1

Kilka definicji agresji.

Zdefiniowanie agresji nie jest proste. W jzyku potocznym okrelenie to jest uywane bardzo swobodnie. Psychologowie posuguj si terminem dziaania agresywnego, przez ktre rozumiej zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody. Nie mona myli agresji z agresywnoci. Wedug sownika psychologii agresywno jest to skonno do atakowania. W znaczeniu wszym termin ten odnosi si do czyjego wojowniczego charakteru. W sensie bardziej oglnym agresywno wskazuje na dynamizm mocnej osobowoci jednostki nie uchylajcej si, ani od przezwyciania trudnoci, ani od walki. W jeszcze szerszym znaczeniu agresywno jest podstawow skonnoci, dziki ktrej istota ywa moe zaspokoi swoje potrzeby witalne, w tym gwnie ywieniowe i seksualne. Agresja jest dziaaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie blu (Aronson, Wilson, Akert, 1997). Moe mie ona charakter zarwno werbalny jak i fizyczny. Moe przynie podany efekt lub zakoczy si niepowodzeniem, zawsze jednak nazwana zostanie agresj. Istotna jest intencja. Jeli np. kto rzuci kuflem od piwa w twoj stron, to mimo, e schylajc si, unikniesz trafienia, czyn ten wci nosi znamiona agresji. Jednake, jeli jaki nieostrony kierowca niezamierzenie potrci ci, gdy przechodzisz ulic, to nie okrelimy tego jako agresji, mimo, e poniesione przez ciebie szkody bd w tym przypadku znacznie wiksze. Rozrnia si rwnie agresj wrog i agresj instrumentaln. Agresj wrog poprzedza gniew, a jej celem jest zadanie blu lub zranienie. Za agresja instrumentalna suy osigniciu innego celu poza zadaniem blu czy zranienia. Posu si przykadem przytoczonym przez autorw wyej wymienionej pozycji: w zawodowym futbolu obrocy bd uywali wszelkich sposobw, aby pokrzyowa plany przeciwnika i przej pik. Jest to agresja instrumentalna. Z drugiej strony, jeli pikarz zauway, e przeciwnik gra nie fair, moe to w nim wzbudzi gniew i ch odwetu bez wzgldu na to, czy szanse zdobycia piki bd wiksze czy nie. Bdzie to ju agresja wroga. Krtki przegld teorii agresji. Myliciele, filozofowie oraz autorytety naukowe wyraaj sprzeczne opinie na temat tego, czy agresja jest wrodzonym, instynktownym popdem, czy wyuczonym sposobem zachowania. To stary dylemat, a dyskusje tocz si od wiekw. Np. Thomas Hobbes w swym klasycznym dziele Lewiatan wyrazi pogld, e czowiek z natury jest barbarzyc. Jedynie narzucone przez prawo represje i porzdek spoeczny hamuj ludzki instynkt agresji. Natomiast Jan Jakub Rosseau sformuowa koncepcj szlachetnego dzikusa, zgodnie z ktr ludzie z istoty swej s agodni, yczliwi i radoni. Cywilizacja jedynie tumi dobrotliw natur czowieka i wyzwala jego agresj. (Aronson, Wilson, Akert, 1997) Biologiczne koncepcje szukaj rde agresji w dynamicznych siach tkwicych w naturze ludzkiej. Teorie te traktuj agresywne zachowanie si i zwizane z nim przeycie gniewu jako objaw wrodzonego instynktu walki. Pogld taki podziela m.in. Wiliam MacDougall (za: Konopczyski, 1996), ktry twierdzi, e zachowaniem czowieka kieruje wiele instynktw, jednym z zasadniczych jest instynkt walki. Stanowi on rdo uczu gniewu, ktre s impulsem powodujcym wystpienie rnicy zachowa agresywnych. Gniew powstajcy na podou instynktu walki jest, zdaniem MacDougalla, zjawiskiem pozytywnym z biologicznego punktu widzenia, gdy pobudza osobnika do zdobycia przedmiotw

2 potrzebnych mu do zaspokojenia potrzeb, skania do obrony przed atakami oraz umoliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania. Gniew moe by wywoany wieloma rnymi podnietami zwizanymi z doznawanymi niepowodzeniami, ktre staj si przez to impulsami powodujcymi wystpienie zachowa agresywnych. Rwnie Pierre Bovet (Bovet, 1928) traktowa zachowania agresywne jako przejaw instynktu walki. Jego zdaniem instynkt walki to jedna z si napdowych ludzkiego dziaania. Wskutek dziaania hamulcw instynkt ten moe nie manifestowa si bezporednio w formie ataku czy napaci, lecz ulega rnym przeobraeniom (socjalizacji, dewiacji, intelektualizacji, obiektywizacji instynktu walki). Teoria agresji oparta na zaoeniach psychoanalitycznych zakada, e osobowo czowieka skada si z trzech skadnikw: id, ego i superego (Konopczyski, 1996). Konflikty powstajce midzy tymi skadnikami s powodem frustracji, ktra pobudza do agresji skierowanej przeciw osobom lub przedmiotom. W kocowej fazie dziaalnoci naukowej Freud zaj si gwnie instynktem ycia i instynktem mierci. Sprzeczno zachodzc midzy tymi instynktami uwaa Freud za rdo agresji. Wedug Freuda instynkt mierci tanatos moe by skierowany do wewntrz lub na zewntrz. W pierwszym przypadku znajduje swj wyraz w aktach samoagresji, ktrych form ekstremaln stanowi prba samobjcza. W drugim przypadku objawia si wrogoci oraz tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. Jak stwierdzi Freud: To si dzieje w kadym czowieku i nie mona temu zaprzecza, sprowadzajc ycie do pierwotnej postaci, do stanu nieoywionej materii (Aronson, Wilson, Akert, 1997, s. 465). Freud wyznawa pogld, e energia agresywna musi znale swoje ujcie. W przeciwnym wypadku jej nagromadzenie wywouje stan choroby. Mona ten pogld obrazowo okreli mianem teorii hydraulicznej, wykorzystujc analogi do zbiornika, ktry moe eksplodowa pod rosncym naporem wody. Jeli agresja nie znajdzie ujcia, doprowadzi do wybuchu. Wedug twrcy psychoanalizy jedna z podstawowych funkcji spoeczestwa sprowadza si do kierowania instynktem agresji i tworzenia form sublimacji tego popdu, czyli przeksztacania niszczycielskiej energii w akceptowane lub poyteczne formy zachowania. Drugi przedstawiciel psychologii gbi, Adler, twierdzi, e zasadniczymi motywami ludzkiego dziaania s kompleksy niszoci, wynikajce z posiadania przez osobnika tzw. niepenowartociowych organw (Konopczyski, 1997). Dziaania agresywne sprzyjaj rozadowaniu kompleksu niszoci, mog rwnie sta si powodem konfliktw i trudnoci we wspyciu z otoczeniem. Inny psychoanalityk, Nunberg, podobnie jak Freud, rde agresji doszukiwa si w instynkcie mierci, ktry nazwa instynktem utajonym. Jego istnienia mona si jedynie domyla na podstawie pewnych zachowa wiadczcych jakoby o chci niszczenia, np. gryzienie piersi matki przez niemowl, obgryzanie paznokci ... Przedstawiciele psychoanalitycznego podejcia do agresji przyjmowali rwnie istnienie wrodzonego, uwarunkowanego genetycznie instynktu agresji, ktry wystpuje samodzielnie i obok instynktu pciowego stanowi zasadnicz si napdow ludzkiego dziaania. Skonno do agresji tkwi potencjalnie w organizmie, frustracja za moe stwarza jedynie warunki sprzyjajce jej wyzwoleniu si i manifestowaniu na zewntrz. Odmienne nieco zdanie na temat agresji maj ci zwolennicy psychoanalizy, ktrzy odrzucaj istnienie wrodzonego instynktu agresji i twierdz, e u czowieka dominuj wrodzone instynkty spoeczne. Agresja przejawia si wwczas, gdy instynkty spoeczne ulegaj zahamowaniu, gdy z pewnych powodw nie mog by zaspokojone. Filozoficzna teoria agresji szczeglne znaczenie przypisuje zarwno podwzgrzu, jak te korze mzgowej. Te dwie czci mzgu funkcjonuj antagonistycznie. Pobudzajcy wpyw procesw zachodzcych w podwzgrzu odgrywa istotn rol w powstawaniu gniewu i

3 towarzyszcemu mu agresywnemu zachowaniu si, natomiast procesy hamowania korowego mog neutralizowa stan pobudzenia powstay w podwzgrzu. Pobudzenie ukadu sympatycznego oraz odpowiednich narzdw wewntrznych ma charakter wtrny i jest rezultatem dziaania impulsw nerwowych pochodzcych z obwodowego ukadu nerwowego, ktre nie powstaj spontanicznie, lecz s nastpstwem oddziaywania na organizm okrelonych podniet zewntrznych. Behawiorystyczne badania agresji dotycz zachowa dajcych si uj w schemat bodziec-reakcja. Nagradzane reakcje agresywne utrwalaj si, co powoduje wytwarzanie si odpowiednich nawykw agresywnego zachowania, jeli natomiast agresywne reakcje s karane, ulegaj one zahamowaniu i wygasaj. Nabywanie nowych dowiadcze yciowych prowadzi do stopniowego rnicowania podniet, w rezultacie czego pobudzajcy lub hamujcy wpyw na agresywne zachowanie si zaczynaj wywiera jedynie cile okrelone (nie podobne) rodzaje nagrd i kar. Behawioryci wykazali rwnie istnienie zalenoci agresywnego zachowania si od pewnych warunkw rodowiskowych. Stwierdzono, e wzory agresywnego zachowania si czonkw grupy oraz anonimowo jednostki dziaajcej w grupie wpywaj pobudzajco na wystpowanie zachowa agresywnych. Jednostka zachowuje si w sposb agresywny wtedy, gdy dziaa wsplnie z grup, ktra dostarcza jej wzorw takiego zachowania, aprobuje je zapewnia jej anonimowo. Czynniki o charakterze spoecznym mog rwnie przeciwdziaa agresji, np. wystpujce w otoczeniu wzory nieagresywnego zachowania si oraz dezaprobata wyraana przez czonkw grupy. Behawioryci uznali rwnie istnienie czynnikw wrodzonych, mogcych mie wpyw na intensywno i czsto wystpowania reakcji agresywnych. Te czynniki to pewne cechy temperamentu: impulsywno, poziom aktywnoci, intensywno reakcji i niezaleno. Impulsywno polega na braku wyrobionych hamulcw przeciwdziaajcych agresywnemu zachowaniu si, czy si z brakiem cierpliwoci i niskim progiem tolerancji na frustracj. Du impulsywno wykazuj mae dzieci. Poziom aktywnoci przejawia si w oglnej ruchliwoci. Jednostka ruchliwa, energiczna nawizuje liczniejsze kontakty spoeczne ni jednostka bierna, co stwarza wiksze moliwoci wystpienia u niej zachowa agresywnych. Intensywno reakcji zaley od pobudliwoci uczuciowej. Niezaleno to tendencja do niepoddawania si naciskowi grupy, jej czonkw, co niejednokrotnie prowadzi do rnych konfliktw. Wymienione waciwoci temperamentu mog by powodem rnic indywidualnych, przejawiajcych si w intensywnoci i czstotliwoci wystpowania reakcji agresywnych. Istnienie tych rnic behawioryci tumaczyli przebiegiem procesu uczenia si oraz wpywem czynnikw wrodzonych zwizanych z typem ukadu nerwowego i funkcjonowaniem gruczow wydzielania wewntrznego. Cho wymienione cechy temperamentu s do pewnego stopnia wrodzone, to nie powoduj one w sposb konieczny wystpienia zachowa agresywnych. Stwarzaj one jedynie stan pewnej gotowoci do agresji, ktry aktualizuje si pod wpywem dziaania okrelonych podniet zewntrznych. Badania dotyczce genezy agresji byy prowadzone rwnie przez psychologw zajmujcych si wpywem frustracji na zachowanie si czowieka. John Dollard twierdzi, e frustracja powoduje wystpienie pobudzenia emocjonalnego w formie gniewu, zoci, wrogoci, bdcego wewntrznym impulsem do wystpienia agresji. Dzieje si tak tylko w niektrych sytuacjach frustracyjnych. Sargent uwaa, e pobudzenie emocjonalne powstae pod wpywem frustracji moe przybiera zarwno posta zoci, gniewu, wrogoci, zawici,

4 jak tez obawy, niepokoju, strachu, zawstydzenia, poczucia niszoci. Natomiast Miller twierdzi, e nie zawsze frustracja musi prowadzi do agresji. Czynnikiem powodujcym w sytuacjach frustracyjnych wystpienie reakcji nieagresywnych jest kara lub nawet sama groba kary, ktre wpywaj hamujco na impulsy pobudzajce do agresji. Teza Millera zostaa potwierdzona przez wiele bada. Scot i Fredericson wykazali, e sytuacje frustracyjne zwizane z dziaaniem podniet blowych o rnej intensywnoci mog wywoa powstanie rnych rodzajw reakcji i towarzyszcych im przey uczuciowych (Konopczyski, 1996). Silne podniety blowe powoduj ucieczk oraz strach, sabe natomiast s impulsem wywoujcym wystpienie zachowa agresywnych i towarzyszcych im objaww gniewu. Sears potwierdzi eksperymentalnie, e frustracja wywouje wystpienie wielu zachowa nieagresywnych, przybierajcych form, m.in. fiksacji, regresji lub sublimacji. Inni naukowcy uzyskali podobne wyniki. Oglnie moemy powiedzie, ze istnieje wiele rnych reakcji na frustracj, przy czym mog to by zarwno reakcje agresywne, jak te nieagresywne. Spoeczne kontakty z rwienikami pojawiaj si w yciu dziecka pniej ni z dorosymi. Ju jednak w wieku przedszkolnym zaczyna ono bra aktywny udzia w grupie, podporzdkowywa si przepisom i reguom, wykonywa polecenia. Z chwil rozpoczcia nauki szkolnej ta sfera ycia ulega intensywnemu rozszerzeniu i wzbogaceniu. Dziecko w modszym wieku szkolnym dy do towarzystwa swych rwienikw, zaczyna interesowa si spoecznymi sprawami swojej klasy i wypracowywa wasn pozycj w zespole. Po ukoczeniu 9 lat jest ono zdolne do dobrowolnego akceptowania pewnych zasad i regu, bierze udzia w grach zespoowych. Jest to wiek band dziecicych tworzonych samoistnie przez modzie (Pospiszyl, abczyska, 1981). Dziecice grupy rwienicze powstaj spontanicznie, a decyduje o tym najczciej blisko zamieszkania czy wsplny teren, na ktrym spdzaj wolny czas. Ich cel to zabawy, ale rwnie prba zdobycia siy przewagi nad innymi, zrczno, przemoc wobec sabszych czy uleglejszych. Niekiedy dziecko przejmuje agresywne wzorce jako swoje wasne i stosuje je w praktyce. W tej sytuacji dochodzi do pierwszych wsplnie popenianych przestpstw. Dziaajc pojedynczo dziecko jest mniej odwane i miae, natomiast w grupie dzieci zachcaj si wzajemnie do agresji i s zdolne do dokonania czasem bardzo szkodliwych spoecznie wystpkw. Grupa wzmaga agresywno wrd jej czonkw, daje poczucie anonimowoci przy popenianiu chuligaskich czynw. Nie kontrolowane grupy modzieowe cechuje okruciestwo, zncanie si nad sabszymi, agresywno, gniew. Ich czonkowie maj przewiadczenie o niekaralnoci swoich postpkw, co sprzyja rozadowaniu zahamowa i oporw, uatwiajc przez to wystpienie zachowa agresywnych, przynoszcych agresorowi pewne korzyci (Skorny, 1968). Dziaalno przestpcza nieletnich w grupach powoduje szybkie pogbianie si procesu demoralizacji. Im duej nieletni przebywa w gupie przestpczej, tym bardziej zmniejsza si jego szansa resocjalizacji. Systematycznie dziaajca grupa przestpcza pozostawia w psychice swych czonkw nabyte umiejtnoci i przyzwyczajenia przestpcze, ktre bardzo trudno usun (Pospiszyl, abczyska, 1981). Gwnym rdem agresji jest spoeczne uczenie si. Z bada przeprowadzonych przez Bandur i jego wsppracownikw (1961, 1963) jasno wynika, e dzieci ucz si zachowa agresywnych przez naladownictwo i modelowanie. Dzieci naladuj swoich rodzicw oraz innych dorosych i w ten sposb ucz si rozwizywa konflikty przy uyciu siy, zwaszcza gdy obserwuj korzystny rezultat agresywnego zachowania. Np. w takich grach jak pika

5 nona czy hokej, najwiksz saw zyskuj zwykle najbardziej brutalni gracze (oni dostaj rwnie najwysze wynagrodzenie), a zwycistwo przypada zwykle najbardziej agresywnej druynie. Tego typu sportowcy su za wzr modemu pokoleniu, przekazuj mu, e agresja przynosi saw i powodzenie (Aronson, Wilson, Ekart, 1997). Istniej take dowody na to, e wielu rodzicw stosujc kary cielesne wobec dzieci dowiadczao w dziecistwie przemocy. Przypuszczalnie traktujc brutalnie swe dzieci wpaja si im, e przemoc jest waciwym rodkiem oddziaywania wychowawczego (Silver, Dublin, Lourie, 1969; Strauss, Gelles, 1980). Wzorce zachowa agresywnych s dostpne zarwno w realnym wiecie jaki i w wiecie przedstawionym na ekranie telewizora. Dlatego obecnie szczegln uwag psychologw, zajmujcych si zagadnieniami psychologicznymi, zwraca problem wpywu agresji ogldanej w rodkach masowego przekazu. Dla wielu psychologw agresywno jest cile zwizana z frustracj: dziecko, ktremu si zabronio zabawy, dsa si lub tupie ze zoci. Jak zauwaa dowcipnie Freud, nawet lekarz moe podwiadomie poczu agresj wobec pacjentw, ktrych nie moe wyleczy. Agresywno moe mie inne przyczyny: H.M. Montager badajc reakcje dzieci pozbawionych snu zauway u nich ataki agresji, po ktrych nastpoway chwile gbokiego odizolowania od otoczenia. Agresywno u dzieci jest najczciej spowodowana gbokim niezadowoleniem wypywajcym z niezaspokojenia potrzeby mioci lub poczucia braku wasnej wartoci. Gdy np. ucze, ktry nie spenia wymaga rodzicw, jest przez nich karany, nawet jeli jego wysiki byy autentyczne, to postpowanie takie moe wywoa u niego bunt albo zaamanie. Uczenie si postaw spoecznych odgrywa du rol w hamowaniu agresji. W pewnych spoeczestwach (np. na Tahiti czy w Meksyku) wszelkie przejawy agresywnoci s poddawane negatywnej ocenie spoecznej a nawet pitnowane (za: Karli, Sillamy, 1989). Uwaa si, e w kadym spoeczestwie mona ograniczy agresj metodami wychowawczymi, ksztatujc postawy altruistyczne i pozytywne wartoci moralne.

BIBLIOGRAFIA

1. M. Konopczyski Twrcza resocjalizacja, wybrane metody pomocy

modziey, Warszawa 1996, Editions Spotkania System,

dzieciom i

2. K. Pospiszyl, E. abczyska Psychologia dziecka niedostosowanego spoecznie,

Warszawa 1981, PWN Wyd. 2,

3. Z. Skorny Obserwacje, interpretacje i charakterystyki psychologiczne Warszawa

1968, PZWS,

4. N. Sillamy Sownik psychologii, Wydawnictwo Ksinica 1989 r. 5. E. Aronson Czowiek istota spoeczna, Warszawa 1995, PWN.