zmniejszenie wysokoci zbocza (skarpy) przez podparcie zastosowanie pytkiego rusztu drena tradycyjny poziome dreny ltracyjne, drena przyporowy studnie depresyjne poziome dreny ltracyjne studnie depresyjne, drena przypory osuszanie gruntu (np. elektroosmoza) wzmocnienie gruntu zastrzykami wymiana gruntu (ew. grunt zbrojony) mury oporowe, zastosowanie rusztu ebrowego pale lub studnie opuszczane (ew. poczone rusztami) kotwy (ew. wstpnie sprone)

cinienia spywowego wody

cinienia hydrostatycznego

2. niedostateczna wytrzymao gruntu na cinanie

jta dziaaniem odpalanego adunku materiau wybuchowego. [JK] zabir liniowy zabir. zabytek archeologiczny zabytek nieruchomy bdcy powierzchniow, podziemn lub podwodn pozostaoci egzystencji i dziaalnoci czowieka, zoony z nawarstwie kulturowych i znajdujcych si w nich wytworw bd ich ladw, albo zabytek ruchomy bdcy tym wytworem. [20] zadrzewienie drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska niebdce lasem w rozumieniu ustawy. [21] zagospodarowanie gruntw rolnicze, lene lub inne uytkowanie gruntw zrekultywowanych. [8] zagospodarowanie porekultywacyjne docelowe zabiegi zapewniajce odpowiednie wykorzystanie (zagospodarowanie) zrekultywowanych gruntw i terenw zgodnie z kierunkiem rekultywacji. [PN-G-07800:2002, WG] zagospodarowanie terenw poeksploatacyjnych (pogrniczych) ponowne wy-

korzystanie terenw objtych dziaalnoci grnicz. [WG] zagroenia naturalne zagroenie wypadkami i wydarzeniami powodujce zakcenia w ruchu zakadu grniczego spowodowane przyczynami naturalnymi, np. nage wypywy wody, niespodziewane obsuwy ska, samozapony z lub skadw torfu.[JK i WG] zagroenie stan rodowiska pracy mogcy spowodowa wypadek lub chorob. [PN-N-18001:1999] zagroenie wodne kopal moliwo wdarcia lub niekontrolowanego dopywu wody (solanki, ugw) albo wody z lunym materiaem do wyrobisk grniczych oraz do strefy spka wok tych wyrobisk, stwarzajce niebezpieczestwo dla ruchu zakadu grniczego lub jego pracownikw. [Sh] zagroenie znaczce z. mogce spowodowa powane i nieodwracalne uszkodzenie zdrowia lub mier, wystpujce w szczeglnoci przy wykonywaniu prac szczeglnie niebezpiecznych. [PN-N-18001:1999] zakad grniczy 1. z. zajmujcy si wydobywaniem z ziemi kopalin [Nsjp];

122

zabierka

Rys. 30. Zabierka z usypem urobku po odstrzale

zapalnik nieelektryczny

123

Rys. 31. Elementy dugiego otworu strzaowego; Z zabir, Zg zabir grny, Zd zabir dolny, p przewiert, L cakowita dugo otworu, LMW dugo otworu zajta przez materia wybuchowy, Lp dugo otworu zajta przez przybitk, kt nachylenia ciany (ociosu) [JK]

2. wyodrbniony technicznie i organizacyjnie zesp rodkw sucych bezporednio do wydobywania kopalin ze zoa, w tym wyrobiska grnicze, obiekty budowlane oraz technologicznie zwizane z nimi obiekty i urzdzenia przerbcze. [6] zakad kamieniarski z. obrbki kamienia. [WG] zakad obrbki kamienia teren wraz z obiektami budowlanymi, budowlami i urzdzeniami do obrbki blokw, pyt i innych elementw kamiennych. [WG] zakad przerbczy teren wraz z obiektami budowlanymi, budowlami i urzdzeniami przerbczymi. [WG]

zakad przerbki mechanicznej zakad przerbczy. zakadowa kontrola produkcji fabryczna kontrola produkcji. zanieczyszczenie emisja, ktra jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu rodowiska, powoduje szkod w dobrach materialnych, pogarsza walory estetyczne rodowiska lub koliduje z innymi, uzasadnionymi sposobami korzystania ze rodowiska. [11] zanieczyszczenie powietrza zwykle obecno w atmosferze substancji powstajcych w wyniku dziaania czowieka lub procesw naturalnych, przy czym substancje te wystpuj w steniach i w czasie wystarczajcym do niekorzystnego wpywu na komfort, zdrowie i dobra materialne osb i stan rodowiska. [PN-ISO 4225:1999] zapalarka grnicza urzdzenie przenone lub stacjonarne suce do odpalania zapalnikw. [PN-85/G-02701] zapalnik elektryczny rurka tekturowa lub metalowa z wprowadzonymi do niej przewodami elektrycznymi tkwicymi w masie zapalczej; suy do zainicjowania sponki. [SG] zapalnik elektryczny ostry (GZE) zapalnik fabrycznie uzbrojony w sponk; stosowany do odpalania adunkw MW w otworach za pomoc prdu elektrycznego uzyskanego z zapalarek; wyrnia si: grupy w zalenoci od stopnia bezpieczestwa wobec mieszaniny metanu z powietrzem i pyu wglowego z powietrzem, klasy w zalenoci od stopnia bezpieczestwa wobec prdu elektrycznego, rodzaje w zalenoci od czasu dziaania, typy w zalenoci od dodatkowych wasnoci. [PN-C-86024:1994] zapalnik nieelektryczny rurka stalowa z materiaem wybuchowym (pentryt lub azydek oowiu), do ktrej wprowadzono przewd inicjujcy nieelektyczny; suy do odpa-

124

zasada zrwnowaonego rozwoju zasoby pozabilansowe z. lub ich czci, ktrych cechy naturalne lub warunki wystpowania powoduj, i ich eksploatacja nie jest moliwa obecnie, ale przewiduje si, e bdzie moliwa w przyszoci w wyniku postpu technicznego, zmian oglnogospodarczych itp. [Zdzks] zasoby przemysowe cz z. ( bilansowych lub pozabilansowych), ktra moe by przedmiotem ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji w warunkach okrelonych przez projekt zagospodarowania zoa, optymalny z punktu widzenia technicznego i ekonomicznego przy spenieniu wymaga ochrony rodowiska. [Zdzks] zawiesina cierna z. skadajca si z wody i materiau ciernego, stosowana do cicia z uyciem pi diamentowych. [PN-EN 12670:2002] zawodnienie kopalni natenie sumarycznego naturalnego dopywu wody do kopalni. [Sh] zawody grnicze w kopalniach odkrywkowych wyszczeglnione w klasykacji zawodw i specjalnoci z. [24]; inynier, technik i grnik odkrywkowej eksploatacji z oraz strzaowy, wydobywca kruszywa i gliny, kamieniarz i robotnicy pomocniczy w kopalniach i kamienioomach. [JK] zawd regulowany zawd wymagajcy stwierdzenia kwalikacji; w przypadku obcokrajowca konieczne jest odbycie stau adaptacyjnego oraz/lub zdania egzaminu testowego umiejtnoci w toku postpowania o uznanie nabytych w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej kwalikacji do wykonywania grniczego zawodu regulowanego. [41] zbiornik wodny naturalne lub sztucznie utworzone zagbienie terenu wypenione wod. [Nsjp] zbiornik wd podziemnych zesp utworw przepuszczalnych o duym zasigu przestrzennym z zasobami o znaczeniu uytkowym (ekonomicznym). [Sh, WG]

lania adunkw materiau wybuchowego; np. zapalnik typu Nonel. [JK] zasada zrwnowaonego rozwoju zrwnowaony rozwj. zasadnicze wymagania wymagania, ktre powinien spenia wyrb wprowadzony do obrotu, okrelone w dyrektywach nowego podejcia. [17] zasobnik okrelonych wymiarw zbiornik, pojemnik, dostosowany w konstrukcji do materiau, ktry ma by w nim gromadzony lub transportowany; z. kruszywa. [JK] zasobno (zoa) zasoby przypisane 1 m2 powierzchni zoa: iloczyn miszoci, gstoci przestrzennej i (w przypadku rud) zawartoci skadnika uytecznego (w uamku dziesitnym). [Zdzks] zasoby ilo kopaliny w zou; z. oblicza si w stanie powietrzno-suchym z podaniem naturalnej wilgotnoci kopaliny w zou okrelonej rwnolegle z pomiarem gstoci przestrzennej. [Zdzks] zasoby bilansowe z. zoa lub jego czci, ktrego czci naturalne okrelone przez kryteria bilansowoci oraz warunki wystpowania umoliwiaj podejmowanie jego eksploatacji. [Zdzks] zasoby geologiczne zoa cakowita ilo kopaliny lub kopalin w granicach zoa. [Zdzks] zasoby nieodnawialne zasoby naturalne nieulegajce reprodukcji w historycznej skali czasu. [Sg] zasoby nieprzemysowe cz zasobw bilansowych, ktrych eksploatacja nie jest moliwa w warunkach okrelonych przez projekt zagospodarowania zoa z przyczyn technicznych, ekonomicznych lub wymaga ochrony rodowiska. [Zdzks] zasoby operatywne z. przemysowe pomniejszone o przewidywane straty powstajce przy okrelonym systemie eksploatacji zoa i procesach wzbogacania kopaliny. [Wdzks]

zoe antropogeniczne zbir (torfu) pobieranie torfu z wakw, z. maszynowy zbieraczami. [JK] zbocze powierzchnie boczne ograniczajce wyrobisko odkrywkowe lub zwaowisko. [PN-64/G-02400, WG] zbocze eksploatacyjne wyrobiska z. wyrobiska, na ktrym co najmniej jedna skarpa jest skarp ruchom; rys. 5, 13. [PN-64/G-02400, WG] zbocze ruchome wyrobiska zbocze eksploatacyjne wyrobiska. zbocze ruchome zwaowiska z. zwaowiska, na ktrym co najmniej jedna skarpa jest skarp ruchom; rys. 8, 9, 29, 33. [PN-64/G-02400, WG] zbocze stae (wyrobiska, zwaowiska) z., ktrego wszystkie skarpy s skarpami staymi; rys. 29, 33. [PN-64/G-02400, WG] zbocze transportowe z., w ktrym wystpuj gwnie trasy transportowe. [Lg] zbocze wyrobiska powierzchnia ukadu poziomw ( pek) i cian (skarp, ociosw) pomidzy dnem wyrobiska i jego obrzeem grnym; warunki statecznoci oraz parametry skarp, cian, ociosw i zboczy okrela si na podstawie oblicze geotechnicznych; rys. 8, 29. [WG] zbocze zwaowiska powierzchnia ukadu poziomw (pek) i skarp pomidzy podoem zwau i jego grn powierzchni (wierzchowin); warunki statecznoci oraz parametry skarp i z. okrela si na podstawie oblicze geotechnicznych; rys. 9, 33. [WG] zdejmowanie nadkadu roboty grnicze udostpniajce zoe kopaliny polegajce na zdjciu ska ponnych zalegajcych nad stropem zoa oraz nadkadu wewntrznego. [WG] zdolno produkcyjna zakadu przerbczego ilo urobku w t (m3) moliwa do przetworzenia w okrelonym czasie, np. zmiany, miesicu, roku. [WG] zdolno wydobywcza (produkcyjna) kopalni ilo urobku w t (m3) moliwa do

125

wydobycia w okrelonym czasie, np. zmiany, miesica, roku. [WG] zdolno zwaowania ilo materiau zwaowanego, ktr mona w okrelonych warunkach rozmieci na zwaowisku w jednostce czasu. [WG] zgarnianie (torfu) z. odspojonego frezowaniem i czciowo osuszonego torfu w waki; zgarnianie wykonuje si zgarniarkami. [JK i WG] zgarniarka maszyna do paskiego odspajania cienkich warstw gruntu z powierzchni, po ktrej si porusza, za pomoc poprzecznego noa o szerokoci zblionej do szerokoci maszyny; do transportu urobku gromadzonego w transportowanej skrzyni i jego rozmieszczenia na wyznaczonym miejscu przez stopniowe oprnianie skrzyni. [Lg] zgorzel bazaltowa (soneczna) nietypowy rodzaj rozpadu bazaltw, zaznaczajcy si powstawaniem jasnych (gwnie szarych) odbarwie (plamek), a nastpnie pomidzy nimi sieci drobnych spka calizny i/lub urobku, prowadzcych do zniszczenia struktury skay; z.b. obnia waciwoci zyko-mechaniczne kopaliny; moliwe jest niekiedy wytwarzanie produktw odpowiedniej jakoci; [PN-EN1937:2002]. [PZ] ziarna drobne frakcja posypki kolejowej przechodzca przez sito 0,5 mm. [PN-EN-13450:2004] zlodowacenie (glacja, okres lodowcowy) okres rozwoju ldolodw o zasigu wikszym ni obecnie. [Sg] zoe naturalne nagromadzenie kopaliny lub kilku kopalin, ktre moe by przedmiotem eksploatacji. [Zdzks] zoe aluwialne okruchowe zoe osadowe, nagromadzone w korytach rzek ( wiry, piaski, mineray cikie, np. zoto). [Sg] zoe antropogeniczne sztuczne nagromadzenie surowca mineralnego, ktry moe by przedmiotem eksploatacji. [Zdzks]

126

zoe antropogeniczne wtrne zoe wielosurowcowe z. kopaliny wielosurowcowej. [Zdzks] zmiana (robocza) czas pracy jednej czci zaogi w zakadach pracy cigej; pracownicy nalecy do tej czci zaogi; nocna; dzienna. [Nsjp] znaki umowne na mapach grniczych z. gospodarki terenami, rekultywacji, wyrobisk odkrywkowych, zwaowisk i innych ustalone normami, okrelajcymi znaczenie, nazw, ksztat i barw znakw. [PN-73/G-09016, JK] znak niebezpieczestwa z. utworzony przez kombinacj ksztatu geometrycznego, barwy i symbolu gracznego lub obrazkowego (piktogramu) albo tekstu, przekazujcy okrelon informacj zwizan z bezpieczestwem lub jego zagroeniem. [28] znalezisko paleontologiczne z. kopalnych organizmw zwierzcych i rolinnych w warstwach skorupy ziemskiej. [Nsjp] zrwnowaony rozwj taki rozwj spoeczno-gospodarczy, w ktrym nastpuje proces integrowania dziaa politycznych, gospodarczych i spoecznych, z zachowaniem rwnowagi przyrodniczej oraz trwaoci podstawowych procesw przyrodniczych, w celu zagwarantowania moliwoci zaspokojenia podstawowych potrzeb poszczeglnych spoecznoci lub obywateli zarwno wspczesnego pokolenia, jak i przyszych pokole. [11] zruszenie zniszczenie zwizoci ska spowodowane mechanicznie, hydraulicznie lub robot strzelnicz. [WG] zrywak 1. jeden lub kilka zbw stalowych stanowicych zesp roboczy zrywarki; 2. urzdzenie pomocnicze do wyrywania kamieni oraz pniakw lub zrywania zamarznitego gruntu, przyczepione za spychark; stosowane te niekiedy w innych maszynach do robt ziemnych. [Lg] zrywarka maszyna do powierzchniowego zruszania ska zwizych za pomoc opuszczonego zrywaka, zazwyczaj poprzedzajcego ich urabianie innymi sposobami. [Lg]

zoe antropogeniczne wtrne nagromadzenie wydobytej kopaliny w zwale, przeznaczone do wykorzystania w przyszoci. [Zdzks] zoe bloczne (pot.) z. kopaliny eksploatowanej na bloki (monolity). [WG] zoe kopaliny naturalne nagromadzenie mineraw i ska oraz innych substancji staych, gazowych i ciekych, ktrych wydobywanie moe przynie korzy gospodarcz. [6] zoe kruszywowe (pot.) z. kopaliny eksploatowanej na kruszywa. [WG] zoe mae na potrzeby lokalne z. kopaliny skalnej, ktrego powierzchnia nie przekracza 2 ha, a przewidywane wydobycie do 20 000 m3/rok bez uycia materiaw wybuchowych. [Zdzks] zoe torfu caa jednostka geologiczna wystpujca w jednym zbiorniku sedymentacyjnym; wyrnia si zoa: niskie, jeli zoe zbuduje wycznie torf niski lub jeli warstwy towarzyszce innego typu torfw nie przekraczaj cznej miszoci 1,0 m i nie stanowi wicej ni 1/3 oglnej miszoci caego zoa torfu, przejciowe, jeli miszo warstwy torfu przejciowego przekracza poow miszoci oglnej zoa torfu lub te zalegajc w stropie, jest wiksze ni 3,0 m, mieszane, jeli zoe buduj warstwy rnych typw torfu i adna z warstw nie przekracza poowy miszoci zoa i miszoci wasnej 3,0 m, wysokie, jeli miszo warstwy torfu wysokiego wynosi wicej ni poow miszoci zoa lub jeli, zalegajc w stropie przekracza 3,0 m. [PI] zoe wielokopalinowe z. skadajce si z dwu lub wicej kopalin o zblionej wartoci ekonomicznej lub uytkowej, wystpujcych tak, e ich eksploatacja jest moliwa w jednym zakadzie wydobywczym. [Zdzks]

zwaowanie rwnolege

127

Rys. 32. Zwaowanie; a) cianowe, b) blokowe

zsuw obsunicie si grnej warstwy gruntu niespoistego po powierzchni polizgu zblionej ksztatem do paszczyzny. [SP] zuboenie kopaliny obnienie redniej zawartoci skadnika uytecznego w wydobytej kopalinie w sposb naturalny lub mechanicznie w trakcie eksploatacji i transportu. [Ess] zwaowanie og czynnoci zwizanych z odbiorem i z rozmieszczaniem materiau zwaowego na zwaowisku (zwale). [WG] zwaowanie blokowe zwaowanie prostopadle do frontu roboczego pasami o szerokoci wynikajcej z roboczego zasigu urzdzenia zwaujcego; rys. 32. [PN-65/G-01210] zwaowanie krzywoliniowe zwaowanie, w ktrym front zwaowania przebiega krzywoliniowo; rys. 20a. [PN-65/G-01210] zwaowanie mechaniczne zwaowanie urzdzeniami mechanicznymi (spycharkami, zwaowarkami): beztransportowe zwaowanie bez stosowania osobnych rodkw transportu, transportowe zwaowanie z zastosowaniem osobnych rodkw transportu. [PN-65/G-01210]

zwaowanie mokre zwaowanie urzdzeniami lub narzdziami z zastosowaniem strumienia wody: hydrauliczne zwaowanie strumieniem wody materiau zwaowego dostarczanego transportem hydraulicznym, hydromechaniczne zwaowanie strumieniem wody materiau zwaowego dostarczanego mechanicznymi rodkami transportu. [PN-65/G-01210] zwaowanie nadpoziomowe z. powyej poziomu, na ktrym znajduj si urzdzenia zwaujce; rys. 16a. [PN-65/G-01210] zwaowanie nieselektywne z. na jednym zwaowisku materiau zwaowego niezalenie od rodzaju jego jednorodnych skadnikw. [PN-65/G-01210] zwaowanie pitrowe formowanie zwau poszczeglnymi pitrami. [PN-65/G-01210] zwaowanie podpoziomowe z. poniej poziomu, na ktrym znajduj si urzdzenia zwaujce; rys. 16b. [PN-65/G-01210] zwaowane rwnolege z., w ktrym kolejne pooenia frontu zwaowania s do siebie w przyblieniu rwnolege; rys. 20b. [PN-65/G-01210]

128

zwaowanie selektywne

Rys. 33. Zwaowisko i jego elementy [PN-65/G-02400, WG]

zwaowanie selektywne celowe osobne zwaowanie na wybranych czciach zwaowiska lub na oddzielnych zwaowiskach materiau zwaowego wedug rodzaju jego jednorodnych skadnikw. [PN-65/G-01210] zwaowanie stokowe bezpitrowe formowanie zwau o ksztacie stoka. [PN-65/G-01210] zwaowanie suche z. narzdziami lub urzdzeniami bez zastosowania strumienia wody. [PN-65/G-01210] zwaowanie cianowe z. rwnolege do frontu roboczego na caej jego dugoci; rys. 32a. [PN-65/G-01210] zwaowanie wachlarzowe z., w ktrym kolejne pooenia frontu zwaowania odpowiadaj promieniom wyprowadzonym z okrelonych punktw obrotu; rys. 20c. [PN-65/G-01210] zwaowisko (zwa) przestrze zajta przez planowe rozmieszczenie materiau zwaowego; rys. 9, 18, 33. [WG]

zwaowisko wewntrzne z. zlokalizowane wewntrz wyrobiska odkrywkowego; rys. 18. [PN-64/G-02400] zwiercalno skay waciwo charakteryzujca podatno skay na jej urabianie w czasie wiercenia. [Lg] zwaowisko zewntrzne z. zlokalizowane poza grnym obrzeem wyrobiska odkrywkowego; rys. 18. [PN-64/G-02400] zwierciado napite z. wody, ktrego pooenie i ksztat s wymuszone spgiem wyej legej warstwy nieprzepuszczalnej, nadlegej do warstwy wodononej o z.n. [Sh] zwierciado swobodne powierzchnia kcyjna oddzielajca stref wd gruntowych od wstgi wd kapilarnych; w punktach pooonych na tej powierzchni cinienie jest rwne cinieniu atmosferycznemu. [Sh] zwierciado wody gruntowej poziom wody gruntowej, na ktrym cinienie wody w porach jest rwne cinieniu atmosferycznemu w danym punkcie i czasie. [PN-B-02481:1998]

yzno gleby zwierciado wd podziemnych powierzchnia oddzielajca stref saturacji od strefy areacji; woda wystpujca poniej wypenia pory, szczeliny, kawerny itp. i przenosi cinienie hydrostatyczne. [Sh] zwierciny okruchy, mia skalny powstae wskutek wiercenia otworw. [Lg] zwietrzelina materia powstay wskutek procesw wietrzenia ska. [Lg] zwizo skay odporno bryy skalnej przeciw zniszczeniu spjnoci jej czstek, czyli wytrzymao na udar mechaniczny (wytrzymao dynamiczna). [Lg]

129

rdo samoczynny, naturalny, skoncentrowany wypyw wody podziemnej na powierzchni terenu lub w dnie zbiornika wodnego; jest wiele podziaw rde, m.in. ze wzgldu na pooenie morfologiczne: grzbietowe, stokowe, zboczowe, podzboczowe, terasowe, przykorytowe, korytowe. [Sh] rdo szczelinowe . drenujce wody krce w szczelinach ska litych. [Sh]

elazko mot nasadzony na trzonek, w jednym kocu zaostrzony, z drugiego zaopatrzony w obuch: godo grnictwa; rys. 5. [SG] erd wiertnicza . stalowa o zrnicowanej dugoci z przytwierdzonym narz-

dziem urabiajcym z jednej strony, uywana do przejezdnych wiertnic i do maszyn wiertniczych. [PN-EN 12670:2002] uraw obrotowe urzdzenie dwigowe zoone z konstrukcji nonej i mechanizmw do podnoszenia i przenoszenia transportowanego adunku zawieszonego na ruchomym ramieniu; derrik. [JK i WG] wir luna skaa klastyczna bdca nagromadzeniem otoczakw o rednicy ziarn od 2 do 5 mm; tab. 5. [Lg, WG] wirownia (pot.) wyrobisko lub kopalnia odkrywkowa kruszywa naturalnego. [Lg] ya szczelina w skale wypeniona przez produkty krzepnicia magmy lub innych procesw; jej przebieg moe by zgodny lub niezgodny w stosunku do ska otaczajcych. [Sg] ya wodna szczelinowo-krasowa strefa zawodniona, a take przestrze ksztatu rurowego w obrbie poziomu nieprzepuszczalnego wypeniona utworami przepuszczalnymi w obrbie poziomu nieprzepuszczalnego lub sabiej przepuszczalnego, np. wiry w obrbie piaskw. [Sh] ywica kopalna skamieniae ywice drzew wystpujce w osadach mezo- i kenozoicznych, najbardziej znan jest bursztyn. [Sg] yzno gleby naturalnie lub sztucznie nabyta zdolno gleby do przekazywania rolinom skadnikw pokarmowych, wody, ciepa i powietrza. [Sg]

131

Spis autorw i literaturowych rde hase

[BB i JK] Burnat B., Korzeniowski J.I. Kopaliny pospolite Prowadzenie ruchu zakadu grniczego. WiSG Burnat & Korzeniowski, Wrocaw 2003. [Cssp] Czynniki szkodliwe w rodowisku pracy wartoci dopuszczalne. Wyd. CIOP, Warszawa 1998. [EL] Elbieta Liber [ELM i BT] Liber-Madziarz E., Teisseyre B. Mineralogia i petrograa. Ocyna Wyd. PWr, Wrocaw 2002. [EM] Myliska E. Maa encyklopedia gruntoznawstwa. BEL Studio, Warszawa 2003. [Esm] Encyklopedia surowcw mineralnych (A. Bolewski red.) t. 1-4, KGSM, CPPGSMiE PAN, Krakw 1991-1994. [Ess] Encyklopedyczny sownik sozologiczny ochrony rodowiska (J. Dziewaski red.). Wyd. CPPGSMiE PAN, Krakw 1993. [JD] Drzymaa J. Podstawy mineralurgii. Ocyna Wyd. PWr, Wrocaw 2001. [JG] Jerzy Ggol [JK] Jan I. Korzeniowski [JK i WG] Jan I. Korzeniowski i Wojciech Glapa [JM] Jerzy Malewski [JS] Stawiarski J. Drewno kopalne jako szczeglna kopalina towarzyszca grnictwu odkrywkowemu. Grn. Odkr. nr 1-2, 1997. [JSS] Samujo J.S. Roboty strzelnicze w kopalniach odkrywkowych wgla i kamienia. Wyd. Grniczo-Hutnicze, Katowice 1956. [JW] Jzef Woniak [Lg] Leksykon grniczy. (praca zbiorowa), Wyd. lsk, Katowice 1989. [MH] Maciej Hawrysz [MN] Nie M. Geologia kopalniana. Wyd. Geol., Warszawa 1990. Nie M., Salamon E., Kawulok E. Poeksploatacyjny krajobraz geologiczny. [w:] Mat. konf. Ksztatowanie krajobrazu terenw poeksploatacyjnych w grnictwie. Krakw 2003. [Nep] Nowa encyklopedia powszechna. PWN, Warszawa 1995. [Nsjp] Nowy sownik jzyka polskiego (praca zbiorowa). Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003. [PI] Ilnicki P. Torfowiska i torf. Wyd. AR, Pozna 2002. [PZ] Zagodon P. O genezie zgorzeli bazaltowej. Przegl. Geol., vol. 49, nr 4, 2001. [RU] Uberman R. Urabianie i zwaowanie cige. [w:] Poradnik grnika t. 4. Wyd. lsk, Katowice 1982. [RU i WK] Kozio W., Uberman R. Technologia i organizacja transportu w grnictwie odkrywkowym. Wyd. AGH, Krakw 1994.

132
[SG] Gisman S. Sownik grniczy. Instytut Wglowy, Katowice 1949; Gisman S. Ilustrowany grniczy sownik encyklopedyczny. Wyd. Grniczo-Hutnicze, Stalinogrd 1955. [Sg] Mizerski W., Sylwetrzak H. Sownik geologiczny. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. [Sgd] Jaroszewski W., Marks L., Radomski A. Sownik geologii dynamicznej. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1985. [Sh] Sownik hydrogeologiczny (J. Dowgiao, A.S. Kleczkowski, T. Macioszczyk, A. Rkowski red.). Wyd. PIG, Warszawa 2002. [SK] Kukiaka S. Terminologia kamieniarska. wiat Kamienia nr 4, 5, 6/2001. [SP] Pisarczyk S. Mechanika gruntw. Wyd. PW, Warszawa 1992. [SS] Sobolewski S. Przerbka mechaniczna ska i surowcw mineralnych. Wyd. PWr, Wrocaw 1974. [SW] Winiewski S. Zasady projektowania i budowy kopal. Wyd. lsk, Katowice 1971. [Swo] Sownik wyrazw obcych. PWN, Warszawa 1980. [TL] Latour T. Naturalne surowce lecznicze. [w:] Ponikowska I. i in. Medycyna uzdrowiskowa w zarysie. Wyd. WATEXTS, Warszawa 1995. [Wdzks] Wytyczne dokumentowania z kopalin staych. MOZNiL; KZK, Warszawa 1992. [WF] Wiesaw Frankiewicz [WF i WG] Frankiewicz W., Glapa W., Galos K. Technika i technologia eksploatacji z kamieni rogowych i budowlanych. [w:] Surowce mineralne Polski, Surowce skalne. Kamienie budowlane i drogowe (R. Ney red.). Wyd. IGSMiE, PAN Krakw 2002. Glapa W., Frankiewicz W., Galos K. Technika i technologia eksploatacji kruszyw naturalnych i piaskw przemysowych. [w:] Surowce mineralne Polski, Surowce skalne. Kruszywa naturalne i piaski przemysowe (R. Ney red.). Wyd. IGSMiE, PAN, Krakw 2003. [WG] Wojciech Glapa [WR] Radecki W. Nowe zagadnienia prawne wdkarstwa i rybactwa. Wyd. Wdkarz Polski, Wrocaw 2004. [Zdzks] Zasady dokumentowania z kopalin staych. M (DGIKG); KZK, Warszawa 2002. [ZO] Onderka Z. Warunki efektywnego urabiania ska za pomoc MW. [w:] Mat. konf. Technika strzelnicza w grnictwie. Jaszowiec 2001; Onderka Z., Sieradzki J., Winzer J. Technika strzelnicza 2. Wpyw robt strzelniczych na otoczenie kopal odkrywkowych. Ucz. Wyd. N.-Dyd., Krakw 2003.

133

Spis norm
PN-64/G-01203 Grnictwo odkrywkowe. Oglne nazwy i okrelenia. PN-64/G-01204 Grnictwo odkrywkowe. Kopalnie. Podzia, nazwy i okrelenia. PN-64/G-02400 Grnictwo odkrywkowe. Wyrobisko i zwaowisko. Podzia, nazwy i okrelenia. PN-65/G-01210 Grnictwo odkrywkowe. Zwaowanie. Podzia, nazwy i okrelenia. PN-72/G-09007 Mapy grnicze. Umowne znaki granic. PN-73/G-09016 Mapy grnicze. Umowne znaki wyrobisk odkrywkowych i zwaowisk. PN-79/6090-02 Grnicze rodki strzaowe. Podzia i postanowienia oglne. PN-80/Z-08052 Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki wystpujce w procesie pracy. Klasykacja. PN-84/G-02700 Prdy bdzce. Okrelenia i metody pomiarw. PN-84/G-9000/01 Mapy grnicze. Podzia i okrelenia. PN-85/G-02500 Torf. Genetyczny podzia surowca. PN-85/G-02701 Grnicze elektryczne zapalarki strzaowe. PN-86/B-02480 Grunty budowlane. Okrelenia, symbole, podzia i opis gruntw. PN-88/B-04120 Kamie budowlany. Podzia, pojcia podstawowe, nazwy i okrelenia. PN-88/E-06514 Grnicze omomierze strzaowe i prbniki cigoci obwodu strzaowego. Wymagania oglne. BN-89/6091-45/02 Grnicze materiay wybuchowe. Podzia i oznaczenie. BN-90/9560-05 Wody lecznicze. Podzia, nazwy, okrelenia i podstawowe wymagania. PN-C-86020:1994 Grnicze zapalniki elektryczne. Wymagania. PN-C-86024:1994 Grnicze zapalniki elektryczne. Podzia i oznaczenie. PN-G-02100:1996 Grnictwo odkrywkowe. Szeroko pasw ochronnych wyrobisk. PN-B-01102:1966 Skalne surowce mineralne. Podzia i terminologia. PN-C-86074:1997 Materiay wybuchowe. Pobudzacze wybuchowe heksogenowe. PN-G-02110:1997 Grnictwo odkrywkowe. Odwadnianie powierzchniowe wyrobisk. PN-B-02481:1998 Geotechnika. Terminologia podstawowa, symbole literowe i jednostki miar. PN-EN 932-1:1999 Badania podstawowych waciwoci kruszyw. Metody pobierania prbek. PN-ISO 4225/Ak:1999 Jako powietrza. Zagadnienia oglne. Terminologia (arkusz krajowy). PN-ISO 4225:1999 Jako powietrza. Zagadnienia oglne. Terminologia. PN-N-18002:2000 Systemy zarzdzania bezpieczestwem pracy. Oglne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. PN-EN 45014:2000 Oglne kryteria dotyczce deklaracji zgodnoci wydawanej przez dostawcw. PN-EN 1097-3:2000 Badanie mechanicznych i zycznych waciwoci kruszyw. Oznaczanie gstoci nasypowej i jamistoci. PN-EN 932-5:2001 Badania podstawowych waciwoci kruszyw cz. 5: Wyposaenie podstawowe i wzorcowanie.

134
PN-EN 1936:2001 Metody bada kamienia naturalnego. Oznaczanie gstoci i gstoci objtociowej oraz cakowitej i otwartej porowatoci. PN-EN 1937:2002 Badanie bazaltowej zgorzeli sonecznej metod gotowania. PN-G-07800:2002 Grnictwo odkrywkowe. Rekultywacja. Oglne wytyczne projektowania. PN-EN 1097-6:2002 Badanie mechanicznych i zycznych waciwoci kruszyw cz. 6: Oznaczanie gstoci ziarn i nasikliwoci. PN-EN 12670:2002 Kamie naturalny. Terminologia. PN-EN 13055-1:2003 Kruszywa lekkie. Cz 1: Kruszywa lekkie do betonu, zaprawy i rzadkiej zaprawy. PN-EN 13383-1:2003 Kamie do robt hydrotechnicznych. Cz 1: Wymagania. PN-N-18001:2004 Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania. PN-EN 12620:2004 Kruszywa do betonu. PN-EN 13043:2004 Kruszywa do mieszanek bitumicznych i powierzchniowych utrwale stosowanych na drogach, lotniskach i innych powierzchniach przeznaczonych do ruchu. PN-EN 13450:2004 Kruszywa na podsypk kolejow.

135

Spis aktw normatywnych

(ustawy, rozporzdzenia)
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. j.t. Dz. U. 98.21.94 ze zm. Ustawa z dnia 6 marca 1981 r. o Pastwowej Inspekcji Pracy. j.t. Dz. U. 01.124.1362. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych. j.t. Dz. U. 04.204.2086. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograczne. j.t. Dz.U.00.100.1086. ze zm. Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony rodowiska. j.t. Dz.U.02.112.982. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i grnicze. Dz. U. 94.27.96.; znow. ustaw z dnia 27 lipca 2001 r. o zmianie ustawy - Prawo geologiczne i grnicze. Dz.U.01.110.1190. ze zm. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane. j.t. Dz. U. 03.207.2016. ze zm. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntw rolnych i lenych. j.t. Dz.U.04.121.1266 ze zm. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym. Dz.U.97.98.602. Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym. Dz. U. 00.122.1321 ze zm. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska. Dz.U.01.62.627. ze zm. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dz. U. 01.62.628. ze zm. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. Dz. U. 01.115.1229. ze zm. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o czasie pracy kierowcw. Dz. U. 01.123.1354 ze zm. Ustawa z dnia 6 wrzenia 2001 r. Prawo farmaceutyczne. Dz. U. 01.126.1381. ze zm. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiaach wybuchowych przeznaczonych do uytku cywilnego. Dz. U. 02.117.1007. ze zm. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodnoci. Dz. U. 02.166.1360. Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o stopniach grniczych, honorowych szpadach grniczych i mundurach grniczych. Dz. U. 03.52.449. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. 03.80.717. ze zm. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Dz. U. 03.162.1568. ze zm. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 04.92.880. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej. Dz. U. 04.173.1807. Rozporzdzenie RM z dnia 8 stycznia 1957 r. w sprawie klasykacji gruntw. Dz. U. 57.5.21. Rozporzdzenie MPiPS z dnia 20 kwietnia 1995 r. w sprawie klasykacji zawodw i specjalnoci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania. Dz. U. 95.48.253. Rozporzdzenie RM z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie prolaktycznych posikw i napojw. Dz. U. 96.60.279. Rozporzdzenie MPiPS z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajw prac, ktre powinny by wykonywane przez co najmniej dwie osoby. Dz. U. 96.62.288. Rozporzdzenie RM z dnia 28 maja 1997 r. w sprawie prolaktycznych posikw i napojw. Dz. U. 96.60.279.

136
[28] Rozporzdzenia MPiPS z dnia 26 wrzenia 1997 r. w sprawie oglnych przepisw bezpieczestwa i higieny pracy. j.t. Dz. U. 03.169.1650. [29] Rozporzdzenie M z dnia 28 listopada 2001 r. w sprawie szczegowych wymaga, jakim powinny odpowiada projekty zagospodarowania z. Dz. U. 01.157.1866. [30] Rozporzdzenie M z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie kryteriw bilansowoci z kopalin. Dz. U. 01.153.1774. [31] Rozporzdzenie M z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie szczegowych wymaga, jakim powinny odpowiada operaty ewidencyjne zasobw z kopalin. Dz. U. 01.153.1775. [32] Rozporzdzenie M z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie kategorii prac geologicznych, kwalikacji do wykonywania, dozorowania i kierowania tymi pracami oraz sposoby postpowania w sprawach stwierdzania kwalikacji. Dz. U. 01.153.1776. [33] Rozporzdzenie MG z dnia 11 czerwca 2002 r. w sprawie kwalikacji wymaganych od osb kierownictwa i dozoru ruchu zakadw grniczych, mierniczego grniczego i geologa grniczego oraz wykazu stanowisk w ruchu zakadu grniczego, ktre wymagaj szczeglnych kwalikacji. Dz. U. 02.84.755. [34] Rozporzdzenie MSWiA z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planw ruchu zakadw grniczych. Dz. U. 02.94.840. [35] Rozporzdzenie MG z dnia 17 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia poarowego w odkrywkowych zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny podstawowe. Dz. U. 02.96.858. [36] Rozporzdzenie MG z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia poarowego w odkrywkowych zakadach grniczych wydobywajcych kopaliny pospolite. Dz. U. 02.109.962. [37] Rozporzdzenie M z dnia 9 wrzenia 2002 r. w sprawie standardw jakoci gleby oraz standardw jakoci ziemi. Dz. U. 02.1651.359. [38] Rozporzdzenie MI z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynnikw szkodliwych dla zdrowia w rodowisku. Dz. U. 02.217.1833. [39] Rozporzdzenie MI z dnia 2 grudnia 2002 r. w sprawie systemw oceny zgodnoci wyrobw budowlanych oraz sposobu ich oznaczania znakowaniem CE. Dz. U. 02.209.1779. [40] Rozporzdzenie MGPiPS z dnia 1 kwietnia 2003 r. w sprawie, przechowywania i uywania rodkw strzaowych i sprztu strzaowego w zakadach grniczych. Dz. U. 03.72.655. [41] Rozporzdzenie MSWiA z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie stau adaptacyjnego i testu umiejtnoci w toku postpowania o uznanie nabytych w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej kwalikacji do wykonywania grniczych zawodw regulowanych. Dz. U. 03.125. 1164. [42] Rozporzdzenie MGPiPS z dnia 29 wrzenia 2003 r. w sprawie stanowisk subowych, stopni grniczych, wzorw mundurw grniczych i honorowej szpady grniczej. Dz. U. 03.181.1771. [43] Rozporzdzenie M z dnia 29 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych poziomw haasu w rodowisku Dz. U. 04.178.1841.

137

Spis rysunkw
STRONA

Rys. 1. Rys. 2. Rys. 3. Rys. 4. Rys. 5. Rys. 6. Rys. 7. Rys. 8. Rys. 9. Rys. 10. Rys. 11. Rys. 12. Rys. 13. Rys. 14. Rys. 15. Rys. 16. Rys. 17. Rys. 18. Rys. 19. Rys. 20. Rys. 21. Rys. 22. Rys. 23. Rys. 24. Rys. 25. Rys. 26. Rys. 27. Rys. 28. Rys. 29. Rys. 30. Rys. 31. Rys. 32. Rys. 33.

Akwen eksploatacyjny Elementy pokadu (warstwy) Derrik do wydobywania blokw z wyrobiska Droga tymczasowa z pyt betonowych Godo grnictwa Honorowa szpada grnicza Kamienioom, fragment wyrobiska z odspojonymi blokami Prol wyrobiska z elementami zbocza eksploatacyjnego (ruchomego) Prol zwaowiska z elementami zbocza ruchomego Elementy skarpy Klin trjdzielny adowanie urobku kopark jednonaczyniow Rodzaje miszoci Monolit kamienny Elementy pitra i poziomu eksploatacyjnego z usypem urobku po odstrzale Pitra zwaowiska; a) nadpoziomowe, b) podpoziomowe Podzia kruszyw Zwaowisko zewntrzne, wewntrzne oraz wyrobisko poeksploatacyjne kocowe Postpy eksploatacji; a) rwnolegy, b) wachlarzowy Postpy zwaowania; a) krzywoliniowy, b) rwnolegy, c) wachlarzowy Skadowiska kruszyw; a) stokowe, b) nerkowe, c) pryzmowe Stoek dziaania adunku materiau wybuchowego MQT i stoek wyrzutu mQt Systemy eksploatacji; a) cianowy, b) zabierkowy ciana eksploatacyjna - urabianie kopaliny adowark Trak tarczowy Ukad wydobywczy z kopark ssc i stacjonarny ukad przerbczy Ukad przerbczy samojezdny na poziomie eksploatacyjnym Wiertnica w trakcie wiercenia otworu strzaowego Wyrobisko odkrywkowe i jego elementy Zabierka z usypem urobku po odstrzale Elementy dugiego otworu strzaowego Zwaowanie; a) cianowe, b) blokowe Zwaowisko i jego elementy

11 15 20 22 31 33 37 39 40 40 42 51 59 59 74 74 76 76 79 80 93 96 100 102 106 109 109 114 119 122 123 127 128

138

139

Spis tabel
STRONA

Tabela 1. Tabela 2. Tabela 3. Tabela 4. Tabela 5. Tabela 6. Tabela 7. Tabela 8. Tabela 9. Tabela 10. Tabela 11. Tabela 12. Tabela 13. Tabela 14. Tabela 15. Tabela 16. Tabela 17. Tabela 18. Tabela 19. Tabela 20. Tabela 21. Tabela 22. Tabela 23. Tabela 24. Tabela 25. Tabela 26. Tabela 27. Tabela 28. Tabela 29. Tabela 30. Tabela 31. Tabela 32. Tabela 33. Tabela 34.

Waniejsze materiay wybuchowe stosowane w grnictwie skalnym Frakcje granulometryczne Przykady zastosowania glin Bonitacje gleb i uytkw zielonych Nazewnictwo przyrodnicze ska okruchowych Kwalikacje szczeglne w grnictwie Rodzaje adunkw Oglna klasykacja ska magmowych Przykady map grniczych Maszyny urabiajce stosowane w ldowej eksploatacji z Maszyny do wydobywania urobku spod wody Klasykacja ska metamorcznych Podstawowe metody strzelania w grnictwie odkrywkowym Obudowy przeciwerozyjne skarp i zboczy Podzia ska osadowych Podzia kruszywa wg punktu piaskowego Grnicze materiay wybuchowe i kryteria ich podziau Rodzaje wyrobisk odkrywkowych Podzia zwaowania Spulchnianie i rodzaje urzdze spulchniajcych Przenoniki stosowanych w grnictwie odkrywkowym Puszki strzaowe Fazy i rodzaje rekultywacji gruntw i terenw poprzedzajce ich zagospodarowanie Skadowiska kruszyw, sposoby ich formowania Sposoby i czas inicjowania Waciwoci torfw Traki kamieniarskie Rodzaje transportu w grnictwie odkrywkowym Ukady wydobywcze do urabiania i transportu kruszyw naturalnych Metody, sposoby, narzdzia i rodki stosowane w eksploatacji z na bloki Podstawowe wymagania uziarnienia kruszyw Uproszczona klasykacja przydatnoci rekultywacyjnej gruntw Wymiary sit Dziaania zabezpieczajce przed powstawaniem osuwisk

12 27 30 42 46 48 51 53 54 55 56 57 58 65 69 76 77 77 78 79 84 85 87 92 95 104 105 106 108 111 112 115 118 121