9. BADANIE ZUYCIA OSTRZA 9.

1Cel wiczenia
Celem wiczenia jest opanowanie metodyki prowadzenia bada zuycia ostrza, oraz pomiarw zuycia powierzchni przyoenia i natarcia na przykadzie noa tokarskiego.

9.2 Wiadomoci wstpne

W czasie skrawania, w wyniku wzajemnego oddziaywania narzdzia i materiau obrabianego mamy do czynienia z cigym procesem zuywania si ostrza narzdzia. Zuycie narzdzia skrawajcego, a szczeglnie jego ostrzy polega na zmianach geometrii wskutek ubytku materiau oraz zmianach, waciwoci fizykochemicznych wskutek przemian chemicznych w warstwie wierzchniej materiau, wywoanych gwnie oddziaywaniem wysokiej temperatury. W procesach zuycia narzdzia-dominujc rol odgrywaj zuycie adhezyjne i dyfuzyjne. Wystpuj rwnie inne wane rodzaje zuycia: cierne, zmczeniowe, chemiczne. Zuywanie si narzdzia powoduje jego stpienie, czyli utrat moliwoci dalszego skrawania tym narzdziem. Z uwagi na specyficzne i trudne warunki skrawania (due naciski jednostkowe i wysoka temperatura w strefie skrawania) przebiegi zuywania si ostrza maj charakter zoony. W zalenoci od zjawisk dominujcych w tym procesie, wyrnia si zuycie [1]: mechaniczne - cierne i wytrzymaociowe, adhezyjne, dyfuzyjne, cieplne, chemiczne. W zalenoci od wasnoci materiau ostrza i materiau obrabianego, naciskw i temperatury skrawania rne rodzaje zuycia mog wystpowa rwnoczenie z rnym nasileniem. Na rys. 9.1 przedstawiono podzia i odmiany zuycia ostrzy z krtk charakterystyk zjawisk decydujcych o kinematyce zuycia [3].

9-1

9.3 Wskaniki (miary) zuycia ostrza

Prawidowy przebieg procesu skrawania jest niemoliwy bez oceny stopnia zuycia narzdzia. Wskanikiem (miar) zuycia ostrza jest okrelona wielko mierzalna lub zjawisko charakteryzujce zuycie ostrza. Zuywaniu si ostrza towarzyszy szereg zjawisk ktre mog suy za kryterium warunkujce uznanie ostrza za stpione (niezdatne do pracy). Istotny jest tutaj wybr kryterium takiej oceny. Za podstaw oceny zuycia narzdzia mog by przyjte kryteria: fizyczne - wskanikami zuycia s zmiany wartoci: temperatury w strefie kontaktu, si i momentw skrawania, amplituda i czstotliwo drga ostrza, emisja akustyczna itp., ekonomiczne - wskaniki zuycia s wyznaczane na podstawie kosztw wasnych obrbki, czyli dla najwikszej wydajnoci okrelonej np. liczb wykonanych przedmiotw przez ostrze. geometryczne - wskanikami zuycia s zmiany geometryczne ostrza, technologiczne - wskanikami zuycia s zmiany chropowatoci powierzchni (najczciej podczas obrbki wykaczajcej), wymiarw przedmiotu obrabianego, Kryteria fizyczne okrelania stopnia zuycia narzdzia wymagaj specjalistycznej aparatury, a wyniki pomiarw stanowi raczej wzgldny sposb oceny zuycia narzdzia. Kryteria technologiczne pozwalaj na szybk ocen raczej przydatnoci narzdzia do dalszej pracy ni stopnia jego zuycia. Kryteria te su gwnie do oceny zmian w zadanych wymiarach i ksztacie obrobionego, przedmiotu. Za najdokadniejsze, a przede wszystkim bezporednie pomiary zuycia narzdzia. to pomiary wedug kryteriw geometrycznych. Pomimo pracochonnoci i uciliwoci pomiary te pozwalaj na najbardziej precyzyjn ocen przydatnoci narzdzia do dalszej pracy. W oparciu o te kryteria w obrbce zautomatyzowanej stosuje si dwie metody diagnozowania zuycia (stanu) ostrza oparte na porednich i bezporednich wskanikach zuycia.(tab. 9.1).

9.3.1Kryteria geometryczne
Wskaniki zuycia ostrza okrelajce zmiany geometrii ostrza zastay znormalizowane (rys. 9.2 wg. 8) i tak: zuycie powierzchni przyoenia zostao okrelone poprzez: szeroko pasma zuycia naroa VBC, redni szeroko pasma zuycia VBB, najwiksz szeroko pasa zuycia VBBmax, redni szeroko pasma zuycia VBA w strefie kontaktu krawdzi skrawajcej z materiaem obrabianym,

9-2

 szeroko zuycia wrbowego (wyobienia) VBN, zuycie powierzchni natarcia zostao okrelone poprzez: najwiksza gboko rowka zuycia KT, odlego pomidzy pierwotn gwn krawdzi skrawajc a najwiksz gbokoci rowka zuycia KM, odlego pomidzy pierwotn gwn krawdzi skrawajc a najbardziej odleg krawdzi rowka zuycia KB, wspczynnik rowka okrelony ilorazem KT/KM. Zuycie wrbowe jest to specjalny rodzaj zuycia wystpujcy poza stref kontaktu ostrza i materiau obrabianego wzdu gwnej krawdzi skrawajcej i w mniejszym stopniu wzdu pomocniczej krawdzi skrawajcej. Jest zwizane z oddziaywaniem chemicznym i utwardzeniem powierzchni przedmiotu. Wystpuje zarwno na powierzchni przyoenia i natarcia. Inne wskaniki okrelajce geometryczne zuycie ostrza [6, 8]: cofnicie naroa ostrza (zuycie promieniowe) KN - okrelone odlegoci od paszczyzny bocznej Pf, przechodzcej w jego pooeniu pierwotnym. Jest to wielko skorelowana ze zmian rednicy obrobionej i stosowana w nadzorze w metodzie pneumatyczne, odksztacenie naroa - odksztacenie plastyczne (w przypadku wglikw spiekanych) lub odpuszczenie (stale szybkotnce), wyszczerbienia, wykruszenia, wyamania, pknicia, uszkodzenie katastroficzne - gwatowne uszkodzenie ostrza pod wpywem obcienia i/ lub wzrastajcej temperatury. Ponadto w celu dokonania pomiaru zuycia narzdzia norma dzieli gwn krawd skrawajc na cztery strefy (rys. 9.2 [8]), przy czym trzy strefy (A, B, C) le na odcinku kontaktu ostrza z materiaem obrabianym (na czynnej krawdzi skrawajcej): Stref A - obejmujc 1/4 dugoci krawdzi b, najbardziej oddalonej od naroa. Stref B - obejmujca pozosta prostoliniow cz krawdzi skrawajcej pomidzy strefami A i C. Stref C - obejmujc krzywoliniow cz krawdzi skrawajcej przy narou. Stref N - rozcigajc si poza odcinkiem kontaktu materiau obrabianego z ostrzem na dugoci 1-2 mm, wzdu krawdzi skrawajcej. Wystpuje tam zuycie wrbowe. Zwyczajowo stosuje czy si stref N z stref A, i zuycie wrbowe mieszcz si na kocu strefy A .

9-3

Rozwj technologii produkcji pytek skrawajcych pozwoli wrcz dowolnie ksztatowa powierzchni natarcia z punktu widzenia podanego amania wirw w szerokim zakresie posuwu. Szczeglnie rozwinite powierzchnie natarcia poza funkcj amania wirw, umoliwiaj doprowadzenie chodziwa pod wir, nawet w poblie wierzchoka. Najnowsze rozwizania amaczy wirw maj tak skomplikowany powierzchnie, e aby je zobrazowa zamieszcza si fotografie lub widoki oglne [5]. W tym przypadku stosowanie zdefiniowanych przez ISO-wskanikw zuycia powierzchni natarcia: KT, KM, KB - moe by niewystarczajce. Na rys. 9.3 zamieszczono przykadowe proponowane wskaniki zuycia dla nowych powierzchni natarcia [2]: szeroko BW i dugo BL strefy zuycia tylnej cianki rowka, szeroko SW i gboko SD strefy zuycia przedniej czci rowka, przylegajcej do cina, zuycie naroa (N) KE, szeroko i dugo strefy zuycia skoncentrowanego od strony gwnej (NW1, NL1) i pomocniczej krawdzi skrawajcej (NW2, NL2). W przypadku nowych materiaw narzdziowych (np. ceramicznych) gdzie stosowany jest wzmacniajcy ostrze cin powierzchni natarcia (najczciej o wymiarach b1 = 0.2 mm pod ktem 01 = - 20 ) stosowany sposb pomiaru wskanikw zuycia powierzchni natarcia i przyoenia przedstawiono na rys. 9.4.
0

9.3.2Wskaniki stpienia ostrza

Stpieniem ostrza nazywamy umown utrat wasnoci skrawnych. Ostrzem stpionym nazywamy takie ostrza w ktrym zuycie osigno granic zuycia dopuszczalnego. Stpienie ostrza jest pojciem wzgldnym, zalenym od sposobu obrbki, warunkw obrbki oraz wymaga stawianym powierzchni obrobionej. Wskaniki stpienia ostrza s to zaoone umownie wartoci wskanikw (miar) zuycia lub wystpienie okrelonego zjawiska, powodujce utrat wasnoci skrawnych ostrza w danych warunkach skrawania. Przyjty wskanik stpienia ostrza determinuje okres trwaoci ostrza a co zatem idzie koszt i wydajno obrbki W tab. 9.2 przedstawiono uprzywilejowane wskaniki stpienia ostrza zalecane przez PN-ISO 3685 dla toczenia stali wglowych i niskostopowych oraz eliwa, narzdziami o charakterystykach zblionej do podanych przez PN-ISO 3685. W warunkach odbiegajcych od podanych przez norm, mona i naley przyj inne wskaniki stpienia ostrza lub nawet inne kryteria zuycia. W tych przypadkach naley opiera si na danych dowiadczalnych lub katalogowych podanych przez producenta narzdzi.

9-4

9.4 Badanie przebiegu zuycia ostrza w funkcji czasu skrawania 9.4.1Metodyka bada zuycia ostrza
Przy analizowaniu wpywu parametrw skrawania na przebieg zuycia ostrza, najczciej rozpatruj si zmian wybranego wskanika zuycia w funkcji czasu skrawania (przy ustalonych warunkach skrawania). Przebiegi zuycia w funkcji czasu, zalenie od przyjtego wskanika zuycia i warunkw skrawania maj jeden z typowych ksztatw (rys. 9.5 [1]). Krzywe postaci przedstawionej na rys. 9.5 a. charakteryzuj si du intensywnoci zuycia w pocztkowy okresie pracy (odcinek OA - docieranie ostrza). Tego typu krzywe s najczciej spotykanym przebiegiem zuycia okrelonego redni szerokoci pasma zuycia powierzchni przyoenia - VBB, oraz szerokoci pasma zuycia gwnej powierzchni przyoenia w strefie naroa -VBC. Drug grup przebiegw zuycia stanowi krzywe (rys. 9.5b.) dla ktrych odcinek OA praktycznie zanika, natomiast intensywno zuycia nieustannie wzrasta. Grup poredni stanowi krzywe zuycia (rys. 9.5c) charakteryzujce si praktycznie prostoliniowym przebiegiem zuycia w pocztkowym okresie pracy ostrza. Krzywe tej grupy s charakterystyczne dla przebiegu zuycia okrelonego maksymaln gbokoci rowka zuycia na gwnej powierzchni natarcia - KT. Dla pytek z wykonanym na powierzchni natarcia amaczem wira obkowym, zuycie okrelone maksymaln gbokoci rowka zuycia {KT} na gwnej powierzchni natarcia, przebiega wedug krzywej z rys. 9.5d. Jednake trzeba podkreli, e w zalenoci od warunkw obrbki i parametrw skrawania przebiegi zuycia dla rnych wskanikw mog posiada posta zblion do typowych krzywych z rys. 9.5. Jeeli badanie zuycia ostrza przeprowadza si w celach porwnawczych z innym materiaem narzdziowym (badania skrawnoci) bd w celu porwnania rnych materiaw obrabianych (badania skrawalnoci) - warunki bada precyzuje norma PN-ISO 3685. Znormalizowana metodyka bada dowiadczalnych daje moliwo porwnania wynikw rnych bada, prowadzonych przez rne organizacje. Daje przy ujednoliconych kryteriach, moliwo obiektywnej oceny wynikw dowiadcze prowadzonych przez rnych badaczy. Badanie zuycia prowadzi si podczas toczenia wzdunego wakw, wykonujc podczas przerw w skrawaniu pomiarw wybranych wskani-

9-5

kw zuycia. Wyniki zapisywane s w protokle bada. W tab. 9.3 przedstawiono protok badania zuycie ostrza od czasu skrawania zalecany przez PN-ISO 3685.

9.4.2 Pomiar zuycia ostrza.

Czstki przywierajce do powierzchni przyoenia bezporednio pod pasmem zuycia mog stworzy pozory wikszej szerokoci pasma starcia. Podobne znaczenie maj wtrcenia w najgbszym miejscu obka. Lune czstki materiau powinny by starannie usunite. Odczynniki trawice nie powinny by stosowane, z wyjtkiem kocowego badania [8].

9.4.2.1 Pomiar zuycia powierzchni przyoenia.

Pomiaru wskanikw geometrycznych okrelajcych zuycie powierzchni przyoenia mona przeprowadzi na mikroskopie warsztatowym. Wskaniki te s definiowane w paszczynie PS (rys. 9.2), naley wic tak ustawi n do pomiaru, aby paszczyzna ta bya rwnolega do paszczyzny stou pomiarowego mikroskopu. Pomiarw zuycia powierzchni przyoenia w wiczeniu dokonujemy na mikroskopie warsztatowym z 30x powikszeniem z dokadnoci odczytu 0.01 mm. Oprawk wraz z pytk naley ustawi w specjalnej pryzmie ktra zapewnia rwnolego paszczyzny PS do paszczyzny stou pomiarowego mikroskopu. Natomiast pryzm ustawimy tak - dosuwajc j do listwy (wyposaenie normalne mikroskopu) zamocowanej na stoliku - aby krawd skrawajca pytki bya rwnolega do kierunku przesuwu wzdunego mikroskopu. Pomiaru naley dokona prostopadle do gwnej krawdzi skrawajcej i od pierwotnego pooenia gwnej krawdzi ostrza. W tym celu, po wprowadzeniu naroa od strony gwnej powierzchni przyoenia w pole widzenia, naley zgra poziom ni pajcz okularu nastawionego na zero z niezuyt czci widocznej krawdzi skrawajcej (rys. 9.6). Pooenie to stanowi baz dla wszystkich wskanikw zuycia obserwowanych w okularze -czyli: 1. najwikszej szerokoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VBBmax, w przypadku gdy powierzchnia przyoenia jest nierwnomiernie starta, wyskrobana, wykruszona lub gboko porowkowana w strefie B, 2. redniej szerokoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VBB, w przypadku gdy powierzchnia przyoenia jest rwnomiernie starta w strefie B, 3. redniej szerokoci pasma zuycia naroa VBC w strefie C, 4. szeroko zuycia wrbowego (wyobienia) VBN w strefie N.

9.4.2.2Pomiar zuycia powierzchni natarcia.

9-6

Zuycie powierzchni natarcia moemy zmierzy przy pomocy mikroskopu podwjnego Schmaltza z obiektywem 7x dla ktrego warto dziaki elementarnej wynosi 1.79 m (wspczynnik przeliczeniowy = 1.79). Najwiksz gboko rowka zuycia KT naley mierzy jako maksymaln odlego midzy dnem krateru, a pierwotn powierzchni natarcia w strefie B. Po wprowadzeniu naroa w pole widzenia ustawiamy ni pajcz okularu na doln granic przekroju wietlnego (poz. 1 na rys. 9.7). Pooenie to naley zanotowa i stanowi ono baz dla pomiaru KT. Nastpnie przesuwajc stolik mikroskopu znajdujemy maksymaln gboko krateru i ustawiamy ni pajcz na grnej granicy przekroju wietlnego (poz. 2 na rys. 9.7). Warto KT obliczamy ze wzoru: (a - b) = KT [mm] Jeeli chcemy dokona pomiaru innych wskanikw zuycia powierzchni natarcia pomiar naley dokona wykorzystujc do tego celu mikroskopu podwjnego Schmaltza wyposaony w stolik krzyowy ze rubami mikrometrycznymi. Pytk naley dosun do listwy zamocowanej na stoliku. Po dokonaniu pomiaru wskanika KT, za pomoc rub mikrometrycznych dokonujemy pomiaru (rys. 9.8): 1. odlego pomidzy pierwotn gwn krawdzi skrawajc a najwiksz gbokoci rowka zuycia KM, 2. odlego pomidzy pierwotn gwn krawdzi skrawajc a najbardziej odleg krawdzi rowka zuycia KB,

9.5 Wykonanie wiczenia 9.5.1 Stanowisko

Aparatura: tokarka TUD 100, siomierz tokarski f. KSTTLER, tor pomiarowy emisji akustycznej, profilometr Hommel Tester T1000, mikroskop warsztatowy, mikroskop podwjny Schmaltza, pytki skrawajce z rnych materiaw narzdziowych, pytki skrawajce o rnym stopniu zuycia, pomoce warsztatowe.

9.5.2Wykonanie wiczenia
wiczenie skada si z czci pokazowej i badawczej. W czci pokazowej wiczenia przewiduje si: 1. przypomnienie budowy i obsugi aparatury badawczej przewidzianej w wiczeniu,

9-7

2. prby toczenia pytkami o dwch stopniach zuycia i rejestracja si skrawania, sygnau emisji akustycznej i chropowatoci powierzchni przy pomocy profilometru Hommel Tester T1000, 3. omwienie kompletw pytek skrawajcych o rnym stopniu zuycia, 4. omwienie wynikw przebiegw zuycia wybranych ostrzy w funkcji czasu skrawania. W czci badawczej wiczenia przewiduje si: 1. pomiar zuycia wybranych przez prowadzcego kompletw (piciu) pytek dla dwch wybranych materiaw ostrza i pomiary zamieci w protokle 2. Pomiar zuycia pytek wykorzystanych w pokazach

9.5.3 Opracowanie wynikw

Na podstawie przeprowadzonych pomiarw i podanych danych naley wykona: 1. wykresy przebiegu wybranych wskanikw zuycia w funkcji czasu skrawania dla dwch materiaw ostrza, 2. zamieci wnioski wynikajce z porwnania przebiegw zuycia dotyczce ksztatu i form zuycia. LITERATURA: [1] Dmochowski J.: Podstawy skrawania. Warszawa. PWN 1978. [2] Jawahir I.S., i inni: A New Parametric Approach for the Assessment of Comprehensive Tool Wear in Coated Grooved Tools. Annals of the CIRP Vol. 44/1/1995. [3] Gawlik J.: Prognozowanie stanu zuycia ostrzy narzdzi w procesie skrawania. Politechnika Krakowska, Monografia 66, Krakw 1988. [4] Lauscher J.: Drehen mit Siliciumnitrid-Schneidkeramik. Dissertation 1989. [5] Meldner B., Darlewski J.: Narzdzia skrawajce w zautomatyzowanej produkcji. WNT 1991. [6] Poradnik Inyniera - Obrbka skrawaniem tom 1. Warszawa WNT 1994. [7] Reuszczije instrumenty osnoszczonnyje sverchtvjordymi i keramiczeskimi materiaami i ich primienie. Spravocznik. Maszinostrojenije Moskva 1987. [8] PN-ISO 3685 - Badanie trwaoci noy tokarskich punktowych

Tab. 9.1 Metody diagnozowania zuycia (stanu) ostrza w obrbce zautomatyzowanej 9-8

Metody diagnozowania zuycia ostrza

oparte na porednich wskanikach zuycia Siy skrawania i wielkoci pochodne Emisja akustyczna 1) Zmiana chropowatoci lub wymiarw przedmiotu obrabianego Temperatura skrawania i sia termoelektryczna Drgania i haas Ultradwiki 1) 1) Metoda emisji akustycznej i metoda ultradwikw naley do zakresu biernych zastosowa ultradwikw. Metoda EA jest metod pasywn to znaczy rejestrujemy sygnay wytworzone przez sam orodek. Drug metod z zakresu biernych zastosowa ultradwikw jest metoda aktywna - do orodka jest generowana fala, ktrej zmiany wprowadzone przez orodek rejestrujemy, ponad szumem wasnym orodka. Tab. 9.2. Wskaniki stpienia zalecane dla toczenia stali wglowej i niskowglowej oraz eliwa. [8] Materia ostrza Stal szybkotnca Wgliki spiekane
0.31) 0.62) 1.0

oparte na bezporednich wskanikach zuycia Metody optyczne Metody dotykowe Metody indukcyjne Metody elektrooporowe Metody radiometryczne.

Wskanik zuycia VBB VBBmax VBN mm mm mm

KT mm

KT/KM
-----

Inne
zuycie katastroficzne

nie ustala si
0.06+ 0.3 f3) 0.1

nie ustala si Spieki ceramiczne Uprzywilejowany wskanik stpienia, stosowany przy rwnomiernym zuyciu powierzchni

gwatowne pogorszenie powierzchni obrobio4) nej zuycie katastroficzne zuycie katastroficzne

przyoenia w strefie B. Uprzywilejowany wskanik stpienia, stosowany przy nierwnomiernym zuyciu powierzchni przyoenia w strefie B. Posuw f jest wyraony w mm/obr. Gdy gwatowne pogorszenie jakoci powierzchni (wzrost chropowatoci) nastpuje wczeniej ni osignite zostaj wartoci okrelone innymi wskanikami stpienia.

9-9

Tab. 9.3 Protok badania zuycie ostrza od czasu skrawania zalecany przez PN-ISO 3685.

9-10

rys 9.1. Podzia i odmiany zuycia ostrza [3]

rys 9.3 Wskaniki zuycia pytek z profilowan powierzchni natarcia [2]

rys 9.4. Pomiar wskanikw KT, VBB dla pytek ze cinem powierzchni natarcia

9-11

rys 9.5 Typowe ksztaty przebiegw zuycia

rys 9.6 Pomiar zuycia powierzchni przyoenia

rys 9.7. Pomiar zuycia powierzchni natarcia 9-12

rys 9.2 Niektre wskaniki zuycia ostrza wg. PN-ISO 3685

rys.9.8 Pomiar zuycia powierzchni natarcia z wykorzystaniem stolika krzyowego 9-13