P u b l i k a c j a d o f i n a n s o w a n a ze ro d k w Na r o d o w e g o B a n k u Po l s k i e g o

W yd a n i e w s p a r l i t a k e : Je s s H u e r t a d e S o t o Andrzej Baraski Krzysztof Dymicki Mikoaj Stempel

P r z e o y G r z ego r z u c z k i e w i c z

I n s t y t u t L u d w i g a vo n M i s e s a Wa r s z a w a 2 0 0 9

Jess Huerta de Soto Pienidz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne

First Spanish edition 1998: Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos Second English edition 2008: Money, Bank Credit, and Economic Cycles Copyright 2009 Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa

Tumaczenie z jzyka angielskiego: Grzegorz uczkiewicz (rozdzia pierwszy tumaczy Mateusz Machaj) Tumaczenie cytatw z oryginaw woskich, francuskich, aciskich i starogreckich: Weronika Sygowska-Pietrzyk (WS-P) Redakcja naukowa: prof. Witold Kwanicki (WK), dr Rafa Wojciechowski (RW, rozdziay IIII), Mateusz Machaj Redakcja jzykowa: Anna Szymanowska, Witold Falkowski Indeksy, korekta: Wydawnictwo Verbariusz, www.verbariusz.pl Projekt okadki i stron tytuowych: Barbara Bernardyn ISBN 978-83-926160-4-7

Instytut Ludwiga von Misesa ul. Duga 44/50, pokj 214 00-241 Warszawa www.mises.pl mises@mises.pl

amanie: PanDawer www.pandawer.pl Druk i oprawa: Drukarnia GS, Krakw Wydanie I

S p i s t re c i

Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa do wydania amerykaskiego Przedmowa do drugiego wydania hiszpaskiego Wprowadzenie

XV XXV XXVII XXIX

ROZDZIA I PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO 1. Podstaw owe definicje: kontrakty poyczki (mutuum) i uyczenia (commodatum) a kontrakt przechowania Kontrakt commodatum Kontrakt mutuum Kontrakt przechowania (depozytowy) Depozyt dbr okrelonych co do gatunku (kontrakt depozytu nieprawidowego) 2. Spoeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidowego Podstawowa cecha pieninego depozytu nieprawidowego Konsekwencje niespenienia podstawowego zobowizania zawartego w umowie depozytu nieprawidowego Orzeczenia sdowe, w ktrych odwoywano si do podstawowych zasad prawnych dotyczcych pieninego depozytu nieprawidowego (wymogu stuprocentowych rezerw) 3. Podstaw owe rnice midzy kontraktem pieninego depozytu nieprawidowego a kontraktem poyczki pieninej Zakres przeniesienia praw wasnoci w kadym kontrakcie Podstawowe rnice ekonomiczne midzy obydwoma typami kontraktw Podstawowe rnice prawne midzy obydwoma kontraktami 4. Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad dotyczcych pieninego depozytu nieprawidowego Menger, Hayek i Leoni o ksztatowaniu si tradycyjnych zasad prawodawstwa Podstawowe rnice midzy zasadniczo odmiennymi rodzajami kontraktw

1 1 2 3 3 5 5 7

9 10 10 13 14 14 15

Jurysprudencja rzymska Depozyt nieprawidowy w prawie rzymskim

18 20

ROZDZIA II HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH REGULUJCYCH UMOW NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO 1. 2. Wprow adzenie Bankowo w Grecji i Rzymie Trapezitei, czyli greccy bankierzy Bankowo w wiecie helleskim Bankowo w Rzymie Bankructwo chrzecijaskiego banku Kaliksta Societates argentariae 3. Bankierzy w pnym redniowieczu Odrodzenie bankowoci depozytowej w rdziemnomorskiej Europie Kanoniczny zakaz lichwy i depositum confessatum Bankowo we Florencji w XIV wieku Bank Medyceuszw Bankowo w Katalonii w XIV i XV wieku: Taula de Canvi 4. Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej Rozwj bankowoci w Sewilli Szkoa salamancka a dziaalno bankw 5. Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski. Bankowo w XVII i XVIII wieku Bank Amsterdamski David Hume a Bank Amsterdamski Sir James Steuart i Adam Smith a Bank Amsterdamski Banki Szwecji i Anglii John Law i osiemnastowieczna bankowo we Francji Richard Cantillon i podstpne pogwacenie umowy nieprawidowego depozytu pieninego 27 30 30 37 39 40 41 43 45 47 52 53 55 57 58 61 73 73 76 77 80 82 84

ROZDZIA III PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ 1. 2. Wprowadzenie Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk, czyli kontraktem mutuum rda zamtu Bdna doktryna prawa zwyczajowego Doktryna hiszpaskich kodeksw prawa cywilnego i prawa handlowego Krytyka prb zrwnania umowy nieprawidowego depozytu pieninego z poyczk bd umow mutuum Odmienne przyczyny i cele obu umw Pojcie porozumienia milczcego lub dorozumianego 3. 4. Niezado walajce rozwizanie: przedefiniowanie pojcia dostpnoci Nieprawidowy depozyt pieniny, transakcje z umow odkupu oraz umowy ubezpieczenia na ycie Siedem moliwych sposobw prawnego zaklasykowania umowy depozytu bankowego z rezerw czstkow Transakcje z umow odkupu Przypadek umw ubezpieczenia na ycie 87 90 90 94 96 101 102 106 112 119 119 120 123

ROZDZIA IV PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ 1. 2. 3. 4. Wprowadzenie Rola banku jako rzeczywistego porednika w przypadku umowy poyczki Rola banku w przypadku umowy bankowego depozytu pieninego Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie przypadek jednego banku Kontynentalny system rachunkowoci Praktyki ksigowe w krajach anglosaskich Zdolno ekspansji kredytowej i kreowania depozytw w przypadku izolowanego banku 127 131 135 138 139 147 152

Przypadek bardzo maego banku Ekspansja kredytowa i tworzenie depozytw ex nihilo w przypadku jednego banku monopolistycznego 5. Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw w caym systemie bankowym Tworzenie poyczek w systemie maych bankw 6. Kilka dodatkowych trudnoci Ekspansja inicjowana rwnoczenie przez wszystkie banki Wypyw poday pienidza z systemu bankowego Utrzymywanie rezerw przekraczajcych wymagane minimum Rne wymagane rezerwy dla rnych rodzajw depozytw 7. 8. Analogie pomidzy kreowaniem depozytw a emisj banknotw bez pokrycia Proces kurczenia si kredytu

157 160 164 168 174 174 180 182 183 184 191

ROZDZIA V BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY 1. Podstawy teorii kapitau Ludzkie dziaanie jako cig subiektywnych etapw Kapita i dobra kapitaowe Stopa procentowa Struktura produkcji Kilka uwag dodatkowych Krytyka miernikw wykorzystywanych w rachunku narodowym 2. Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci na stru ktur produkcji Trzy rodzaje procesu dobrowolnego oszczdzania Zapisy ksigowe oszczdnoci kierowanych na poyczki Zagadnienie poyczek konsumpcyjnych Wpyw dobrowolnych oszczdnoci na struktur produkcji Po pierwsze: skutek wywoany now nierwnomiernoci zyskw osiganych na rnych etapach produkcji Po drugie: wpyw spadku stopy procentowejna cen rynkow dbr kapitaowych 199 200 204 213 218 223 230

235 235 237 238 239 240 245

Po trzecie: efekt Ricarda Ostateczny wynik: wyonienie si nowej, bardziej kapitaochonnej struktury produkcji Teoretyczne rozwizanie paradoksu oszczdzania Przypadek gospodarki w regresji 3. Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia we wzrocie oszczdnoci: teoria austriacka, czyli teoria cyklu koniunkturalnego oparta na kredycie fiducjarnym Skutki ekspansji kredytowej dla struktury produkcji Spontaniczna reakcja rynku na ekspansj kredytow 4. Bankowo, stopy rezerwy czstkowej i prawo wielkich liczb

248 251 259 261

262 263 274 291

ROZDZIA VI DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO 1. Dlaczego kryzys nie wybucha wtedy, gdy nowe inwestycje finansuje si realnymi oszczdnociami (nie wystpuje ekspansja kredytowa) Moliwo odroczenia wybuchu kryzysu: teoretyczne wyjanienie procesu stagflacji Kredyt konsumpcyjny a teoria cyklu Autodestruktywny charakter szt ucznego boomu spowodowanego ekspansj kredytow: teoria wymuszonych oszczdnoci Marnotrawstwo kapitau, niewykorzystane moce produkcyjne i bdne inwestowanie zasobw produkcyjnych Ekspansja kredytowa jako przyczyna masowego bezrobocia Rachunek dochodu narodowego niewaciwie odzwierciedla rne etapy cyklu koniunkturalnego Przedsibiorczo a teoria cyklu Polityka stabilizacji oglnego poziomu cen i jej destabilizujcy wpyw na gospodark

301 303 307

2. 3. 4.

309

5.

312 315 316 318 320 326

6. 7. 8. 9.

10. Jak unikn cykli koniunkturalnych: zapobieganie kryzysowi gospodarczemu i wychodzenie z niego

11. Teoria cyklu a niewykorzystane zasoby ich rola na pocztkowych etapach boomu 12. Niezbdne zacienienie kredytu w fazie recesji: krytyka teorii wtrnej depresji 13. Gospodarka maniakalno-depresyjna: tumienie ducha przedsibiorczoci i inne negatywne skutki wywoywane w gospodarce rynkowej przez powracajce cykle koniunkturalne 14. Wpyw fluktuacji gospodarczych na gied 15. Wpyw cyklu koniunkturalnego na sektor bankowy 16. Marks, Hayek i pogld, e kryzysy gospodarcze s nieodcznie zwizane z gospodark rynkow 17. Dwie u wagi dodatkowe 18. Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu Cykle koniunkturalne przed rewolucj przemysow Cykle koniunkturalne od czasw rewolucji przemysowej Szalone lata dwudzieste i wielki kryzys 1929 roku Recesje gospodarcze koca lat 70. i pocztku lat 90. Inne prace dotyczce empirycznej werykacji austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego Podsumowanie

332 334

343 345 350 351 356 357 360 362 365 370 374 377

ROZDZIA VII KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KeynesowskIEJ 1. 2. Wprowadzenie Krytyka monetaryzmu Mityczna koncepcja kapitau Austriacka krytyka Clarka i Knighta Krytyka mechanistycznej monetarystycznej wersji ilociowej teorii pienidza Krtka uwaga w sprawie teorii racjonalnych oczekiwa 3. Krytyka ekonomii Keynesowskiej Prawo rynkw Saya Trzy argumenty Keynesa w sprawie ekspansji kredytowej Analiza Keynesowska jako teoria szczeglna Tak zwana kracowa efektywno kapitau 383 385 385 389 392 402 407 409 410 415 417

Keynesa krytyka Misesa i Hayeka Krytyka Keynesowskiej koncepcji mnonika Krytyka zasady akceleratora 4. Tradycja marksistowska a austriacka teoria cykli koniunkturalnych. Rewolucja neoricardiaska i kontro wersja w sprawie podwjnego przeczenia Wnioski Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie i innych niebankowych porednikw finansowych Towarzystwa ubezpiecze na ycie jako prawdziwi porednicy nansowi Wartoci wykupu a poda pienidza Naruszenie tradycyjnych zasad ubezpiecze na ycie Inni prawdziwi porednicy nansowi: fundusze inwestycyjne oraz holdingi inwestycyjne Uwagi szczegowe co do ubezpieczenia kredytu

418 419 424

428 432

5. 6.

438 439 444 446 448 449

ROZDZIA VIII TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ 1. Krytyczna analiza szkoy bankowoci Koncepcja bankowoci, koncepcja obiegu pieninego i szkoa salamancka Odpowied wiata anglojzycznego na scholastyczne koncepcje pienidza bankowego Spr pomidzy szko obiegu pieninego a szko bankowoci 2. Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci Argumentacja Parnella na rzecz wolnej bankowoci oraz odpowiedzi McCullocha i Longelda Sztuczny spr midzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej Argumentacja na rzecz banku centralnego Stanowisko teoretykw szkoy obiegu pieninego bronicych systemu wolnej bankowoci 454 454 462 470 475 476 477 478 482

3.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu i jego zastosowanie do banku centralnego Teoria niemoliwoci koordynacji spoecznej opartej na instytucjonalnym przymusie, czyli naruszeniu tradycyjnych zasad prawnych

488

490

Zastosowanie twierdzenia o niemoliwoci socjalizmu do banku centralnego i systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej 491 Wniosek: niepowodzenie ustawodawstwa bankowego 4. Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej Bdna podstawa analizy: popyt na rodki ducjarne uznawany za zmienn egzogeniczn Moliwo jednostronnego zainicjowania ekspansji kredytowej przez system wolnej bankowoci oparty na rezerwie czstkowej Teoria rwnowagi pieninej w wolnej bankowoci opiera si wycznie na analizie makroekonomicznej Pomieszanie poj oszczdzania i popytu na pienidz Nieznajomo argumentw prawnych 5. Wniosek: pozorna rozbieno stanowisk zwolennikw bankowoci centralnej i obrocw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej 506 509 512 516 519 525 534

Kopot z historycznymi ilustracjami systemw wolnej bankowoci 530

539

ROZDZIA IX PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY 1. Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy Propozycja Ludwiga von Misesa Friedrich A. Hayek i propozycja wymogu stuprocentowej rezerwy Murray N. Rothbard i propozycja czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy Maurice Allais europejski obroca wymogu stuprocentowej rezerwy Dawna tradycja szkoy chicagowskiej wspierania wymogu stuprocentowej rezerwy

541 542 547 549 551 553

2.

Nasza propozycja reformy bankowoci Cakowita swoboda wyboru pienidza System penej swobody bankowoci Zobowizanie wszystkich podmiotw w systemie wolnej bankowoci do przestrzegania tradycyjnych zasad i regu prawnych, zwaszcza wymogu stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie Jak wygldaby system nansowy i bankowy w cakowicie wolnym spoeczestwie?

557 557 560

561 562 564 575 595 595 596

3. 4. 5.

Analiza zalet proponowanego systemu Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji reformy pieninej Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu pieninego i bankowego Kilka podstawowych zasad strategii Etapy reformy systemu nansw i bankowoci Znaczenie trzeciego i dalszych etapw reformy: stwarzane przez nie moliwoci spacenia dugu publicznego lub zobowiza emerytalnych systemu opieki spoecznej Zastosowanie teorii reformy bankowej i nansowej w odniesieniu do Europejskiej Unii Monetarnej oraz budowy sektora nansowego w gospodarkach dawnego bloku wschodniego

599

607 609 615 649 663

6.

Wniosek. System bankowy wolnego spoeczestwa

Bibliografia Indeks osb Indeks rzeczowy

P r z e d m o w a d o w yd a n i a p o l s k i e g o

Mam przyjemno przedstawi Czytelnikom polskie wydanie ksiki Pienidz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne. Ukazuje si ono w czasie szczeglnym, poniewa zbiego si z cikim kryzysem nansowym i spowodowan nim wiatow recesj gospodarcz zjawiskami przewidywanymi przeze mnie dziesi lat temu w pierwszym wydaniu tej ksiki, ktrych skutkw bolenie dzi dowiadczamy. *** Polityka sztucznej ekspansji kredytowej, uksztatowana i stosowana przez banki centralne w cigu minionych pitnastu lat, nie moga si skoczy inaczej. Proces ten, ktry dzi dobiega koca, zacz nabiera rozpdu w roku 2001, kiedy gospodarka amerykaska otrzsna si po swojej ostatniej recesji (jakkolwiek przelotnej i stumionej), a Rezerwa Federalna na nowo przystpia do wielkiej sztucznej ekspansji kredytu i inwestycji zapocztkowanej w roku 1992. Ta ekspansja kredytowa nie opieraa si jednak na rwnolegym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci gospodarstw domowych. Od wielu lat poda pienidza w postaci banknotw i depozytw rosa w rednim tempie ponad dziesiciu procent rocznie (co oznacza, e co siedem lat podwaja si cakowity, wiatowy wolumen pienidza). rodki wymiany powstae w wyniku tej powanej inacji ducjarnej byy przez system bankowy plasowane na rynku jako nowo tworzone poyczki, udzielane przy bardzo niskich (a w ujciu realnym nawet ujemnych) stopach oprocentowania. Wywoao to spekulacyjn afer w postaci znacznego wzrostu cen dbr kapitaowych, nieruchomoci i reprezentujcych je papierw wartociowych wymienianych na giedach, ktrych indeksy poszyboway mocno w gr. Co ciekawe, podobnie, jak byo to w przypadku szalonych lat poprzedzajcych wielki kryzys roku 1929, ten szokowy wzrost iloci pienidza nie wpyn w znaczcy sposb na ceny dbr i usug konsumpcyjnych (stano-

XVI

Przedmowa do wydania polskiego

wicych w przyblieniu jedn trzeci wszystkich dbr). Miniona dekada jak i lata dwudzieste ubiegego wieku bya okresem istotnego wzrostu produktywnoci wywoanego wprowadzaniem na masow skal nowych technologii oraz wanych innowacji w obszarze przedsibiorczoci, tak wic gdyby nie zastrzyki pienino-kredytowe, doprowadzioby to do zdrowej, a take trwaej redukcji cen jednostkowych dbr i usug konsumpcyjnych. Co wicej, pene wczenie gospodarek Chin i Indii do rynku globalnego jeszcze bardziej podnioso realn produktywno wytwarzania dbr oraz usug konsumpcyjnych. Brak zdrowej deacji cen tych dbr na etapie wzrostu produktywnoci tak znacznego, jak wystpujcy w ostatnich latach jest gwnym dowodem, e szok pieniny powanie zakci proces rozwoju gospodarki. Zjawisko to analizuj szczegowo w podrozdziale dziewitym rozdziau szstego. Jak wyjaniam w ksice, sztuczna ekspansja kredytowa oraz (ducjarna) inacja rodkw wymiany nie wyznaczaj drogi na skrty do stabilnego i trwaego rozwoju gospodarczego, nie pozwalaj unikn koniecznych powice i dyscypliny, jakich zawsze wymaga wysokie tempo wzrostu oszczdnoci (kwoty dobrowolnych oszczdnoci, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, w ostatnich latach nie tylko nie zwikszay si, ale niekiedy wrcz spaday). Sztuczna ekspansja kredytu i pienidza nigdy bowiem nie jest niczym wicej ni krtkoterminowym rozwizaniem a i to w najlepszym tylko razie. Recesyjny charakter szoku pieninego, zawsze ujawniajcy si na dusz met, nie budzi dzi adnych wtpliwoci: nowo tworzone poyczki (z pienidzy, ktre nie zostay wczeniej zaoszczdzone przez obywateli) natychmiast daj przedsibiorcom si nabywcz wykorzystywan przez nich w nazbyt optymistycznych projektach inwestycyjnych (w ostatnich latach zwaszcza w sektorze budowlanym i przedsiwziciach deweloperskich). Innymi sowy, przedsibiorcy zachowuj si tak, jakby obywatele zwikszyli swoje oszczdnoci, podczas gdy w rzeczywistoci tak nie jest. Wynikiem jest powszechne zaburzenie koordynacji w systemie gospodarczym: spekulacja nansowa (irracjonalna przesada) wywiera szkodliwy wpyw na realn gospodark i wczeniej czy pniej dochodzi do odwrcenia caego tego procesu w postaci recesji gospodarczej, oznaczajcej pocztek bolesnej, acz niezbdnej korekty. Korekta ta wymaga niezmiennie ponownego przetworzenia kadej realnej struktury produktywnej, ktra zostaa znieksztacona przez inacj. Konkretnych czynnikw wyzwalajcych zakoczenie euforii pieninego balowania i rozpoczcie recesyjnego kaca jest wiele i mog by one rozmaite w rnych cyklach. W aktualnej sytuacji najoczywistszymi takimi czynnikami byy: wzrost cen surowcw, zwaszcza ropy naftowej, amerykaski kryzys poyczek hipotecznych gorszej jakoci i wreszcie upadki wanych instytucji bankowych, kiedy dla rynku stao si jasne, e warto ich pasyww przekracza warto aktyww (udzielonych poyczek hipotecznych). Syszy si obecnie wiele motywowanych wasnym interesem gosw, domagajcych si obniek stp procentowych i nowych zastrzykw pienidzy,

Przedmowa do wydania polskiego

XVII

co pozwolioby wszystkim, ktrzy tego zapragn, dokoczenie projektw inwestycyjnych bez ponoszenia strat. Niemniej taka ucieczka do przodu mogaby odroczy problemy tylko chwilowo i to za cen pogbienia ich w przyszoci. Kryzys uderzy dlatego, e zyski rm z sektora dbr kapitaowych (zwaszcza budowlanych i deweloperskich) znikny wskutek bdw w zakresie przedsibiorczoci wywoanych tanim kredytem, a ceny dbr konsumpcyjnych zaczy si ksztatowa stosunkowo mniej niekorzystnie ni ceny dbr kapitaowych. W takim punkcie rozpoczyna si bolesna, nieuchronna korekta, a obok spadku produkcji i wzrostu bezrobocia obserwujemy dzi bardzo szkodliwy wzrost cen dbr konsumpcyjnych (stagacja). Nawet najskrupulatniejsza analiza ekonomiczna, a take najchodniejsza i najbardziej wywaona interpretacja ostatnich wydarze gospodarczych oraz nansowych wspieraj wniosek, e nie jest moliwe, aby banki centralne (w rzeczywistoci agencje nansowego planowania centralnego) byy zdolne do skutecznego wyboru najwaciwszej w danej chwili polityki pieninej. Z ca wyrazistoci stao si to jasne w przypadku nieudanych prb odgrnego planowania dawnej gospodarki sowieckiej. Innymi sowy, odkryte przez austriackich ekonomistw Ludwiga von Misesa i Friedricha A. Hayeka twierdzenie o ekonomicznej niemoliwoci socjalizmu ma pene zastosowanie do bankw centralnych w oglnoci, a Rezerwy Federalnej oraz (w swoim czasie) Alana Greenspana i (obecnie) Bena Bernankeego w szczeglnoci. Twierdzenie to gosi, e nie da si zorganizowa spoeczestwa pod wzgldem gospodarczym, opierajc si na wicych poleceniach wydawanych przez agencj planistyczn, poniewa ciao takie nigdy nie moe uzyska informacji potrzebnych mu dla nadania jego nakazom charakteru koordynujcego. Nie ma wrcz nic bardziej niebezpiecznego ni uleganie by uy przydatnego wyraenia Hayeka zgubnej pysze rozumu, a wic przekonaniu, e jest si wszechwiedzcym lub przynajmniej do mdrym i potnym, by stale utrzymywa najwaciwsz i cile dostrojon do warunkw polityk pienin. Jest zatem bardzo prawdopodobne, e Rezerwa Federalna, a w nieco mniejszym stopniu take Europejski Bank Centralny, zamiast osabia najgwatowniejsze wahania cyklu koniunkturalnego, byy gwnymi architektami i winowajcami ich pogbiania si, wic dylemat, przed jakim stoj Ben Bernanke i jego Rada Rezerwy Federalnej oraz inne banki centralne (od Europejskiego Banku Centralnego poczwszy), wcale nie jest przyjemny. Wszystkie te instytucje od lat uchylay si od odpowiedzialnoci nansowej i dzi znalazy si w lepym zauku. Mog albo dopuci, by od razu rozpocz si proces recesji, a wraz z nim zdrowa, cho bolesna korekta albo ucieka do przodu i leczy gospodark klinem. W tym drugim przypadku szanse na pojawienie si w niezbyt odlegej przyszoci jeszcze ciszej stagacji gwatownie rosn (ten wanie bd, popeniony po krachu giedowym roku 1987, doprowadzi do inacji koca lat 80. XX w., zakoczonej ostr recesj lat 19901992). Co wicej, ponowne przyjcie na tym etapie polityki taniego kredytu moe jedynie utrudni niezbdn likwidacj nierentownych inwe-

XVIII

Przedmowa do wydania polskiego

stycji i adaptacj rm. Moe nawet wyduy recesj w nieskoczono, jak to si zdarzyo w ostatnich latach w Japonii: cho wyprbowano tam wszystkie moliwe rodki interwencyjne, gospodarka japoska przestaa reagowa na wszelkie bodce zwizane z ekspansj kredytow i metodami Keynesowskimi. To wanie w tym kontekcie schizofrenii nansowej musimy interpretowa ostatnie dziaania po omacku zarzdzajcych nansami (na ktrych spoczywaj dwa kompletnie sprzeczne obowizki: kontrolowanie inacji oraz jednoczenie utrzymywanie systemu nansowego w pynnoci i niedopuszczanie do jego zaamania si). Jednego dnia Rezerwa Federalna ratuje Bear Stearns, AIG, Fannie Mae, Freddie Mac czy Citigroup, nastpnego za pozwala upa Lehman Brothers pod dostatecznie uzasadnionym pretekstem udzielenia nauczki i zwalczania pokusy naduy. Potem, wobec rozwoju zdarze, zatwierdzono opiewajcy na 700 miliardw dolarw plan zakupu od systemu bankowego aktyww zwanych eufemistycznie toksycznymi lub niepynnymi (czyli bezwartociowych). Jeli plan ten ma by nansowany z podatkw (a nie z dalszej inacji), to bdzie oznacza wielkie obcienie podatkowe gospodarstw domowych, naoone na nie akurat wtedy, gdy najtrudniej im je udwign. I wreszcie wobec wtpliwoci, czy plan taki moe mie jakikolwiek skutek, postanowiono wstrzykn publiczne pienidze bezporednio bankom, a nawet zagwarantowa cakowit kwot ich depozytw. Gospodarki Unii Europejskiej znajduj si w stosunkowo mniej opakanym stanie (jeli nie bra pod uwag skutkw polityki wiadomej deprecjacji dolara oraz wzgldnie wikszej sztywnoci rynkw europejskich, zwaszcza rynku pracy, ktra sprawia zazwyczaj, e recesje w Europie s dusze i boleniejsze). Ekspansywna polityka Europejskiego Banku Centralnego, cho niewolna od powanych bdw, bya nieco mniej nieodpowiedzialna ni postpowanie Rezerwy Federalnej. Co wicej, denie do spenienia kryteriw zbienoci doprowadzio w swoim czasie do znacznej poprawy stanu gwnych gospodarek europejskich. Kraje peryferyjne takie jak Irlandia, a zwaszcza Hiszpania od czasu rozpoczcia procesw prowadzcych do zbienoci dowiadczay znacznej ekspansji kredytowej. Przypadek Hiszpanii jest szczeglnie pouczajcy. Gospodarka hiszpaska wesza w faz boomu gospodarczego spowodowanego po czci przyczynami realnymi (liberalnymi reformami strukturalnymi zapocztkowanymi przez rzd Jos Marii Aznara w roku 1996). Niemniej boom w wynika rwnie w znacznej mierze ze sztucznej ekspansji pienidza i kredytu, ktre wzrastay w tempie niemal trzykrotnie szybszym ni we Francji i w Niemczech. Wynikajcy z procesu zbienoci spadek stp procentowych hiszpaskie podmioty gospodarcze interpretoway najczciej na swj tradycyjny sposb jako atwy pienidz. Wiksza dostpno atwego pienidza spowodowaa masowe wnioski o poyczki z bankw hiszpaskich (z przeznaczeniem gwnie na nansowanie spekulacji nieruchomociami), ktrych banki udzielay, tworzc pienidz ex nihilo, co jednak europejscy bankierzy centralni przyjmowali z cakowitym spokojem. Kiedy doszo do wzrostu

Przedmowa do wydania polskiego

XIX

cen, Europejski Bank Centralny pozosta wierny swojemu mandatowi i stara si utrzyma stopy procentowe tak dugo, jak byo to tylko moliwe, pomimo trudnoci dowiadczanych przez tych czonkw Unii Monetarnej, ktrzy jak Hiszpania odkrywaj obecnie, e inwestycje w nieruchomoci w wikszoci byy bdne oraz zmierzaj do przewlekej i bolesnej reorganizacji swoich gospodarek. Najwaciwsza w takich warunkach byaby polityka liberalizacji gospodarki na wszystkich poziomach (zwaszcza rynku pracy), ktra umoliwiaby szybkie przeniesienie czynnikw produkcji (gwnie siy roboczej) do sektorw rentownych. Podobnie te wane jest zmniejszenie wydatkw publicznych i podatkw w celu zwikszenia dostpnego dochodu ciko zaduonych podmiotw gospodarczych, ktre musz jak najszybciej spaci swoje poyczki. Podmioty gospodarcze w oglnoci, a rmy w szczeglnoci mog uzdrowi swoje nanse jedynie poprzez cicia kosztw (zwaszcza kosztw robocizny) i spat poyczek. Istotne w tym jest to, aby rynek pracy sta si bardziej elastyczny, a sektor publiczny znacznie skromniejszy. Czynniki te maj fundamentalne znaczenie, jeli rynek ma jak najszybciej ujawni realn warto dbr inwestycyjnych wyprodukowanych w wyniku bdu, a tym samym stworzy podstaw zdrowego, trwaego oywienia gospodarczego w przyszoci, ktre jak mam nadziej ku zadowoleniu nas wszystkich nie kae na siebie dugo czeka. *** Nie wolno nam zapomina, e istotn cech ostatniego okresu sztucznej ekspansji byo stopniowe zepsucie zarwno na kontynencie amerykaskim, jak i w Europie tradycyjnych, od stuleci przestrzeganych na caym wiecie zasad rachunkowoci. cile mwic, przyjcie Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci i ich wczenie do ustawodawstwa rnych krajw (w Hiszpanii poprzez nowy oglny plan rachunkowoci obowizujcy od 1 stycznia 2008 roku) oznaczao porzucenie w ocenie wartoci aktyww bilansowych tradycyjnej zasady ostronoci i zastpienie jej przez zasad wartoci godziwej. Bardzo wan rol w tej zmianie odegray rmy brokerskie, banki inwestycyjne (ktre na szczcie znalazy si obecnie na najlepszej drodze do tego, by sta si gatunkiem wymarym) oraz, generalnie, wszystkie strony zainteresowane nadymaniem wartoci ksigowych w celu przyblienia ich do rzekomo bardziej obiektywnych wartoci giedowych, w przeszoci stale rosncych w gospodarczym procesie euforii nansowej. W latach spekulacyjnej afery proces ten charakteryzowa si wrcz sprzeniem zwrotnym: rosnce wartoci giedowe wprowadzano natychmiast do ksig, a nastpnie wskazywano na takie zapisy ksigowe w celu uzasadnienia dalszych sztucznych wzrostw cen aktyww nansowych notowanych na giedzie. W tym szaleczym wycigu porzucania tradycyjnych zasad rachunkowoci i zastpowania ich innymi, bardziej odpowiednimi w dzisiejszych

XX

Przedmowa do wydania polskiego

czasach, powszechne stao si ocenianie rm na podstawie nieortodoksyjnych przypuszcze i kryteriw czysto subiektywnych, ktre w tych nowych standardach zastpuj kryterium rzeczywicie obiektywne (koszty historyczne). Obecnie jednak, zaamanie si rynkw nansowych i powszechna wrd podmiotw gospodarczych utrata wiary w banki i ich praktyki ksigowe ujawniy powany bd zwizany z poddaniem si Midzynarodowym Standardom Rachunkowoci i zarzuceniem przez nie tradycyjnych zasad opartych na ostronoci, bd ulegania grzechom twrczej rachunkowoci wartoci godziwej. W takim wanie kontekcie musimy rozpatrywa podjte w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej niedawne kroki zmierzajce do zmikczenia (czyli czciowego wyeliminowania) wpywu rachunkowoci wartoci godziwej na instytucje nansowe. Prowadz one we waciwym kierunku, jednak s niedostateczne i podjto je z niesusznych powodw. Ludzie odpowiedzialni za instytucje nansowe prbuj w istocie zamkn drzwi do stajni, gdy ko ju uciek, a wic kiedy drastyczny spadek wartoci toksycznych czy niepynnych aktyww zagrozi wypacalnoci tych instytucji. Zarazem jednak ci sami ludzie byli zachwyceni nowymi Midzynarodowymi Standardami Rachunkowoci w minionych latach irracjonalnej przesady, kiedy to rosnce, nadmierne wartoci na giedach i rynkach nansowych uwietniay ich bilanse oszaamiajcymi liczbami skorelowanymi z ich osobistymi zyskami i majtkiem, liczbami, ktre z kolei zachcay ich do podejmowania ryzyka waciwie bez adnej myli o niebezpieczestwie. Widzimy wic, e Midzynarodowe Standardy Rachunkowoci dziaaj na rzecz cykli, pogbiajc wahania i skaniajc kierownictwa rm do bdw: w okresach dobrej koniunktury powoduj one faszywy efekt bogactwa, zachcajcy ludzi do podejmowania nadmiernego ryzyka, kiedy natomiast popenione bdy z dnia na dzie wychodz na wiato dzienne, utrata wartoci aktyww powoduje natychmiastow dekapitalizacj rm, ktre s zmuszone sprzedawa aktywa i podejmowa prby dokapitalizowania w najgorszej chwili, gdy warto aktyww jest najmniejsza, a rynki nansowe s wyschnite. Jest oczywiste, e zasady w rodzaju Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci, ktre okazay si tak zaburzajce, trzeba porzuci jak najszybciej i e konieczne jest wycofanie si ze wszystkich przeprowadzonych ostatnio reform rachunkowoci, w szczeglnoci za z hiszpaskich obowizujcych od 1 stycznia 2008 roku. Jest to niezbdne nie tylko dlatego, e reformy te oznaczaj lepy zauek w okresie kryzysu nansowego i recesji, ale zwaszcza z tego powodu, e w okresach dobrej koniunktury jest ogromnie wane, abymy trzymali si zasady roztropnej wyceny, ktra uksztatowaa wszystkie systemy rachunkowoci od czasw Luki Paciolego w pocztkach wieku XV a do przyjcia faszywego boka Midzynarodowych Standardw Rachunkowoci. Krtko mwic, najwikszym bdem przeprowadzonej ostatnio w skali caego wiata reformy rachunkowoci jest to, e wyrzuca ona na mietnik stulecia dowiadcze rachunkowoci i zarzdzania dziaalnoci gospodarcz,

Przedmowa do wydania polskiego

XXI

zastpujc zasad ostronoci najwyszego spord wszystkich tradycyjnych pryncypiw rachunkowoci zasad wartoci godziwej, co oznacza po prostu przyjcie pynnej wartoci rynkowej dla caego zbioru aktyww, zwaszcza nansowych. Ten kopernikaski przewrt jest niezwykle szkodliwy i z kilku powodw zagraa samym podstawom gospodarki rynkowej. Po pierwsze, naruszenie tradycyjnej zasady ostronoci i wymaganie, by zapisy ksigowe odzwierciedlay warto rynkow, w odpowiednich warunkach cyklu koniunkturalnego wywouje powikszanie si wartoci ksigowych o nadwyki, ktre si nie zmaterializoway i w wielu przypadkach mog si nigdy nie zmaterializowa. Moe to doprowadzi do sztucznego efektu bogactwa, ktry zwaszcza w fazie boomu kadego cyklu koniunkturalnego powoduje alokacj papierowych (czyli czysto przejciowych) zyskw, podejmowanie nadmiernego ryzyka oraz, krtko mwic, popenianie systematycznych bdw przedsibiorczoci i konsumpcj kapitau narodowego ze szkod dla zdrowia struktury produktywnej, a take zdolnoci do dugofalowego rozwoju. Po drugie, musz podkreli, e celem rachunkowoci nie jest odzwierciedlenie domniemanych realnych wartoci (ktre w kadym przypadku s subiektywne oraz ustalaj si i zmieniaj codziennie na odpowiednich rynkach) pod pretekstem (niewaciwie rozumianej) przejrzystoci rachunkowoci. Celem tym jest natomiast umoliwienie roztropnego zarzdzania kad rm i zapobieganie konsumpcji kapitau1 poprzez stosowanie cisych standardw ostronoci ksigowej (opartych na zasadzie ostronoci i odnotowywaniu kosztu historycznego lub wartoci rynkowej w zalenoci od tego, ktre z nich jest mniejsze), standardw zapewniajcych, e zyski do podziau zawsze pochodz z bezpiecznej nadwyki, ktr mona rozdzieli, nie zagraajc w aden sposb przyszej ywotnoci i kapitalizacji rmy. Po trzecie, musimy pamita, e na rynku nie ma adnych cen rwnowagowych, ktre mogyby by obiektywnie ustalone przez stron trzeci. Wrcz przeciwnie: wartoci rynkowe wynikaj z subiektywnych ocen i ulegaj gwatownym uktuacjom, a zatem ich wykorzystanie w rachunkowoci eliminuje w znacznej mierze czytelno, pewno i tre informacyjn, jakimi w przeszoci charakteryzoway si bilanse. Dokumenty te stay si dzi zasadniczo niezrozumiae i bezuyteczne dla podmiotw gospodarczych. Co wicej, charakterystyczna dla wartoci rynkowych chwiejno, zaznaczajca si zwaszcza w toku cyklu koniunkturalnego, pozbawia rachunkowo opart na tych nowych zasadach znacznej czci ich przydatnoci dla kierownikw rm, ci za, nie znajdujc w nich przewodnika, systematycznie popeniaj powane bdy zarzdzania, ktre nieomal doprowadziy do najpowaniejszego z kryzysw nansowych pustoszcych wiat od roku 1929.

Zob. zw. F. A. Hayek, The Maintenance of Capital, Economica 2, sierpie 1934, przedrukowane w tego: Prots, Interest and Investment and Other Essays on the Theory of Industrial Fluctuations, Augustus M. Kelley, New Jersey 1979 (wyd. 1 George Routledge & Sons, London 1939); zwaszcza dzia 9 pt. Capital Accounting and Monetary Policy, s. 130132.

XXII

Przedmowa do wydania polskiego

*** W rozdziale dziewitym tej ksiki (s. 541614) przedstawiam projekt procesu przejcia do jedynego porzdku nansowego wiata, ktry jako w peni zgodny z systemem wolnej przedsibiorczoci moe wyeliminowa kryzysy nansowe i recesje gospodarcze cyklicznie oddziaywajce na gospodarki naszego globu. Zawarta w tej ksice propozycja midzynarodowej reformy nansowej nabraa ogromnego znaczenia w chwili obecnej (listopad 2008 roku), kiedy zaniepokojone rzdy europejskie i amerykaskie zorganizoway wiatow konferencj powicon reformie midzynarodowego systemu pieninego, w celu uniknicia w przyszoci tak powanych kryzysw nansowych i bankowych, jak ten, w ktrego ucisku pozostaje obecnie cay wiat zachodni. Jak wyjaniono szczegowo w dziewiciu rozdziaach niniejszej ksiki, kada przysza reforma zawiedzie rwnie aonie jak reformy wczeniejsze, jeli nie uderzy w sam podstaw obecnych problemw i nie oprze si na nastpujcych zasadach: 1) przywrceniu wymogu stuprocentowej rezerwy dla wszystkich bankowych depozytw na danie i ich rwnowanikw; 2) wyeliminowaniu bankw centralnych jako kredytodawcw ostatniej instancji (ktre bd zbdne, jeli zostanie wprowadzona poprzednia zasada, a szkodliwe, jeli bd nadal dziaa w roli agencji centralnego planowania nansowego); 3) prywatyzacji aktualnego monopolistycznego i ducjarnego pienidza emitowanego przez pastwo i zastpieniu go klasycznym, czystym standardem zota. Taka radykalna, rozstrzygajca reforma byaby zasadniczo uwieczeniem upadku muru berliskiego realnego socjalizmu w 1989 roku i, poniewa oznaczaaby zastosowanie tych samych zasad liberalizacji i wasnoci prywatnej do sfery nansw i bankowoci jedynej, ktra a dotd grznie w centralnym planowaniu (banki centralne), skrajnym interwencjonizmie (ustalanie stp procentowych, spltana sie regulacji rzdowych) i monopolu pastwowym (ustawodawstwo dotyczce prawnego rodka patniczego, ktre wymaga przyjmowania aktualnego emitowanego przez pastwo pienidza ducjarnego), a wic prowadzi do konsekwencji, jak widzielimy, wysoce negatywnych i dramatycznych. Powinienem podkreli, e proces przejcia zaprojektowany w ostatnim rozdziale tej ksiki mgby rwnie od pocztku dopuszcza donansowanie obecnego systemu bankowego, zapobiegajc w ten sposb jego gwatownemu zaamaniu si, a wraz z nim nagemu niedoborowi pienidza, ktry byby nieuchronny, gdyby w sytuacji powszechnego wrd deponentw upadku zaufania mia znikn znaczny wolumen depozytw bankowych. Ten krtkookresowy cel, do ktrego desperacko zmierzaj rzdy zachodnie, posugujc si najrnorodniejszymi planami (masowe zakupy toksycznych aktyww bankowych, indywidualne gwarancje dla wszystkich depozytw czy po prostu czciowa lub cakowita nacjonalizacja prywatnego systemu bankowego), mona by osign znacznie szybciej i skuteczniej sposobem o wiele mniej szkodliwym dla gospodarki

Przedmowa do wydania polskiego

XXIII

rynkowej, gdyby niezwocznie przystpiono do pierwszego etapu reformy zaproponowanej w tej ksice (s. 599600) obejmujcego pokrycie w gotwce cakowitej kwoty aktualnych depozytw bankowych (depozytw na danie i ich rwnowanikw) i przekazanie banknotw bankom, ktre nastpnie miayby utrzymywa stuprocentow rezerw dla depozytw. Jak pokazano w rozdziale dziewitym na wykresie IX2 przedstawiajcym skonsolidowany bilans systemu bankowego po takim posuniciu, emisja tych banknotw adn miar nie prowadzi do inacji (poniewa ten nowy pienidz byby, mona powiedzie, sterylizowany swoim przeznaczeniem, gdy miaby suy jako pokrycie pozwalajce zaspokoi wszelkie ewentualne nage dania zwrotu depozytu). Co wicej, uwolniono by w ten sposb wszystkie aktywa bankowe (toksyczne i inne), ktre pojawiaj si obecnie w bilansach bankw prywatnych jako pokrycie depozytw na danie (i ich rwnowanikw). Zakadajc, e przejcie do tego nowego systemu nansowego zachodzioby w normalnych warunkach, a nie w rodku kryzysu nansowego tak dotkliwego jako obecny, proponowaem w rozdziale dziewitym, aby te uwolnione aktywa przenie do szeregu funduszy inwestycyjnych utworzonych ad hoc i zarzdzanych przez system bankowy, a jednostki uczestnictwa w tych funduszach wymienia na nieumorzone obligacje skarbowe oraz ukryte zobowizania wynikajce z systemu zabezpiecze spoecznych (s. 602603). Niemniej w obecnym klimacie powanego kryzysu nansowego i gospodarczego mamy inn moliwo: niezalenie od likwidacji przez te fundusze aktyww toksycznych moglibymy ewentualnie powici cz pozostaych aktyww na to, by umoliwi oszczdzajcym (ale nie deponentom, poniewa ich depozyty miayby ju stuprocentowe pokrycie) odzyskanie znacznej czci utraconej przez nich wartoci inwestycji (w szczeglnoci poyczek udzielanych bankom handlowym, bankom inwestycyjnym i holdingom). rodki te natychmiast odbudowayby zaufanie, dziki czemu pozostaoby do aktyww, aby raz na zawsze i bez adnych kosztw wymieni je na znaczn cz dugu wewntrznego, co byo naszym pierwotnym celem. Konieczna w kadym razie jest wana przestroga, ktr musz niestrudzenie powtarza: proponowane rozwizanie ma sens tylko w kontekcie nieodwoalnej decyzji przywrcenia systemu wolnej bankowoci, poddanego wymogowi stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie. Gdyby kada ze wspomnianych wyej reform zostaa przeprowadzona bez wczeniejszej, stanowczej decyzji zmiany midzynarodowego systemu nansowego i bankowego wedle wskazanych zasad, zakoczyaby si niechybnie katastrof: prywatny system bankowy nadal dziaajcy na podstawie rezerwy czstkowej (pod kierunkiem odpowiednich bankw centralnych) i wykorzystujcy gotwk stworzon na pokrycie depozytw doprowadziby w efekcie kaskadowym do inacyjnej ekspansji nieznanej w dziejach, ktra ostatecznie pooyaby kres caemu naszemu systemowi gospodarczemu.

XXIV

Przedmowa do wydania polskiego

*** Powysze rozwaania s niezwykle istotne i pokazuj ogromne znaczenie, jakiego niniejszy traktat nabra wobec krytycznego stanu midzynarodowego systemu nansowego (mimo i zdecydowanie wolabym pisa t przedmow do nowego wydania w cakiem innych warunkach gospodarczych). Cho jest prawdziw tragedi, e doszlimy do obecnej sytuacji, to jeszcze bardziej tragiczne o ile to moliwe jest powszechne niezrozumienie przyczyn trapicych nas zjawisk, a zwaszcza atmosfera dezorientacji i niepewnoci panujca wrd ekspertw, analitykw i wikszoci teoretykw ekonomii. W tym wanie wzgldzie mam nadziej, e ukazujce si na caym wiecie kolejne wydania tej ksiki2 mog si przyczyni do zwikszenia teoretycznej wiedzy czytelnikw, intelektualnego przezbrojenia nowych pokole, a wreszcie do pilnie potrzebnego instytucjonalnego przeprojektowania caego systemu pieninego i nansowego obecnych gospodarek rynkowych. Jeli nadzieje te si speni, bd mg nie tylko uzna swoj prac za wart zachodu, ale rwnie poczytywa sobie za wielki zaszczyt, e przyczyniem si choby w bardzo drobnej mierze do zmian zachodzcych we waciwym kierunku.

Jess Huerta de Soto Madryt, 13 listopada 2008 roku

Od pojawienia si pierwszego wydania anglojzycznego opublikowano w roku 2006 i 2009 trzecie i czwarte wydanie hiszpaskie tej ksiki. Ponadto Tatiana Daniowa i Grigorij Sapow przeoyli j na jzyk rosyjski; ukazaa si pod tytuem Dengi, bankovskij kredit i ekonomieskie cikly, Izdatelstvo Socium, Moskva 2008. Pierwszy nakad wynis 3 tysice egzemplarzy, a ja miaem przyjemno przedstawi ksik 30 padziernika 2008 roku w Wyszej Szkole Ekonomii Moskiewskiego Uniwersytetu Pastwowego. Francuskie tumaczenie prof. Rosine Letinier oczekuje obecnie na publikacj; zaawansowane s przekady na jzyk niemiecki, czeski, woski, rumuski, holenderski, chiski, japoski i arabski. Da Bg, a wkrtce zostan wydane.

Przedmowa d o w yd a n i a a m e r y k a s k i e g o

Z prawdziw przyjemnoci ogldam to pikne anglojzyczne wydanie mojej ksiki Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos, opublikowanej pierwotnie w Hiszpanii w 1998 roku. Przekad ten, uwzgldniajcy niewielk liczb poprawek wprowadzonych do drugiego wydania hiszpaskiego ze stycznia 2002 roku, to efekt wielkiej pracy Melindy A. Stroup, ktra sporzdzia pierwsz angielsk wersj caej ksiki. Wydanie anglojzyczne dokadnie czyta dr Jrg Guido Hlsmann, ktrego uwagi w kilku wanych sprawach pozwoliy znacznie poprawi ksik. Chciabym te podzikowa mojemu asystentowi Gabrielowi Calzadzie, ktry wyszuka rne angielskie wydania rzadkich, niedostpnych w Hiszpanii ksiek i sprawdzi pewne cytaty i odsyacze. Wreszcie, przed oddaniem do druku, sam przejrzaem przekad, sprawdzajc jego wierno z oryginaem. Jestem wdziczny Ludwig von Mises Institute, a zwaszcza prezesowi Lewellynowi H. Rockwellowi jun., za snalizowanie tego projektu na tak wysokim poziomie.

Jess Huerta de Soto Seoro de Sarra maj 2005 roku

Uwaga: Autor bdzie mile widzia wszelkie uwagi co do tego wydania i prosi o przesyanie ich na adres huertadesoto@dimasoft.es

Przedmowa d o d r u g i e g o w yd a n i a h i s z p a s k i e g o

Dziki sukcesowi pierwszego wydania Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos, ktre szybko si sprzedao, mam przyjemno przedstawi hiszpaskojzycznym czytelnikom drugie wydanie tej ksiki. Aby unikn zamtu i uatwi prac nauczycielom akademickim i naukowcom, zachowano w nim zawarto i paginacj stron wydania pierwszego, cho ksika zostaa gruntownie przejrzana i usunito z niej wszystkie dostrzeone bdy drukarskie. Po trwajcej dziesi lat wielkiej ekspansji kredytowej i spekulacyjnej hossie nansowej gospodarka wiatowa w latach 19992001 charakteryzowaa si zaamaniem cen giedowych i pojawieniem si recesji, ktre to zjawiska wystpiy rwnoczenie w Stanach Zjednoczonych, Europie i Japonii. Sytuacja ta sprawia, e analiza przedstawiona w niniejszej ksice ma dzi egzemplikacj jeszcze wyraniejsz i peniejsz ni w czasach pierwszego wydania z koca 1998 roku. Cho rzdy i banki centralne w reakcji na terrorystyczne zamachy na World Trade Center w Nowym Jorku manipuloway stopami procentowymi i obniyy je do najniszego poziomu w historii (1 procent w Stanach Zjednoczonych, 0,15 procent w Japonii i 2 procent w Europie), to potna ekspansja rodkw ducjarnych wstrzyknitych w system nie tylko opni i utrudni niezbdn napraw realnej struktury produkcji, ale moe rwnie doprowadzi do niebezpiecznej stagacji. Wobec tych niepokojcych zjawisk gospodarczych, ktre stanowi kolejn odson problemw powtarzajcych si odkd powsta obecny system bankowy, mam nadziej, e analiza zawarta w tej ksice pomoe czytelnikowi zrozumie i zinterpretowa otaczajce go zjawiska i wywrze korzystny wpyw na opini publiczn, moich kolegw uniwersyteckich oraz czynniki rzdowe i wadze bankw centralnych odpowiedzialne za ksztatowanie polityki gospodarczej.

XXVIII

Przedmowa do drugiego wydania hiszpaskiego

Pierwsze wydanie tej ksiki miao wiele recenzji i jestem wdziczny ich znakomitym autorom za wiele przychylnych uwag1. Powtarzay si w nich zachty do przeoenia jej na jzyk angielski, co si ju stao. Mam nadziej, e jeli Bg pozwoli, pierwsze anglojzyczne wydanie tej ksiki ukae si wkrtce w Stanach Zjednoczonych, dziki czemu bdzie dostpne rnym najbardziej wpywom krgom akademickim i politycznym. Na kocu chc doda, e w cigu paru ostatnich lat akademickich praca ta bya z powodzeniem wykorzystywana jako podrcznik podczas semestru zaj z teorii pienidza, bankowoci i cykli koniunkturalnych w trakcie kursw ekonomii politycznej oraz wprowadzenia do ekonomii: najpierw na wydziale prawa Universidad Complutense w Madrycie, a potem na wydziale prawa i nauk spoecznych Universidad Rey Juan Carlos, rwnie w Madrycie. To dowiadczenie edukacyjne opierao si na instytucjonalnym i wyranie multidyscyplinarnym ujciu teorii ekonomii, lecz jestem przekonany, e metod t mona z atwoci i skutecznie zastosowa na wszelkich kursach zwizanych z teori bankowoci (polityka ekonomiczna, makroekonomia, teoria pienidza i nansw itd.). Moliwo t naley zawdzicza zainteresowaniu i zapaowi setek studentw zgbiajcych i omawiajcych wiedz zawart w tej pracy. Ksika ta, ktr z uwag studiowali, jest zaadresowana przede wszystkim do nich i wszystkim im dzikuj. Oby wci rozwijali swego krytycznego ducha oraz intelektualn ciekawo na kolejnych etapach zdobywania wiedzy i formowania osobowoci2.

Jess Huerta de Soto Madryt 6 grudnia 2001 roku

Dzikuj szczeglnie za uwagi, jakie poczynili Leland Yeager (Review of Austrian Economics 14, nr 4, 2001, s. 255) oraz Jrg Guido Hlsmann (Quarterly Journal of Austrian Economics 3, nr 2, 2000, s. 8588. 2 Autor bdzie mile widzia wszelkie uwagi co do tego wydania i prosi o przesyanie ich na adres huertadesoto@dimasoft.es

W p ro w a d ze n i e

Analiza ekonomiczna instytucji prawnych wysuna si w ostatnich latach na pierwszy plan i mona si spodziewa, e stanie si jedn z najbardziej owocnych dziedzin ekonomii. Dotychczasowe dokonania tych dziedzin podlegay silnym wpywom tradycyjnych zaoe neoklasycznych, mianowicie koncepcji cisej maksymalizacji w warunkach rwnowagi. Ekonomiczne analizy prawa ujawniaj jednak, i to by moe lepiej ni jakakolwiek inna dziedzina ekonomii, niedostatki tego tradycyjnego ujcia. Instytucje prawne s bowiem tak gboko zwizane z codziennym yciem, e, co zrozumiae, trudno do nich zastosowa tradycyjne zaoenia analizy ekonomicznej. Niebezpieczestwa, jakie perspektywa neoklasyczna wnosi do analizy instytucji prawnych, prbowaem ju przedstawi gdzie indziej1. Ekonomiczne analizy prawa s z pewnoci niezbdne, wymagaj jednak metodologii mniej rygorystycznej ni dotd stosowana, lepiej dostosowanej do tej szczeglnej dziedziny bada. Waciwsze jest ujcie subiektywistyczne. Opracowane przez szko austriack, opiera si na jej koncepcji twrczego ludzkiego dziaania czy aktywnoci przedsibiorczej, std te wymaga dynamicznej analizy oglnych procesw interakcji spoecznej. Ta obiecujca perspektywa moe wnie spory wkad do rozwoju analizy ekonomicznej instytucji prawnych. Dodajmy tutaj, e dotychczasowe badania nad instytucjami prawnymi miay na og konsekwencje wycznie mikroekonomiczne, midzy innymi dlatego, e teoretycy po prostu zapoyczali tradycyjne narzdzia ekonomiczne z neoklasycznej mikroekonomii i wykorzystywali je do analizy prawa. Byo tak na przykad w przypadku analizy ekonomicznej umw i odpowiedzialnoci cywilnej, prawa upadociowego, rodzinnego, a nawet prawa karnego i wymiaru sprawiedliwoci. Bardzo nieliczne analizy ekonomiczne prawa miay konsekwencje gwnie makroekonomiczne, co odZob. Jess Huerta de Soto, The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School, Journal des conomistes et des tudes Humaines 8, nr 1, marzec 1998, s. 75113.
1

XXX

Wprowadzenie

zwierciedla szkodliwy, liczcy dziesitki lat rozdzia tych dwch aspektw ekonomii. Tak jednak by nie musi. Konieczne jest uznanie ekonomii za jednolit cao wraz z elementami makroekonomicznymi mocno zakorzenionymi w swym mikroekonomicznym podou. Bd si stara rwnie wykaza, e analiza ekonomiczna niektrych instytucji prawnych przynosi krytyczne wnioski i konkluzje zasadniczo makroekonomiczne. Innymi sowy, nawet jeli podstawowa analiza ma charakter mikroekonomiczny, to wycignite z niej wnioski i jej wyniki s gwnie makroekonomiczne. Zamykajc gbok, sztuczn przepa dzielc mikroekonomi od makroekonomii, dochodzimy do jednolitego teoretycznego ujcia zagadnie prawnych w ekonomicznej analizie prawa. Jest to zasadniczy cel, jaki przywieca mi, gdy przystpuj do analizy ekonomicznej umowy nieprawidowego depozytu pieninego w jego rnych aspektach. Chciabym ponadto, aby moje badania rzuciy wiato na jedn z najbardziej tajemniczych i skomplikowanych sfer ekonomii: teori pienidza, kredytu i cykli koniunkturalnych. Skoro problem socjalizmu zosta, przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia, rozwizany2, a jego irrealno uzyskaa praktyczn ilustracj, to gwne wyzwania teoretyczne, przed jakim stoj ekonomici u progu XXI wieku, znajduj si najprawdopodobniej w dziedzinie pienidza, kredytu i instytucji nansowych. Wysoce abstrakcyjny charakter relacji spoecznych zwizanych z pienidzem w jego rnych formach sprawia, e niezwykle trudno je zrozumie, a ich analiza teoretyczna jest bardzo zoona. Na dodatek za w sferze nansowej i pieninej krajw zachodnich rozwiny si i zostay narzucone rne instytucje, a mianowicie banki centralne, ustawodawstwo bankowe, monopol emisji pienidza i kontrola obrotw dewizowych. Instytucje te dogbnie reguluj sektor nansowy kadego kraju, wskutek czego przypomina on znacznie bardziej socjalistyczny system centralnego planowania ni prawdziw gospodark rynkow. A wic, jak bd si stara wykaza, argumenty, ktre pokazuj, e rachunek ekonomiczny w socjalizmie jest czym niewykonalnym, maj w peni zastosowanie do sfery nansowej. Argumenty te opracowali pierwotnie zwolennicy austriackiej szkoy ekonomii, kiedy wykazywali, e nie da si zapewni harmonijnego funkcjonowania spoeczestwa za pomoc dyktatorskich rozkazw. Jeli moja teza jest trafna, to da si te dowie, e socjalizm nie moe zapewni sprawnego funkcjonowania sektora nansowego. Co wicej, zaburzenia koordynacji wywoywane kad interwencj pastwa przejawiaj si ze szczegln si w cyklicznych fazach boomu i recesji, ktre regularnie wystpuj w mieszanych gospodarkach wiata rozwinitego. Kada praca teoretyczna, ktra zmierza do rozpoznania przyczyn i etapw cykli koniunkturalnych, sposobw radzenia sobie z nimi i moliwoci zapobiegania im, ma dzi gwarantowane zainteresowanie publiczne. KieJess Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, Unin Editorial, Madrid 1992; wyd. 2, 2001.
2

Wprowadzenie

XXXI

dy pisz te zdania (listopad 1997), powany kryzys nansowy i bankowy dawi rynki azjatyckie i grozi rozprzestrzenieniem si na Ameryk acisk i reszt wiata zachodniego. Kryzys ten przyszed w nastpstwie okresu pozornej prosperity, ktra z kolei nastpia po powanych kryzysach nansowych i recesjach gospodarczych, jakie wstrzsay wiatem z pocztkiem lat 90., a zwaszcza z kocem lat 70. Co wicej, w oczach zwykych ludzi, politykw i wikszoci samych teoretykw ekonomii wci jeszcze nie zrozumiano rzeczywistych przyczyn tych zjawisk, ktrych powtarzalno jest stale wykorzystywana zarwno przez politykw, jak lozofw i teoretykw interwencjonizmu jako pretekst do odrzucenia gospodarki rynkowej oraz usprawiedliwiania coraz dalej idcych ingerencji pastwa w gospodark i ycie spoeczestwa. I oto wanie dlatego z punktu widzenia doktryny liberalnej ogromnie interesujca jest naukowa analiza rde cykli koniunkturalnych, a w szczeglnoci okrelenie idealnego modelu systemu nansowego prawdziwie wolnego spoeczestwa. Teoretycy libertariascy wci nie maj uzgodnionego stanowiska w tych sprawach: wystpuj wrd nich powane rnice opinii co do tego, czy konieczne jest utrzymanie banku centralnego, czy moe lepiej byoby zamieni go na system wolnej bankowoci, a w tym drugim przypadku jakich konkretnych zasad powinny przestrzega podmioty gospodarcze uczestniczce w cakowicie wolnym systemie nansowym. Bank centralny pojawi si pierwotnie jako wynik licznych autorytarnych interwencjonistycznych posuni rzdu, cho na og na ich podejmowanie nalegay gwnie rne podmioty z sektora nansowego (w szczeglnoci sami prywatni bankierzy), ktre wielokrotnie uznaway za koniecznie domaga si od pastwa wsparcia, aby zapewni swojej dziaalnoci gospodarczej stabilno w fazach kryzysu gospodarczego. Czy znaczy to, e pochodzenie banku centralnego naley przypisa gospodarce wolnorynkowej? A moe raczej wiadczy o tym, e charakterystyczny dla prywatnych bankierw sposb dziaania, ktry w pewnym punkcie okaza si wadliwy z prawnego punktu widzenia, doprowadzi do praktyk nansowych niemoliwych do utrzymania bez kredytodawcy ostatniej instancji? Te i inne zagadnienia s w najwyszym stopniu interesujce z teoretycznego punktu widzenia i powinny by przedmiotem najstaranniejszej analizy. Krtko mwic, moim gwnym celem jest rozwinicie planu badawczego zmierzajcego do ustalenia, jaki system nansowy i bankowy jest odpowiedni dla wolnego spoeczestwa. Badania te, w moim zamierzeniu, powinny mie charakter multidyscyplinarny. Bd si musiay opiera nie tylko na studiach nad nauk i histori prawa, ale take na teorii ekonomii, a w szczeglnoci na teorii pienidza, kapitau i cykli koniunkturalnych. Ponadto moje analizy rzuc nowe wiato na pewne historyczne zdarzenia gospodarcze zwizane z dziedzin nansw i zilustruj ewolucj okrelonych tendencji w historii myli ekonomicznej, obejm take rozwj rnych technik rachunkowoci i bankowoci. Naleyte zrozumienie nansw wymaga zintegrowania rnych

XXXII

Wprowadzenie

dyscyplin i gazi wiedzy oraz rozpatrzenia ich z trzech punktw widzenia, niezbdnych moim zdaniem, aby waciwie zrozumie dowolne zjawisko spoeczne: z perspektywy historyczno-ewolucyjnej, teoretycznej i etycznej3. Ksika ta skada si z dziewiciu rozdziaw. W pierwszym rozdziale opisuj istot prawn umowy nieprawidowego depozytu pieninego, zwracajc szczegln uwag na gwne cechy odrniajce j od umowy poyczki, czyli mutuum. Rozdzia pierwszy traktuje ponadto o takich zagadnieniach, jak odmienna logika prawna obu tych instytucji, ich wzajemna fundamentalna niezgodno oraz realizacja w swoistych sposobach ich uregulowania tradycyjnych, uniwersalnych zasad prawnych okrelanych i rozwijanych od czasw klasycznego rzymskiego prawa. Rozdzia drugi stanowi historyczne studium wydarze gospodarczych. Badam w nim nastpujce z upywem czasu wypaczenie tradycyjnej zasady prawnej rzdzcej umow depozytu nieprawidowego, spowodowane przede wszystkim odczuwan przez bankierw pokus wykorzystania pienidzy deponentw we wasnym interesie. W tym procesie uczestniczyli te przedstawiciele establishmentu politycznego. Wadze polityczne, zawsze skore do zapewnienia sobie nowych zasobw nansowych, zwrciy si do bankw, ktrym powierzano depozyty, i staray si wyzyska te rodki, przyznajc bankierom wszelkiego rodzaju przywileje, a przede wszystkim uprawnienia do wykorzystywania pienidzy we wasnym interesie (oczywicie pod warunkiem, e znaczna cz tych funduszy zostanie poyczona samym politykom). Rozdzia ten przedstawia trzy rne przykady (dotyczce bankowoci klasycznej Grecji i Rzymu, jej odrodzenia si w redniowiecznych miastach woskich oraz ponownego rozwoju w czasach wspczesnych) w celu zilustrowania procesu, w trakcie ktrego ulegy wypaczeniu tradycyjne zasady prawne rzdzce umow bankowego nieprawidowego depozytu pieninego, a take zarysowania jego skutkw gospodarczych. W rozdziale trzecim przyjmuj prawny punkt widzenia, by rozway rne teoretyczne prby stworzenia zarysu klasykacji umowy bankowego depozytu pieninego. Prby te zmierzaj do usprawiedliwienia poyczania przez banki stronom trzecim rodkw zdeponowanych w nich na danie. Zamierzam wykaza, e roi si w nich od nierozwizywalnych sprzecznoci logicznych, tote s skazane na niepowodzenie. Wyjani rwnie, e skutki opartych na przywileju praktyk bankowych (zob. rozdzia drugi) ujawniaj gbokie sprzecznoci wewntrzne i saboci takiego sformuowania nowej teoretycznoprawnej podstawy umowy nieprawidowego depozytu pieninego. Prby stworzenia takich podstaw datuj si ju od redniowiecza i podejmowano je waciwie a do dzisiaj. Przyjrzymy si dokadnie rnym zabiegom zmierzajcym do sformuowania nieortodoksyjnej
3 Teori tego badania zagadnie spoecznych w trzech ujciach przedstawiem w: Jess Huerta de Soto, Conjectural History and Beyond, Humane Studies Review 6, nr 2, zima 19881989, s. 10.

Wprowadzenie

XXXIII

zasady prawnej, ktra by moga w logiczny i spjny sposb rzdzi wspczesnymi bankowymi depozytami pieninymi. Stwierdzam, e prby takie nie mog by udane, poniewa dzisiejsze praktyki bankowe opieraj si wanie na pogwaceniu tradycyjnych zasad nieodcznie zwizanych z prawami wasnoci, ktrych nie mona narusza, nie wywoujc powanych, szkodliwych skutkw dla procesw interakcji spoecznej. Rozdziay czwarty, pity, szsty i sidmy stanowi sedno mojej ekonomicznej analizy umowy depozytu bankowego w takiej postaci, w jakiej rozwina si ona wraz z upywem czasu, a wic z naruszajcym tradycyjne zasady prawne wykorzystaniem czstkowej stopy rezerw. Wyjani, dlaczego wnikliwa zasada Hayeka ma zastosowanie rwnie w dziedzinie bankowoci. Zasada ta gosi, e kiedy narusza si jak tradycyjn regu prawn, wczeniej czy pniej pojawiaj si szkodliwe spoecznie skutki. Przeanalizuj z teoretycznego punktu widzenia wpyw, jaki aktualna praktyka bankowa lekcewaenia tradycyjnych zasad prawnych w zwizku z umow depozytu pieninego wywiera na tworzenie pienidza, midzysektorow i midzyokresow koordynacj rynku, przedsibiorczo i cykle koniunkturalne. Stwierdz w konkluzji, e powracajce na rynku, nastpujce po sobie etapy boomu, kryzysu i recesji gospodarczej s wynikiem naruszenia tradycyjnej zasady prawnej, na jakiej powinna si opiera umowa bankowego depozytu pieninego. S one nastpstwem przywileju, jakim si cieszyli prywatni bankierzy, przyznanego im w przeszoci przez rzdy w imi wsplnego interesu obu stron. Zbadamy dogbnie teori cykli koniunkturalnych i krytycznie przeanalizujemy proponowane przez monetarystw i keynesistw alternatywne wyjanienia zjawisk tego rodzaju. Rozdzia smy skupia si na banku centralnym jako kredytodawcy ostatniej instancji. Utworzenie tej instytucji byo nieuchronnym wynikiem okrelonych wydarze. Kiedy naruszono zasady, jakie powinny rzdzi umow nieprawidowego depozytu pieninego, doszo do skutkw tak dotkliwych i nieuniknionych, e prywatni bankierzy wkrtce zdali sobie spraw, i powinni zwrci si do rzdu o powoanie instytucji dziaajcej na ich rzecz w charakterze kredytodawcy ostatniej instancji, ktry zapewniby im wsparcie na rnych etapach kryzysu, zjawiska powtarzalnego, jak pokazao dowiadczenie. Sprbuj pokaza, e bank centralny nie wyoni si spontanicznie jako wynik ewolucji instytucji rynkowych, lecz zosta narzucony si przez rzd w reakcji na dania potnych grup nacisku. Zbadam rwnie obecny system nansowy oparty na banku centralnym i zastosuj do niego analityczn teori ekonomiczn, ktra stwierdza, e socjalizm nie moe funkcjonowa. Aktualny system nansowy opiera si bowiem na monopolu jednej agencji rzdowej podejmujcej najwaniejsze decyzje w sprawie rodzaju i iloci pienidza oraz kredytw, jakie maj by stworzone i wprowadzone do systemu gospodarczego. Na rynku nansowym powstaje w ten sposb system centralnego planowania zwizany z wysokim poziomem interwencji i w znacznej mierze socjalistyczny. System ten wczeniej czy pniej nieuchronnie natra na niemoliwo

XXXIV

Wprowadzenie

dokonania rachunku ekonomicznego w socjalizmie, tymczasem za twierdzenie o tej niemonoci stanowi, i nie jest moliwa koordynacja adnej sfery ycia spoecznego, w szczeglnoci sfery nansowej, za pomoc dyktatorskich polece, zwaywszy na to, e organ zarzdzajcy (w tym przypadku bank centralny) nie jest zdolny uzyska potrzebnych w tym celu niezbdnych i istotnych informacji. Rozdzia ten koczy si omwieniem najnowszego sporu midzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej. Zobaczymy, i wikszo wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci nie dostrzega, e ich plan traci w znacznej mierze swj potencja i wag teoretyczn, jeli nie towarzyszy mu wezwanie do powrotu do tradycyjnych zasad prawnych, czyli do bankowoci z wymogiem stuprocentowej rezerwy. Wolnoci musi towarzyszy odpowiedzialno i cise przestrzeganie tradycyjnych zasad prawnych. Rozdzia dziewity i ostatni przedstawia idealny, spjny model systemu nansowego respektujcego tradycyjne zasady prawne, a wic opartego na przyjciu w bankowoci wymogu stuprocentowej rezerwy. Rozwaone s w nim take rne argumenty podnoszone przeciw mojej propozycji. Przeprowadzam ich krytyk i wyjaniam, w jaki sposb mona przej do proponowanego idealnego systemu, ograniczajc do minimum napicia czce si z t zmian. Ksik zamyka podsumowanie najwaniejszych wnioskw uzupenionych paroma rozwaaniami nad zaletami proponowanego systemu nansowego. Analizowane tu zasady maj rwnie zastosowanie w odniesieniu do pewnych naglcych kwestii praktycznych takich jak budowa nowego europejskiego systemu pieninego oraz nowoczesnego systemu nansowego w byych gospodarkach socjalistycznych. Skrcona wersja zasadniczej tezy tej ksiki, przedstawiona po raz pierwszy w referacie wygoszonym podczas konferencji Mont Plerin Society we wrzeniu 1993 roku w Rio de Janeiro, zyskaa uznanie Jamesa M. Buchanana, ktremu jestem bardzo wdziczny. Hiszpask wersj referatu opublikowaem czciowo w Introduccin Crtica [wstpie krytycznym] do pierwszego hiszpaskiego wydania ksiki Very C. Smith The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative4. Tekst ten zosta pniej opublikowany po francusku jako artyku pt. Banque centrale ou banque libre: le dbat thorique sur les rserves fractionnaires5.
4 Vera C. Smith, Fundamentos de la banca central y de la libertad bancaria, Unin Editorial/Ediciones Aosta, Madrid 1993, s. 2742; The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, Liberty Press, Indianapolis 1990. 5 Jess Huerta de Soto, Banque centrale ou banque libre: le dbat thorique sur les rserves fractionnaires, Journal des conomistes et des tudes Humaines 5, nr 2/3, czerwiecwrzesie 1994, s. 379391. Praca ta ukazaa si nastpnie po hiszpasku pod tytuem La teora del banco central y de la banca libre w mojej ksice Estudios de economa politica, rozdz. 11, s. 129143. Pniej zostay rwnie opublikowane dwie inne wersje tego artykuu; po angielsku pt. A Critical Analysis of Central Banks and Fractional Reserve Free Banking from the Austrian School Perspective, The Review of Austrian Economics 8, nr 2, 1995, s. 117130, oraz po rumusku (dziki Octavianowi Vasilescu)

Wprowadzenie

XXXV

Chc zoy podzikowania Pani Profesor Mercedes Lpez Amor mojej koleance z wydziau prawa Universidad Complutense w Madrycie, za jej pomoc w poszukiwaniu rde i bibliograi dotyczcych ujcia nieprawidowego depozytu pieninego w prawie rzymskim. Niechaj zechce przyj podzikowania take mj dawny profesor Pablo Martn Acea z Universidad de Alcal de Henares w Madrycie, ktry pokierowa moimi badaniami nad ewolucj bankowoci w wiekach rednich. Luis Reig, Rafael Manzanares, Jos Antonio de Aguirre, Jos Luis Feito, Richard Adamiak z Chicago, nieyjcy ju Profesor Murray N. Rothbard oraz Profesorowie Hans-Hermann Hoppe z Las Vegas University w Nevadzie, Manuel Gurdiel z Universidad Complutense w Madrycie, Pablo Vzquez z Universidad de Cantabria (Hiszpania), Enrique Menndez Urea z Universidad Comillas w Madrycie, James Sadowsky z Fordham University, Pedro Tenorio z UNED (Hiszpania), Rafael Termes z IESE w Madrycie, Raimondo Cubeddu z Universit di Pisa, Rafael Rubio de Urqua z Universidad Autnoma w Madrycie, Jos Antonio Garca Durn z Universidad Central de Barcelona (Hiszpania), a take znakomity specjalista Jos Antonio Linage Conde z Universidad San Pablo CEU w Madrycie suyli mi wielce pomocnymi sugestiami, a take ksikami, artykuami i trudno dostpnymi publikacjami z dziedziny bankowoci i pienidza. Moi doktoranci z wydziau prawa Universidad Complutense w Madrycie, zwaszcza Elena Sousmatzian, Xavier Sampedro, Luis Alfonso Lpez Garca, Rubn Manso, ngel Luis Rodrguez, Csar Martnez Meseguer, Juan Ignacio Funes, Alberto Recarte i Esteban Gndara, oraz Profesorowie scar Vara, Javier Aranzadi i ngel Rodrguez udzielili mi wielu wskazwek oraz woyli mnstwo pracy w poprawianie bdw maszynowych w kilku kolejnych wersjach tekstu. Wyraam im wszystkim wdziczno, zdejmujc z nich zarazem, co oczywiste, jakkolwiek odpowiedzialno za ostateczn tre ksiki. Chciabym na koniec podzikowa Sandrze Moyano, Ann Lewis i Yolandzie Moyano za ogromn pomoc i cierpliwo przy przepisywaniu i korekcie rnych wersji mego tekstu. Przede wszystkim za jestem jak zawsze wdziczny mojej onie Sonsoles za jej pomoc, zrozumienie oraz nieustann zacht i wsparcie. To jej dedykuj t ksik.

Jess Huerta de Soto Formentor 15 sierpnia 1997 roku

pt. Banci centrale si sistemul de free-banking cu rezerve fractionare: o analiz critic din perspectiva Scolii Austriece, Polis: Revista de stiinte politice 4, nr 1, Bucharest 1997, s. 145157.

ROZDZIA I
PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO1

1 . Po d s t a w o w e d e f i n i c j e : k o n t r a k t y p o yc z k i ( m u t u u m ) i u yc z e n i a ( c o m m o d a t u m ) a kontrakt przechowania
Wedug sownika oksfordzkiego poyczka to rzecz poyczona, w szczeglnoci poyczona na okrelony czas kwota pienidzy, ktr naley zwrci w pienidzach lub ekwiwalencie pieninym, najczciej z odsetkami2. Zazwyczaj mamy do czynienia z dwiema umowami: uyczeniem, gdy biorcemu udostpnia si rzecz, ktr jest zobowizany zwrci po skorzystaniu z niej, i z poyczk, gdy wasno rzeczy jest przenoszona na poyczkobiorc. W drugim przypadku przekazany przedmiot ma zosta zuyty, a poyczkobiorca jest zobowizany do zwrotu rzeczy w iloci i jakoci, jak miay rzeczy pocztkowo otrzymane3.

Kontrakt commodatum Uyczenie (ac. commodatum) oznacza kontrakt realny w dobrej wierze, na mocy ktrego jedna osoba uyczajcy przekazuje innej biorcemu albo komodatariuszowi za darmo rzecz, ktra musi by zwrcona w oznaczonym czasie wacicielowi, tj. ta sama rzecz, ktra bya uyczona, musi by zwrcona4. Kontrakt jest nazywany realnym, poniewa jego prawne zawarcie nastpuje w momencie wrczenia rzeczy. Przykadem moe by
1 Autor w swoich nawizaniach do obowizujcych wspczenie norm prawnych powouje w zasadzie prawo hiszpaskie, o ile sam nie wskazuje odmiennie [przyp. red.]. 2 The Shorter Oxford English Dictionary, 3rd ed. (Oxford: Oxford University Press, 1973), vol. 1, s. 1227 [analogiczna denicja w Sowniku jzyka polskiego (opr. L. Drabik, A. Kubiak-Sok, E. Sobol, L. Winiakowska, PWN, Warszawa 2008): danie komu albo wzicie od kogo pienidzy lub jakich rzeczy na pewien czas z zastrzeeniem zwrotu w okrelonym terminie uw. red.]. 3 Manuel Albaladejo, Derecho civil II, Derecho de obligaciones, vol. 2: Los contratos en particular y las obligaciones no contractuales (Barcelona: Librera Bosch, 1975), s. 304. 4 Juan Iglesias, Derecho romano: Instituciones de derecho privado, 6th rev. updated ed. (Barcelona: Ediciones Ariel, 1972), s. 408409.

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

udostpnienie samochodu przyjacielowi, ktry chce pojecha na wycieczk. W tej sytuacji jasne jest, e uyczajcy pozostaje nadal wacicielem samochodu, a przyjmujcy w uyczenie jest uprawniony do uywania samochodu zgodnie z jego przeznaczeniem i oddania go w ustalonym terminie (kiedy wrci z podry). Przyjaciel jest zobowizany do pozostania w posiadaniu rzeczy (samochodu), odpowiedniego jej uytkowania (przestrzegania przepisw ruchu drogowego i dbania o samochd jak o wasny) oraz oddania rzeczy w momencie, kiedy commodatum wyganie (podr si skoczy).

Kontrakt mutuum Chocia kontrakt commodatum ma due znaczenie praktyczne, to wiksze znaczenie ekonomiczne ma poyczanie rzeczy zamiennych (okrelonych co do gatunku)5, przeznaczonych do konsumpcji, takich jak ropa, zboe, a przede wszystkim pienidze. Tego rodzaju kontrakt nazywano mutuum. Polega on na tym, e jedna osoba poycza drugiej okrelon ilo dbr jednego gatunku na okrelony czas. Po upywie tego czasu poyczkobiorca jest zobowizany do oddania takiej samej iloci dbr o identycznej jakoci (ac. tantundem). Typowym przykadem takiego kontraktu jest poyczka pienina, gdy pienidz to kwintesencja rzeczy zamiennej. W kontrakcie takim nastpuje przekazanie przez jedn osob okrelonej liczby jednostek pieninych innej osobie; poyczkodawca przekazuje poyczkobiorcy wasno i dostpno tych pienidzy. Poyczkobiorca moe uywa tych pienidzy jak swojej wasnoci, zobowizawszy si, e po upywie okrelonego terminu odda t sam ich ilo. Poyczka mutuum dotyczy rzeczy zamiennych, tote polega na wymianie dbr teraniejszych w zamian za dobra przysze. A zatem w odrnieniu od kontraktu commodatum w wypadku kontraktu mutuum pobieranie odsetek jest czym normalnym. Ludzie s skonni poyczy pewn ilo dbr zamiennych, jeli w przyszoci, po upywie okrelonego terminu, mog otrzyma ich wiksz ilo (zjawisko to nosi nazw preferencji czasowej). Rnic midzy liczb jednostek poyczonych a liczb jednostek zwracanych przez poyczkobiorc po upywie ustalonego terminu, nazywa si odsetkami. Podsumujmy: w przypadku mutuum poyczkodawca zobowizuje si do przekazania okrelonych umow rzeczy, a poyczkobiorca zobowizuje si do oddania ich po upywie okrelonego czasu. Oprcz tego zobowizuje si take do zapaty odsetek, o ile tak stanowi umowa
Do dbr zamiennych (okrelonych co do gatunku) nale takie, ktre mona atwo zastpi innymi egzemplarzami tego samego gatunku. Innymi sowy, s to rzeczy, ktrych nie traktuje si jako odrbnych obiektw, lecz uwzgldnia si jedynie ich ilo, wag bd rozmiar. Rzymianie mwili, e zamienne s te rzeczy, quae in genere suo functionem in solutione recipiunt, czyli rzeczy quae pondere numero mensurave constant. Dobra konsumpcyjne s czsto zamienne.
5

Podstawowe denicje...

(czyli w wikszoci wypadkw). Zasadniczym zobowizaniem, jakie pociga za sob kontrakt mutuum, czyli poyczka dobra zamiennego, jest zwrot tej samej liczby jednostek dbr tego samego rodzaju i jakoci co dobra poyczone, nawet jeli ich cena ulega zmianie. Poyczkobiorca zobowizuje si do oddania tantundem w okrelonym terminie, wic czasowo korzysta z tego, e jest wacicielem i z penej dostpnoci rzeczy. Naley doda, e ustalenie terminu jest cech charakterystyczn kontraktu mutuum, gdy wyznacza okres, w ktrym poyczkobiorca korzysta z dostpnoci i wasnoci rzeczy, a take dzie, kiedy musi on zwrci tantundem. Ustalenie explicite bd implicite terminu jest koniecznym warunkiem zawarcia kontraktu mutuum.

Kontrakt przechowania (depozytowy) Podczas gdy poyczka (mutuum) oraz uyczenie (commodatum) wymagaj przekazania rzeczy, kontrakt przechowania opiera si na zaoeniu, e nie zostanie przekazana wasno rzeczy. Kontrakt depozytu (ac. depositum) jest umow zawieran w dobrej wierze, na mocy ktrej deponent przekazuje depozytariuszowi rzecz ruchom, by j chroni i zwrci wtedy, gdy deponent o to poprosi. Depozyt jest zawsze prowadzony w interesie deponenta [w odrnieniu od poyczki, ktra, jak mwi prawo rzymskie, jest w interesie poyczkobiorcy przyp. tum.]. Zasadniczym celem umowy jest bezpieczne przechowanie, czyli chronienie dobra, dlatego podczas trwania kontraktu rzecz powinna by dostpna dla deponenta w kadym momencie. Poza dostarczeniem dobra deponent jest zobowizany do pokrycia kosztw przechowania (jeli tak zostao ustalone w umowie; jeli nie, wtedy przechowanie jest bezpatne). Z kolei depozytariusz jest zobowizany strzeenia rzeczy z najwysz starannoci, na wzr dobrego ojca rodziny, i zwrcenia jej natychmiast, gdy deponent o to poprosi. W wypadku poyczki jak wiemy wadanie rzecz jest przekazane na okrelony czas. Przedmiot przechowania jest dostpny dla deponujcego przez cay czas trwania umowy, ktra wygasa, skoro tylko zada on zwrotu.

Depozyt dbr okrelonych co do gatunku (kontrakt depozytu nieprawidowego) Czsto zdarza si, e w depozyt oddaje si nie oznaczone co do tosamoci rzeczy (takie jak obraz, klejnot czy zapiecztowana skrzynia wypeniona monetami), lecz rzeczy zamienne (takie jak baryki ropy, metry szecienne gazu, buszle ziarna, tysice dolarw). Depozyt dbr zamiennych (okrelonych co do gatunku) jest rwnie depozytem, o ile zachowana jest zasada, e deponent ma peen dostp do zdeponowanych dbr, a depozytariusz

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

ma obowizek starannego strzeenia i chronienia owych dbr. Jedyn rnic midzy depozytem dbr zamiennych a depozytem regularnym, czyli depozytem rzeczy indywidualnie oznaczonych, jest to, e dobra okrelone co do gatunku w przeciwiestwie do dbr okrelonych co do tosamoci zostaj zmieszane z dobrami identycznego gatunku (na przykad w magazynie zboa, zbiorniku ropy naftowej albo seje bankiera). Nie da si odrni poszczeglnych jednostek dbr okrelonych co do gatunku, tote uwaa si, e w wypadku depozytu dbr zamiennych ich wasno zostaje przeniesiona na depozytariusza. Kiedy deponent przychodzi odebra swj depozyt, to oczekuje zgodnie z logik zwrotu ekwiwalentu jakoci i iloci dobra, ktre zdeponowa. Nie otrzyma tych jednostek dobra, ktre zdeponowa, gdy charakter dbr zamiennych uniemoliwia ich indywidualne wyodrbnienie (zostaj zmieszane z innymi jednostkami tego samego dobra przechowywanego w magazynie). Depozyt dbr okrelonych co do gatunku, ktrego cechy charakterystyczne pokrywaj si w wikszoci z kontraktem przechowania, nazywa si depozytem nieprawidowym6, a wyrnia go jedna szczeglna cecha (w przypadku depozytu prawidowego, czyli depozytu dobra okrelonego co do tosamoci, prawo wasnoci nie zostaje przekazane, lecz deponent nadal posiada dobro; w przypadku deponowania dbr okrelonych co do gatunku moe si wydawa, e wasno zostaje przekazana depozytariuszowi). Musimy jednak podkreli, e istota kontraktu depozytowego pozostaje niezmieniona i e depozyt nieprawidowy ma nadal charakter depozytu: zobowizania do przechowywania i ochrony. W przypadku depozytu nieprawidowego dobro z zaoenia jest natychmiast osigalne w interesie deponenta, ktry w kadej chwili moe uda si do magazynu zboa, ropy albo sejfu w banku i podj ekwiwalent tego, co pierwotnie zdeponowa. Wydane dobra bd identyczne pod wzgldem jakociowym i ilociowym z tymi, ktre zostay zdeponowane, a wic, jak mwili Rzymianie, bd tantundem iusdem generis, qualitatis et bonetatis.

Mj student Csar Martnez Meseguer przekona mnie, e innym waciwym rozwizaniem problemu byoby uznanie, i w przypadku depozytu nieprawidowego nie wystpuje tak naprawd przekazanie wasnoci, a samo pojcie wasnoci odnosi si do abstrakcyjnie pojmowanego tantundem lub iloci dbr zdeponowanych, pozostajcych w zasigu deponenta. Takie rozwizanie zawiera na przykad artyku 381 hiszpaskiego Kodeksu Cywilnego, w ktrym czytamy, e kady waciciel posiada uprawnienia proporcjonalne do przypadajcej na niego czci. Chocia tradycyjnie depozyt nieprawidowy traktowano inaczej (rzeczywiste przekazanie wasnoci na przedmiotach materialnych), wydaje si, e bardziej poprawne byoby zdeniowanie prawa wasnoci w abstrakcyjnym ujciu artykuu 381 kodeksu cywilnego, i stwierdzenie, e taki transfer w rzeczywistoci nie wystpuje. Podobny pogld na t spraw mona odnale w: Luis Dez-Picazo i Antonio Gulln, Sistema de derecho civil, 6th ed. (Madrid: Editorial Tecnos, 1989), vol. 2, s. 469470.

Spoeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidowego

2 . S p o e c z n a i go s p o d a rc z a ro l a d ep o z y t u n i ep ra w i d o w ego
Depozyty dbr zamiennych (np. pienidzy), nazywane rwnie depozytami nieprawidowymi, odgrywaj wan spoecznie rol, ktrej nie moe odegra depozyt dbr okrelonych co do tosamoci. Bezsensowne i bardzo kosztowne byoby przechowywanie ropy w osobnych i ponumerowanych kontenerach (tzn. jako nienaruszalne depozyty, ktrych nie mona przekazywa innym) lub np. umieszczanie pienidzy w opiecztowanych i indywidualnie oznaczonych pojemnikach. Chocia te skrajne przypadki oznaczayby depozyt prawidowy, a wic bez przeniesienia wasnoci, to pocigayby za sob rezygnacj z obnienia kosztw i podniesienia efektywnoci, ktre uzyskuje si dziki traktowaniu tych dbr cznie7. Klient za, nie ponoszc dodatkowych kosztw ani nie tracc dostpu do dobra, jest usatysfakcjonowany otrzymaniem na danie okrelonego tantundem tej samej wartoci i iloci, co dobro, ktre wczeniej zdeponowa. Depozyt nieprawidowy ma rwnie inne zalety. W przypadku depozytu prawidowego, gdy deponujemy dobra okrelone co do tosamoci, depozytariusz nie jest odpowiedzialny za utrat dobra z powodu jakiego wypadku albo dziaania siy wyszej, podczas gdy w przypadku depozytu nieprawidowego depozytariusz jest odpowiedzialny nawet w razie wypadkw i dziaania siy wyszej. Wobec tego oprcz standardowej zalety deponowania, jak jest dostpno i ochrona dobra, depozyt nieprawidowy spenia take funkcj ubezpieczenia od nieprzewidzianych zdarze8.

Podstawowa cecha pieninego depozytu nieprawidowego W przypadku depozytu nieprawidowego zobowizanie do chronienia dobra i dbania o nie (waciwe dla kadego rodzaju depozytu) przybiera form zobowizania do zachowania penej dostpnoci tantundem na korzy deponenta. Innymi sowy, depozyt prawidowy polega na nieustannym strzeeniu konkretnych dbr in individuo, w przypadku za depozytu dbr zamiennych nieustannie strzeone, pilnowane i dostpne w kadej chwili musi by tantundem, tj. ilociowy i jakociowy ekwiwalent dobra,
W przypadku pieninego depozytu nieprawidowego banki oferuj usugi kasowe, co jest dodatkowym udogodnieniem. 8 Jak susznie zauwaa Pasquale Coppa-Zuccari w odrnieniu od depozytu prawidowego, depozyt nieprawidowy gwarantuje zwrot tantundem w tym samym rodzaju i identycznej jakoci, zawsze i bez wyjtku. (...) Deponent nieprawidowy ma gwarancj zwrotu depozytu nawet w razie wypadku losowego, podczas gdy deponent prawidowy nie ma takiej gwarancji; deponent nieprawidowy znajduje si w sytuacji ekonomicznie o wiele lepszej, ni gdyby by ubezpieczony [tum. WS-P] (zob. Pasquale Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, Modena: Biblioteca dellArchivio Giuridico Filippo Serani, 1901, vol. 6, s. 109110).
7

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

ktre zostao pierwotnie zdeponowane. Oznacza to, e w depozycie nieprawidowym zobowizanie opiera si na cigym zapewnieniu dostpnoci dobra w tej samej iloci i tej samej jakoci jak to, ktre zostao zdeponowane. Ta dostpno, chocia jedne dobra s stale zastpowane przez inne, jest odpowiednikiem strzeenia in individuo, ktre wystpuje w przypadku depozytu dbr okrelonych co do tosamoci. Innymi sowy, waciciel magazynu ziarna lub ropy moe uy konkretnej iloci ropy lub ziarna (ktre u niego zdeponowano) do wasnych celw albo przekaza je innemu deponentowi pod warunkiem, e stale zapewnia pierwotnie deponujcemu dostpno ropy lub ziarna tej samej jakoci i w tej samej iloci jak te, ktre zostay zdeponowane. W przypadku depozytu pieninego obowizuj dokadnie takie same zasady. Jeli twj przyjaciel daje ci dwudziestodolarowy banknot do zdeponowania (przechowania), moemy uzna, e przenosi na ciebie swoj wasno do konkretnego banknotu oraz e moesz przeznaczy go na wasne wydatki czy te spoytkowa w jaki inny sposb. Jednakowo moesz to zrobi pod warunkiem, e posiadasz ekwiwalent inny banknot dwudziestodolarowy lub dwa dziesiciodolarowe, aby, gdy poprosi ci o zwrot pienidzy, mg mu je odda bez przeszkd i wykrtw9. Podsumujmy: logika dziaania kryjca si za instytucj depozytu nieprawidowego opiera si na uniwersalnych zasadach prawa i sugeruje, e podstawowa cecha takiego depozytu ma oznacza stay dostp deponenta do tantundem, ktre odpowiada pierwotnemu depozytowi. Jeli idzie o przykad pienidzy, ktre s dobrem zamiennym, oznacza to zobowizanie do zachowania stuprocentowych rezerw w postaci gotwki.

Ow zasadnicz cech depozytu nieprawidowego chyba najlepiej zobrazowa Coppa-Zuccari, piszc, e ten, kto strzee jakich przedmiotw, dba o nie jak dobry ojciec rodziny, bez wzgldu na to, jakie ma codzienne obowizki wynikajce z umw gospodarczych i prawnych. Depozytariusz natomiast, sprawujc piecz nad depozytem powinien otacza go trosk, quam suis rebus adhibere solet [jak otacza wasne rzeczy]. Jeli troska ta dotyczy rzeczy niezamiennych, depozytariusz chroni je przed utrat lub uszkodzeniem. Jeli za dotyczy rzeczy zamiennych, to depozytariusz dba o to, eby stale mie w dyspozycji tak sam liczb przedmiotw tej samej jakoci [co powierzone mu w depozyt]. Owo posiadanie w dyspozycji tej samej liczby przedmiotw okrelonej jakoci mimo zachodzcych w midzyczasie wymian stanowi odpowiednik ochrony rzeczy niezamiennych i jest istnieniem rzeczy in individuo. [tum. WS-P] (Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, s. 95). Joaqun Garrigues wyraa tak sam opini w Contratos bancarios (Madrid, 1975), s. 365, podobnie jak Juan Roca Juan w swoim artykule na temat depozytw pieninych (Comentarios al Cdigo Civil y Compilaciones Forales, pod red. Manuela Albaladejo, t. 22, vol. 1, Editorial Revista del Derecho Privado EDERSA [Madrid, 1982], s. 246255), w ktrym dochodzi do wniosku, e w przypadku depozytu nieprawidowego zobowizanie do przechowania oznacza, i depozytariusz musi w kadej chwili trzyma w interesie deponenta ilo zapewniajc zwrot zdeponowanych pierwotnie jednostek, by mg je odda, gdy tylko si go o to poprosi (s. 251). Innymi sowy, w przypadku pieninego depozytu nieprawidowego zobowizanie do przechowania oznacza stae utrzymywanie stuprocentowych rezerw w postaci gotwki.

Spoeczna i gospodarcza rola depozytu nieprawidowego

Konsekwencje niespenienia podstawowego zobowizania zawartego w umowie depozytu nieprawidowego Logiczn konsekwencj niedopenienia zobowizania depozytowego do przechowania jest konieczno wypacenia deponentowi rekompensaty. Jeli depozytariusz dopuszcza si oszustwa i uywa zdeponowanego dobra do wasnych celw, to dokonuje przywaszczenia. Przykadowo, jeli depozytariusz sprzeda konkretny obraz, bdcy depozytem prawidowym, aby uzyska dla siebie pienidze, to dopuszcza si aktu przywaszczenia. Ten sam wystpek zostaje popeniony w przypadku depozytu nieprawidowego rzeczy zamiennych, gdy depozytariusz uywa zdeponowanych dbr do wasnych celw zarobkowych, nie utrzymujc ekwiwalentu (tantundem) dostpnego w kadej chwili dla deponenta. Tak jest w przypadku magazynu ropy, gdy depozytariusz nie trzyma w rezerwie jej iloci odpowiadajcej iloci u niego zdeponowanej, lub w przypadku depozytu pieninego, gdy depozytariusz uywa go do wasnych celw (wydaje lub poycza), nie utrzymujc staej stuprocentowej rezerwy gotwkowej10. Ekspert w dziedzinie prawa karnego, Antonio Ferrer Sama, wyjani, e jeli na depozyt nieprawidowy skada si jaka ilo pienidzy, a depozytariusz, zamiast stale trzyma t ilo gotwki, zaczyna j wydawa, aby osign dodatkowe zyski, bdziemy musieli:
okreli, ktry z poniszych opisw jest prawdziwy, aby stwierdzi ewentualne dziaania kryminalne: czy depozytariusz, korzystajcy z pienidzy, ma wystarczajc nansow pynno, aby odda w kadej chwili zdeponowane pienidze, albo przeciwnie, czy w momencie korzystania z pienidzy nie ma wystarczajcej iloci wasnej gotwki, ktra zapewniaaby spat zobowizania w kadej tylko chwili, gdy poprosi o to deponent. W pierwszym przypadku akt przywaszczenia nie zosta dokonany. Natomiast gdy depozytariusz w momencie skorzystania ze zdeponowanych pienidzy nie ma wystarczajco duo gotwki, by speni zobowizanie wobec deponenta, wtedy winien jest przywaszczenia.

10 Do innych, podobnych wystpkw dochodzi, gdy depozytariusz faszuje liczb kwitw depozytowych, na przykad, gdy przechowujc w depozycie rop, emituje faszywe kwity depozytowe i sprzedaje je osobom trzecim. Uoglniajc tak jest w kadym przypadku, w ktrym depozytariusz rzeczy zamiennych (w tym take pienidzy) emituje kwity (banknoty) w iloci wikszej ni odpowiadajca depozytowi w magazynie. To oczywiste, e w tej sytuacji mamy do czynienia z podrabianiem dokumentw (emisja faszywych kwitw) i oszustwem (jeli emisja powodowana jest chci wprowadzenia w bd strony trzeciej i uzyskania dodatkowego przychodu). W dalszej czci potwierdzimy tez, e historycznie rozwj bankowoci by oparty na bdnym traktowaniu takich aktw kryminalnych jako biznesu zwizanego z emisj banknotw.

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

Dzieje si tak od momentu, gdy zaczyna korzysta z dobra zdeponowanego dla wasnych celw i nie posiada niezbdnego tantundem, ekwiwalentu pierwotnie zdeponowanej iloci pienidzy11.

Orzeczenia sdowe, w ktrych odwoywano si do podstawowych zasad prawnych dotyczcych pieninego depozytu nieprawidowego (wymogu stuprocentowych rezerw) Jeszcze na pocztku XX wieku sdy europejskie potwierdzay w swoich orzeczeniach wymg stuprocentowych rezerw wyraajcych dbao i trosk o bezpieczestwo pieninego depozytu nieprawidowego. 12 czerwca
11 Antonio Ferrer Sama, El delito de apropiacin indebida (Murcia: Publicaciones del Seminario de Derecho Penal de la Universidad de Murcia, Editorial Sucesores de Nogus, 1945), s. 2627. Stwierdzilimy ju wczeniej, podobnie jak Eugenio Cuello Caln (Derecho penal, Barcelona: Editorial Bosch, 1972, tome 2, special section, 13th ed., vol. 2, s. 952953), e przestpstwo zostaje popenione w momencie zawaszczenia lub oszustwa, a wina wynika wprost z intencji popenienia. Z powodu ich potajemnego charakteru przestpstwa te mona dostrzec jedynie poprzez jakie zewntrzne sygnay (przekazanie, konsumpcja lub poyczenie dobra). Jednak do przestpstwa dochodzi zazwyczaj na dugo przedtem, zanim deponent je odkrywa, to jest gdy chce wypaci depozyt i z zaskoczeniem stwierdza, i nie moe otrzyma obiecanego tantundem. Miguel Bajo Fernndez, Mercedes Prez Manzano i Carlos Surez Gonzlez (Manual de derecho penal, special section, Delitos patrimoniales y econmicos [Madrid: Editorial Centro de Estudios Ramn Areces, 1993]) take konkluduj, e przestpstwo zostaje popenione w momencie przejcia rzeczy, bez wzgldu na to, jakie to ma pniej nastpstwa, oraz e jest to nadal dziaanie kryminalne, nawet jeli rzecz zostaje odtworzona, a wprowadzajcemu w bd nie udaje si osign zysku z tytuu zawaszczenia, bez wzgldu na to, czy depozytariusz jest w stanie odda tantundem w danym momencie (s. 421). Ci sami autorzy twierdz, e istnieje niedopuszczalna luka w hiszpaskim prawie karnym, ktre w przeciwiestwie do innych systemw zawiera konkretne klauzule okrelajce przestpstwa korporacyjne i sprzeniewierzenia, do ktrych mona by zaliczy nieprawne dziaania bankw dotyczce biecych depozytw gotwkowych (s. 429). W prawie hiszpaskim artyku 252 nowego kodeksu karnego z 1996 r. (poprzednio by to artyku 528) dotyczy przywaszczenia (zwraca na to uwag Antonio Ferrer Sama). W artykule tym czytamy: Karom wymienionym w artykuach 249 i 250 podlega kady, kto ze szkod dla innych przywaszcza bd sprzeniewierza pienidze, dobra, papiery wartociowe lub inne rzeczy ruchome bd aktywa, jakie otrzyma w depozyt, do sprzeday konsygnacyjnej lub w zaufaniu, lub w inny sposb, ktry polega ma na dostarczeniu lub zwrocie wasnoci, lecz zaprzecza, e je otrzyma, gdy warto wasnoci przekracza 300 euro. Kary te bd zwikszone o 50% w przypadku depozytw koniecznych (necessary deposits). I na koniec najbardziej wyczerpujca praca o kryminalnych aspektach przywaszczania pienidzy, ktra zawiera in extenso stanowiska profesorw Ferrera Samy, Baja Fernndeza i pozostaych. Jest to publikacja: Norberto J. de la Mata Barranco, Tutela penal de la propiedad y delitos de apropiacin: el dinero como objeto material de los delitos de hurto y apropiacin indebida (Barcelona: Promociones y Publicaciones Universitarias [PPU, Inc.], 1994), szczeglnie. s. 407408 oraz 512.

Podstawowe rnice midzy kontraktem depozytu...

1927 r. sd paryski skaza bankiera za przywaszczenie funduszy z depozytu klienta (co zreszt byo wtedy powszechn praktyk w bankowoci). 4 stycznia 1934 r. sd ten zaj to samo stanowisko w kolejnym wyroku12. Przywoajmy te przykad upadku hiszpaskiego Banku Barcelony. W odpowiedzi na protesty wacicieli depozytw pieninych, dajcych uznania ich za deponentw, pnocny sd Barcelony wyda wyrok przyznajcy im uprzywilejowany status w kolejnoci zaspokajania roszcze wierzycieli, uzasadniajc go tym, e prawo bankw do korzystania z depozytw biecych jest z koniecznoci ograniczone obowizkiem zapewnienia staego dostpu do tych funduszy ich posiadaczom. Owo prawne ograniczenie dotyczce dostpnoci wykluczyo interpretacj, zgodnie z ktr bank mgby si uzna za wycznego waciciela funduszy zdeponowanych na rachunkach biecych13. Chocia Sd Najwyszy Hiszpanii nie mia okazji wyda wyroku w sprawie upadku Banku Barcelony, inny jego wyrok z dnia 21 czerwca 1928 r. prowadzi do podobnej konkluzji:
W kontekcie dziaalnoci komercyjnej i tradycji orzecznictwa dotyczcego depozytu pieninego mona stwierdzi, e cho nie istnieje kontraktowe zobowizanie do trzymania przez depozytariusza tych samych pienidzy, ktre zostay oddane w depozyt, to jednak wymagane jest, aby utrzymana bya ilo pierwotnie zdeponowana w celu umoliwienia zwrotu caoci lub czci w momencie, gdy zada tego deponent; depozytariusz nie uzyskuje prawa do uytkowania depozytu dla wasnych celw, poniewa zgodnie z podpisanym zobowizaniem do zwrotu depozytu na danie musi cigle utrzymywa niezbdn do tego ilo gotwki14.

3 . Po d s t a w o w e r n i c e m i d z y k o n t r a k t e m p i e n i n ego d ep o z y t u n i ep ra w i d o w ego a k o n t r a k t e m p o yc z k i p i e n i n e j
Przyjrzymy si teraz najwaniejszym rnicom midzy depozytem nieprawidowym a poyczk (w obu przypadkach odniesiemy si do pienidza). Liczne przykady w dalszej czci poka, e wiele nieporozumie,
Orzeczenia te s przytaczane w: Jean Escarra, Principes de droit commercial, s. 256; Garrigues take si do nich odnosi w Contratos bancarios, s. 367368. 13 Dictamen de Antonio Goicoechea (w:) La Cuenta corriente de efectos o valores de un sector de la banca catalana y el mercado libre de valores de Barcelona (Madrid: Imprenta Delgado Sez, 1936), s. 233289, szczeglnie s. 263264. Garrigues rwnie odnosi si do tych orzecze w: Contratos bancarios, s. 368. 14 Jos Luis Garca-Pita y Lastres cytuje ten wyrok w swoim tekcie Los depsitos bancarios de dinero y su documentacin, zamieszczonym w: La revista de derecho bancario y burstil (Centro de Documentacin Bancaria y Burstil, OctoberDecember 1993), s. 9191008, zob. zw. s. 991. Zob. take: Garrigues, Contratos bancarios, s. 387.
12

10

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

a take ekonomicznych i prawnych bdw dotyczcych tego zagadnienia wynika z braku zrozumienia podstawowych rnic midzy tymi dwoma kontraktami.

Zakres przeniesienia praw wasnoci w kadym kontrakcie Przede wszystkim musimy podkreli, e kopoty z wyranym odrnieniem depozytu nieprawidowego od poyczki wynikaj z nadawania zbyt duego znaczenia temu, e w przypadku depozytu rzeczy zamiennych (np. pienidzy) moemy uzna, i wasno do zdeponowanego dobra zostaa przeniesiona na depozytariusza, tak jak w przypadku kontraktu poyczki, czyli mutuum. Jest to jedyne podobiestwo midzy tymi dwoma rodzajami kontraktw i wanie ono sprawio, e wielu teoretykw bezpodstawnie utosamia je ze sob. Wiemy, e w przypadku depozytu nieprawidowego transfer wasnoci wynika z tego, e przedmiotem deponowanym jest dobro zamienne, ktrego nie traktuje si indywidualnie. Wiemy take, i z umieszczania depozytw razem z innymi depozytami takich samych dbr zamiennych, a co za tym idzie traktowania wszystkich jednostek dobra w ten sam sposb, wynika wiele korzyci. W takim wypadku, w cile prawnym znaczeniu, zycznie niemoliwe jest spenienie dania zwrotu dokadnie tych samych dbr, tote konieczne wydaje si przeniesienie prawa wasnoci do konkretnych zdeponowanych jednostek, poniewa nie sposb odrni ich od pozostaych. Tak wic depozytariusz staje si wacicielem, jednak z tym zastrzeeniem, e dopki utrzymuje tantundem, dopty moe dowolnie alokowa konkretne, nieodrnialne od siebie jednostki dobra. W depozycie nieprawidowym wasno zostaje przeniesiona wanie z takim zaoeniem. W przypadku kontraktu poyczki, prawo do cakowitego dysponowania poyczonym dobrem jest przeniesione na czas obowizywania kontraktu. Dlatego nawet jeli uznamy podobiestwo midzy depozytem nieprawidowym a poyczk (formalne przeniesienie wasnoci), musimy pamita, e owo przeniesienie wasnoci ma z ekonomicznego i prawnego punktu widzenia zupenie inne znaczenie w obu przypadkach. By moe, co wyjanilimy w przypisie pitym, sensowniejsza byaby nawet teza, e w depozycie nieprawidowym nie nastpuje przeniesienie wasnoci, lecz deponent zachowuje tytu wasnoci do abstrakcyjnie pojmowanego tantundem.

Podstawowe rnice ekonomiczne midzy obydwoma typami kontraktw Odmienno prawnego charakteru obu kontraktw wynika z podstawowej rnicy majcej rdo w zasadzie ekonomicznej, na ktrej kady

Podstawowe rnice midzy kontraktem depozytu...

11

z nich si opiera. Ludwig von Mises z charakterystyczn dla siebie klarownoci pisze, e jeli poyczka (kredyt):
w sensie ekonomicznym oznacza wymian dobra teraniejszego lub teraniejszej usugi na przysze dobro lub przysz usug, wtedy trudno uzna rozwaan transakcj [depozyt nieprawidowy] za form kredytu. Deponent pewnej sumy pienidzy dostaje w zamian dokument, ktry peni dokadnie te same funkcje co odoona pierwotnie kwota. Oznacza to, e dokument ten uprawnia do wymienienia go w kadej chwili na pienidze, a zatem deponent nie wymieni adnego dobra teraniejszego na przysze. Dokument, ktry otrzyma dziki depozytowi, jest dla niego rwnie dobrem teraniejszym. Zdeponowanie pienidzy w adnym razie nie oznacza, e deponent zrezygnowa z bezporedniego dysponowania dobrem i uytecznoci, ktra za tym idzie.

Mises dochodzi do wniosku, e depozyt nie jest umow kredytow, poniewa nie ma w niej podstawowego elementu, wymiany dbr teraniejszych na przysze15. Std te jeli chodzi o pieniny depozyt nieprawidowy, nie ma tu adnego powicenia dobra teraniejszego w zamian za wiksz ilo dobra przyszego po jakim ustalonym czasie; wystpuje tu raczej zmiana w dysponowaniu dobrem teraniejszym. Wie si ona z tym, e w wielu okolicznociach z subiektywnego punktu widzenia (do osignicia wybranych celw) niezwykle wygodne dla deponenta jest umieszczenie dbr wraz z innymi tego samego gatunku. Do takich zalet, jak zaznaczylimy wczeniej, zalicza si przede wszystkim ubezpieczenie przed strat w nastpstwie nieprzewidzianych wypadkw, a take korzystanie z obsugi gotwkowej klientw posiadajcych konto bankowe. Zupenie inaczej jest z kontraktem poyczki. Celem kontraktu poyczki jest w istocie odstpienie dobra teraniejszego na rzecz poyczkobiorcy, zazwyczaj po to, by otrzyma w przyszoci wiksz ilo dbr (pod koniec zapadalnoci kontraktu). Zazwyczaj, gdy przyjwszy, e preferencja czasowa charakteryzuje kade ludzkie dziaanie, w pozostaych warunkach niezmienionych ludzie zawsze bardziej podaj dbr teraniejszych ni przyszych i dlatego wymianie jednych na drugie towarzyszy wynagrodzenie w postaci procentu. W przeciwnym razie mao kto byby skonny rezygnowa z dostpu do dbr teraniejszych, a taka rezygnacja jest koniecznym warunkiem kadej poyczki. Z ekonomicznego punktu widzenia rnica midzy obydwoma kontraktami jest wic wyrana: depozyt nieprawidowy nie oznacza wymiany dbr
15 Ludwig von Mises, The Theory of Money and Credit (Indianapolis, Ind.: Liberty Classics, 1980), s. 300301. Jest to najlepsze angielskie tumaczenie niemieckiej edycji Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel, wydanej w 1924 r. przez Duncker and Humblot w Monachium i Lipsku. Pierwsze wydanie opublikowano w 1912 r.

12

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

teraniejszych na przysze, podczas gdy w przypadku kontraktu poyczki taka wymiana nastpuje. Std te w przypadku depozytu nieprawidowego dostpno dobra nie przepada, lecz stale pozostaje ono w zasigu rki deponenta (chocia z prawnego punktu widzenia wasno zostaa przeniesiona). W przypadku kontraktu kredytowego zawsze nastpuje przeniesienie wadania dobrem od poyczkodawcy do poyczkobiorcy. Oprcz tego kontrakt poyczki zazwyczaj zawiera si z oprocentowaniem, podczas gdy depozyt nieprawidowy z oprocentowaniem jest czym absurdalnym i contra naturam. Coppa-Zuccari uwaa, e brak moliwoci oprocentowania depozytu nieprawidowego wynika wprost z tego, e klient moe wypaci pienidze w kadej chwili, a depozytariusz ma obowizek speni jego danie, co w konsekwencji oznacza sta dostpno tantundem16. Ludwig von Mises take wskazuje na to, e deponent otwiera depozyt nie dajc za niego adnych odsetek, poniewa:
zobowizanie, ktre uzyskuje w zamian za zdeponowane pienidze, jest istotne bez wzgldu na to, czy zrealizuje je wczeniej czy pniej lub nawet jeli nie zrealizuje go wcale. Dzieje si tak bez naruszania ekonomicznych interesw deponenta, ktry dostaje prawo do wypaty, ale bez oprocentowania; odsetki mogyby wynika z rnicy wartoci midzy momentem wpaty i wypaty, co nie dotyczy jednak depozytu17.

Widzimy, e z ekonomicznego punktu widzenia pieniny depozyt nieprawidowy nie oznacza wymiany dbr teraniejszych na przysze. Ciga dostpno dobra dla deponenta, logicznie rzecz biorc, wyklucza moliwo oprocentowania depozytu, i wanie std bierze si prawna odmienno depozytu od kontraktu poyczki18.
16 Bezporedni konsekwencj prawa deponenta do odebrania depozytu w kadej chwili i powizanego z nim, cicego na depozytariuszu obowizku zwrcenia go na kade danie i trzymania zawsze do dyspozycji deponenta jego tantundem w przypadku depozytu nieprawidowego, jest absolutna niemoliwo, by depozytariusz wypaca odsetki deponentowi [tum. WS-P] (Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, s. 292). Coppa-Zuccari dodaje, e niemono pogodzenia depozytu z oprocentowaniem nie stosuje si do zupenie odmiennego przypadku, gdy odsetki s wypacane jako odszkodowanie w zamian za to, e depozytariusz nie zdoa wypaci pienidzy na danie (tj. kiedy depozytariusz jest winny zamania umowy). Jak zobaczymy dalej, koncepcja depositum confessatum bya systematycznie stosowana w redniowieczu jako luka prawna umoliwiajca ominicie kanonicznego zakazu pobierania procentu. 17 Mises, The Theory of Money and Credit, s. 301. 18 Niemono pogodzenia depozytu pieninego z oprocentowaniem nie oznacza, e depozyt powinien by prowadzony za darmo. W praktyce bowiem deponent uiszcza okrelon opat depozytariuszowi, ktra pokrywa koszty przechowania i ochrony. Wypata oprocentowania byaby oczywistym dowodem na to, e niemal na pewno podstawowe zobowizanie do trzymania tantundem zostaje zamane i e depozytariusz uywa pienidzy do wasnych celw, zawaszczajc rzecz, do ktrej deponent powinien mie stay dostp.

Podstawowe rnice midzy kontraktem depozytu...

13

Podstawowe rnice prawne midzy obydwoma kontraktami W przypadku depozytu nieprawidowego zasadnicze prawne elementy to przechowanie oraz ochrona zdeponowanych pienidzy. Dla stron zawierajcych umow takiego depozytu jest to najwaniejsze zadanie i cel kontraktu19, ktry rni si zasadniczo od podstawowego celu kontraktu poyczki. Dostpno poyczonego dobra zostaje bowiem przeniesiona na poyczkobiorc, ktry moe go uywa przez czas okrelony w kontrakcie poyczki. Rnica prawna midzy tymi kontraktami dotyczy jeszcze dwch innych wanych spraw. Po pierwsze, w depozycie nieprawidowym nie ma terminu podstawowej cechy kontraktu poyczki. Nie sposb przecie wyobrazi sobie kontraktu poyczki, w ktrym nie ustala si okresu jego trwania (tutaj oprcz wasnoci przekazana jest rwnie dostpno do dobra). Pod koniec okresu poyczkowego konieczny jest zwrot tantundem powikszonego o wysoko oprocentowania20. Tymczasem depozyt nieprawidowy nie wie si z adnym terminem. Zamiast niego jest ciga dostpno depozytu dla deponenta, ktry moe wypaci swoje tantundem w kadej chwili21. Druga istotna prawna rnica midzy tymi dwoma kontraktami wynika z odmiennych zobowiza stron. W przypadku depozytu nieprawidowego zobowizanie polega na przechowaniu i ochronie (czego wymaga si od dobrego opiekuna) tantundem, ktre jest cigle dostpne
J. Dabin, La teora de la causa: estudio histrico y jurisprudencial, tum. Francisco de Pelsmaeker, adaptacja Francisco Bonet Ramn, 2nd ed. (Madrid: Editorial Revista de Derecho Privado, 1955), s. 24 i n. To, e cel depozytu nieprawidowego (przechowanie i ochrona) jest odmienny od celu kontraktu poyczki, zauwaaj nawet autorzy, dla ktrych nie jest oczywiste, e naturaln jego konsekwencj jest wymg stuprocentowych rezerw na depozyty bankowe. Zob. na przykad: Jos Luis Garca-Pita y Lastres, Depsitos bancarios y proteccin del depositante, w: Contratos bancarios (Madrid: Colegios Notariales de Espaa, 1996), s. 119266, zw. 16791 oraz Florencio Ozcriz Marco, El contrato de depsito: estudio de la obligacin de guarda (Barcelona: J.M. Bosch Editor, 1997), s. 37 i 47. 20 Zarwno w dawnym prawie rzymskim (D. 12,1), jak i w obowizujcym prawie hiszpaskim (art. 1755 CC) oraz polskim (art. 720 1) poyczka jest bezpatna, o ile strony nie postanowi wyranie o odsetkach. Bezpatno umowy poyczki wystpuje zazwyczaj w stosunkach rodzinnych i przyjacielskich. Autor ksiki ma jednak na wzgldzie wycznie sytuacje, w ktrych przynajmniej jedna ze stron jest profesjonalist i udziela poyczek w celu osignicia zysku. Std tak stanowcze zdanie o oprocentowaniu [przyp. red. RW]. 21 Znawcy prawa cywilnego s zgodni co do tego, e okres trwania jest podstaw kontraktu poyczki, w przeciwiestwie do depozytu nieprawidowego, ktry nie ma oznaczonego okresu trwania. Manuel Albaladejo podkrela, e kontrakt mutuum oznacza, i poyczka musi zosta zwrcona pod koniec okrelonego terminu (zob. np. artyku 1125 hiszpaskiego kodeksu cywilnego). Zaznacza nawet, e jeli termin takowy nie zosta jasno okrelony, to konieczne jest, aby zaoy jego istnienie, poniewa termin to podstawa kontraktu poyczki. W takiej sytuacji strona trzecia (sd) powinna okreli odpowiedni termin (rozwizanie to podaje artyku 1128 rzeczonego kodeksu). Zob. Albaladejo, Derecho civil II, Derecho de obligaciones, vol. 2, s. 317.
19

14

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

dla deponenta22. W kontrakcie poyczki zobowizanie to nie wystpuje, a poyczkobiorca moe w peni dysponowa poyczonymi pienidzmi. Kiedy mwimy, e w obu kontraktach przeniesiono wasno, w istocie mwimy o dwch rnych koncepcjach. Podczas gdy przeniesienie wasnoci w depozycie nieprawidowym nie oznacza rezygnacji z dostpnoci do tantundem, w kontrakcie poyczki przeniesienie jest cakowite, wraz z dostpnoci tantundem, ktra rwnie przechodzi na poyczkobiorc23. Podsumowanie rnic midzy kontraktami zawarte jest w tabeli I1.

4 . O d k r yc i e p r z e z z n a w c w p r a w a r z y m s k i e g o o g l n yc h z a s a d d o t yc z c yc h p i e n i n ego d ep o z y t u n i ep ra w i d o w ego
Menger, Hayek i Leoni o ksztatowaniu si tradycyjnych zasad prawodawstwa Tradycyjne, uniwersalne zasady prawa, dotyczce pieninych depozytw nieprawidowych, ktrymi zajmowalimy si w poprzednim podrozdziale, nie powstay w prni, nie s te rezultatem wiedzy a priori. Prawo, rozumiane jako zesp norm i instytucji, do ktrych w sposb stay, powtarzalny i uporzdkowany przystosowuj si zachowania ludzi, powstao i rozwino si w toku dugotrwaej ewolucji. Jednym z najwikszych
22 To oczywiste, e stale trzymane jest tantundem, a nie dokadnie te same dobra, ktre zostay pierwotnie zdeponowane. Innymi sowy, chocia wasno konkretnych zycznych jednostek zostaa przekazana, depozytariusz nie otrzymuje tak naprawd adnej moliwoci wadania. Wynika to z faktu, e prawo, ktre otrzymuje w odniesieniu do indywidualnych jednostek, rwnowaone jest zobowizaniem dostarczenia tantundem w kadej chwili na danie wszystkich deponentw (a zatem jeli pozby si indywidualnej jednostki, ktr wada, to jej brak musiaby uzupeni jak inn). W przypadku pieninego depozytu nieprawidowego staa dostpno jest zazwyczaj okrelana terminem na danie, ktry odzwierciedla podstawowy, poprawnie okrelony cel kontraktu depozytu biecego: stae trzymanie tantundem w interesie deponenta. 23 W tym miejscu wane jest zwrcenie uwagi na kontrakt dotyczcy depozytu terminowego, ktry ma ekonomiczne i prawne cechy typowego kontraktu poyczki. Musimy podkreli, e uycie tej terminologii jest mylce i skrywa prawdziw natur kontraktu poyczki, ktry polega na tym, e dobro teraniejsze wymienione jest na dobro przysze, a dostpno pienidzy przeniesiona zostaje na okrelony termin; klient za otrzymuje w zamian prawo do procentu. Ta mylca terminologia sprawia, e obywatelom jest jeszcze trudniej odrni prawdziwy depozyt (na danie) od kontraktu poyczki (ktry uwzgldnia termin). Niektre podmioty gospodarcze z egoistycznych pobudek uporczywie stosuj te okrelenia, by skorzysta na wprowadzonym zamieszaniu. Do jeszcze wikszego wynaturzenia dochodzi wtedy, gdy (co jest czste) banki oferuj terminowe depozyty (ktre powinny by lokatami), ktre staj si de facto depozytami na danie, poniewa banki pozostawiaj moliwo wypaty rodkw z takiego depozytu w kadej chwili bez odsetek karnych.

Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad...

15

Tabela I1 Podstawowe rnice midzy zasadniczo odmiennymi rodzajami kontraktw

Pieniny depozyt nieprawidowy Poyczka pienina

Rnice ekonomiczne 1. Nie nastpuje wymiana dbr teraniejszych na dobra przysze. 2. Deponent ma peny i stay dostp do dobra. 3. Nie ma oprocentowania, poniewa nie wymienia si dobra teraniejszego na przysze. 1. Nastpuje wymiana dbr teraniejszych na dobra przysze. 2. Dostpno dobra zostaje w caoci przekazana na rzecz poyczkobiorcy. 3. Wystpuje oprocentowanie, poniewa wymienia si dobra teraniejsze na przysze.

Rnice prawne 1. Podstawowy element (za ktrym stoj motywy deponenta) to przechowanie i ochrona tantundem. 1. Podstawowym elementem jest przeniesienie dostpnoci teraniejszego dobra na rzecz poyczkobiorcy. 2. Kontrakt wymaga ustalenia terminu zwrotu poyczki i w zwizku z tym ustalenia odsetek. 3. Poyczkobiorca zobowizany jest do zwrotu tantundem pod koniec terminu kontraktu wraz z nalenym i poyczkodawcy odsetkami.

2.

Nie ma terminu zwrotu pienidzy, poniewa kontrakt jest na danie. 3. Zobowizaniem depozytariusza jest zapewnienie dostpnoci tantundem w kadej chwili w interesie deponenta (stuprocentowa rezerwa gotwkowa).

osigni Carla Mengera byo stworzenie spjnej ekonomicznej teorii instytucji spoecznych. Zgodnie z jego teori instytucje spoeczne powstay w wyniku ewolucji, w ktrej uczestniczya ogromna liczba ludzi, wyposaonych we wasne wyjtkowe cechy, subiektywn wiedz, dziedzictwo, dowiadczenie, kierujcych si osobistymi potrzebami, celami, przeywajcych rozterki, emocje etc. Ta dynamiczna ewolucja spowodowaa wyksztacenie si zespou zachowa lub raczej instytucji w sferze ekonomii, jzyka i prawa, dziki ktrym ycie w spoeczestwie jest moliwe. Menger odkry, e instytucje powstaj w wyniku spoecznego procesu skadajcego si z dziaa wielu ludzi. Kierunek temu procesowi nadaje zawsze sto-

16

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

sunkowo niewielka grupa jednostek, ktre w szczeglnych okolicznociach (geogracznych, historycznych etc.) jako pierwsze odkrywaj skuteczniejsze metody dziaania umoliwiajce osiganie celw. Ta procedura odkrywania uruchamia zdecentralizowany proces prb i bdw, trwajcy cae pokolenia. W jego wyniku upowszechniaj si te wzorce dziaania, ktre pozwalaj najskuteczniej eliminowa z ycia spoecznego zjawiska niepodane. Jest to niewiadomy spoeczny proces uczenia si przez naladowanie, ktry wyjania, w jaki sposb wzorce zachowa odkryte przez jednostki najbardziej twrcze i odnoszc najwiksze sukcesy upowszechniay si w caym spoeczestwie. Ponadto te spoecznoci, ktre w wyniku owego procesu szybciej przyjmuj udane zasady i instytucje, rozwijaj si i zyskuj przewag nad innymi wsplnotami. Chocia Menger stworzy swoj teori w odniesieniu do powstania i ewolucji pienidza, to zaznaczy, e ten sam teoretyczny schemat mona z atwoci zastosowa do analizy powstania i rozwoju jzyka, a take do badania interesujcego nas zagadnienia instytucji prawnych. Std dochodzimy do paradoksalnego wniosku, e tak wane dla czowieka instytucje spoeczne, jak moralno, prawo, gospodarka, jzyk, nie s wynikiem jego autorskiego projektu, poniewa brak mu wystarczajcych mocy intelektualnych, by przyswoi wszystkie informacje skoncentrowane w owych instytucjach. Przeciwnie, instytucje te powstaj z koniecznoci w spontanicznym procesie kontaktw midzyludzkich, ktre zdaniem Mengera powinny by gwnym przedmiotem bada nauki ekonomii24. Idee Mengera zostay pniej rozwinite przez F. A. Hayeka w pracach na temat podstaw prawa i instytucji prawnych25, rozwija je rwnie woski profesor nauk politycznych Bruno Leoni, ktry pierwszy zastosowa je jako narzdzie lozoi prawa. Posikowa si przy tym ekonomiczn teori rozwoju spoecznego, opracowan przez Mengera i szko austriack, powszechnie powaan tradycj prawa rzymskiego, a take anglosask tradycj praworzdnoci. Ogromn zasug Brunona Leoniego jest pokazanie, e austriacka teoria powstania i ewolucji instytucji spoecznych nie tylko
24 Carl Menger, Untersuchungen ber die Methode der Socialwissenschaften und der Politischen konomie insbesondere (Leipzig: Duncker and Humblot, 1883), zw. s. 182. (Investigations into the Method of the Social Sciences with Special Reference to Economics [New York: New York University Press, 1985]). Sam Menger jasno stawia to pytanie, na ktre ma odpowiedzie proponowana przez niego metoda: Jak to moliwe, e instytucje, ktre su oglnemu dobru i maj tak due znaczenie dla ogu, powstay bez czyjegokolwiek celowego zamysu? (s. 163165). Najlepsze i prawdopodobnie najbardziej byskotliwe streszczenie ewolucyjnej teorii pienidza opracowanej przez Mengera moemy znale w jego artykule: On the Origin of Money, Economic Journal (June 1892): s. 239255. Artyku zosta niedawno przedrukowany przez Israela Kirznera w jego: Classics in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition (London: William Pickering, 1994), vol. 1, s. 91106. 25 F.A. Hayek, Konstytucja wolnoci, tum. Janusz Sawiski, Warszawa 2006; Law, Legislation and Liberty (Chicago: University of Chicago Press, 1978) oraz Zgubna pycha rozumu. O bdach socjalizmu, tum. Maowist i Tomasz Kuniscy, Krakw 2004.

Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad...

17

znajduje znakomit ilustracj w zjawisku prawa zwyczajowego, lecz take, bya ju wczeniej znana i wypowiadana przez szko klasycznego prawa rzymskiego26. Leoni cytujc Cycerona, ktry z kolei powouje si na Katona, wskazuje wyranie, e rzymscy juryci wiedzieli, i prawo rzymskie nie jest odkryciem jednego czowieka, lecz wsplnym dzieem wielu pokole i wiekw; zwaszcza e:
[] nigdy nie byo tak genialnego czowieka, iby nic nie uszo jego uwagi, a z drugiej strony wszystkie geniusze razem wzite take nie mogyby przewidzie tylu naraz rzeczy i ogarn ich wszystkich swym umysem, jeliby nie miay dugotrwaego dowiadczenia27.

Krtko mwic, zdaniem Leoniego prawo ksztatuje si w wyniku bezustannego procesu prb i bdw, w ktrym kada jednostka bierze pod uwag indywidualne okolicznoci i rozwaa zachowania pozostaych ludzi. Prawo jest poprawiane w wyniku selektywnego ewolucyjnego procesu28.
26 Zob.: Jess Huerta de Soto, Estudios de economa poltica (Madrid: Unin Editorial, 1994), rozdz. 10, s. 121128 oraz Bruno Leoni, Freedom and the Law (Princeton, N.J.: D. Van Nostrand Company, 1961), prace bdce podstawow lektur dla wszystkich prawnikw i ekonomistw. 27 M. Tulliusz Cyceron, O pastwie. O prawach. O powinnociach. O cnotach, tum. Kornatowski W Warszawa 1960, s. 71. Nostra autem res publica non unius ., esset ingenio, sed multorum, nec una hominis vita, sed aliquod constitutum saeculis et aetatibus, nam neque ullum ingenium tantum extitisse dicebat, ut, quem res nulla fugeret, quisquam aliquando fuisset, neque cuncta ingenia conlata in unum tantum posse uno tempore providere, ut omnia complecterentur sine rerum usu ac vetustate. (Marcus Tullius Cicero, De re publica, 2, 12 ). Zobacz Leoni, Freedom and the Law, s. 89). Ksika Leoniego jest z wielu powodw wyjtkowa. Autor nie tylko pokazuje paralele midzy rynkiem i prawem zwyczajowym z jednej strony, a socjalizmem i legislatyw z drugiej, lecz take jest pierwszym juryst, ktry zauway, e argument Ludwiga von Misesa o niemonoci funkcjonowania socjalizmu to ilustracja bardziej oglnej zasady, e aden ustawodawca nie byby w stanie samodzielnie, bez jakiego rodzaju staej wsppracy z zainteresowanymi, ustanowi zasad regulujcych ycie wszystkich ludzi w nieskoczonej wieloci relacji z innymi (s. 1819). Informacje o dorobku Brunona Leoniego, ktry w 1950 r. zaoy prestiowe czasopismo Il Politico, mona znale w: Omaggio a Bruno Leoni, Pasquale Scaramozzino (red.), (Milan: Ed. A. Guir, 1969) oraz artykule Bruno Leoni in Retrospect Petera H. Aransona, Harvard Journal of Law and Public Policy (Summer, 1988). Leoni by czowiekiem wszechstronnym i niezwykle aktywnym w wielu dziedzinach nauczania, prawa, biznesu, architektury, a take muzyki i lingwistyki. Zgin tragicznie zamordowany przez jednego ze swoich lokatorw, kiedy prbowa uzyska od niego czynsz w nocy 21 listopada 1967. Mia pidziesit cztery lata. 28 Mwic sowami Brunona Leoniego, prawo jest ksztatowane przez nieprzerwany cig prb, ktrych jednostki dokonuj kiedy wyobraaj sobie zachowanie innych, i zdaj si na wasne siy w okreleniu tego zachowania, gdyby nie byo ono okrelane spontanicznie [tum. WS-P]. (Bruno Leoni, Diritto e politica, w: Scritti di scienza politica e teoria del diritto [Milan: A. Giur, 1980], s. 240).

18

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

Jurysprudencja rzymska wietno klasycznej rzymskiej jurysprudencji to wanie konsekwencja dostrzeenia owej istotnej prawdy przez ekspertw prawnych oraz wynik ich mudnych bada, interpretacji prawnych zwyczajw, egzegezy, analizy logicznej, usuwania luk prawnych i poprawiania bdw; wszystko to czynili oni z naleyt rozwag i ostronoci29. Dziaalno klasycznego jurysty bya prawdziw sztuk, ktrej cel zawsze stanowio poznanie i opisanie natury prawnej instytucji, powstajcych w dugim procesie ewolucji spoeczestwa. Klasyczni juryci nigdy nie starali si by oryginalni albo pomysowi, lecz poczuwali si raczej do penienia roli suebnej wobec okrelonych podstawowych norm, jak to uj Savigny, i std ich wietno30. Ich gwnym deniem byo odkrywanie uniwersalnych regu prawa, ktre s niezmienne i nieodcznie powizane z logik relacji midzyludzkich. Jednak prawd jest take to, e spoeczna ewolucja czsto wymusza zastosowanie tych niezmiennych regu do zmiennych sytuacji i problemw powstajcych w toku ewolucji spoeczestwa31. Rzymscy juryci pracowali niezalenie i nie byli urzdnikami. Mimo wielu prb zmiany tego stanu rzeczy, ktre podejmowali w czasach rzymskich prawnicy powizani z wadz, pozostawali oni wolni w swojej praktyce jurysprudencji, nie tracc nigdy wielkiego prestiu i niezalenoci. Jurysprudencja, nauka o prawie, staa si odrbn dziedzin w III w. p.n.e. Najwaniejsi juryci tamtych czasw to Marcus Porcius Cato (starszy), jego syn Cato Licianus, konsul Mucius Scaevola, Servius Sulpicius Rufus oraz Alfenus Varus. Pniej, w II w. n.e., rozpocza si epoka klasyczna, a najbardziej znani wczeni juryci to Gaius, Pomponius, Africanus oraz Marcellus. W III w. za ich przykadem poszli midzy innymi Papinian, Paulus, Ulpian oraz Modestyn. Od tego czasu rozwizania proponowane przez tych niezalenych jurystw zyskay tak ogromny szacunek, e miay moc prawa. Aby zapobiec problemom, jakie mogyby wynika z rnic w opiniach jurystw, obowizujc formalnie moc przyznano pracom Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Gaiusa oraz Modestyna, a take doktrynom
W rzeczy samej, interpretujcy ius by prudens, a wic ekspert prawny by iuris prudens. Jego zadaniem byo odkrywanie prawa. Jurysta pomaga i doradza tym, ktrzy go o to poprosili, instruowa ich co do formu czynnoci prawnych lub treci kontraktw, udziela odpowiedzi na ich pytania, pomaga take pretorom i sdziom. Zobacz Juan Iglesias, Derecho romano: Instituciones de derecho privado, 6th rev. ed. (Barcelona: Ediciones Ariel, 1972), s. 5455. 30 Iglesias, Derecho romano: Instituciones de derecho privado, s. 56. Take: Rudolf von Ihering, El espritu del derecho romano, Clsicos del Pensamiento Jurdico (Madrid: Marcial Pons, 1997), szczeglnie s. 196202 oraz 251253. 31 Dziaalno jurystw zwana interpretatio polegaa gwnie na doradzaniu osobom prywatnym, urzdnikom oraz sdziom, a take na stosowaniu starych i sprawdzonych zasad w nowych sytuacjach; oznaczao to rozwj ius civile, nawet jeli nie powstawaa przy tym adna nowa instytucja (Francisco Hernndez-Tejero Jorge, Lecciones de derecho romano [Madrid: Ediciones Darro, 1972], s. 30).
29

Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad...

19

jurystw przez nich cytowanych, pod warunkiem, e odniesienia mogy by potwierdzone w oryginalnych rdach. Jeli ci autorzy nie zgadzali si ze sob, sdziowie mieli obowizek stosowa si do doktryny, za ktr opowiadaa si wikszo, a w razie jednakowej liczby gosw, decydujca bya opinia Papiniana. Jeli z kolei Papinian nie odnis si do okrelonej kwestii, pozostawiano woln rk sdziemu32. Przedstawiciele klasycznego prawa rzymskiego zasuguj na uznanie za odkrycie, interpretacj i udoskonalenie najwaniejszych instytucji prawnych, ktre umoliwiaj ycie w spoeczestwie. Jak zobaczymy dalej, rozumieli take zasady depozytu nieprawidowego w kontekcie, ktry zosta zaprezentowany w tym rozdziale. Depozyt nieprawidowy nie jest abstrakcyjnym wytworem intelektu. Jest logiczn konsekwencj ludzkiej natury, znajdujcej odzwierciedlenie w wielu dziaaniach wynikajcych ze spoecznych interakcji, a wyraajcych si w formie regu, ktrych naruszenie nie pozostaje bez powanych skutkw dla wsppracy midzyludzkiej. Wielkie znaczenie prawa rozumianego jako rezultat ewolucji, w ktrej specjalici doskonal je, oczyszczajc z bdw logicznych polega przede wszystkim na wskazwkach, jakie daje na co dzie ludziom. Znaczenia tego nie umniejsza to, e ze wzgldu na abstrakcyjn natur prawa ludzie zazwyczaj nie potra wskaza ani zrozumie specycznych funkcji poszczeglnych instytucji prawnych. Dopiero od niedawna myl ludzka tak ewoluowaa, e moe poj prawa spoecznego procesu, a take rol rnych instytucji prawnych w spoeczestwie. Szczeglnie wane s dokonania ekonomii. Jednym z naszych waniejszych zada jest analiza ekonomiczna spoecznych konsekwencji, ktre wynikaj z naruszenia uniwersalnych zasad regulujcych pieniny depozyt nieprawidowy. Ekonomiczn analiz prawnych instytucji pieninych (depozytw bankowych) zajmiemy si w rozdziale czwartym. Dzisiejsz wiedz o prawnych zasadach odkrytych przez rzymskich jurystw zawdziczamy pracom cesarza Justyniana. W latach 528533 n.e. podj on ogromny wysiek zgromadzenia gwnych prac klasycznych rzymskich jurystw i zawar je w czterech ksigach (Institutiones, Digesta, Codex Constitutionum oraz Novellae). Od czasu wydania Dionizego Gothofredusa znane s jako Corpus Iuris Civilis33. Institutiones to jednoczenie podrcznik adresowany do studentw, praca oparta na Institutiones Gaiusa. Digesta lub Pandecta to zbir pism prawnikw okresu klasycznego, ktry obejmuje ponad dziewi tysicy fragmentw prac wybitnych jurystw. Jedn trzeci Digestw zajmuj cytaty z Ulpiana, ktre wraz z fragmentami dzie Paulusa, Papiniana i Julianusa stanowi ponad poow zbioru

Omawiana zasada dotyczca formalnej mocy obowizujcej pism niektrych prawnikw zostaa wprowadzona po raz pierwszy konstytucj Teodozjusza II i Walentyna III z 426 r., ktra znana jest pod nazw Ustawy o cytowaniu. Zob. HernndezTejero Jorge, Lecciones de derecho romano, s. 3. 33 Corpus Iuris Civilis (Geneva: Dionysius Gottfried, 1583).

32

20

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

zawierajcego pisma trzydziestu dziewiciu specjalistw gwnie z okresu klasycznego prawa rzymskiego. Na Codex Constitutionum skada si chronologicznie uporzdkowany zbir ustaw i konstytucji cesarskich (co odpowiada dzisiejszemu pojciu ustawodawstwa). Novellae za, ostatnia cz Corpus Iuris Civilis, zawiera zbir konstytucji, ktre powstay w czasach pniejszych ni Codex Constitutionum34. Po tym krtkim wstpie powrmy do rzymskich klasykw i ich analizy dotyczcej instytucji pieninego depozytu nieprawidowego. Wiemy, e rozumieli jego zasady, uznajc, i jest to tylko specyczny typ depozytu o swoistej charakterystyce, ktra odrnia go wyranie od kontraktw takich jak mutuum czy kontraktu poyczki.

Depozyt nieprawidowy w prawie rzymskim Kontrakt depozytowy jest opisany w trzeciej czci ksigi szesnastej Digestw, zatytuowanej Depositi vel contra (O depozycie i wypacie). Ulpian rozpoczyna od nastpujcej denicji:
Depozyt oznacza to, co oddano komu do przechowania, i std nazwa, e co zostaje umieszczone [positus]. Przedrostek de wzmacnia owo znaczenie, wskazujc, e wszystkie obowizki zwizane z ochron rzeczy, spoczywaj na tej osobie [ktra j przyjmuje na przechowanie]35. [tum. WS-P]

Justynian zaznaczy, e naley wprowadzi konieczne zmiany w zebranych materiaach, eby prawo odpowiadao potrzebom swoich czasw i byo moliwie jak najdoskonalsze. Te modykacje, poprawki i opuszczenia nazywane s interpolationes, a take emblemata Triboniani, na cze Tryboniana, ktry odpowiada za kompilacj. Zagadnieniem interpolacji zajmuje si odrbna dyscyplina, ktra ustala ich zawarto przez porwnanie, analiz logiczn, wykrywanie anachronizmw w jzyku etc., poniewa stwierdzono, e w czasach Justyniana dokonano wielu interpolacji. Zobacz: Hernndez-Tejero Jorge, Lecciones de derecho romano, s. 5051. 35 Ulpian, pochodzcy z Tyru (Fenicja), by doradc Papiniana, innego wielkiego jurysty. Razem z Paulusem byli oni czonkami doradczymi concilium principis i praefectus praetorio na dworze Sewera Aleksandra. W 228 r. Ulpiana zamordowali pretorianie. By niezwykym pisarzem, bardziej znanym ze swojej znajomoci literatury prawniczej ni z wasnej oryginalnej pracy. Pisa zrozumiale i by dobrym kompilatorem. O znaczeniu jego tekstw wiadczy to, e zajmuj one sporo miejsca w justyniaskich Digestach. Na ten temat zob.: Iglesias, Derecho romano: Instituciones de derecho privado, s. 58. Cytowana denicja depozytu brzmi po acinie nastpujco: Depositum est, quo custodiendum alicui datum est, dictum ex eo, quod "ponitur", praepositio enim "de" auget depositum, ut ostendat totum dei eius commissum, quod ad custodiam rei pertinet (D. 16, 3, 1). Cytaty za Corpus Iuris Civilis, t. 1 (1928) i 2 (1906), ed. Th. Mommsen, P. Krueger, t. 3 (1966) ed. R. Schoell, G. Kroll Weidmann, Berlin; tu t. 1, s. 242.

34

Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad...

21

Depozyt moe by albo prawidowy, jak w przypadku dobra okrelonego co do tosamoci, albo nieprawidowy, jak w przypadku dobra zamiennego36. Paulus (D. 19, 2, 31)37 wyjania rnic midzy kontraktem poyczki (mutuum) a kontraktem przechowania dobra zamiennego i dochodzi do wniosku, e
jeli kto zdeponowa okrelon sum pienidzy w taki sposb, e przekaza odliczon, ale nie zamknit, ani nie zapiecztowan, wtedy jedynym obowizkiem osoby przyjmujcej j jest zwrcenie dokadnie tej samej kwoty38. [tum. WS-P]

Innymi sowy, Paulus stwierdza wyranie, e w przypadku nieprawidowego depozytu pieninego jedynym zobowizaniem depozytariusza jest zwrot tantundem, ekwiwalentu ilociowego i jakociowego pierwotnego depozytu. Oprcz tego w momencie zoenia depozytu deponent otrzymywa pisemny certykat bd kwit depozytowy. Wiemy o tym, poniewa Papinian (D. 16, 3, 24) mwi w odniesieniu do pieninego depozytu nieprawidowego:
W tym licie, spisanym moj rk, podaj do twojej wiadomoci, aby wiedzia, e sto monet, ktre powierzye mi dzisiaj przez niewolnika Stychona, zarzdc, pozostaje w moim posiadaniu; natychmiast ci je wypac kiedy i gdzie zechcesz. [tum. WS-P]

Fragment ten ilustruje cig dostpno pienidzy dla deponenta, jaka ma towarzyszy pieninemu depozytowi nieprawidowemu, a take zwy36 Jednake, co wnikliwie opisuje Pasquale Coppa-Zuccari, sformuowanie depositum irregulare zostao po raz pierwszy uyte przez Jasona de Maino, pitnastowiecznego komentatora wczeniejszych tekstw, ktrego prace opublikowano w Wenecji w 1513 r. Zob.: Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, s. 41. Pierwszy rozdzia tej pracy powicony jest analizie depozytu nieprawidowego w prawie rzymskim: s. 232. Zob. take znakomit wspczesn analiz hiszpaskich rde na temat depozytu nieprawidowego w Rzymie: Mercedes Lpez-Amor y Garca, Observaciones sobre el depsito irregular romano, Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, nr 74 (19881989), s. 341359. 37 Cytaty z Digestw podajemy w skrcie. Zapis D. 19, 2, 31 oznacza, e cytat pochodzi z ksigi 19, tytuu 2, fragmentu 31. Jeli po numerze fragmentu podana jest czwarta liczba, to wskazuje numer paragrafu [przyp. red.]. 38 W zasadzie jest to streszczenie Alfenusa Varusa w Digestach, dokonane przez Paulusa. Alfenus Varus by konsulem w 39 r. n.e. i autorem czterdziestu ksig w Digestach. Paulus z kolei by wybitn postaci, autorem wielu prac, uczniem Scewoli i doradc Papiniana, podczas gdy ten peni funkcj czonka rady cesarskiej Sewera i Karakalli. Cytowany fragment brzmi po acinie nastpujco: (...) si quis pecuniam numeratam ita deposuisset ut neque clausam, neque obsignatam traderet, sed adnumeraret, nihil aliud eum debere, apud quem deposita esset, nisi tantundem pecuniae solvere (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 288).

22

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

czaj wydawania kwitu depozytowego, ktry nie tylko potwierdza wasno, lecz take musia by okazywany przy wypacie39. Podstawowym zobowizaniem depozytariuszy jest utrzymywanie tantundem dostpnego cigle dla deponentw. Jeli z jakiego powodu depozytariusz bankrutuje, wtedy deponenci s bezwzgldnie uprzywilejowani przed innymi wierzycielami, co umiejtnie opisuje Ulpian (D. 16, 3, 7, 2):
Ilekro bankierzy staj si niewypacalni, zazwyczaj najpierw rozliczani s deponenci, to znaczy ci, ktrzy zoyli pienidze w depozyt, nie za ci, ktrzy zoyli pienidze u bankierw na procent albo zainwestowali wraz z nimi, albo za ich porednictwem. Zatem, jeeli majtek bankierw zosta zlicytowany, daje si pierwszestwo deponentom [nawet] przed wierzycielami uprzywilejowanymi, natomiast ci, ktrzy otrzymywali odsetki, nie s brani pod uwag, jakby wypowiedzieli umow depozytu40. [tum. RW]

W tym miejscu Ulpian zaznacza nie tylko to, e oprocentowanie jest nie do pogodzenia z pieninym depozytem nieprawidowym, lecz take to, e gdy bankierzy oferuj odsetki, musi to si nieodcznie wiza z zupenie innym kontraktem (jak w przypadku mutuum czyli kontraktu poyczki, co jest lepiej znane dzisiaj jako umowy lokaty terminowej). Jeli za chodzi o zobowizania depozytariusza, Digesta mwi (D. 47, 2, 79), e jeli kto otrzymuje dobro do depozytu i uyje go do innego celu ni ten, w ktrym zostao przyjte, to winien jest kradziey. Celsus mwi take (D. 47, 2, 67), e przejcie depozytu w celu wprowadzenia w bd ma natur kradziey. Paulus deniuje kradzie jako oszukacze przywaszczenie rzeczy w celu osignicia korzyci albo z samej rzeczy, albo z jej uywania, albo z posiadania, co jest zabronione przez prawo naturalne41. WidziPapinian, mieszkaniec Syrii, praefectus praetorium od 203 r. n.e. W 212 r. zosta skazany na mier przez cesarza Karakall, gdy odmwi prawnego uzasadnienia morderstwa, jakiego ten dopuci si na swoim bracie, Gecie. Podobnie jak Julianus zyska reputacj jednego z najznamienitszych rzymskich jurystw. Zdaniem Juana Iglesiasa jego prace s niezwyke zarwno ze wzgldu na swoj wnikliwo i pragmatyzm, jak i rzeczowy styl (Derecho romano: Instituciones de derecho privado, s. 58). Cytowany fragment brzmi po acinie nastpujco: centum nummos, quos hac die commendasti mihi annumerante servo Sticho actore, esse apud me, ut notum haberes, hac epitistula manu mea scripta tibi notum facio; quae quando volis, et ubi voles, confestim tibi numerabo (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 246). 40 Quotiens foro cedunt nummularii, solet primo loco ratio haberi depositariorum, hoc est eorum, qui depositas pecunias habuerunt, non quas faenore apud nummularios, vel cum nummulariis, vel per ipsos exercebant; et ante privilegia igitur, si bona venierint, depositariorum ratio habetur, dummodo eorum, qui postea usuras acceperunt, ratio non habeatur, quasi renuntiaverint deposito (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 244245). 41 Furtum est contrectatio rei fraudulosa, lucri faciendi gratia, vel ipsius rei, vel etiam usus eius possessionisve; quod lege naturali prohibitum est admittere (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 814).
39

Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad...

23

my, e to, co dzisiaj nazywane jest przywaszczeniem, w prawie rzymskim okrelano w kategorii kradziey. Ulpian, odnoszc si do Julianusa, take konkludowa:
jeli kto otrzymuje ode mnie pienidze w celu spaty mojego dugu u kredytodawcy, a sam posiadajc taki dug u niego oddaje go w swoim imieniu, to dopuszcza si kradziey. (D. 47, 2, 52, 16)42. [tum. WS-P]

W tytule trzecim ksigi czwartej Codex Constitutionum (C. 4, 3, 34 czynno deponowania)43, ktry jest czci Corpus Iuris Civilis i zawiera konstytucj ogoszon za konsulatu Gordiana i Avioli w 239 roku, zobowizanie do zapewnienia cigej dostpnoci tantundem jest okrelone jeszcze dobitniej. Dopuszczenie si kradziey wystpuje w momencie, gdy tantundem nie jest utrzymane. W konstytucji cesarz Gordian wskazuje Austerusowi:
jeli zakadasz depozyt, rozsdne bdzie danie odsetek, poniewa depozytariusz winien ci podzikowa za to, e nie czynisz go odpowiedzialnym za kradzie, gdy ten, kto wiadomie i z premedytacj uywa zdeponowanego dobra dla wasnej korzyci, wbrew woli waciciela, dopuszcza si rwnie przestpstwa kradziey44. [tum. WS-P]

W konstytucji smej tego samego rda znajduje si bezporednie odniesienie do depozytariuszy, ktrzy poyczaj pienidze otrzymane w depozyt, a zatem uywaj ich dla wasnych korzyci. Podkrela si tu, e tego typu dziaania, amice zasad przechowania, zobowizuj depozytariusza do wypaty odsetek, a take czyni go winnym kradziey, co widzielimy w przypadku konstytucji Gordiana:
Nie ulega wtpliwoci, e jeli osoba, ktra otrzymaa od ciebie pienidze w depozyt, poycza je we wasnym imieniu lub w imieniu innej osoby, to musi (tak ona, jak jej nastpca) wypeni podjte zobowizanie45. [tum. WS-P]

42 (...) si pecuniam quis a me acceperit, ut creditori meo solvat, deinde cum tantam pecuniam eidem creditori deberet, suo nomine solverit, futrum eum facere (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 820). 43 Cytaty z Codex podajemy w skrcie. Zapis C. 4, 3, 34 oznacza, e cytat pochodzi z ksigi 4, tytuu 3, konstytucji 34. [przyp. red.] 44 Si depositi experiaris, non immerito etiam usuras tibi restitui agitabis, cum tibi debeat gratulari, quod furti eum actione non facias obnoxium, siquidem qui rem depositam invito domino sciens prudensque in usus suus converterit, etiam furti delicto succedit (Corpus Iuris Civilis, t. 2, s. 174). 45 Si is, qui depositam a te pecuniam accepit, eam suo nomine vel cuiuslibet alterius mutuo dedit, tam ipsum de implenda suscepta de, quam eius successores teneri tibi, certissimum est (Corpus Iuris Civilis, t. 2, s. 174).

24

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

Krtko mwic, spostrzeono, e ci, ktrzy otrzymuj pienidze w depozyt, maj pokus, by uy ich do wasnych celw. Zaznaczono to wprost w innym miejscu kodeksu Justyniana (Novellae, Constitutio LXXXVIII, pod koniec rozdziau pierwszego), gdzie podkrela si take znaczenie odpowiedniej penalizacji tego typu dziaa i to nie tylko poprzez uznanie depozytariusza winnym kradziey, lecz take naoenie na niego obowizku wypaty odsetek, dziki czemu w obawie przez tymi karami, ludzie przestan wykorzystywa depozyty w nieodpowiedni, lekkomylny i nierozsdny sposb46. Rzymscy juryci stwierdzili, e gdy depozytariusz nie moe speni zobowizania natychmiastowego zwrotu tantundem, nie tylko jest bezsprzecznie winny uprzednio dokonanej kradziey, lecz take odpowiedzialny za wypat odsetek. Std Papinian stwierdza (D. 16, 3, 25, 1):
Ten, kto zoone u siebie do zwrotu tantundem niezapiecztowane pienidze, wykorzystuje dla wasnej korzyci, powinien zosta skazany wyrokiem na wypat odsetek w sytuacji opnienia zwrotu depozytu47. [tum. WS-P]

Ta cakowicie usprawiedliwiona zasada obowizuje w przypadku tak zwanego depositum confessatum dokadniej przeanalizujemy w nastpnym rozdziale ktry umoliwi unikanie kanonicznego zakazu pobierania procentu przez uznanie faktycznej poyczki (czy kontraktu mutuum) za depozyt nieprawidowy Celowo opniano wypat depozytu, co uzasadnio wypat . odsetek. Jeli te kontrakty uznano by od pocztku i otwarcie za kontrakt poyczki (mutuum), to w wietle prawa kanonicznego byyby nielegalne. O tym, e rzymscy juryci zdawali sobie spraw z fundamentalnej rnicy midzy kontraktem poyczki (mutuum) a pieninym depozytem nieprawidowym, wiadcz te midzy innymi nastpujce fragmenty Digestw: D. 16, 3, 26 (Paulus), D. 12, 1, 9, 9 (Ulpian) oraz D. 12, 1, 10 (Ulpian). Jednake najdobitniej i najbardziej szczegowo ujmuje to zagadnienie Ulpian w D. 42, 5, 24, 2, stwierdzajc wprost, e poycza to jedno, a deponowa to drugie. Ot:
gdy zasoby bankiera zostay rozdysponowane, a sprawy ludzi uprzywilejowanych zaatwione, waniejsza powinna by sprawa tych, ktrzy zdeponowali pienidze w banku (za porczeniem publicznym). Niemniej jednak ci, ktrym bank wypaci oprocentowanie od zde46 Ut hoc timore stultorum simul et perversorum maligne versandi cursum in depositionibus homines cessent (Corpus Iuris Civilis, t. 3, s. 426). Jest to oczywiste, a w dalszej czci zajmiemy si bardziej szczegowo zagadnieniem, o ktrym bya ju mowa, mianowicie tym, e depozytariusze w sposb wadliwy uywaj powierzonych im przez deponentw pienidzy. 47 Qui pecuniam apud se non obsignatam, 'ut tantundem redderet', depositam ad usus propios convertit, post moram in usuras quoque iudicio depositi condemnandus est (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 246).

Odkrycie przez znawcw prawa rzymskiego oglnych zasad...

25

ponowanych pienidzy, nie bd traktowani w inny sposb ni reszta kredytodawcw; i susznie, czym innym jest bowiem poycza, a czym innym deponowa48. [tum. WS-P]

Jak wynika z cytowanego fragmentu Ulpiana, bankierzy dokonywali dwch rnych operacji. Z jednej strony przyjmowali depozyty, ktre nie daway prawa do oprocentowania i zobowizyway depozytariusza do utrzymywania penej dostpnoci tantundem w interesie deponentw (dysponujcych statusem bezwzgldnego uprzywilejowania w razie bankructwa), a z drugiej zacigali poyczki (kontrakty mutuum), zobowizujce bankiera do wypaty oprocentowania poyczkodawcom, ktrzy nie mieli adnych przywilejw w razie jego bankructwa. Trudno sobie wyobrazi bardziej precyzyjne rozrnienie tych dwch rodzajw kontraktw; trudno te o bardziej sprawiedliwe zasady zawierania tych kontraktw ni te, ktre proponuje Ulpian. Rzymscy juryci okresu klasycznego odkryli i analizowali uniwersalne zasady prawa, regulujce kontrakt na pieniny depozyt nieprawidowy. Analiza ta rozpocza si wraz z rozwojem istotnych dziedzin biznesu i handlu, w ktrych bankierzy odgrywali bardzo wan rol. Zasady te pojawiy si te pniej w redniowiecznych kodeksach wielu europejskich krajw, w tym w Hiszpanii, mimo e upadek cesarstwa rzymskiego i pocztek redniowiecza wizay si z powan recesj gospodarcz. W Las Partidas (Partida 5, tytu 3, prawo 2) ustalono, e ten, kto zgadza si przechowywa towary innej osoby, uczestniczy w depozycie nieprawidowym, w ktrym przekazano mu piecz nad okrelonym dobrem. Niemniej depozytariusz zobowizany jest, zgodnie z pisemn umow, wypaci dobra lub ich warto wskazan w kontrakcie albo w momencie, gdy dobro zdeponowane zostanie sprzedane w wyniku decyzji pierwotnego waciciela, albo gdy depozyt zostanie wypacony z jakich innych, nieprzewidzianych wczeniej powodw49. Oprcz tego w Fuero Real z 1255 r. (ksiga 3, ty48 In bonis mensularii vendundis post privilegia potiorem eorum causam esse placuit, qui pecunias apud mensam dem publicam secuti deposuerunt. Sed enim qui depositis nummis usuras a mensulariis acceperunt, a ceteris creditoribus non seperantur; et merito, aliud est enim credere, aliud deponere (Corpus Iuris Civilis, t. 1, s. 721). Papinian z kolei twierdzi, e jeli depozytariusz nie wypeni zobowiza, to pienidze na zwrot depozytw mog pochodzi nie tylko ze zdeponowanych funduszy, lecz take ze wszystkich innych aktyww niesolidnego depozytariusza: Przywilej [deponentw] dotyczy nie tylko aktyww pochodzcych z depozytw, lecz wszystkich aktyww defraudanta. Zasada ta suy interesowi publicznemu, o ile usugi bankowe uzna si za niezbdne. Wydatki konieczne zawsze uwzgldnia si w pierwszej kolejnoci, poniewa wycena aktyww zazwyczaj odbywa si po ich zdyskontowaniu. (Ta zasada nieograniczonej odpowiedzialnoci bankierw pojawia si w D. 16, 3, 8). 49 W Las Partidas (ok. 1312 r.) depozyty nazwane s condesijos [ukryte depozyty], a w prawie 2 tego zbioru prawa czytamy, e: Kontrola nad posiadaniem dbr przekazanych do przechowania nie jest przeniesiona na otrzymujcego dobra, chyba e depozyt moe by liczony, mierzony lub waony w momencie przekazania; jeli przekazanie

26

PRAWNY CHARAKTER NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

tu 15) wprowadzono rozrnienie midzy depozytem jakiej policzonej iloci pienidzy lub zota bd srebra, otrzymanym od kogo w iloci okrelonej wagowo (w tym wypadku dobra mog by uytkowane, a naley zwrci dobra tej samej iloci i jakoci jak te, ktre otrzymano), a depozytem, ktry jest zapiecztowany i nieokrelony co do iloci lub wagi (tego dobra nie wolno uy, a jeli si go uyje, naley zwrci jego podwjn warto)50. redniowieczne zbiory prawa zawieraj jasne rozgraniczenie midzy depozytem prawidowym okrelonego dobra a depozytem nieprawidowym jakiej sumy pienidzy. Pokazuj, e w drugim przypadku nastpuje przekazanie wasnoci. Zbiory te nie zawieraj jednak wanego wyjanienia dokonanego w justyniaskim Corpus Juris Civilis, e chocia wasno jest przekazana, to pozostaje zobowizanie do przechowania wraz z odpowiedzialnoci zapewnienia cigej dostpnoci tantundem, ilociowego i jakociowego ekwiwalentu pierwotnie zdeponowanego dobra. By moe powodem tego braku byo rozpowszechnienie si depositum confessatum. Podsumujmy: rzymska tradycja jurystyczna poprawnie rozpoznaa charakter instytucji pieninego depozytu nieprawidowego i jego zasad oraz odrnia w depozyt od innych instytucji prawnych, takich jak kontrakt poyczki, czyli mutuum. W rozdziale drugim zastanowimy si, jak doszo do tego, e podstawowe zasady regulujce stosunki midzyludzkie w przypadku kontraktu dotyczcego depozytu nieprawidowego (w szczeglnoci prawo do dostpnoci i wasnoci wynikajce z kontraktu) ulegy stopniowej degeneracji za spraw dziaa podejmowanych wsplnie przez bankierw i politykw. Przeanalizujemy okolicznoci, ktre to umoliwiy, a take przyczyny, ktre do tego doprowadziy. W rozdziale trzecim przeledzimy, jak prawnicy prbuj uzasadnia zawieranie owych kontraktw, ktre stopniowo zyskiway uznanie, mimo e amay tradycyjne zasady prawa. W rozdziale czwartym natomiast zaczniemy si zastanawia nad gospodarczymi konsekwencjami tych zdarze.

nastpuje w odniesieniu do iloci, wagi lub miary, wtedy kontrola zostaje przeniesiona. Jednakowo depozytariusz musi zwrci dobro w tej samej iloci i tej samej jakoci co dobro, ktre przyj w depozyt. Precyzja i jasno z jakimi zagadnienie to zostao przedstawione w Las Partidas nie mogy by wiksze. Zob. Las Siete Partidas z uwagami Gregoria Lpeza, opublikowane jako reprint przez Boletn Ocial del Estado [hiszpaski dziennik urzdowy] (Madrid 1985), vol. III, Partida 5, tytu 3, prawo 2, s. 78. 50 Zob. odniesienie Juana Roca Juana do Fuero Real w jego artykule El depsito de dinero, w: Comentarios al Cdigo Civil y Compilaciones Forales, vol. 1, tome 22, s. 249.

ROZDZIA II
HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH REGULUJCYCH UMOW NIEPRAWIDOWEGO DEPOZYTU PIENINEGO

W tym rozdziale przedstawimy rne przykady, pokazujce, jak ongi bankierzy naruszali tradycyjne zasady prawne depozytu nieprawidowego, oraz rozwaymy przyczyny zawodnoci spoecznych mechanizmw regulacyjnych, ktre miay ukrci te naduycia. Zastanowimy si rwnie nad rol, jak odgryway w tym rzdy. Nie do, e nie podejmoway one sumiennej obrony praw wasnoci, to jeszcze od samego pocztku wrcz wspieray postpowanie bankierw, wydajc im zezwolenia i przyznajc przywileje, aby uzyska z takich dziaa wasne korzyci. Std bray si bliskie wspdziaanie i solidarno, tradycyjnie charakteryzujce relacje pomidzy pastwem a instytucjami bankowymi (i wci w nich obecne). Aby zrozumie, dlaczego zawiody rne prby prawnego uzasadnienia naduy, musimy przede wszystkim wiedzie, na czym polega bezprawno zasady rezerw czstkowych dla bankowych depozytw pieninych. Owe uzasadnienia zbadamy w rozdziale trzecim.

1 . W p ro w a d ze n i e
W poprzednim rozdziale przedstawilimy jasn, spjn natur prawn umowy nieprawidowego depozytu pieninego. Nie ma wtpliwoci, e od samego pocztku ludzie, ktrzy otrzymywali od wspobywateli pienidze na przechowanie, znali zobowizania, jakie na siebie przyjmuj, w szczeglnoci za to, e maj chroni tantundem niczym dobry ojciec rodziny, zapewniajc deponentowi stay do niego dostp. Takie wanie jest znaczenie przechowywania wynikajce z umowy depozytu dbr zamiennych. O ile jednak natura prawna umowy depozytu nieprawidowego jest jasna i atwo j poj, o tyle natura ludzka jest niedoskonaa i saba. Zrozumiae wic, e osoby przyjmujce depozyty pienine dowiadczay pokusy, by naruszy obowizek bezpiecznego przechowywania i wykorzysta pienidze, ktre powinny by chronione, ale stale dostpne. Ta pokusa bya bardzo silna: bankierzy mogli bez wiedzy deponentw obraca wielkimi kwotami pienidzy. Umiejtnie je wykorzystujc, osigali znaczne zyski, czyli odsetki, ktre

28

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

mogli zachowywa dla siebie, nikomu jawnie nie wyrzdzajc szkody1. Zwaywszy na sabo natury ludzkiej i nieodpart niemal pokus odczuwan przez bankierw, jest rzecz zrozumia, e tradycyjne zasady bezpiecznego przechowywania, na ktrych opiera si umowa nieprawidowego depozytu pieninego, byy od samego pocztku w ukryty sposb naruszane. Na dodatek, ze wzgldu na abstrakcyjn i niejasn natur relacji pieninych, wikszo obywateli oraz organw wadz odpowiedzialnych za egzekwowanie zasad moralnych i prawnych nie dostrzegaa z nielicznymi wyjtkami tego zjawiska. Kiedy za naduycia i wypadki oszustw zaczy si ujawnia i stay si bardziej zrozumiae, instytucjonalna bankowo funkcjonowaa ju od tak dawna i nabraa takiej siy, e skuteczne ukrcenie jej zdeprawowania byo w praktyce niemoliwe. Co wicej, stopniowe odkrywanie przez wadze olbrzymiej siy bankw zdolnoci tworzenia pienidza wyjania, dlaczego bardzo czsto rzdy staway si ostatecznie wsplnikami bankowego oszustwa, przyznajc bankierom przywileje i legalizujc ich niewaciwe dziaania w zamian za moliwo bezporedniego lub poredniego udziau w ogromnych zyskach. Stworzyy sobie w ten sposb wane alternatywne rdo nansowania pastwa. Temu wypaczeniu tradycyjnego obowizku pastwa, jakim jest okrelanie i ochrona praw wasnoci, sprzyjao olbrzymie, stae zapotrzebowanie rzdw na zasoby, ktre wynikao z ich widocznej w caej historii nieodpowiedzialnoci i braku kontroli nansowej. Tak wanie ksztatowaa si coraz to doskonalsza symbioza pomidzy rzdami a bankierami, relacja, ktra w szerokim zakresie istnieje rwnie i dzisiaj. Pomimo zoonoci przedstawionej tutaj sytuacji niektrzy przenikliwi myliciele ju dawno temu zaczynali j jednak rozumie. Doktor Saravia de la Calle w swej ksice Instruccin de mercaderes tak pisze na temat destruktywnego oddziaywania bankowoci:

1 Mwimy tu o najbardziej oczywistym rdle zyskw, ktre pocztkowo skaniay bankierw do sprzeniewierzania pienidzy deponentw. W rozdziale czwartym zbadamy rdo znacznie wikszych zarobkw: zdolno bankierw do emitowania pienidza, czyli udzielania poyczek i tworzenia depozytw z niczego. Zyskowno tego procederu jest bez porwnania wiksza, poniewa jednak ma on natur abstrakcyjn, jest rzecz pewn, e nawet sami bankierzy w peni uwiadomili sobie jego dziaanie dopiero w bardzo pnym okresie rozwoju ycia nansowego. Niemniej to, e nie rozumieli oni tego drugiego sposobu osigania zyskw, lecz jedynie wyczuwali go intuicyjnie, nie oznacza, i wcale z niego nie korzystali. W rozdziale czwartym wyjanimy, w jaki sposb naruszanie przez bankierw tradycyjnych zasad prawnych poprzez oparcie bankowoci na rezerwie czstkowej umoliwia udzielanie z niczego poyczek, ktrych zwrotu wymaga si w twardej gotwce (na dodatek z odsetkami!). Krtko mwic, mamy do czynienia ze staym, uprzywilejowanym rdem nansowania w postaci depozytw tworzonych przez bankierw z niczego i wci wykorzystywanych przez nich dla wasnych korzyci.

Wprowadzenie

29

nienasycona chciwo czowieka cakowicie stumia jego boja Boga i poczucie wstydu, a nawet uwaam, e bierze si to z zaniedba duchownych i wieckich przywdcw pastwa2.

Jeli Saravia de la Calle wykazuje jak sabo, to jest ni jedynie nadmiar miosierdzia dla przywdcw. Trafnie przypisuje oszustwo popeniane w zwizku z depozytem nieprawidowym ludzkiej uomnoci czy chciwoci, lecz przywdcw obarcza jedynie odpowiedzialnoci za zaniedbanie, polegajce na niezdolnoci do pooenia kresu naduyciom. Wydarzenia historyczne pokazuj, e rzdy, niezalenie od bezsprzecznego zaniedbania przy wielu okazjach, jawnie i wyranie wykorzystyway wielkie zyski biznesu bankowego. Zobaczymy ponadto, e w innych przypadkach wadze nie tylko przyznaway bankierom w zamian za konkretne przysugi przywileje umoliwiajce im bezkarne prowadzenie dziaalnoci, ale nawet powoyway banki pastwowe w celu bezporedniego czerpania zyskw z ich dziaalnoci. Cho dziaalno bankowa rozwina si dawno temu, w praktyce jednoczenie z pojawieniem si pienidza, u zarania handlu i wraz z pierwszymi przejawami podziau pracy3, naruszanie przez bankierw i wadze

2 Luis Saravia de la Calle, Instruccin de mercaderes, Pedro de Castro, Medina del Campo 1544; Coleccin de Joyas Bibliogrcas, Madrid 1949, rozdz. 8, s. 179. 3 Archeolog Lenor Mant odkry wrd ruin Babilonu glinian tabliczk z inskrypcj, ktra potwierdza istnienie handlu pomidzy miastami oraz wykorzystanie handlowych i nansowych rodkw patniczych. Mwi si w niej, e Ardu-Nama (trasant z Ur) poleca Mardukowi-Bal-at-Iribowi (trasatowi z Orkoe) w jego imieniu wypaci Bel-Abal-Iddinowi w ustalonym okresie kwot 4 min i 15 szekli srebra. Dokument jest datowany na 14 dzie miesica arakhsamna w drugim roku panowania krla Nabonida. Badacz Hilprecht odkry natomiast w ruinach Nippur a 730 zapisanych tabliczek z wypalonej gliny. Uznano, e naleay do archiww istniejcego w tym miecie w 400 r. p.n.e. banku Nurashu i Synowie (zob. haso Origen y desenvolvimiento histrico de los bancos w Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana, Editorial Espasa-Calpe, Madrid 1979, t. 7, s. 477). Joaqun Trigo z kolei, podajc powysze informacje, wskazuje rwnie, e okoo 3300 r. p.n.e. witynia w Uruku uytkowaa grunty, ktre do niej naleay, przyjmowaa oary i depozyty oraz udzielaa rolnikom i kupcom poyczek w inwentarzu ywym i ziarnie, stajc si pierwszym bankiem w dziejach. W British Museum znajduj si rwnie tabliczki odnotowujce operacje nansowe banku Synowie Egibiego. Sekwencja tych tabliczek wykazuje, e od czasw asyryjskich przez ponad 180 lat instytucja ta bya kontrolowana przez prawdziw dynasti nansow. Kodeks Hammurabiego uatwia przenoszenie wasnoci i cile regulowa zwizane z ni prawa oraz dziaalno handlow, ograniczajc stopy procentowe, a nawet ustanawiajc poyczki publiczne oprocentowane w wysokoci 12,5%. Przepisy obejmoway rwnie umowy spek oraz prowadzenie rachunkw z dziaalnoci. O bankowoci i operacjach nansowych wspomina rwnie indyjska ksiga Manusmryti. Krtko mwic, zabytki pimiennictwa dowodz, e operacje nansowe przeprowadzano ju w latach 23002100 p.n.e., cho upowszechnienie si bankowoci rozpoczo si pomidzy rokiem 730 a 540 p.n.e., kiedy dynastie asyryjskie i nowobabiloskie zapewniy bezpieczestwo handlu, ktry da pocztek wyspecjalizowanym bankom. Dziaalno

30

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

tradycyjnych zasad prawnych rzdzcych depozytem nieprawidowym przedstawimy i zilustrujemy na trzech rnych przykadach historycznych: wiata grecko-rzymskiego, rdziemnomorskich miast handlowych pnego redniowiecza i pocztkw renesansu a wreszcie przywoamy pojawienie si pierwszych wanych bankw pastwowych na pocztku siedemnastego wieku. Co wicej, ewolucja bankowoci w tych trzech odrbnych sytuacjach historycznych przyniosa w znacznej mierze takie same charakterystyczne wyniki. Kada z nich pokazuje bowiem, e gdy narusza si tradycyjne zasady prawne, to pojawiaj si szkodliwe skutki nie tylko w postaci bankructwa bankw, ale take gbokich kryzysw nansowych i ekonomicznych. W przedstawionych niej przykadach historycznych popenia si takie same oszustwa, ktre maj takie same, typowe etapy i nastpstwa, oraz podejmuje si takie same nieudane prby egzekwowania tradycyjnych zasad bezpiecznego przechowywania. Nieuchronne s te takie same szkodliwe skutki, a cay ten proces powtarza si wci na nowo a po dzie dzisiejszy. Zbadajmy zatem historyczne przykady naruszania zasad prawnych i wspudziau wadz w oszustwach i naduyciach bankowych.

2 . B a n k o w o w G re c j i i R z y m i e
W staroytnej Grecji witynie peniy funkcj bankw, poyczajc pienidze indywidualnym osobom i monarchom. Ze wzgldw religijnych witynie uwaano za nietykalne, tote stay si stosunkowo bezpiecznym azylem dla pienidza. Miay na dodatek wasn milicj zapewniajc im obron, a ich bogactwo budzio zaufanie deponentw. Z punktu widzenia nansw do najwaniejszych wity greckich zaliczay si witynia Apollona w Delfach, Artemidy w Efezie i Hery w Samos. Trapezitei, czyli greccy bankierzy Dysponujemy na szczcie pewnymi materiaami rdowymi na temat bankowoci w Grecji. Pierwszym i by moe najwaniejszym z nich jest dzieo zatytuowane Trapezitica4, napisane przez Isokratesa okoo
ta przeniosa si rwnie do Egiptu, a stamtd pniej do wiata staroytnej Grecji (Joaqun Trigo Portela, Historia de la banca, rozdz. 3 Enciclopedia prctica de la banca, Editorial Planeta, Barcelona 1989, t. 6, zw. s. 234237). 4 Raymond de Roover wskazuje, e dzisiejsze sowo bankier powstao we Florencji, gdzie bankierw nazywano banchieri albo tavolieri, poniewa pracujc, siedzieli przy awce (bancho) lub stole (tavola). Ta sama logika krya si rwnie za terminologi stosowan w staroytnej Grecji, gdzie bankierw nazywano trapezitei, poniewa pracowali przy trapeza, czyli stole. Dlatego wanie mowa Isokratesa O bankowoci znana jest pod tradycyjnym tytuem Trapezitica; zob. Raymond de Roover, The Rise and Decline of the Medici Bank, 13971494, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts) 1963. Wielki Diego de Covarrubias y Leyva pisze, e wynagrodzenie pacone makle-

Bankowo w Grecji i Rzymie

31

393 r. p.n.e.5. Jest to mowa sdowa, w ktrej Isokrates broni interesw syna jakiego faworyta bosforskiego krla Satyrosa. Syn oskara Pasiona, ateskiego bankiera, o sprzeniewierzenie powierzonego mu depozytu pieninego. Pasion by wczeniej niewolnikiem innych bankierw (Antystenesa i Archetratosa), pozyska ich zaufanie, a nawet osign wiksze od nich sukcesy, za co przyznano mu obywatelstwo Aten. W swojej mowie sdowej Isokrates opisuje, jak Pasion prbowa przywaszczy sobie depozyt zoony w jego banku, wykorzystujc trudnoci, w jakie popad deponent, a do tego dopuci si oszustwa, faszerstwa, kradziey umw, przekupstwa itd. Mowa ta jest jednak dla naszego tematu tak wana, e niektre jej fragmenty warto rozway szczegowo. Isokrates zaczyna od podkrelenia, e wniesienie oskarenia przeciw bankierowi jest ryzykowne, poniewa
transakcje z bankierami zawiera si bez wiadkw, a pokrzywdzeni musz si narazi na niebezpieczestwo, wystpujc przeciw tym, ktrzy zdobyli wielu przyjaci, dysponuj wielkim majtkiem i wydaj si godni zaufania ze wzgldu na swj zawd6. [tum. WS-P]

Warto zwrci uwag na to, e bankierzy zawsze wykorzystywali swoje wpywy spoeczne i wadz (ktra jest ogromna, zwaywszy na liczb i status osb otrzymujcych od nich poyczki lub jako im zobowizanych) do obrony swoich przywilejw i kontynuowania oszukaczej dziaalnoci7.
rom pieninym za wymian pienidzy byo nazywane przez Grekw collybus i dlatego ich samych nazywano collybistami. Uywano rwnie nazw nummularii i argentarii, a take trapezitei, mensularii lub bankierzy, poniewa oprcz wymiany pienidza prowadzili dziaalno gospodarcz, znacznie bardziej zyskown: przyjmowali pienidze do bezpiecznego przechowania i poyczali na procent pienidze wasne i innych ludzi. Zob. rozdz. 7 pracy Veterum collatio numismatum zawartej w Omnium operum, Salamanka 1577. 5 Isokrates, jeden ze staroytnych macrbioi [dugowiecznych], doy niemal stu lat (436338 p.n.e.). Przyszed na wiat w ostatnich latach pokoju panujcego po zwycistwach Aten nad Persj, za jego ycia doszo do wojny peloponeskiej, supremacji spartaskiej i tebaskiej oraz ekspansji Macedonii; jej naem bya bitwa pod Cherone, w ktrej Filip II pokona Zwizek Delijski dokadnie w roku mierci Isokratesa. Ojciec Isokratesa, Teodorus, nalea do klasy redniej i wzbogaci si na produkcji etw, co pozwolio mu zapewni dzieciom znakomit edukacj. Nauczycielami Isokratesa byli Teramenes, Gorgiasz, a zwaszcza Sokrates (w dialogu Fajdros jest fragment, w ktrym Platon, przemawiajc ustami Sokratesa, chwali modego Isokratesa wyranie ironicznie przepowiadajc mu wielk przyszo). Isokrates by logografem pisa mowy prawnicze dla osb wystpujcych z oskareniami lub bronicych swych praw, a pniej otwar w Atenach szko retoryki. Informacje na temat Isokratesa zob. Literatura Grecji staroytnej, pod. red. Henryka Podbielskiego, t. 2 (Proza historyczna Krasomstwo Filozoa i nauka Literatura Chrzecijaska), Lublin 2005, s. 185193. 6 Isocrates, Trapeziticus 2. 7 Ponad 2200 lat po Isokratesie senator z Pensylwanii Condy Raguet rwnie zdawa sobie spraw z wielkiej siy bankierw oraz z tego, e wykorzystuj j, aby onie-

32

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Isokrates wyjania, e jego klient, planujc podr, zoy w banku Pasiona bardzo wielk kwot pienidzy. Powrciwszy z podry, ktra obtowaa w przygody, postanowi wycofa swe pienidze, ale wtedy bankier stwierdzi, e akurat nie ma funduszy i nie moe ich zwrci. Zamiast jednak przyzna si do swojej sytuacji, publicznie zaprzeczy, aby przyjmowa jaki depozyt od klienta Isokratesa lub by jego dunikiem. Klient relacjonowa, e kiedy wielce zaskoczony zachowaniem bankiera znw domaga si od niego spaty, Pasion
nakrywszy gow, paka i mwi, e trudnoci nansowe zmusiy go do wyparcia si mojego depozytu, lecz wkrtce sprbuje zwrci mi pienidze; prosi mnie, abym mia nad nim lito i pomg mu utrzyma jego trudne pooenie w tajemnicy, aby nie stao si jawnym, e przyjwszy depozyt, popeni oszustwo8. [tum. WS-P]

Jest zatem jasne, e w greckiej bankowoci, jak wskazuje Isokrates w swej mowie, bankierzy otrzymujcy pienidze do bezpiecznego przechowania
miela przeciwnikw, na wszelkie moliwe sposoby zniechca deponentw do wycofywania depozytw i ukrywa fakt, i depozyty s faktycznie wycofywane midzy innymi w prnej nadziei, e pozwoli to unika kryzysw. Condy Raguet konkluduje, e naciskom tym trudno si prze, bo czowiek niezaleny, niebdcy ani udziaowcem, ani wierzycielem, gdyby si odway domaga od bankw, aby czyniy sprawiedliwo, byby przeladowany jako wrg spoeczestwa. Zob. list Ragueta do Ricardo z 18 kwietnia 1821 r. opublikowany w: David Ricardo, Minor Papers on the Currency Question 18051832, red. Jacob Hollander, The Johns Hopkins University, Baltimore 1932, s. 199201. Ta sama myl zostaa wypowiedziana niemal trzy stulecia wczeniej przez Luisa Saravia de la Calle, ktry wskazuje na stawiane przez bankierw przeszkody suce zniechcaniu deponentw do wycofywania pienidzy przeszkody, przeciw ktrym nieliczni tylko omielali si protestowa wspomina rozliczne inne upokorzenia, jakim poddajesz ludzi chccych wycofa powierzone ci pienidze; zatrzymujesz ich, kaesz im traci pienidze na czekaniu i grozisz, e spacisz ich w sabej walucie. Zmuszasz ich w ten sposb, aby dali ci wszystko, czego chcesz. Znalaze tak metod kradziey, poniewa gdy przychodz wycofa swoje pienidze, nie omielaj si prosi o nie, lecz pozostawiaj ci je, aby zebra wiksze i bardziej diabelskie zyski (Instruccin de mercaderes, s. 183). List sztuczek stosowanych przez bankierw w celu odwleczenia wypaty depozytw wymienia Richard Cantillon w swojej ksice Essai sur la nature du commerce en gneral, Fletcher Gyles in Holborn, London 1755 (wydanie anonimowe z kcyjnymi danymi wydawniczymi). I wreszcie rwnie Marks wspomina o strachu i szacunku, jakie powszechnie budz bankierzy. Cytuje nastpujce ironiczne sowa G. M. Bella: Zmarszczenie bankierskich brwi wywiera na niego wikszy wpyw ni moray prawione przez przyjaci; czy nie dry on na myl, e mona by go posdzi o oszustwo lub o najdrobniejsze nawet mijanie si z prawd, boi si bowiem obudzi podejrzenia, wskutek ktrych bank mgby mu zmniejszy lub wymwi kredyt! Rada bankiera ma dla niego wiksz wag ni rada duchownego (Karol Marks, Kapita. Krytyka ekonomii politycznej, Ksika i Wiedza, Warszawa 1959, t. 3, ks. III (Proces produkcji kapitalistycznej jako cao), cz. 2, s. 101, tum. Edward Lipiski). 8 Isocrates, Trapeziticus 18.

Bankowo w Grecji i Rzymie

33

i ochrony byli zobowizani strzec ich w taki sposb, aby zawsze byy dostpne dla klientw. Z tego te powodu uwaano za oszustwo wykorzystywanie tych pienidzy do wasnych celw. Co wicej, znamienna jest prba utrzymania takiego rodzaju oszustwa w tajemnicy, by ludzie zachowali zaufanie do bankierw, umoliwiajc im kontynuowanie oszukaczej dziaalnoci. Z mowy Isokratesa moemy te wnioskowa, e nie by to odosobniony przypadek oszustwa Pasiona, polegajcy na prbie sprzeniewierzenia w sprzyjajcych warunkach pienidzy klienta, lecz e mia on trudnoci ze zwrotem pienidzy, poniewa nie utrzymywa stuprocentowej stopy rezerw i wykorzystywa zdeponowane pienidze w prywatnych interesach, tote nie mia innego wyjcia oprcz publicznego zaprzeczenia, e depozyt w ogle zosta u niego zoony. Isokrates kontynuuje mow, przytaczajc dalsze sowa swego klienta, ktry stwierdza:
Poniewa mylaem, e auje tych czynw, ustpiem i nakazaem, by znalaz sposb, jaki tylko zechce, aby to zaatwi przyzwoicie. Trzy dni pniej spotkalimy si i obiecalimy sobie przemilcze to, co si zdarzyo (obietnic t zama, co poznacie z dalszej czci mojej mowy). Zgodzi si popyn ze mn do Pontu i tam odda mi zoto, aby zakoczy nasz umow moliwie jak najdalej od tego miasta; i by nikt std nie pozna szczegw rozwizania umowy, a po podry morskiej mgby powiedzie, co tylko zechce9. [tum. WS-P]

Pasion jednak odwouje to porozumienie, powoduje zniknicie niewolnikw, ktrzy byli wiadkami oskarajcego, oraz faszuje i kradnie dokumenty niezbdne mu do udowodnienia, e klient nie zoy u niego depozytu, lecz udzieli mu poyczki. Zwaywszy na tajemnic, w jakiej bankierzy przeprowadzali wikszo swych dziaa, oraz sekretny charakter wikszoci depozytw10, nie korzystano ze wiadkw, tote Isokrates musia przedstawi wiadkw porednich, ktrzy wiedzieli, e deponent otrzyma wielk kwot pienidzy i korzysta z banku Pasiona. wiadkowie wiedzieli ponadto, e w trakcie skadania depozytu deponent wymieni na zoto ponad 1000 staterw. Co wicej, Isokrates twierdzi, e o istnieniu depozytu i fakcie, e Pasion prbowa go sobie przywaszczy, sdziw powinno przekonywa przede wszystkim to, i Pasion stale odmawia
Isocrates, Trapeziticus 1819. Grecy rozrniali pomidzy pieninymi depozytami na danie (phaner ousa) a depozytami niewidzialnymi (aphans ousa). Rozrnienie to nie wskazywao, czy pienidze maj by stale dostpne deponentowi (powinny by w obu przypadkach), lecz jak si wydaje odnosio si do tego, czy depozyt i jego wielko s publicznie znane. W takiej bowiem sytuacji pienidze mogy by zajte lub skonskowane przede wszystkim z powodw podatkowych.
10 9

34

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

wydania niewolnika, ktry wiedzia o depozycie, na przesuchanie z uyciem tortur. Czy w przypadku umw z bankierami moe istnie mocniejszy dowd? W kontaktach z nimi nie korzystamy ze wiadkw11. [tum. WS-P]

Cho nie dysponujemy adnymi dokumentami w sprawie werdyktu sdziowskiego, jest rzecz pewn, e Pasion albo zosta skazany, albo doszed do porozumienia z oskarycielem. Tak czy inaczej, wydaje si, e pniej postpowa waciwie i odzyska zaufanie miasta. Jego stary niewolnik Formion odziedziczy po nim dom i z powodzeniem przej jego interesy. Dodatkowe interesujce informacje na temat dziaalnoci bankierw w Grecji znajdujemy w mowie sdowej napisanej przez Demostenesa na rzecz Formiona. Demostenes wskazuje, e Pasion w chwili mierci mia do cignicia poyczki w kwocie 50 talentw, z czego 11 talentw pochodzio z depozytw bankowych. Cho nie jest jasne, czy byy to depozyty terminowe, czy na danie, Demostenes dodaje, e zyski bankiera byy niepewne i pochodziy z pienidzy innych ludzi. W konkluzji stwierdza, e jest rzecz godn podziwu, kiedy wrd ludzi zajmujcych si pienidzmi osoba znana z wytonej pracy jest rwnie uczciwa, poniewa kredyt naley do kadego i jest najwaniejszym kapitaem w interesach. Krtko mwic, bankowo opieraa si na zaufaniu deponentw, uczciwoci bankierw, na zaoeniu, e bankierzy powinni zawsze mie do dyspozycji deponentw pienidze powierzone im jako depozyty na danie, a pienidze poyczane bankierom dla zysku powinny by przez nich wykorzystywane tak roztropnie i sensownie, jak to tylko moliwe. Mamy w kadym razie wiele wskazwek, e greccy bankierzy nie zawsze przestrzegali tych regu i e sami robili uytek z pienidzy powierzanych im jako depozyt na danie, co opisuje Isokrates w Trapezitica, a Demostenes konstatuje na temat innych bankierw (ktrzy zbankrutowali w wyniku tego rodzaju dziaalnoci) w swej mowie na rzecz Formiona. Taki by przypadek Aristolocha, ktry posiada pole zakupione wtedy, gdy by winien pienidze wielu ludziom, a take Sosinoma, Timodema i innych, ktrzy zbankrutowali, a kiedy trzeba byo zapaci tym, ktrym winni byli pienidze, wszyscy zawiesili patnoci i oddali majtek wierzycielom12. Demostenes napisa rwnie inne mowy dostarczajce wanych informacji o bankowoci w Grecji. I tak na przykad w mowie Przeciw Olimpiodorowi o szkodach13 wyranie stwierdza, e niejaki Komon

Isocrates, Trapeziticus 53. Demosthenes, Pro Phormione 50. W sprawie informacji o bankructwach bankw greckich zob. Edward E. Cohen, Athenian Economy and Society: A Banking Perspective, Princeton University Press, Princeton (New Jersey) 1992, s. 15224. Wydaje si jednak, e Cohen nie rozumie, w jaki sposb ekspansja kredytu bankowego prowadzia do kryzysw ekonomicznych wpywajcych na wypacalno bankw. 13 Demosthenes, In Olympiodorum 12.
12

11

Bankowo w Grecji i Rzymie

35

zoy pewn kwot w depozyt na danie w banku Heraklidesa, a pienidze te wkrtce zostay wydane na pogrzeb i inne zwizane z nim ceremonie rytualne oraz wzniesienie nagrobka. [tum. WS-P]

W tym przypadku deponent zoy depozyt na danie, ktry zosta wycofany przez spadkobiercw zaraz po jego mierci, aby pokry koszty pogrzebu. Jeszcze wicej informacji o praktykach bankowych dostarcza mowa Przeciw Tymoteosowi o dugu, w ktrej Demostenes twierdzi, e
bankierzy maj zwyczaj zapisywania dla pamici kwot, ktre wydaj, i ich przeznaczenia oraz skadanych u nich depozytw, tote kwoty wydawane i deponowane s odnotowywane, aby byy im wiadome przy rozliczeniach14. [tum. WS-P]

Mowa ta wygoszona w 362 r. p.n.e. jest pierwszym dokumentem wskazujcym, e bankierzy prowadzili zapisy ksigowe depozytw skadanych przez klientw oraz pienidzy przez nich wycofywanych15. Demostenes wyjania rwnie, w jaki sposb funkcjonoway rachunki biece. W przypadku takich rachunkw banki wypacay pienidze stronom trzecim, kierujc si instrukcjami deponentw16. W celu przeprowadzenia dowodu prawnego w tym konkretnym przypadku Demostenes
powoa si na ksigi bankowe, zada sporzdzenia odpisw i po przedstawieniu ich Frazyrydesowi pozwoli mu zbada ksigi i zanotowa sobie kwot nalen od tej osoby17. [tum. WS-P]

I wreszcie Demostenes koczy sw mow, wyraajc zaniepokojenie z powodu powszechnoci bankructw bankowych i wielkiego oburzenia ludzi na bankrutujcych bankierw. Demostenes bdnie przypisuje bankructwa bankw ludziom, ktrzy
w trudnych sytuacjach daj poyczek i uwaaj, e powinno si im udziela kredytu na podstawie ich reputacji; kiedy jednak ich sytuacja nansowa poprawia si, nie zwracaj pienidzy, lecz odmawiaj spat18. [tum. WS-P]

Uwag Demostenesa musimy interpretowa w kontekcie mowy sdowej, w ktrej przedstawia swoj argumentacj. Celem tej mowy byo wanie oskarenie Tymoteosa o to, e nie zwrci poyczki bankowej. daliDemosthenes, Adversus Timotheum 5. G. J. Costouros, Development of Banking and Related Book-Keeping Techniques in Ancient Greece, International Journal of Accounting, t. 7, nr 2 (1973), s. 7581. 16 Demosthenes, Adversus Timotheum 43. 17 Ibid., 43. 18 Ibid., 68.
15 14

36

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

bymy zbyt wiele, oczekujc od Demostenesa wykazania, i do wikszoci bankructw bankowych dochodzi dlatego, e bankierzy naruszaj swoje zobowizanie do bezpiecznego przechowywania depozytw na danie i wykorzystuj te pienidze na wasny uytek inwestuj je w prywatne transakcje a do chwili, kiedy z jakiego powodu ludzie trac do nich zaufanie i prbuj wycofa swe depozyty, stwierdzajc z wielkim oburzeniem, e pienidze nie s dostpne. Prowadzone przy rnych okazjach badania sugeruj, e greccy bankierzy wiedzieli zazwyczaj, i powinni utrzymywa stuprocentow stop rezerw dla depozytw na danie. Wyjaniaoby to brak potwierdzenia na wypacanie odsetek od takich depozytw oraz udowodniony fakt, e w Atenach na og nie traktowano bankw jako rda kredytu19. Klienci deponowali pienidze w bankach ze wzgldw bezpieczestwa i oczekiwali od bankierw, e zapewni im ochron i bezpieczne przechowanie, a take udostpni dodatkowe korzyci w postaci atwych do udokumentowania usug kasowych i wypat na rzecz stron trzecich. Niemniej to, e istniay pewne podstawowe zasady uprawnionej bankowoci, nie przeszkadzao wielkiej grupie bankierw ulega pokusie przywaszczania sobie depozytw (ze sporym zyskiem); taka oszukacza dziaalno bya stosunkowo bezpieczna dopty, dopki ludzie mieli zaufanie do bankierw, jednak na dusz met bya skazana na asko. Co wicej, jak pokaemy na rnych przykadach historycznych, sieci oszukaczych bankierw, dziaajc wbrew oglnym zasadom prawnym na podstawie czstkowych rezerw, prowadziy do ekspansji kredytu20 niemajcego pokrycia w realnych oszczdnociach,
19 S. C. Todd w zwizku z bankowoci atesk stwierdza, e banki nie byy postrzegane jako oczywiste rda kredytu (...) uderza fakt, e spord setek poyczek potwierdzonych przez rda tylko jedenacie zostao udzielonych przez bankierw; w istocie te nie ma adnego dowodu na to, e deponent mg na og oczekiwa od swego banku odsetek, S. C. Todd, The Shape of Athenian Law, Clarendon Press, Oxford 1993, s. 251. Bogaert z kolei potwierdza, e bankierzy nie pacili adnych odsetek od depozytw na danie, a nawet pobierali prowizj za ich ochron i bezpieczne przechowywanie: Depozyty patnoci mog przyjmowa rne formy. To co maj wsplnego, to nieobecno odsetek. W adnym z przytoczonych przypadkw nie znalelimy adnego ich ladu. Jest tak samo moliwe, e niektrzy bankierzy dali prowizji za prowadzenie rachunku depozytowego lub za wykonanie przelewu [tum. WS-P], Raymond Bogaert, Banques et banquiers dans les cits grecques, A. W Sijtho, Leyden 1968, s. 336. . Bogaert wspomina rwnie, e brak jest jakichkolwiek dowodw na to, aeby bankierzy w Atenach utrzymywali jak ustalon stop rezerw czstkowych (Niestety nie dysponujemy adn wzmiank dotyczc bilansu staroytnego banku, s. 364), cho wiemy, e rni bankierzy, midzy innymi Pasion, postpowali oszukaczo i nie utrzymywali stuprocentowej stopy rezerw. W nastpstwie tego niejednokrotnie nie mogli si wypaci i bankrutowali. 20 Mona wic uzna, e poda pienidza w Atenach skadaa si ze zobowiza bankowych (depozytw) oraz gotwki w obiegu. Wielko, o jak wzrasta bankowa cz tej poday pienidza, zaley od wolumenu i szybkoci obrotu poyczek bankowych, odsetka, w jakim rodki z poyczek byy natychmiast lub ostatecznie redepo-

Bankowo w Grecji i Rzymie

37

co powodowao sztuczne, inacyjne oywienie gospodarcze, po ktrym nastpowa ostatecznie odwrt w postaci kryzysu i recesji gospodarczej z nieuchronnymi przypadkami upadoci bankw. Raymond Bogaert pisze o okresowych kryzysach wpywajcych na bankowo w staroytnej Grecji, zwaszcza o okresach ekonomicznej i nansowej recesji w latach 377376 i 371 p.n.e., kiedy upady (midzy innymi) banki Timodema, Sosinoma i Aristolocha. Cho czynnikami wyzwalajcymi owe recesje byy napa Sparty i zwycistwo Teb, to jednak czyy si one wyranie z narastajc inacj, w ktrej gwn rol odegray oszukacze banki21. wiadectwa historyczne odnotowuj rwnie powany kryzys bankowy, jaki nastpi w Efezie po buncie przeciw Mitrydatesowi. Kryzys ten skoni wadze do przyznania brany bankowej pierwszego wyranego i udokumentowanego historycznie przywileju ustalajcego odroczenie wypaty depozytw o dziesi lat22. Oszukacza dziaalno bankiera bya w kadym razie niezwykle zyskowna do czasu jej odkrycia i upadku banku. Wiemy na przykad, e dochd Pasiona siga 100 min, czyli jednego i dwch trzecich talentu. Profesor Trigo Portela oszacowa, e tyle kilogramw zota byoby dzi rwnowane niemal dwu milionom dolarw rocznie. Cho nie wydaje si, e to kwota nadzwyczajnie wielka, to w istocie bya ona do spektakularna, zwaywszy na to, e wikszo ludzi ya na poziomie zapewniajcym zaledwie przetrwanie jedzono tylko raz dziennie, a poywienie skadao si z ziarna zb oraz warzyw. W chwili mierci Pasiona jego fortuna sigaa 60 talentw, co przy zaoeniu staej wartoci zota dawaoby blisko 44 miliony dolarw23.

Bankowo w wiecie helleskim Okres helleski, zwaszcza w Egipcie Ptolomeuszw, by punktem zwrotnym w historii bankowoci, poniewa zaznaczy si utworzeniem pierwszego banku pastwowego. Ptolomeusze szybko zdali sobie spraw z tego, jak zyskowne byy banki prywatne, i zamiast ledzi oszukacze dziaania bankw oraz stosowa wobec nich sankcje, postanowili wykorzysta ogln sytuacj i uruchomi bank rzdowy, ktrego interesom przydawao prestiu pastwo.
nowane u trapezai, oraz okresu utrzymywania depozytw i ich zmiennoci; Cohen, Athenian Economy and Society, s. 13. 21 Raymond Bogaert, Banques et banquiers dans les cits grecques, s. 391393. 22 Ibid., s. 391. 23 Trigo Portela, Historia de la banca, s. 238. Raymond Bogaert natomiast szacuje roczny dochd Pasiona przed jego mierci na 9 talentw kilka razy wicej: To daje w sumie okoo 9 talentw dochodu rocznego. Rozumie si, e bankier mg zgromadzi w cigu niewielu lat znaczny majtek, uczyni hojne donacje dla miasta i ponie koszty utrzymania piciu trier [tum. WS-P], Bogaert, Banques et banquiers dans les cits grecques, s. 367, oraz Cohen, Athenian Economy and Society, s. 67.

38

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Cho nigdy nie wprowadzono prawdziwego monopolu pastwa w bankowoci, a banki prywatne (prowadzone gwnie przez Grekw) kontynuoway sw dziaalno, boom gospodarczy Egiptu zapewni bankowi pastwowemu dominujc rol. Rostovtze zauwaa, e ptolomejski bank wypracowa rwnie zaawansowany system rachunkowoci:
Udoskonalona rachunkowo, oparta na cile zdeniowanej profesjonalnej terminologii, zastpia do prymitywn rachunkowo IV wieku24.

Pewne badania archeologiczne dowodz, jak szeroki zasig miaa bankowo w hellenistycznym okresie historii Egiptu. Niekompletny dokument znaleziony w Tebtunis, zawierajcy codzienne zapisy ksigowe wiejskiego banku w prowincji Herakleopolis, wskazuje na nieoczekiwanie du liczb wieniakw nie tylko zreszt rolnikw ktrzy prowadzili interesy za porednictwem bankw i dokonywali patnoci ze swoich depozytw i rachunkw bankowych. Ludzi stosunkowo bogatych byo niewielu, tote wikszo klientw banku stanowili detalici i miejscowi rzemielnicy; byli wrd nich handlarze ptnem, tkacze, zotnicy i jeden druciarz. Zgodnie ze staroytn egipsk tradycj dugi spacano czsto w zocie i kruszcu srebrnym. Dokumenty banku pokazuj, e wrd jego klientw byli handlarze zboem, oliw i bydem, a take rzenik i wielu oberystw. Pastwowy bank Ptolomeuszw, banki prywatne i witynie na rwni sprawoway piecz nad rnego rodzaju depozytami. Wedug Rostovtzea bankierzy przyjmowali zarwno depozyty na danie, jak i oprocentowane depozyty terminowe. Te drugie miay by inwestowane w
rnego rodzaju operacje kredytowe poyczki z zabezpieczeniem dodatkowym, zastawy, hipoteki oraz niezwykle popularne poyczki szczeglnego rodzaju: bodmerie25.

Banki prywatne strzegy depozytw swych klientw, same za lokoway wasne pienidze w banku pastwowym. Gwn innowacj egipskiej bankowoci bya centralizacja: utworzenie w Aleksandrii pastwowego banku centralnego z oddziaami w wikszoci wanych miast i miasteczek spowodowao, e banki prywatne odgryway w gospodarce kraju rol drugoplanow. Wedug Rostovtzea bank ten sprawowa piecz nad przychodami podatkowymi oraz przyjmowa prywatne rodki i depozyty od zwykych klientw, a nadwyki inwestowa na rzecz pastwa. Listy Zenona zawieraj bogactwo informacji o tym, jak banki przyjmoway pienidze od swych klientw i trzymay
24 M. Rostovtze, The Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford University Press, Oxford 1953, t. 1, s. 405. 25 Ibid., t. 2, s. 1279.

Bankowo w Grecji i Rzymie

39

je w depozycie. Dowiadujemy si z nich rwnie, e Apollonios, dyrektor banku centralnego w Aleksandrii, skada osobiste depozyty w rnych jego oddziaach. rda pokazuj, jak czsto osoby zyczne wykorzystyway ten bank w celu skadania depozytw oraz dokonywania patnoci. Na dodatek za dziki bardzo rozwinitemu systemowi rachunkowoci bankowej spata dugw za porednictwem bankw staa si niezwykle wygodna, gdy transakcje byy ocjalnie udokumentowane, co byo istotnym dowodem w razie sporu. Helleski system bankowoci przey dynasti Ptolomeuszw i z niewielkimi zmianami zosta zachowany pod rzdami rzymskimi. Scentralizowana bankowo ptolomejska wywara nawet pewien wpyw na cesarstwo rzymskie: ciekawy jest fakt, e Kasjusz Dion w znanej mowie do Mecenasa opowiada si za utworzeniem rzymskiego banku pastwowego, ktry oferowaby wszystkim (zwaszcza posiadaczom gruntw) rozsdnie oprocentowane poyczki. Bank ten mia czerpa kapita z zyskw osiganych z nieruchomoci stanowicych wasno pastwa26. Propozycja Kasjusza nigdy nie zostaa zrealizowana.

Bankowo w Rzymie Dziaalno bankw rzymskich nie jest udokumentowana tak szczegowo jak greckich, poniewa nie istniej adne aciskie odpowiedniki mw Isokratesa i Demostenesa. Z prawa rzymskiego wiemy jednak, e bankowo i nieprawidowy depozyt pieniny byy bardzo rozwinite. Rozwaalimy ju (w rozdziale pierwszym) regulacje klasycznych jurystw rzymskich w tej dziedzinie. Rzymskich argentarii nie uwaano za uprawnionych do wykorzystywania tantundem depozytw wedle wasnego yczenia, lecz byli oni zobowizani do strzeenia go z najwiksz starannoci. Dlatego wanie od depozytw nie pacono odsetek i teoretycznie rzecz biorc nie miay by one poyczane, cho deponent mg upowani bank do wykorzystania zdeponowanych pienidzy w celu dokonywania patnoci w jego imieniu. Bankierzy przyjmowali te depozyty terminowe, bdce w istocie poyczkami udzielanymi bankowi, czyli kontraktami mutuum. Umowy te zapewniay odsetki oraz przenosiy na bankierw prawo wykorzystywania rodkw (w uzgodnionym okresie) w taki sposb, jaki im odpowiada. Wzmianki o tego rodzaju praktykach pojawiaj si ju w 350 r. p.n.e. w takich komediach, jak Jecy, Komedia ola i Strachy Plauta oraz Formion Terencjusza, w ktrych znajdujemy zabawne dialogi opisujce operacje nansowe, rozliczenia, salda rachunkw, uycie czekw itd.27. Wydaje si w kadym razie, e praca wykonana przez profesjonalIbid., s. 623. I tak na przykad w komedii Plauta Captivi (Jecy) czytamy: Subducam ratunculam quantillum argenti mihi apud trapezitam sied (tj. Wchodz do rodka, poniewa
27 26

40

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

nych jurystw lepiej regulowaa bankowo rzymsk i przedstawiaa czytelniejsz ide dziaa uprawnionych i nieuprawnionych. Nie ma jednak pewnoci, e bankierzy postpowali uczciwie i powstrzymywali si od wykorzystywania dla wasnego poytku pienidzy z depozytw na danie. Znamy nawet reskrypt Hadriana do kupcw z Pergamonu uskarajcych si na bezprawne dziaania i ogln nieuczciwo ich bankierw. Z kolei w dokumencie adresowanym przez miasto Mylas do cesarza Septimusa Severa znajduje si dekret rady miejskiej i ludnoci dotyczcy uregulowanie dziaalnoci lokalnych bankierw28. Wszystko to sugeruje, e cho zapewne rzadziej ni w wiecie hellenistycznym rzeczywicie zdarzali si niesumienni bankierzy, ktrzy przywaszczali sobie rodki powierzane im przez deponentw i ostatecznie bankrutowali.

Bankructwo chrzecijaskiego banku Kaliksta Ciekawego przykadu oszukaczej bankowoci dostarcza Kalikst I, papie (217222) i wity. Pierwotnie niewolnik chrzecijanina Karpoforusa, dziaa w jego imieniu jako bankier, przyjmujc depozyty od innych chrzecijan. Zbankrutowa jednak i zosta przyapany przez swego pana na prbie ucieczki. Ostatecznie uaskawiono go na prob tych samych chrzecijan, ktrych oszuka29. Refutatio omnium haeresium, dzieo przypisywane Hipolitowi, znalezione w klasztorze na grze Athos w 1844 r., szczegowo opisuje bankructwo Kaliksta30. Podobnie jak w przypadku powtarzajcych si kryzysw trapicych Grecj, do bankructwa Kaliksta doszo po wyranym boomie inacyjnym, ktrego skutkiem by powany kryzys zaufania, spadek wartoci pienidza i bankructwa wielu rm nansowych i handlowych. Dziao si to w latach 185190 za panowania cesarza Kommodusa. Hipolit relacjonuje, w jaki sposb Kalikst, wwczas niewolnik wspwyznawcy, chrzecijanina Karpoforusa, podj w jego imieniu dziaalno bankow i przyjmowa depozyty gownie od wdw i chrzecijan (ich grono ju uroso pod wzgldem liczebnoci i zyskao wpywy). Kalikst jednak oszukaczo sprzeniewierzy pienidze, a poniewa nie mg ich zwrci,
musz obliczy, ile pienidzy mam w banku), co cytuje Knut Wicksell w Lectures on Political Economy, Routledge and Kegan Paul, London 1935, t. 2, s. 73. 28 Trigo Portela, Historia de la banca, s. 239. 29 Niezwyky fakt, e kto parajcy si profesj bankow zosta papieem, a potem witym, mgby czyni z Kaliksta I dobrego kandydata na patrona bankowoci. Niestety, jest on jednak przykadem niesolidnego bankiera, ktry naduy dobrej wiary chrzecijaskich wspwyznawcw. Patronem bankierw jest wic w. Karol Boromeusz (15381584), arcybiskup Mediolanu. By on bratankiem i administratorem Giovanniego Angela Medici (papiea Piusa IV), a jego wito przypada 4 listopada. 30 Hippolytus, Hippolitus Wercke, t. 2: Refutatio omnium haeresium, P. Wendland, Leipzig 1916.

Bankowo w Grecji i Rzymie

41

gdy tego zadano, prbowa ucieczki drog morsk, a nawet samobjstwa. Po wielu przygodach zosta wychostany i skazany na cikie roboty w kopalniach Sardynii. Na koniec zosta cudownie uwolniony, kiedy Marcia, konkubina cesarza Kommodusa, rwnie chrzecijanka, uya swoich wpyww. Trzydzieci lat pniej, jako czowieka wolnego obrano go w 217 r. siedemnastym papieem. Ostatecznie zgin mczesk mierci, wrzucony przez pogan do studni podczas zamieszek publicznych 14 padziernika 222 roku31. Moemy teraz zrozumie, dlaczego nawet papiee w swych dekretach napominali bankierw, aby byli uczciwi i opierali si wielu pokusom swego zawodu32. Takie moralne pouczenia przestrzegajce bankierw przed pokusami i przypominajce im o ich obowizkach stale goszono wrd pierwszych chrzecijan, a niektrzy nawet prbowali wyledzi je w Pimie witym.

Societates argentariae Stowarzyszenia bankierw, czyli societates argentariae, byy osobliwoci bankowoci w wiecie rzymskim. Kapita na ich utworzenie pochodzi z nansowych skadek czonkowskich, a uwalniano go w celu spaty dugw. Poniewa banki budziy szczeglne zainteresowanie publiczne, prawo rzymskie stanowio, e czonkowie societates argentariae musz odpowiada za depozyty caym swoim majtkiem33. Wsplna, nieograniczona odpowiedzialno czonkw stowarzysze bya ogln zasad prawa rzymskiego, ktra suya zminimalizowaniu skutkw oszustw i naduy
31 Juan de Churruca, La quiebra de la banca del cristiano Calisto (c.a. 185190), Seminarios complutenses de derecho romano, lutymaj 1991, Madrid 1992, s. 6186. 32 Ginesthe trapezitai dikmioi (Bankierzy, musicie by uczciwi); zob. Orgenes y movimiento histrico de los bancos, w: Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana, Espasa Calpe, Madrid 1973, t. 7, s. 478. 33 Zob. Manuel J. Garca-Garrido, La sociedad de los banqueros (societas argentaria), w: Studi in honore di Arnaldo Biscardi, Milan 1988, t. 3, zw. s. 380383. Nieograniczona odpowiedzialno czonkw stowarzyszenia bankierw w prawie rzymskim zostaa wprowadzona midzy innymi we wspomnianym ju tekcie Ulpiana (D. 16, 3, 7, 23), a take w tekcie Papiniana (D. 16, 3, 8), w ktrym rozstrzyga on, e pienidze na spat dugw nieuczciwych bankierw maj by czerpane nie tylko ze zdeponowanych funduszy znalezionych w majtku bankiera, ale z caego majtku oszusta (Corpus..., t. 1, s. 245). Niektrzy dzisiejsi autorzy rwnie proponowali powrt do zasady nieograniczonej odpowiedzialnoci bankierw jako bodca zachcajcego ich do rozwanego zarzdzania pienidzmi. Wymg ten nie jest jednak konieczny dla wypacalnoci systemu bankowego, nie byby te rodkiem wystarczajcym. Nie jest konieczny, poniewa wymg stuprocentowej rezerwy skuteczniej wyeliminowaoby kryzysy bankowe i recesje gospodarcze. Nie jest wystarczajcy, poniewa nawet gdyby odpowiedzialno udziaowcw bankw bya nieograniczona, to przy utrzymaniu zasady rezerw czstkowych kryzysy bankowe i recesje gospodarcze wci byyby nieuniknione.

42

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

bankierw oraz ochronie prawa deponentw do odzyskiwania pienidzy na kade danie34. Argentarii prowadzili swe interesy w specjalnym miejscu zwanym taverna. Ich ksigi odnotowyway uznania i obcienia rachunkw klientw. Ksigi rzymskich bankierw traktowano jako dowody w sdzie, tote musiay by prowadzone zgodnie z editio rationum okrelajcym sposb datowania rachunkw i zarzdzania nimi35. Bankierw nazywano rwnie mensarii od sowa mensa, czyli kantoru [rodzaju lady], przy ktrym pierwotnie zajmowali si wymian pienidzy. Mensa, cakiem podobnie jak dzisiejsze licencje bankowe, moga by przenoszona. Poniewa jednak
34 W cesarstwie rzymskim niektre wielkie, wpywowe witynie wci wystpoway rwnie w roli bankw. Byy wrd nich witynie w Delos, Delfach, Sardes (witynia Artemidy), a take najwaniejsza z nich witynia w Jerozolimie, w ktrej ydzi zarwno bogaci, jak i biedni tradycyjnie deponowali swoje pienidze. W takim wanie kontekcie musimy interpretowa opisane w Nowym Testamencie wygnanie przez Jezusa zmieniajcych pienidze ze wityni w Jerozolimie. W Mt 21,1216 czytamy: A Jezus wszed do wityni i wyrzuci wszystkich sprzedajcych i kupujcych w wityni; powywraca stoy zmieniajcych pienidze oraz awki tych, ktrzy sprzedawali gobie. I rzek do nich: Napisane jest: Mj dom ma by domem modlitwy, a wy czynicie z niego jaskini zbjcw (Cytaty za Pismem witym Starego i Nowego Testamentu, wyd. 5, Pallotinum, Pozna, 2005). Niemal identyczny tekst podaje Mk 11,1517. W J 2,1416 opisano to zdarzenie nieco dokadniej. Jezus, wszedszy do wiatyni, napotka siedzcych za stoami bankierw oraz tych, ktrzy sprzedawali woy, baranki i gobie. Wwczas sporzdziwszy sobie bicz ze sznurkw, powypdza wszystkich ze wityni, take baranki i woy, porozrzuca monety bankierw, a stoy powywraca. Angielski przekad New International Version tych fragmentw biblijnych nie jest bardzo cisy; podobny zreszt bd znajdujemy w dokonanym przez Garci del Corrala przekadzie Digestw. Zamiast zmieniajcy pienidze (money changers) powinno by bankierzy, co jest bardziej zgodne z dosownym sensem aciskiej Wulgaty, w ktrej relacja Mateusza brzmi nastpujco: Et intravit Iesus in templum et eiiciebat omnes vendentes et ementes in templo, et mensas numulariorum, et cathedras vendentium columbas evertit: et dicit eis: Scriptum est: Domus mea domus orationis vocabitur: vos autem fecistis illam speluncam latronum (Biblia Sancta iuxta Vulgatam Clementinam, red. Alberto Colunga, Laurencio Turrado, Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid 1994, Mateo 21:1213, s. 982). Te ewangeliczne teksty potwierdzaj, e witynia w Jerozolimie funkcjonowaa niczym prawdziwy bank, w ktrym bogaci i biedni skadali depozyty. Oczyszczenie wityni przez Jezusa mona interpretowa jako protest przeciw naduyciom wynikajcym z niedozwolonej dziaalnoci (naduycia te, jak wiemy, polegay na wykorzystywaniu zdeponowanych pienidzy). Owe biblijne wzmianki ilustruj ponadto wystpujc ju wwczas symbioz pomidzy bankierami a urzdnikami publicznymi, poniewa zarwno gwni kapani, jak i nauczyciele prawa byli oburzeni zachowaniem Jezusa. W sprawie znaczenia, jakie dla ydw miaa witynia jerozolimska jako bank depozytowy, zob. Rostovtze, The Social and Economic History of the Roman Empire, t. 2, s. 62. 35 Jean Imbert w swej ksice Historia econmica (de los orgenes a 1789), przekad hiszpaski Armando Sez, (Editorial Vicens-Vives, Barcelona 1971, s. 58) wskazuje, e praescriptio byo odpowiednikiem dzisiejszych czekw. Kiedy kapitalista poleca bankierowi dokona w jego imieniu spaty dugu, bankier robi to za okazaniem traty bankowej zwanej praescriptio.

Bankierzy w pnym redniowieczu

43

w Rzymie pastwo byo wacicielem pomieszcze, w ktrych prowadzono dziaalno bankow, przekazywano wanie prawo do dziaalnoci (przyznawane przez pastwo). Przeniesienie takie mogo obejmowa wszystkie meble i wyposaenie taverna, jak rwnie aktywa nansowe i zobowizania. Bankierzy utworzyli ponadto gildi w celu obrony wsplnych interesw oraz uzyskali od cesarzy, zwaszcza od Justyniana, istotne przywileje. Niektre z tych przywilejw pojawiaj si w Corpus Iuris Civilis36. Gospodarczy i spoeczny rozpad cesarstwa rzymskiego by wynikiem inacyjnej polityki rzdu, ktra spowodowaa dewaluacj waluty oraz ustanowienia cen maksymalnych na najwaniejsze towary, co z kolei doprowadzio do oglnego niedoboru tych towarw, nansowej ruiny kupcw i zaniknicia handlu pomidzy rnymi obszarami imperium. By to rwnie koniec bankowoci. Wikszo bankw upada w trakcie kolejnych kryzysw gospodarczych III i IV wieku. Cesarstwo, prbujc powstrzyma spoeczny i gospodarczy rozkad, podjo dodatkowe rodki interwencjonistyczne, oparte na przymusie, co przypieszyo tylko proces dezintegracji i umoliwio barbarzycom (od lat pokonywanym i utrzymywanym w ryzach przez rzymskie legiony) zniszczenie i podbicie resztek staroytnego, kwitncego cesarstwa rzymskiego. Upadek wiata antycznego rozpocz dugi okres redniowiecza i dopiero niemal osiemset lat pniej, we woskich miastach, bankowo zostaa odkryta na nowo37.

3 . B a n k i e r z y w p ny m re d n i o w i e c z u
Upadek cesarstwa rzymskiego oznacza zniknicie niemal caego handlu oraz feudalizacj stosunkw gospodarczych i spoecznych. Olbrzymie ograniczenie handlu i podziau pracy zadao ostateczny cios dziaalnoci nansowej, zwaszcza bankowoci. Skutki tego ograniczenia utrzymyway si przez kilka stuleci. Tylko klasztory, bezpieczne orodki rozwoju gospodarczego i spoecznego, mogy strzec zasobw gospodarczych. Trzeba tu wspomnie o dziaalnoci prowadzonej na tym polu przez templariuszy, zakon zaoony w 1119 roku w Jerozolimie w celu ochrony pielgrzymw. Templariusze posiadali znaczne zasoby nansowe, ktrych rdem byy upy zdobyte podczas kampanii wojskowych oraz legaty feudalnych ksit i panw. Poniewa dziaali na arenie midzynarodowej jako zakon rycerski i religijny (mieli ponad dziewiset orodkw i dwie kwatery gwne), byli pewnymi stranikami depozytw i cieszyli si wielkim autorytetem moral36 Zob. np. Nowa konstytucja 136 W sprawie umw bankowych, edykt 7 (Dekret i przepis prawny rzdzcy umowami bankowymi) oraz edykt 9 (O umowach bankowych) autorstwa Justyniana, zawarte w Novellae (zob. Corpus Iuris Civilis, t. 3, s. 691694, 763767, 772776). 37 Znakomity przegld przyczyn upadku cesarstwa rzymskiego znajduje si w dziele Ludwiga von Misesa Ludzkie dziaanie. Traktat o ekonomii, tum. Witold Falkowski, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, s. 647649.

44

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

nym, co zaskarbio im zaufanie. Zrozumiae wic, e zaczli przyjmowa zarwno prawidowe, jak i nieprawidowe depozyty od osb prywatnych, ktre uiszczay opat za bezpieczne przechowywanie. Templariusze zajmowali si rwnie transferem rodkw nansowych i pobierali ustalon kwot za transport i ochron. Co wicej, udzielali poyczek z wasnych zasobw i nie naruszali zasady bezpiecznego przechowywania depozytw na danie. Zakon rozkwita coraz bardziej, co wzbudzio obawy i zawi wielu ludzi, a w kocu krl Francji Filip Pikny zada jego rozwizania. Doprowadzi do spalenia na stosie przywdcw zakonu, (w tym wielkiego mistrza Jakuba de Molaya), majc na celu przede wszystkim przywaszczenie sobie zakonnych bogactw38. Na przeomie XI i XII wieku doszo do pewnego oywienia dziaalnoci gospodarczej i handlu przede wszystkim dziki woskim miastom wybrzea Adriatyku (zwaszcza Wenecji), Pizy, a pnej Florencji. Miasta te specjalizoway si w handlu z Konstantynopolem i Orientem. Ich znaczny rozwj nansowy sprawi, e odya bankowo, przy czym powtrzy si schemat, jaki obserwowalimy w wiecie staroytnym. Bankierzy pocztkowo przestrzegali zasad prawnych przekazanych przez Rzym i dziaali uczciwie, unikajc bezprawnego wykorzystania depozytw na danie (tj. nieprawidowych depozytw pieninych). Bankierzy wykorzystywali, czyli poyczali innym, tylko pienidze otrzymywane jako poyczki (tj. depozyty terminowe) i to wycznie w uzgodnionym okresie39. Znw jednak zaczli odczuwa pokus osigania korzyci z pienidzy z depozytw na danie. By to proces stopniowy, ktry prowadzi do naduy i powro38 Zob. np. J. Piquet, Des banquiers au Moyen Age: Les Templiers, tude de leurs oprations nancirs, cytowane w: Henri Pirenne, Histoire conomique et Sociale Du Moyen Age, Presses Universitaires de France, Paris 1969, s. 116, 219. Piquet uwaa, e w dokumentacji prowadzonej przez templariuszy mona dostrzec zacztki rachunkowoci podwjnego zapisu, a nawet prymitywn form czeku. Wydaje si jednak, e praktyki ksigowe templariuszy byy co najwyej bezporednimi poprzedniczkami rachunkowoci podwjnego zapisu sformalizowanej pniej w 1494 r. przez weneckiego mnicha Luk Pacioliego, przyjaciela Leonarda da Vinci. Pewien bank w Pizie stosowa rachunkowo podwjnego zapisu ju w 1336 r., natomiast rodzina Masarich (poborcw podatkowych w Genui) w 1340 r. Najstarsza europejska ksiga rachunkowa, o ktrej nam wiadomo, naleaa do pewnego banku orenckiego i datuje si na 1211 r. Zob. G. A. Lee, The Oldest European Account Book: A Florentine Bank Ledger of 1211, w: R. H. Parker, B. S. Yamey (red.), Accounting History: Some British Contributions, Clarendon Press, Oxford 1994, s. 160196. 39 Pierwsze banki depozytowe, przynajmniej w teorii, nie byy bankami dyskontowymi ani poyczkowymi. Nie kreoway pienidza, lecz obsugiway system stuprocentowych rezerw tego rodzaju, jaki chcieliby widzie niektrzy dzisiejsi monetaryci. Przekroczenie stanu rachunkw byo zabronione. Standardy te w praktyce okazay si trudne do utrzymania, zwaszcza w obliczu zagroenia publicznego. W 1567 r. bank Taula de Valencia by bliski wykorzystania zdeponowanych w nim skarbw w celu zakupu zboa dla miasta. W 1590 r. udziela nielegalnych poyczek urzdnikom miejskim, a niejednokrotnie rwnie samemu miastu; Charles P. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, wyd. 2, Oxford University Press, Oxford 1993, s. 49.

Bankierzy w pnym redniowieczu

45

tu do bankowoci opartej na rezerwach czstkowych. Wadze na og nie byy zdolne do egzekwowania zasad prawnych, a nawet niejednokrotnie przyznaway bankierom przywileje i licencje, aby zachca ich do niewaciwych dziaa i czerpa z tego korzyci w postaci poyczek i przychodw podatkowych. Tworzono nawet banki pastwowe (na przykad Bank Depozytowy w Barcelonie, czyli Taula de Canvi, oraz inne, ktrym si jeszcze przyjrzymy)40.

Odrodzenie bankowoci depozytowej w rdziemnomorskiej Europie Abbott Payson Usher w swej monumentalnej pracy The Early History of Deposit Banking in Mediterranean Europe41 bada stopniowe upowszechnianie si u schyku redniowiecza bankowoci zbudowanej na rezerwie czstkowej, a wic amicej ogln zasad prawn, wedug ktrej deponentowi trzeba zapewni pen dostpno tantundem. Wedug Ushera dopiero w XIII wieku niektrzy prywatni bankierzy zaczli wykorzystywa pienidze deponentw, zapocztkowujc bankowo opart na rezerwie czstkowej, co umoliwio ekspansj kredytow. Co wicej, wbrew szeroko przyjtej opinii, Usher uwaa, i wanie to, a nie pojawienie si bankw emisyjnych (ktre zreszt zaczy powstawa znacznie pniej, dopiero w XVII wieku) byo najwaniejszym wydarzeniem w historii bankowoci. Jak zobaczymy w rozdziale czwartym, cho emisja banknotw bez pokrycia nansowego oraz poyczanie rodkw z depozytw na danie przynosz dokadnie te same skutki ekonomiczne, z historycznego punktu widzenia bankowo bya ksztatowana w wikszej mierze przez drug z tych praktyk. Usher konstatuje: historia bankw emisyjnych a do niedawna zaciemniaa znaczenie waciwej bankowoci depozytw we wszystkich jej postaciach zarwno pierwotnych, jak i nowoczesnych. Odnoszc si ironicznie do faktu, e ekonomici przypisuj kwestii bankw emisyjnych nadmierne znaczenie w porwnaniu ze starsz, lecz rwnie szkodliw dziaalnoci bankw depozytowych, konkluduje:
Rwnie prawo islamskie, zwaszcza na Pwyspie Iberyjskim, przez cay okres redniowiecza zakazywao bankierom osobistego wykorzystywania depozytw nieprawidowych; zob. np. Compendio de derecho islmico (Risla, F-l-Fiqh), dzieo hispanoarabskiego jurysty Ibn Ab Zayda, zwanego Al-Qayrawn, wydane przy wsparciu Jessa Riosalido, Editorial Trotta, Madrid 1993. Na s. 130 znajdujemy nastpujco sformuowan zasad prawn: kto wykorzystuje depozyt pieniny do prowadzenia interesw, popenia czyn karygodny, jeli jednak wykorzystuje wasne pienidze, moe zatrzyma zysk. (Zob. te s. 214215, gdzie postanawia si, e w przypadku prawdziwej poyczki czy mutuum poyczkodawcy nie wolno wycofa pienidzy w dowolnym momencie, lecz tylko w uzgodnionym terminie; islamska prawna koncepcja depozytu pieninego cile odpowiada rzymskiemu depozytowi nieprawidowemu). 41 Abbott Payson Usher, wykadowca ekonomii na Uniwersytecie Harvarda, autor synnej pracy The Early History of Deposit Banking in Mediterranean Europe, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts) 1943.
40

46

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

popyt na pienidz oraz teoretyczne zainteresowanie, jakie budzi ten problem, w wielkiej mierze podsycay bdne wyobraenia o wzgldnym znaczeniu not i depozytw. Podobnie jak francuscy dyplomaci podczas kryzysu dyplomatycznego XVIII wieku odkryli Pireneje, teoretycy bankowoci w poowie XIX wieku odkryli depozyty42.

Usher wielokrotnie pokazuje, e wspczesny system bankowoci wyrs z bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (ktra bya wynikiem oszustwa i wspudziau rzdw, co Usher szczegowo ilustruje na przykadzie pnoredniowiecznego kataloskiego systemu bankowego), a nie z bankw emisyjnych, ktre pojawiy si znacznie pniej. Usher wskazuje, e w XII wieku pierwsze genueskie banki w swoich ksigach wyranie rozrniay depozyty na danie i depozyty terminowe, odnotowujc te drugie jako poyczki, czyli kontraktu mutuum43. Pniej jednak bankierzy zaczli stopniowo wykorzystywa depozyty na danie dla wasnych interesw, uruchamiajc moliwoci ekspansji obecne w systemie bankowym, w szczeglnoci za moliwo tworzenia depozytw i przyznawania kredytw z niczego. Przykadu dostarcza tu Bank Depozytowy Barcelony. Usher szacuje, e rezerwy pienine tego banku wynosiy 29 procent cakowitych depozytw. Oznacza to, e jego zdolno ekspansji kredytowej bya 3,3 raza wiksza od jego rezerw pieninych44. Usher podkrela rwnie niezdolno urzdnikw publicznych rnego szczebla do egzekwowania zdrowych praktyk bankowych, w szczeglnoci wymogu stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie. Co wicej, wadze ostatecznie przyznay bankom rzdow licencj (przywilej ius privilegium) na dziaanie na podstawie rezerwy czstkowej. Pomimo to

Ibid., s. 9, 192. wszystkich tych genueskich rejestrach wystpuje rwnie wiele instrumenWe tw, w ktrych przyjte pienidze s wyranie okrelone jako poyczka (mutuum), ibid., s. 63. 44 Na pokrycie tych zobowiza Bank Depozytowy utrzymywa rezerwy w kruszcu wysokoci 29 procent ich cakowitej wartoci. W dzisiejszej terminologii oznacza to, e bank by zdolny powikszy kredyt 3,3 raza w stosunku do rezerw do dyspozycji, ibid., s. 181. Nie moemy jednak zgodzi si ze stwierdzeniem, ktre Usher formuuje zaraz potem. Twierdzi mianowicie, e dziaajce w tym samym czasie w Barcelonie banki prywatne utrzymyway zapewne znacznie nisz stop rezerw. Musiao by wrcz przeciwnie. Poniewa banki prywatne byy mniejsze, nie budziy w tak wielkiego zaufania ludnoci jak bank municypalny, a poniewa dziaay w otoczeniu cile konkurencyjnym, ich rezerwy pienine musiay by wysze (zob. s. 181182 ksiki Ushera). Usher konkluduje w kadym razie, e w tym wczesnym okresie wystpowaa znaczna centralizacja rozlicze i tworzono duo kredytu. Wobec braku wyczerpujcych danych statystycznych nie mamy waciwie adnych podstaw, by oszacowa ilociowe znaczenie kredytu w redniowieczu i wczesnej nowoytnoci, cho wnioski z naszego materiau sugeruj szerokie wykorzystanie kredytowej siy nabywczej, ibid., s. 89. W dalszej czci przytoczymy cytaty z prac C. Cipolli, ktre w peni potwierdzaj gwn tez Ushera. Mnoniki bankowe zbadamy dokadniej w rozdziale czwartym.
43

42

Bankierzy w pnym redniowieczu

47

jednak wymagano od bankw zagwarantowania depozytw45. Rzdzcy byli w kadym razie pierwsi do wykorzystania oszukaczej bankowoci, upatrujc w poyczkach atwo dostpnego rda nansowania wydatkw publicznych. Wygldao to tak, jakby bankierom przyznano przywilej zyskownego wykorzystywania pienidzy deponentw w zamian za milczc akceptacj tego, e wykorzystanie to bdzie miao przede wszystkim posta poyczek dla urzdnikw publicznych i nansowania rzdu. Wadcy przy rnych okazjach posuwali si a do tego, e powoywali banki rzdowe, aby bezporednio zgarnia znaczne zyski moliwe w bankowoci. Jak zobaczymy, Bank Depozytowy Barcelony, Taula de Canvi, zosta utworzony gwnie w tym wanie celu.

Kanoniczny zakaz lichwy i depositum confessatum Przyjty w trzech gwnych religiach monoteistycznych (judaizmie, islamie i chrzecijastwie) zakaz lichwy istotnie przyczyni si do skomplikowania i zaciemnienia redniowiecznych praktyk nansowych. redniowieczny zakaz pobierania odsetek i jego nastpstwa starannie zbadaa Marjorie Grice-Hutchinson46. Wskazuje ona, e ydzi nie mieli zakazu poyczania innowiercom pienidzy na procent, co wyjania, dlaczego przynajmniej do poowy redniowiecza wanie oni stanowili wikszo bankierw i nansistw w wiecie chrzecijaskim47. Kanoniczny zakaz pobierania odsetek wydatnie przyczyni si do zawioci redniowiecznej bankowoci, cho nie dlatego (jak utrzymywao wielu teoretykw), e bankierzy chcc oferowa przydatne, niezbdne usugi musieli stale poszukiwa nowych sposobw zamaskowania patnoci odsetkowych, koniecznych w przypadku poyczek. Kiedy bankierzy poyczali pienidze otrzymane od klientw jako poyczki (czyli depozyty terminowe), dziaali w istocie jako porednicy nansowi i z pewnoci prowadzili uprawnione interesy, wnoszc istotny wkad w rozwj wczesnej gospodarki. Pomimo to, spnionego uznania przez Koci prawomocnoci odsetek nie

W pitnastowiecznej Katalonii gwarancji nie wymagano, lecz tylko bankierzy, ktrzy ich udzielali, mieli prawo rozpociera obrusy na swych kantorach. System ten pozwala ludnoci atwo rozpozna, ktre rmy s bardziej wypacalne. 46 Marjorie Grice-Hutchinson, Early Economic Thought in Spain 11771740, George Allen and Unwin, London 1978; zob. In Concealment of Usury, rozdz. 1, s. 1360. 47 A do XIII w. przewaajc cz dziaalnoci nansowej prowadzili ydzi i inni niechrzecijanie, zwykle z Bliskiego Wschodu. Z chrzecijaskiego punktu widzenia dla tych niewierzcych i tak nie byo zbawienia, a zakazy ekonomiczne Kocioa nie odnosiy si do nich. (...) Wrd ludu oburzonego takimi stopami procentowymi narastaa nienawi do ydw, podczas gdy monarchowie i ksita, nawet jeli mniej oburzeni, zwietrzyli zyski z wywaszczenia tej w zasadzie bezbronnej grupy, Harry Elmer Barnes, An Economic History of the Western World, Harcourt, Brace and Company, New York 1940, s. 192193.

45

48

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

naley jednak traktowa jako oglnej aprobaty dla dziaalnoci bankowej, lecz tylko jako uprawnienie bankw do poyczania pienidzy poyczonych im przez osoby trzecie innymi sowy, do dziaania w charakterze zwykych porednikw nansowych. Ewolucja doktryny Kocioa w sprawie odsetek adn miar nie sugeruje usankcjonowania bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, tj. wykorzystania przez bankierw we wasnym interesie depozytw na danie (polegajcego zwykle na udzielaniu poyczek)48. Zamt pojciowy, z jakim mamy tu do czynienia, powsta w redniowieczu w znacznej mierze wskutek kanonicznego zakazu pobierania odsetek. Jedn ze zrczniejszych sztuczek49 wymylonych przez podmioty gospodarcze, aby ukry w istocie oprocentowane poyczki, byo przedstawianie ich jako depozytw na danie. Zobaczmy, w jaki sposb to robiono. Musimy najpierw przypomnie sobie omwienie nieprawidowego depozytu pieninego z rozdziau pierwszego. Jedna z najwaniejszych wytycznych w sprawie tej umowy, jak mona znale w Corpus Iuris Civilis, postanawiaa, e jeli depozytariusz nie mg zwrci depozytu na danie, by nie tylko winien kradziey w celu przywaszczenia, ale rwnie musia zapaci deponentowi odsetki za zwok w spacie (D. 16, 3, 25, 1). Nie powinno wic zaskakiwa, e przez cae redniowiecze wielu bankierw i deponentw w celu obejcia kanonicznego zakazu pobierania odsetek wyranie stwierdzao, e zawieraj umow nieprawidowego depozytu pieninego, podczas gdy w istocie formalizowali umow zwykej poyczki, czyli mutuum. Deklaracja ta stanowia element metody zatajania, trafnie nazywanej depositum confessatum. By to udawany depozyt, ktry wbrew deklaracjom obu stron wcale nie by prawdziwym depozytem, lecz zwyk poyczk czy umow mutuum. Na koniec uzgodnionego okresu rzekomy deponent da
48 Taka wanie jest opinia o. Bernarda W Dempseya, jezuity, ktry w swej god. nej uwagi ksice Interest and Usury (American Council of Public Aairs, Washington 1943) stwierdza, e nawet jeli akceptujemy odsetki jako uprawnione, to bankowo oparta na rezerwie czstkowej jest rwnoznaczna z instytucjonaln lichw i jest szczeglnie szkodliwa dla spoeczestwa, poniewa wywouje cige nawroty sztucznego oywienia, kryzysu bankowego i recesji gospodarczej (s. 228). 49 Przejrzyst, zwiz list sztuczek stosowanych w celu systematycznego maskowania poyczek i odsetek mona znale w ksice Imberta Historia econmica (de los origenes a 1789), s. 157158. Imbert wymienia nastpujce metody ukrywania oprocentowanych poyczek: a) umowy kcyjne (na przykad umowy odkupu albo zabezpieczenia na nieruchomociach), b) klauzule karne (przedstawiajce odsetki jako sankcje gospodarcze, c) faszywe przedstawienie kwoty poyczki (poyczkobiorca zgadza si spaci sum wysz ni poyczona), d) transakcje wymiany walut zagranicznych (ktre uwzgldniay odsetki jako dodatkow opat), e) renty lub annuitety (doywotnie annuitety obejmujce zarazem pewn cz odsetek i spaty gwnej kwoty poyczki). Jean Imbert nie wspomina wyranie o depositum confessatum, jednej z najpopularniejszych metod usprawiedliwiania odsetek. A przecie da si j z powodzeniem umieci w kategorii klauzul karnych. Rwnie Henri Pirenne mwi o wielkiej pomysowoci, z jak maskowano niebezpieczny procent (Economic and Social History of Medieval Europe, Kegan Paul, Trench, Trubner and Company, London 1947, s. 140).

Bankierzy w pnym redniowieczu

49

swoich pienidzy. Kiedy rzekomy depozytariusz ich nie wypaca, musia zapaci kar w postaci odsetek za rzekom zwok, co nie miao nic wsplnego z rzeczywist przyczyn kary (tym, e operacja bya w istocie poyczk). Maskowanie poyczek jako depozytw stao si skutecznym sposobem na obejcie kanonicznego zakazu pobierania odsetek i uniknicie surowych sankcji zarwno wieckich, jak i duchowych. Depositum confessatum doprowadzio ostatecznie do wypaczenia prawnej doktryny nieprawidowego depozytu pieninego, co odebrao jej zasadom klarowno i czysto, jakie uzyskay w klasycznym Rzymie, i wprowadzio zamt, ktry przetrwa niemal do dzi. W istocie bowiem bez wzgldu na doktrynalne stanowisko w sprawie oprocentowanych poyczek, jakie zajmowali eksperci (ktrzy bd to opowiadali si stanowczo przeciw nim, bd te akceptowali je w rozsdnych granicach), rne sposoby ujcia depositum confessatum doprowadziy do tego, e teoretycy przestali wyranie rozrnia nieprawidowy depozyt pieniny i umow mutuum. Z jednej wic strony s nadgorliwi kanonici, zdecydowani ujawnia wszystkie ukryte poyczki i potpia zwizane z nimi odsetki; mieli skonno do automatycznego zrwnywania umw depozytowych z umowami mutuum. Byli przekonani, e ujawniajc poyczk, ktra, jak zakadali, krya si za kadym depozytem, poo kres hipokryzji depositum confessatum. I na tym wanie polega ich bd: uznawali wszystkie depozyty, nawet rzeczywiste (ktrych istotnym celem byo bezpieczne przechowanie tantundem i utrzymywanie go jako stale dostpnego dla deponenta), za deposita confessata. Z drugiej strony mamy ekspertw do przychylnych poyczkom i odsetkom, ktrzy poszukiwali moliwoci zaakceptowania ich przez Koci. Bronili oni depositum confessatum jako pewnego rodzaju poyczki odwoalnej, ktra zgodnie z zasadami zawartymi w Digestach usprawiedliwiaa patnoci odsetkowe. Oba te stanowiska doktrynalne doprowadziy uczonych do przekonania, e nieprawidowo nieprawidowego depozytu pieninego nie odnosi si do faktu, e deponuje si pewn ilo dbr zamiennych (ktrych jednostki s nieodrnialne od innych tego samego rodzaju, a tantundem ma by stale dostpne dla deponenta), lecz do tego, e poyczki zawsze wystpuj w postaci depozytw50. Co wicej, bankierzy, ktrzy posugiwali si deposi50 Dokonane przez kanonistw zrwnanie nieprawidowego depozytu pieninego z umow mutuum czy poyczki skaniao ekspertw do poszukiwania wsplnej prawnej cechy obu tych umw. Wkrtce zdali sobie spraw, e w przypadku depozytu dbr zamiennych wasno poszczeglnych zdeponowanych jednostek zostaje przeniesiona, poniewa depozytariusz jest zobowizany do strzeenia, utrzymywania i zwrcenia na danie wycznie tantundem. Takie przeniesienie wasnoci zdaje si odpowiada przypadkowi poyczki czy umowy mutuum, tote dla uczonych naturalne byo automatyczne zaoenie, e wszystkie nieprawidowe depozyty pienine s poyczkami, poniewa w obu sytuacjach dochodzi do przeniesienia wasnoci z deponenta na depozytariusza. Teoretycy nie dostrzegali wic zasadniczej rnicy (zob. rozdz. I) pomidzy nieprawidowym depozytem pieninym a mutuum czy poyczk: gwnym

50

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

tum confessatum w celu przedstawiania poyczek jako depozytw i uzasadniania bezprawnego wypacania odsetek, zdali sobie ostatecznie spraw, e doktryna utrzymujca, i depozyty zawsze ukrywaj poyczki, te mogaby by dla nich niezwykle opacalna, gdy dao si j wykorzysta nawet do obrony sprzeniewierzania pienidzy, ktre nie zostay poyczone bankowi, lecz rzeczywicie zoone w depozyt na danie. Kanoniczny zakaz pobierania odsetek przynis wic nieoczekiwany skutek w postaci zaciemnienia wprowadzonej przez rzymskich jurystw jasnej prawnej denicji umowy nieprawidowego depozytu pieninego. Wyniky std zamt by czsto wykorzystywany w prbach prawnego uzasadnienia oszukaczych praktyk bankowych i sprzeniewierzania depozytw na danie. Ekspertom nie udao si uporzdkowa tego prawnego chaosu a do koca XIX wieku51. Przeanalizujmy teraz trzy szczeglne przypadki, ktre razem wzite ilustruj rozwj bankowoci redniowiecznej: banki orenckie XIV wieku, Bank Depozytowy w Barcelonie (Taula de Canvi) w XV wieku oraz Bank Medyceuszw. Banki te podobnie jak wszystkie najwaniejsze banki w pnym redniowieczu niezmiennie ujawniaj ten sam schemat, jaki widzielimy ju w Grecji i Rzymie. Pocztkowo przestrzegay one tradycyjnych

celem depozytu nieprawidowego jest ochrona i bezpieczne przechowywanie dobra, a cho wasno zostaje w pewnym sensie przeniesiona, nie dotyczy to dostpnoci, gdy tantundem musi by stale dostpne dla deponenta. Poyczka natomiast pociga za sob przeniesienie nie tylko wasnoci, ale i penej dostpnoci (dobra dzisiejsze zostaj w istocie wymienione na dobra przysze) oraz obejmuje fundamentalny element: okres, w jakim dobra przestaj by dostpne dla poyczkodawcy. Depozyty nieprawidowe nie zawieraj takiego terminu. Krtko mwic, poniewa kanoniczny zakaz pobierania odsetek doprowadzi do pojawienia si oszukaczej i kcyjnej instytucji depositum confessatum, by te porednio odpowiedzialny za zatarcie si jasnego rozrnienia midzy nieprawidowym depozytem pieninym a mutuum. Ten pojciowy zamt wyranie przyczyni si w 1342 r. do bdnego ostatecznego rozstrzygnicia przez sd sprawy Isabetta Querini przeciw bankowi Marina Vendelina, wzmiankowanej przez Reinholda C. Muellera w The Venetian Money Market: Banks, Panics, and the Public Debt, 12001500, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1997, s. 1213. 51 Pasquale Coppa-Zuccari, ktrego prac ju cytowalimy, w istocie jako pierwszy podj rekonstrukcj prawnej teorii nieprawidowego depozytu pieninego; wyszed z tego samego zaoenia jak uczeni klasycznego Rzymu i ponownie ujawni bezprawno przywaszczania przez banki depozytw na danie. Co do wpywu depositum confessatum na teoretyczne ujcie prawnej instytucji depozytu nieprawidowego Coppa-Zuccari wypowiada si nastpujco: wczesne ustawodawstwo sprzyjao powstaniu sporu doktrynalnego. Zakaz pobierania odsetek od mutuum nie dotyczy depozytu nieprawidowego. Nic wic dziwnego, e kto, kto mia pienidze do intratnego zainwestowania, lokowa je jako depozyt nieprawidowy confessatum, a nie w mutuum. Zakaz pobierania odsetek w znaczcym stopniu zmieni obrt gospodarczy w obchodzenie prawa, a jego skuteczno bya znikoma wobec rnych form ukrywania poyczki. Przyczyni si on do utrzymania niejednoznacznych zasad dotyczcych poyczek i depozytw, sprawiajc, e termin depositum zacz oznacza mutuum, ktre nie mogo by okrelane swoj nazw, poniewa ta wywoywaa negatywne skojarzenia z umow zwizan z odsetkami [tum. WS-P] (Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, s. 5960).

Bankierzy w pnym redniowieczu

51

zasad prawnych zawartych w Corpus Iuris Civilis, a wic dziaay utrzymujc stuprocentowa stopa rezerw, co zapewniao bezpieczne przechowywanie tantundem stale dostpnego dla deponenta. Potem za chciwo bankierw i wspudzia rzdzcych sprawiay, e z czasem zasady te byy naruszane, a bankierzy zaczynali poycza pienidze z depozytw na danie czsto wanie rzdzcym. Prowadzio to do bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i sztucznej ekspansji kredytu, co pocztkowo pozornie napdzao wyrany wzrost gospodarczy. Proces ten koczy si oglnym kryzysem gospodarczym oraz upadoci bankw, ktre, gdy przysza recesja, a wraz z ni utrata zaufania publicznego, nie byy w stanie zwraca depozytw na danie. Wydaje si historyczn prawidowoci bankowoci, e systematyczne udzielanie poyczek z depozytw na danie zawsze prowadzi do ostatecznego bankructwa52. Co wicej, bankructwom bankw towarzyszyo znaczne kurczenie si poday pienidza (w szczeglnoci niedobr poyczek i depozytw) oraz wynikajca std nieuchronna recesja. Jak zobaczymy w nastpnych rozdziaach, ekonomici potrzebowali niemal piciu stuleci, aby zrozumie teoretyczne przyczyny wszystkich tych procesw53.
52 Raymond Bogaert wspomina na przykad, e zachowane dokumenty wiadcz, i spord 163 znanych bankw weneckich upado przynajmniej 93; Bogaert, Banques et banquiers dans les cits grecques, s. 392, przyp. 513. Szczegow list 46 bankructw weneckich bankw depozytowych mona rwnie znale w ksice Muellera, The Venetian Money Market, s. 585586. Ta sama klska upadoci dotkna wszystkich bankw w Sewilli w XV w. Powtarzajce si bankructwa prywatnych bankw opartych na rezerwie czstkowej i nie wspieranych przez bank centralny (lub jego odpowiednik) s wic historycznym faktem. Pascal Salin nie dostrzega go w swym artykule In Defense of Fractional Monetary Reserves przedstawionym podczas Konferencji Naukowcw Austriackich, 3031 marca 2001 r. 53 Bankierzy zawsze naruszali oglne zasady prawne i sprzeniewierzali pienidze z depozytw na danie w sposb co zrozumiae skryty i haniebny Byli w istocie w peni . wiadomi bezprawnej natury takich dziaa; wiedzieli take, e jeli ich klienci dowiedz si o nich, natychmiast strac zaufanie do banku, co spowoduje jego nieuchronny upadek. Wyjania to aur tajemniczoci, jaka tradycyjnie otaczaa dziaalno bankow. Ten brak przejrzystoci w poczeniu z niejasn, abstrakcyjn natur transakcji nansowych nawet dzi chroni bankierw przed odpowiedzialnoci publiczn. Utrzymuje rwnie w tajemnicy przed znaczn czci opinii publicznej prawdziw natur bankw. Cho zazwyczaj przedstawia si je jako zwykych porednikw nansowych, trafniejsze byoby okrelenie ich po prostu jako kreatorw poyczek i depozytw, ktre bior si z niczego i wywieraj przemony wpyw na gospodark. Haniebna, a std i tajemna natura tych praktyk bankowych zostaa zrcznie ujawniona w nastpujcych sowach Knuta Wicksella: w rezultacie a wbrew pierwotnemu planowi banki stay si instytucjami kredytowymi, narzdziami powikszania zasobw rodka wymiany, czyli nadawania cakowitemu zapasowi pienidza zwikszonej szybkoci obiegu zycznego lub wirtualnego. Bankowo przelewowa funkcjonowaa bez zmian, chocia nie istnia aden rzeczywisty zasb pienidza, ktry mgby odpowiada sumie certykatw depozytowych. Dopki jednak ludzie wierzyli, e obecno pienidzy w banku jest niezbdnym warunkiem wymienialnoci certykatw depozytowych, poyczki te musiay pozostawa w gbokiej tajemnicy Gdyby zostay odkryte, bank utraciby pu. bliczne zaufanie i popad w ruin, zwaszcza gdyby odkrycia tego dokonano w czasie, kiedy rzd nie mg spaci poyczek (Wicksell, Lectures on Political Economy, t. 2, s. 7475).

52

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Bankowo we Florencji w XIV wieku Na przeomie XII i XIII wieku we Florencji rodzia si brana bankowa, ktra zyskaa wielkie znaczenie w XIV wieku. Najwaniejsze banki naleay do rodzin Acciaiuolich, Bonaccorsich, Cocchich, Antellesich, Corsinich, Uzzanw, Perendolich, Peruzzich i Bardich. Istniej dowody, ktre pokazuj, e od pocztku XIV wieku bankierzy stopniowo zaczli oszukaczo wykorzystywa cz pienidzy z depozytw na danie, tworzc z niczego znaczny kredyt ekspansyjny54. Nie dziwi wic, e zwikszenie poday pienidza (w postaci ekspansji kredytowej) wywoao sztuczn koniunktur, po ktrej nastpia nieuchronnie gboka recesja. Wywoao j nie tylko wycofanie potnych funduszy przez ksit Neapolu, ale take niezdolno Anglii do spaty jej poyczek oraz drastyczny spadek cen orenckich obligacji rzdowych. Dug publiczny we Florencji by nansowany za pomoc spekulacyjnych nowych poyczek tworzonych z niczego przez orenckie banki. Nastpi oglny kryzys zaufania, ktry w latach 13411346 spowodowa upadek wszystkich wymienionych wyej bankw. Jak mona oczekiwa, bankructwa te wyrzdziy szkody wszystkim deponentom, ktrzy po dugim oczekiwaniu dostawali co najwyej poow swoich depozytw, ich trzeci, a nawet pit cz55. Szczcie, e gospodarcze i nansowe wydarzenia tego okresu zostay odnotowane przez Villianiego w kronice wznowionej przez Carlo M. Cipoll. Wedug Vilianiego recesji towarzyszyo drastyczne ograniczenie kredytu (okrelanego opisowo jako mancamento della credenza, czyli niedobr kredytu), co jeszcze bardziej pogorszyo sytuacj ekonomiczn i doprowadzio do fali bankructw przedsibiorstw produkcyjnych, warsztatw i innych podmiotw gospodarczych. Cipolla gruntownie przebada t recesj gospodarcz i w taki obrazowy sposb opisuje przejcie od koniunktury ekonomicznej do kryzysu i recesji: Epoka Pieni Sonecznej ustpia epoce Danse macabre56. Wedug Cipolli recesja trwaa wrcz dopty, dopki dziki niszczcym skutkom zarazy, ktra radykalnie zmniejszya liczb ludnoci, poda gotwki i pienidza kredytowego per capita osigna poziom sprzed kryzysu, kadc fundament pod pniejsze oywienie57.
54 Wiele pisano na ten temat; zob. interesujcy artyku Reinholda C. Muellera The Role of Bank Money in Venice, 13001500, Studi Veneziani, 3 (1979), s. 4796, oraz rozdz. 5 ksiki tego autora The Venetian Money Market. Carlo M. Cipolla w swej znakomitej publikacji The Monetary Policy of Fourteenth-Century Florence, University of California Press, Berkeley 1982, s. 13, rwnie stwierdza: wczesne banki rozwiny si ju do punktu, w ktrym kreoway pienidz, niezalenie od zwikszania szybkoci jego obiegu. 55 Cipolla, The Monetary Policy of Fourteenth-Century Florence, s. 9. 56 Ibid., s. 1. Zob. te komentarz Boccaccia na temat gospodarczych skutkw zarazy cytowany przez Johna Hicksa w Capital and Time: A Neo-Austrian Theory, Clarendon Press, Oxford 1973, s. 1213; zob. rozdz. V, przyp. 60. 57 Interpretacyjna analiza wydarze historycznych dokonana przez Carla M. Cipoll ujawnia wiksz wiedz i lepsze wykorzystanie teorii ekonomii, ni mona to zauway

Bankierzy w pnym redniowieczu

53

Bank Medyceuszw Historia Banku Medyceuszw ujrzaa wiato dzienne dziki badaniom i determinacji Raymonda de Roovera, ktrego prac z kolei posuno naprzd odkrycie w 1950 r. we orenckim Archivio di Stato poufnych ksig (libri segreti) tego banku58. Sekretny charakter tych ksig znw zdradza skryt, wstydliw natur dziaa bankierw (zob. przypis 52), a take ywione przez wielu klientw woskich bankw (szlacht, ksit, a nawet papiey) pragnienie deponowania pienidzy na tajnych rachunkach. Odkrycie tych ksig bankowych byo zaiste wydarzeniem szczliwym, poniewa pozwalaj one gbiej zrozumie sposb funkcjonowania Banku Medyceuszw w XV wieku. Musimy podkreli, e Bank Medyceuszw pocztkowo nie przyjmowa depozytw na danie. Przyjmowa najpierw tylko depozyty terminowe, ktre byy w istocie zwykymi poyczkami udzielanymi bankowi przez klientw. Takie umowy mutuum nazywano depositi a discrezione. Sowa a discrezione wskazyway, e skoro te rzekome depozyty byy w istocie poyczkami, bank mg robi z nich dowolny uytek i swobodnie je inwestowa, w kadym razie w cigu caego ustalonego okresu59. Termin diu innych autorw (takich jak A. P. Usher i Raymond de Roover, obaj bowiem wyraaj zdziwienie w zwizku ze redniowiecznymi recesjami ekonomicznymi, ktrych rda czsto s dla nich tajemnicze i niewytumaczalne). Jednak jego analiza, z natury monetarystyczna, skupia si na etapach recesji, ktre Cipolla przypisuje ograniczeniu poday pienidza wynikemu z kolei z oglnego zacienienia si kredytu. Znamienne, e lekceway on wczeniejsz koniunktur gospodarcz, niewiadomie przechodzc do monetarystycznej interpretacji historii, a tym samym nie dostrzegajc, i prawdziwym rdem nieuchronnych recesji bya wczeniejsza sztuczna koniunktura wywoana ekspansj kredytow. Teza Cipolli, e to wanie czarna mier ostatecznie rozwizaa problem niedoboru pienidza, jest wysoce dyskusyjna, poniewa niedobory pienidza wykazuj tendencj do spontanicznej korekty w postaci oglnego spadku cen (poprzez rwnolegy wzrost wartoci pienidza), wskutek czego ludzie nie musz ju utrzymywa tak wysokich jak wczeniej sald gotwkowych. Nie potrzeba wojny ani zarazy, ktre by zdziesitkoway ludno. Nawet gdyby nie byo zarazy, to po korekcie bdw inwestycyjnych popenionych w okresie koniunktury zmniejszenie aktywnoci gospodarczej zakoczyoby si prdzej czy pniej dziki wzrostowi wartoci pienidza i nastpujcemu po nim ograniczeniu sald gotwkowych. Proces ten niewtpliwie wspwystpowa ze skutkami czarnej mierci, lecz zachodzi niezalenie od nich. A wic nawet tak bardzo wyksztaceni i wnikliwi historycy jak Cipolla, jeli nie posuguj si odpowiednimi narzdziami teoretycznymi, w swych interpretacjach wyranie popeniaj czciowe bdy oceny. Tak czy inaczej, bardzo znaczce jest to, e owi obrocy inacyjnej interpretacji historii wci wskazuj na pozytywne skutki wojen i epidemii, uwaajc je za istotne przyczyny oywienia po kryzysach gospodarczych. 58 De Roover, The Rise and Decline of the Medici Bank, 13971494, Harvard University Press, Cambridge, Masachusetts, 1963. 59 Bank Medyceuszw i jego lie przyjmoway rwnie depozyty od cudzoziemcw, zwaszcza wielkiej szlachty, dygnitarzy kocielnych, kondotierw i osobistoci ze wiata polityki, takich jak Philippe de Commines i Ymbert de Batarnay. Depozyty te

54

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

screzione odnosi si rwnie do odsetek paconych przez bank klientom poyczajcym mu pienidze w postaci depozytw. Raymond de Roover w swej ksice wyczerpujco i szczegowo analizuje rozwj i zmienne koleje losu Banku Medyceuszw w cigu stulecia jego istnienia. Dla naszych celw wystarczy podkreli, e na pewnym etapie bank zacz przyjmowa depozyty na danie i w czci wykorzystywa je niewaciwie w celu udzielania poyczek. Fakty te s udokumentowane przez libri segreti. Rachunki za marzec 1442 roku opatruj kady zapis depozytu terminowego uwag na marginesie, wskazujc prawdopodobiestwo, e dany deponent zada swych pienidzy60. Bilans londyskiego oddziau Banku Medyceuszw datowany na 12 listopada 1477 roku pokazuje, e znaczna liczba dugw banku przypadaa na depozyty na danie. Raymond de Roover szacuje, e w pewnej chwili pierwotne rezerwy banku spady do 50 procent cakowitych wymaganych zobowiza61. Gdybymy zastosowali standardowe kryterium przyjmowane przez A. P. Ushera, oznaczaoby to, e wspczynnik ekspansji kredytowej dwukrotnie przekracza przyjte przez bank depozyty na danie. Istniej jednak dowody, e wspczynnik ten stopniowo pogarsza si w czasie funkcjonowania banku, zwaszcza po roku 1464, w ktrym zapocztkoway si jego rosnce trudnoci. Korzenie oglnego kryzysu gospodarczego i bankowego, ktre zrujnoway Bank Medyceuszw, przypominaj ustalenia Carla M. Cipolli z jego bada nad czternastowieczn Florencj. W istocie ekspansja kredytu, ktra bya skutkiem sprzeniewierzania przez bankierw depozytw na danie, spowodowaa sztuczn koniunktur podsycan wzrostem poday pienidza i dobroczynnymi na pozr skutkami krtkookresowymi. Poniewa jednak proces ten by wynikiem wzrostu poday pienidza, mianowicie pojawienia si kredytu niewspieranego wzrostem realnych oszczdnoci, jego odwrcenie si byo nieuniknione, co wyjanimy szczegowo, poczwszy od rozdziau czwartego. To wanie zdarzyo si w wielkich orodkach gospodarczych Woch w drugiej poowie XV wieku. Z punktu widzenia analizy ekonomicznej ujcie przez Raymonda de Roovera procesu historycznego jest niestety jeszcze pytsze ni w przypadku Cipolli, posuwa si on bowiem nawet do stwierdzenia, e pozostaje tajemnic, co spowodowao te oglne kryzysy62. Nie jest jednak zaskakujce, e Bank Medyceuszw ostatecznie upad podobnie jak inne banki opierajce wielk cz swych interesw na rezerwach czstkowych. Cho Raymond de Roover twierdzi, e nie rozumie przyczyn oglnego kryzysu pod koniec XV wieku, jego szczegowy historyczny opis ostatniej fazy istnienia Banku Medyceuszw odzwierciedla wszystkie typozazwyczaj nie byy patne na danie, lecz w jawny lub ukryty sposb byy depozytami terminowymi, od ktrych pacono odsetki, czyli discrezione (De Roover, The Rise and Decline of the Medici Bank 13971494, s. 101). 60 Ibid., s. 213. 61 Ibid., s. 245. 62 Ibid., s. 239.

Bankierzy w pnym redniowieczu

55

we symptomy nieuniknionej recesji i skurczenia si kredytu nastpujce po procesie wielkiej sztucznej ekspansji kredytowej. De Roover wyjania, e Medyceusze byli zmuszeni przyj polityk restrykcji kredytowych. Domagali si spaty poyczek i starali si zwikszy pynno banku. Co wicej, dowiedziono, e na tym ostatnim etapie Bank Medyceuszw dziaa utrzymujc bardzo niski poziom rezerw, ktry spad nawet poniej 10 procent cakowitych aktyww, co nie wystarczao na zaspokojenie zobowiza banku w okresie recesji63. Bank Medyceuszw ostatecznie upad i wszystkie jego aktywa tray do rk wierzycieli. Jego konkurenci zbankrutowali z tych samych powodw: wskutek nieuchronnej sztucznej ekspansji i nastpujcej po niej recesji gospodarczej, niezmiennie wywoywanych przez pogwacenie tradycyjnych zasad prawnych rzdzcych nieprawidowym depozytem pieninym.

Bankowo w Katalonii w XIV i XV wieku: Taula de Canvi Pojawienie si prywatnych bankw w Barcelonie wspwystpowao z rozwojem prywatnej bankowoci w wielkich woskich orodkach gospodarczych. Za panowania krla Jakuba I Zdobywcy (12131276) gockie i rzymskie prawa rzdzce dziaalnoci gospodarcz zostay uchylone i zastpione przez Usos de Barcelona. Ponadto w latach 13001301 Kortezy przyjy wyczerpujcy, szczegowy zesp przepisw regulujcych dziaalno bankow. Ustalono w nich kompetencje, prawa i obowizki bankierw oraz okrelono wymagania stawiane zabezpieczycielom. Niektre z przyjtych wwczas przepisw s do istotne dla naszego tematu. Na przykad 13 lutego 1300 roku postanowiono, e kadego bankiera, ktry zbankrutuje, obwoa w caej Barcelonie herold oraz e taki czowiek bdzie musia y wycznie o chlebie i wodzie dopty, dopki nie zwrci wierzycielom penej kwoty ich depozytw64. Co wicej, rok pniej, mianowicie 16 maja 1301 roku postanowiono, e bankierzy bd musieli uzyska zabezpieczenie lub gwarancje od osb trzecich, tym za, ktrzy tego nie zrobi, nie bdzie wolno rozpociera obrusa na swym kantorze. Kady
63 Tak wic w caym okresie istnienia banku jego waciciele stopniowo coraz bardziej naruszali tradycyjn zasad prawn wymagajc od nich utrzymywania w posiadaniu stu procent depozytw na danie, a jego stopa rezerw cigle malaa: Uwane przestudiowanie zachowanych bilansw ujawnia inny wany fakt: Bank Medyceuszw funkcjonowa przy rozcieczonych rezerwach pieninych wynoszcych zazwyczaj sporo poniej 10 procent cakowitych aktyww. Prawd jest, e jest to wsplna cecha dokumentw nansowych redniowiecznych kupcw-bankierw takich jak Francesco Datini czy mediolaska rodzina Borromei. Zakres, w jakim wykorzystywali oni substytuty pienidza, dla wspczesnych historykw zawsze jest niespodziank. Mona jednak podnie kwesti, czy rezerwy gotwki byy odpowiednie i czy Bank Medyceuszw nie cierpia na brak pynnoci (ibid., s. 371). 64 Usher, The Early History of Deposit Banking in Mediterranean Europe, s. 239.

56

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

bankier, ktry zamaby t regu (tj. prowadzi dziaalno z obrusem, ale bez zabezpieczenia), mia by winien oszustwa65. Z uwagi na takie regulacje system bankowy Barcelony musia by pocztkowo dosy pynny, a banki zapewne na og przestrzegay podstawowych zasad prawnych rzdzcych pieninym depozytem bankowym. Pewne oznaki wskazuj jednak, e prywatni bankierzy pomimo wszystko wkrtce zaczli oszukiwa klientw, a 14 sierpnia 1321 roku regulacje odnoszce si do upadoci bankw zostay zmodykowane. Postanowiono, e bankierw, ktrzy nie bd niezwocznie wywizywa si ze swoich zobowiza, ogosi si bankrutami, a jeli nie spac dugw w cigu jednego roku, popadn w publiczn nieask, co w caej Katalonii zostanie ogoszone przez miejskich heroldw. Zaraz potem bankier mia by city tu przed swoim kantorem, a jego majtek mia by sprzedany lokalnym nabywcom na spacenie wierzycieli. Jest to istocie jedna z niewielu sytuacji w historii, kiedy wadze publiczne zatroszczyy si o skuteczn obron oglnych zasad praw wasnoci w odniesieniu do umowy bankowego depozytu pieninego. Cho jest prawdopodobne, e wikszo bankrutujcych kataloskich bankierw staraa si uciec lub spaci dugi w cigu roku, mamy dokumenty wiadczce, e przynajmniej jeden bankier, niejaki Francesch Castello, zosta w 1360 roku city tu przed swym kantorem a wic tak, jak nakazywao prawo66. Pomimo tych sankcji pynne rodki bankw nie odpowiaday kwocie przyjtej w depozytach na danie. Skutek tego by taki, e ostatecznie w XIV wieku doszo do ich masowych bankructw w toku tej samej recesji gospodarczej i kredytowej, ktra spustoszya woski wiat nansowy (i bya przedmiotem bada Carla M. Cipolli). Cho s pewne oznaki, e kataloskie banki opieray si nieco duej ni woskie (surowe kary za oszustwo niewtpliwie podnosiy stopy rezerw), to dokumenty wskazuj, e w kocu kataloskie banki rwnie na og nie mogy spaca swoich zobowiza. Dalsze regulacje wprowadzono w marcu 1397 roku, gdy ludno zacza si skary, e bankierzy zwlekaj ze zwrotem zdeponowanych pienidzy, zasaniaj si rnymi wymwkami, ka przyj pniej i pac im (w kocu i to tylko wtedy, gdy klienci maj szczcie) wycznie w drobnych monetach maej wartoci, nigdy za w zocie, ktre pierwotnie zostao zdeponowane67. Kryzys bankowy XIV wieku nie doprowadzi do cilejszej kontroli i zwikszenia ochrony praw wasnoci deponentw. Jego wynikiem byo
Ibid., s. 239. Ibid., s. 240, 242. W wietle niedawnych skandali i kryzysw bankowych w Hiszpanii mona by si artem zastanawia, czy nie byoby dobrym pomysem powrci do karania oszukaczych bankierw tak surowo jak w czternastowiecznej Katalonii. Nasza studentka Elena Sousmatzian mwi, e podczas niedawnego kryzysu bankowego, ktry dotkn Wenezuel, pewna senator z chrzecijasko-demokratycznej partii Copei w wypowiedzi dla prasy nawet powanie sugerowaa takie rodki. Nawiasem mwic, jej uwagi zostay cakiem dobrze przyjte przez deponentw dotknitych kryzysem. 67 Ibid., s. 244.
66 65

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

57

natomiast utworzenie municypalnego banku rzdowego, Taula de Canvi, czyli Banku Depozytowego Barcelony. Zosta on powoany z myl o przyjmowaniu depozytw i wykorzystywaniu ich do nansowania wydatkw miasta oraz emisji obligacji rzdowych miasta Barcelony. Taula de Canvi pasuje wic do tradycyjnego modelu banku utworzonego przez wadze publiczne w celu bezporedniego wykorzystania nieuczciwych zyskw bankowych. Dzieje tego banku dokadnie przestudiowa A. P. Usher. Jak mona by przewidywa, zakoczyy si one zawieszeniem patnoci (w lutym 1468 roku), poniewa bank przeznaczy wielk cz rezerw na poyczki dla Barcelony i nie mg zaspokoi da deponentw domagajcych si wypat w gotwce68. Od tej chwili bank zosta zreorganizowany i stopniowo przyznawano mu coraz wicej przywilejw takich jak monopol na wszystkie depozyty pochodzce z sekwestrw sdowych i konskat. Byo to niemal gwarantowane rdo staego przychodu, stanowice zabezpieczenie poyczek udzielanych na nansowanie projektw miejskich. Bank otrzyma rwnie monopol na zasoby pochodzce z wszystkich depozytw administracyjnych, kurateli i postpowa testamentowych. rodki te bye deponowane i pozostawiane w banku69.

4 . B a n k o w o z a p a n o w a n i a K a ro l a V i d o k t r y n a s z k o y s a l a m a n c k i e j 70
Dobrym przykadem opisywanego przez nas scenariusza jest bankowo za panowania Karola V Po pierwsze, potny napyw metali szlachetnych . z Ameryki przesun przynajmniej na pewien czas ekonomiczny rodek cikoci z miast handlowych pnocnych Woch do Hiszpanii, zwaszcza
68 lutym 1468 r., po dugim okresie napicia, Bank Depozytowy zosta zobowiW zany do cakowitego zawieszenia wypat w kruszcu. Ustalono wszystkie salda ksigowe na t dat i wydano annuitety oprocentowane w wysokoci 5 procent tym deponentom, ktrzy zgodzili si je przyj. Pozostali deponenci nadal byli wierzycielami banku, lecz mieli zakaz wycofywania funduszy w gotwce (ibid., s. 278). 69 Dokumenty pokazuj, e w 1433 r. co najmniej 28 procent depozytw Taula de Canvi pochodzio z przymusowych sekwestrw sdowych, stanowic cz bardzo stabiln; zob. Usher, The Early History of Deposit Banking in Mediterranean Europe, s. 339, oraz Kindleberger, A Financial History of Western Europe, s. 49. Tak czy inaczej, stopa rezerw cigle malaa a do zawieszenia patnoci w 1468 r. Po przeprowadzonej wwczas reorganizacji Bank Depozytowy Barcelony przetrwa jeszcze 300 lat dziki przywilejom, jakimi cieszy si w dziedzinie depozytw sdowych oraz ograniczeniom ustalonym dla poyczek miejskich. Wkrtce po tym, jak 14 wrzenia 1714 r. Barcelon zajli Burbonowie, bank zosta przejty przez now instytucj, ktrej statuty naszkicowa ksi Montemar 14 stycznia 1723 r. Na statutach tych bank opiera si a do ostatecznej likwidacji w roku 1853. 70 Inna angielska wersja tego podrozdziau ukazaa si w: Jess Huerta de Soto, New Light on the Prehistory of the Theory of Banking and the School of Salamanca, Review of Austrian Economics t. 9, nr 2, 1996, s. 5981.

58

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

do Sewilli i innych hiszpaskich orodkw gospodarczych. Po drugie, Karol V, ktry ze wzgldu na prowadzon przez siebie polityk imperialn stale potrzebowa pienidzy, postanowi wykorzysta banki jako rdo staego nansowania. Bez skrupuw uywa pynnoci nansowej wypracowanej przez banki i ogromnie wzmocni tradycyjne wspdziaanie wadz i bankierw. Wsppraca bardziej zakamuowana bya ju wwczas na porzdku dziennym. Co wicej, Karol V nie potra uchroni skarbu krlewskiego przed bankructwem, co jak si mona spodziewa bardzo negatywnie odbio si na hiszpaskiej gospodarce i zaszkodzio bankierom nansujcym jego przedsiwzicia. Wszystkie te wydarzenia skoniy najwspanialsze wczesne umysy, uczonych ze szkoy salamanckiej, do reeksji nad dziaalnoci nansow i bankow, ktrej byli wiadkami. Owi teoretycy pozostawili nam ogromnie wartociowe analizy, zasugujce na szczegowe przestudiowanie. Zbadamy teraz kolejno wszystkie te wydarzenia historyczne.

Rozwj bankowoci w Sewilli Do szczegowe przedstawienie rozwoju prywatnej bankowoci w Sewilli za panowania Karola V jest zasug Ramna Carande71. Jak podkrela, dla jego bada pomocne byo odkrycie listy bankierw zestawionej w 1545 r. przed konskat metali szlachetnych przeprowadzon przez Casa de Contratacin sewilsk izb handlow. Zuboenie skarbu skonio Karola V do zlekcewaenia elementarnych zasad prawnych i zagarnicia rodkw tam, gdzie mg je znale: zdeponowanych w skarbcach sewilskich bankierw. To prawda, e owi bankierzy rwnie naruszali podstawowe zasady prawne rzdzce nieprawidowym depozytem pieninym i wykorzystywali w prywatnym interesie wielk cz zdeponowanych pienidzy. Cesarska polityka bezporedniej konskaty wszelkich rodkw spoczywajcych w ich skarbcach zachcia jednak bankierw do rutynowego poyczania stronom trzecim wikszoci pienidzy z depozytw. Skoro nie byo adnej gwarancji, e wadze publiczne bd respektoway rezerwy bankowe (a wasne dowiadczenie nauczyo bankierw, e cesarz, gdy zabrako mu pienidzy, bez adnych skrupuw si zagarnia te fundusze, co nazywao si przymusowymi poyczkami dla Korony), mdrzejsze wydawao si zainwestowanie wikszoci zdeponowanych pienidzy w poyczki dla prywatnego przemysu i handlu, gdy pozwalao unikn przejcia pienidzy i osiga wiksze zyski. Praktyka konskaty depozytw jest by moe najskrajniejszym przykadem tradycyjnej skonnoci wadz publicznych do wykorzystywania zyskw bankowych przez zagarnianie aktyww tych, na ktrych spoczywa prawny obowizek ochrony depozytw. Zrozumiae wic, e wadcy jako
Ramn Carande, Carlos V y sus banqueros, t. 13, Editorial Critica, Barcelona, Madrid 1987.
71

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

59

gwni benecjenci wtpliwej dziaalnoci bankierw ostatecznie uprawniali j i przyznawali bankierom wszelkiego rodzaju przywileje umoliwiajce im kontynuowanie dziaalnoci na podstawie rezerwy czstkowej, co byo na pograniczu prawa. Ramn Carande w swej gwnej pracy Carlos V y sus banqueros wylicza najwaniejszych bankierw w Sewilli Karola V; byli to przede wszystkim rodzina Espinosw, Domingo de Lizarrazas i Pedro de Morga, a take pomniejsi: Cristbal Francisqun, Diego Martnez, Juan iguez i Octavio de Negrn. Wszyscy oni popadli w nieuchronne bankructwu, przede wszystkim wskutek utraty pynnoci nansowej, uniemoliwiajcej zaspokojenie roszcze deponentw wycofujcych depozyty na danie. Dowodzi to, e dziaali na podstawie rezerwy czstkowej wspomaganej licencj lub przywilejem uzyskanym od wadz miejskich Sewilli lub Karola V72. Nie mamy informacji w sprawie dokadnego poziomu rezerw, wiemy jednak, e niejednokrotnie sami bankierzy inwestowali w statki handlowe do transportu towarw przez Atlantyk, w pobr podatkw itd. Takie ryzykowne przedsiwzicia byy zawsze ogromnie kuszce, poniewa kiedy si powiody, przynosiy olbrzymie zyski. Co wicej, jak ju wczeniej wspomniano, powtarzajce si konskaty zdeponowanych w bankach metali szlachetnych dodatkowo zachcay bankierw do podejmowania nieuprawnionych dziaa. Ich konsekwencj byo to, e bank rodziny Espinosw upad w 1579 roku, a jego gwni udziaowcy zostali uwizieni. Bank Dominga de Lizarrazas upad 11 marca 1553 roku, kiedy nie zdoa wypaci kwoty w wysokoci ponad sze i p miliona marawedw, a bank Pedra de Morga, ktry rozpocz dziaalno w 1553 roku, upad w 1575 podczas drugiego bankructwa Filipa II. Pomniejsze banki podzieliy ten los. Ciekaw uwag w tej sprawie wypowiedzia Thomas Gresham. Uda si on w podr do Sewilli z zadaniem wycofania 320 tysicy dukatw w gotwce, na co uzyska niezbdn licencj cesarza i krlowej Marii. Gresham by zdumiony, e w tym samym miecie, do ktrego napywaj skarby Indii, moe wystpowa tak niebyway niedobr pienidza. To samo dotyczyo rynkw, tote Gresham obawia si, e wszystkie banki miasta zawiesz wypaty, gdy tylko skoczy wycofywa pienidze73. Szkoda, e Ramn Carande posuguje si tak nieodpowiednimi narzdziami analitycznymi i e jego interpretacje tych upadoci bankowych opieraj si gwnie na informacjach anegdotycznych. Pisze on na przykad o dzy metali szlachetnych, ktra stale
Hiszpaskie banki XVII w. nie miay wicej szczcia: Na pocztku XVII w. istniay banki na dworze, w Sewilli, Toledo i Grenadzie. Krtko po 1622 r. Alejandro Lindo ubolewa, e aden ju nie istnieje, gdy ostatni z nich (stanowicy wasno Jacome Matedo) upad w Sewilli, zob. M. Colmeiro, Historia de la economia poltica espaola (1863) Fundacin Banco Exterior, Madrid 1988, t. 2, s. 342. 73 Ostatecznie po wielu wysikach zdoa uzyska okoo 200 000 dukatw. Napisa: Obawiam si, e spowoduj upado wszystkich bankw w Sewilli (zob. Carande, Carlos V y sus banqueros, t. 1, s. 299323), zw. s. 315316, gdzie mwi si o wizycie Greshama w Sewilli.
72

60

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

zagraaa pynnoci bankw, o podejmowanych przez bankierw brawurowych przedsiwziciach gospodarczych (takich jak czarter statkw, morskie przewozy handlowe, ubezpieczenia, rnego rodzaju spekulacje itd.), ktre stale naraay ich na powane ryzyko, czy o tym, e skarb krlewski systematycznie konskowa kosztownoci i wykazywa niezaspokojony apetyt na pynno. Ani razu nie wspomina o nastpujcym acuchu zdarze: bankowo oparta na rezerwie czstkowej prowadzia do sztucznej ekspansji kredytu majcej niedostateczne pokrycie w realnych oszczdnociach; ekspansja ta w poczeniu z inacj napywajcych z Ameryki metali szlachetnych wywoywaa sztuczn koniunktur; koniunktura z kolei skutkowaa kryzysem gospodarczym i nieuchronn recesj; te za byy prawdziw przyczyn upadoci bankw. Na szczcie jednak pominicie teorii przez Ramna Carande zostao przynajmniej czciowo skompensowane przez Carla M. Cipoll w jego interpretacyjnej analizie kryzysw gospodarczych i bankowych drugiej poowy XVI wieku. Cho analiza ta w cisym sensie odnosi si do bankw woskich, ma rwnie bezporednie zastosowanie do hiszpaskiego systemu nansowego ze wzgldu na bliskie zwizki zachodzce wwczas pomidzy nansowymi i handlowymi drogami obu krajw74. Cipolla wyjania, e w drugiej poowie XVI wieku poda pienidza (ktr okrelamy dzisiaj jako M1 lub M2) obejmowaa wielk ilo pienidza bankowego, czyli depozytw tworzonych z niczego przez bankierw, niemajcych stuprocentowego pokrycia w rezerwach gotwki na wypat depozytw na danie. Spowodowao to okres sztucznego wzrostu gospodarczego, od ktrego odwrt rozpocz si w drugiej poowie XVI wieku, kiedy deponenci zaczli dowiadcza trudnoci gospodarczych, a najwaniejsze banki orenckie zaczy upada. Wedug Cipolli ta faza ekspansji zostaa zainicjowana we Woszech przez dyrektorw Banku Riccich, ktrzy wykorzystali znaczn cz zoonych tam depozytw na zakup rzdowych papierw wartociowych oraz udzielanie poyczek. Pozostae banki prywatne musiay zdecydowa si na t sam polityk ekspansji kredytowej, jeli kierujcy nimi chcieli utrzyma konkurencyjno oraz zachowa zyski i udziay w rynku. Proces ten wywoa boom kredytowy prowadzcy do fazy wielkiej sztucznej ekspansji, ktra wkrtce ustaa. W jednym z obwieszcze z 1574 r. zawarto oskarenie bankierw o to, e odmawiaj zwrotu depozytw w gotwce i pac tylko na papierze. Bankom coraz wiksz trudno sprawiao zwracanie depozytw w czystej gotwce, a miasta weneckie zaczy dowiadcza znacznego niedoboru pienidza. Rzemielnicy nie mogli wycofywa swoich depozytw ani

Zob. Cipolla, Money in Sixteenth-Century Florence, University of California Press, Berkeley 1989, zw. s. 101 i nast. Bliskie stosunki nansowe i handlowe Hiszpanii i Woch w XVII w. s bardzo dobrze udokumentowane w: Felipe Ruiz Martn, Pequeo capitalismo, gran capitalismo: Simn Ruiz y sus negocios en Florencia, Editorial Critica, Barcelona 1990.

74

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

61

spaca dugw, po czym nastpio gwatowne ograniczenie kredytu (tj. deacja) wraz z powanym kryzysem ekonomicznym szczegowo analizowanym przez Cipoll w jego interesujcej pracy. Analiza Cipolli jest z punktu widzenia teorii trafniejsza ni analiza Ramna Carande, cho rwnie nie do koca trafna, poniewa kadzie wikszy nacisk na kryzys i ograniczenie kredytu ni na wczeniejszy etap sztucznej ekspansji kredytowej, w ktrej tkwi prawdziwe przyczyny za. Faza ekspansji kredytowej jest z kolei zakorzeniona w tym, e bankierzy nie przestrzegali swego obowizku strzeenia i utrzymywania w stanie nietknitym 100 procent tantundem75. Midzynarodowe znaczenie miay dugotrwae relacje Karola V z czonkami synnej bankowej rodziny Fuggerw (znanych w Hiszpanii jako Fcares). Fuggerowie z Augsburga pocztkowo handlowali wen i srebrem; prowadzili take handel korzeniami pomidzy ich miastem a Wenecj. Pniej ich dziaalno skupia si na bankowoci i w jej apogeum prowadzili osiemnacie oddziaw w rnych czciach Europy. Udzielali poyczek na snansowanie elekcji Karola V na cesarza [Niemiec], a potem przy wielu okazjach nansowali jego przedsiwzicia, otrzymujc jako zabezpieczenie nie tylko adunki srebra z Ameryki, lecz take uprawnienia do cigania podatkw. Ich dziaalno zamara i ledwo uniknli bankructwa w 1557 r., kiedy Filip II de facto zawiesi patnoci; dzieraw ziem nalecych do zakonw rycerskich utrzymali a do 1634 roku76.

Szkoa salamancka a dziaalno bankw Rzeczone zjawiska nansowe i bankowe nie uszy uwagi znakomitych umysw przedstawicieli szkoy salamanckiej, ktrzy wedle najwiarygod75 Cipolla wskazuje, e w latach 70. XVI wieku Bank Riccich nie mg ju zaspokaja da wypat gotwkowych i w istocie je zawiesi, pacc jedynie na papierze, czyli polisami bankowymi. Wadze orenckie skupiy si jedynie na objawach tej dokuczliwej sytuacji i podjy typow prb naprawienia jej za pomoc zwykych rozporzdze. Naoyy na bankierw obowizek natychmiastowego zaspokojenia wierzycieli w gotwce, lecz nie zdiagnozoway ani nie zaatakoway fundamentalnego rda problemu (sprzeniewierzania depozytw i przeznaczania ich na poyczki oraz zaniechanie utrzymywania stuprocentowych rezerw w gotwce). W rezultacie wydawane pniej dekrety nie przyniosy podanego skutku, a kryzys stopniowo si pogbia, a wybuch z ca si w poowie lat 70. XVI w.; zob. Cipolla, Money in Sixteenth-Century Florence, s. 107. 76 Najlepszym rdem co do relacji Banku Fuggerw a Karolem V jest niewtpliwie Ramna Carande Carlos V y sus banqueros. Na uwag zasuguje rwnie praca Rafaela Termesa Carrer pt. Carlos V y uno de sus banqueros: Jacobo Fugger, Associacin de Caballeros del Monasterio de Yuste, Madrid 1993. Rafael Termes czyni ciekaw obserwacj w sprawie dominacji Fuggerw w Hiszpanii, wskazujc, e w Madrycie znajduje si ulica upamitniajca Fuggerw. Calle de Fcar pomidzy ulicami Atocha i Moratn nosi hiszpask wersj ich nazwiska. Na dodatek za sowo fcar nawet dzisiaj jest wymieniane w Diccionario Hiszpaskiej Akademii Krlewskiej w znaczeniu bogata i zamona osoba, s. 25.

62

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

niejszych bada utorowali drog wspczesnej subiektywistycznej teorii wartoci opracowanej przez austriack szko ekonomiczn77. Chronologicznie rzecz biorc, najpierw naley rozway by moe najwaniejsz z uwagi na nasz tez ksik Instruccin de mercaderes (Instrukcja dla kupcw) napisan przez doktora Luisa Saravia de la Calle, wy77 Wkad hiszpaskich uczonych scholastycznych w rozwj teorii ekonomii badali ostatnio midzy innymi nastpujcy autorzy: Murray N. Rothbard, New Light on the Prehistory of the Austrian School, w: Edward G. Dolan (red.), The Foundations of Modern Austrian Economics, Sheed and Ward, Kansas City (Missouri) 1976, s. 5274, oraz Economic Thought Before Adam Smith, rozdz. 4, s. 97133; Lucas Beltrn, Sobre los orgenes hispanos de la economa de mercado, w: Ensayos de economia politica, Unon Editorial, Madrid 1996, s. 234254; Marjorie Grice-Hutchinson, The School of Salamanca: Readings in Spanish Monetary Theory 1544 1605, Clarendon Press, Oxford 1952, Early Economic Thought in Spain 11771740, George Allen and Unwin, London 1978, Laurence S. Moss, Christopher K. Ryan (red.) Economic Thought in Spain: Selected Essays of Marjorie Grice-Hutchinson, Edward Elgar, Aldershot (U.K.) 1993; Alejandro A. Chaufen, Wiara i wolno. Myl ekonomiczna pnych scholastykw, tum. Koehler K. i K., Walczyna B., Warszawa 2007; Huerta de Soto, New Light on the Prehistory of the Theory of Banking and the School of Salamanca, s. 5981. Intelektualny wpyw szkoy salamanckiej na szko austriack nie jest przypadkow zbienoci ani kaprysem historii, lecz konsekwencj bliskich historycznych, politycznych i kulturowych zwizkw pomidzy Hiszpani i Austri w czasach Karola V i jego brata Ferdynanda I. Wizi te przetrway kilka stuleci, przy czym zasadnicz rol odegray Wochy, stanowic prawdziwy kulturowy, gospodarczy i nansowy cznik pomidzy dwoma najbardziej oddalonymi kracami Cesarstwa (Hiszpani i Wiedniem); polecamy w tej sprawie interesujc ksik Jeana Brengera A History of the Habsburg Empire, 12731700, tum. C. A. Simpson, Longman, London 1994, s. 139237. Scholastyczna doktryna bankowoci bya jednak w tych pracach na og pomijana. Marjorie Grice-Hutchinson dotyka tego zagadnienia, niemal dosownie powtarzajc uwagi Ramna Carande (zob. The School of Salamanca, s. 78). Ramn Carande z kolei po prostu cytuje (na s. 297298 drugiego tomu swej ksiki Carlos V y sus banqueros) reeksje Tomsa de Mercado na temat bankowoci. Gbsz analiz przeprowadzi Alejandro A. Chafuen, ktry omawia m.in. pogldy Luisa de Moliny na bankowo oraz zastanawia si, w jakiej mierze szkoa salamancka aprobowaa lub odrzucaa bankowo opart na rezerwie czstkowej. Innym istotnym rdem jest tu praca: Restituto Sierra Bravo, El pensiamento social y econmico de la Esclastica desde sus orgenes al comienzo del catolicismo social, Consejo Superior de Investigaciones Cientcas, Instituto de Sociologia Balmes, Madrid 1975, t. 1, s. 214237, obejmujca do stronnicz interpretacj pogldw czonkw szkoy salamanckiej na dziaalno bankow. Wedug Sierra Bravo niektrzy spord teoretykw tej szkoy (w tym Domingo de Soto, Luis de Molina, a nawet Toms de Mercado) byli skonni akceptowa bankowo opart na rezerwie czstkowej. Lekceway jednak pisma innych czonkw szkoy, ktrzy na mocniejszych podstawach teoretycznych zajmowali radykalnie odmienne stanowisko. T sam krytyk mona odnie do uwag Francisca G. Comacho w jego przedmowach do hiszpaskich przekadw dzie Moliny, przede wszystkim we Wprowadzeniu do La teora del justo precio, Editora Nacional, Madrid 1981, zw. s. 3334. Na tak wersj doktryny szkoy salamanckiej, zgodnie z ktr pewni jej czonkowie akceptowali bankowo opart na rezerwie czstkowej, powany wpyw wywar artyku: Francisco Belda SI, tica de la creacin des crditos segn la doctrina de Molina, Lessio y Lugo, Pensiamento 19 (1963), s. 5389. Z powodw wskazanych w tekcie nie zgadzamy si z przyjt przez tych autorw interpretacj doktryny szkoy salamanckiej w sprawie bankowoci. Zastrzeenia te rozwaymy bardziej szczegowo w rozdz. VIII, podrozdz. 1.

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

63

dan w Medina del Campo w 1544 r. Saravia de la Calle surowo krytykuje bankierw, nazywajc ich nienasyconymi arokami, ktrzy wszystko poykaj, wszystko niszcz, wszystko gmatwaj, wszystko kradn i brudz niczym harpie Fineusa78. Mwi, e bankierzy wychodz na ulic i plac ze swoim stoem, krzesem, kas i ksig jak nierzdnice do burdelu z wasnym krzesem, a otrzymawszy niezbdn licencj i gwarancj wymagan przez prawa krlestwa, przystpuj do przyjmowania depozytw od klientw, ktrym oferuj usugi ksigowe i kasowe, dokonujc na zlecenie patnoci z rachunkw, a nawet pacc odsetki od tych depozytw. Saravia de la Calle, posugujc si solidn argumentacj prawn wskazuje, e odsetek nie da si pogodzi z natur depozytu pieninego i e w kadym przypadku bankier powinien otrzymywa wynagrodzenie za ochron pienidzy i ich bezpieczne przechowywanie. Posuwa si nawet do surowego karcenia klientw, ktrzy wchodz w tego rodzaju interesy z bankierami, stwierdzajc:
A jeli mwisz, kupcze, e nie poyczasz tych pienidzy, lecz oddajesz je na przechowanie, to jest to wiksze jeszcze urgowisko; kto bowiem widzia, eby depozytariusz paci? Zazwyczaj to jemu paci si za kopot bezpiecznego przechowywania depozytu. Co wicej, jeli teraz powierzasz swoje pienidze spekulantowi jako poyczk lub depozyt, to kiedy przyjmujesz cz zysku, odbierasz te cz winy, i to nawet jej wiksz cz79.

W rozdziale dwunastym swojej ksiki Saravia de la Calle przeprowadza trafnie rozrnia dwie rne operacje przeprowadzane przez bankierw: depozyt na danie i depozyt terminowy. W pierwszym przypadku klienci powierzaj bankierom swoje pienidze bez odsetek:
[i czyni tak], aby pienidze byy bezpieczniejsze i eby atwiej byo dokonywa patnoci, a take by unikn mitrgi i koniecznoci przeliczania gotwki i jej ochrony. Bankier za z wdzicznoci za to, e poyczkodawcy powierzaj mu swoje pienidze powinien zgodzi si na przekroczenie przez nich rachunku i nie pobiera za to odsetek80.

Druga operacja, depozyt terminowy, cakowicie rni si od pierwszej, bdc w istocie zwyk poyczk czy mutuum przyznawan bankierowi na ustalony okres, ktra przynosi mu odsetki. Saravia de la Calle w zgodzie z tradycyjn kanoniczn nauk o lichwie potpia takie transakcje. Co wicej, wyranie stwierdza, e w przypadku umowy depozytu na danie klienci powinni paci bankierowi
78 79 80

Saravia de la Calle, Instruccin de mercaderes, s. 180. Ibid., s. 181. Ibid., s. 195.

64

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

albowiem jeli deponuj pienidze, powinni paci za ich bezpieczne przechowywanie i nie powinni czerpa takich zyskw, na jakie zezwala prawo w sytuacji deponowania pienidzy lub majtku wymagajcego ochrony81.

Saravia de la Calle przechodzi do potpienia tych klientw, ktrzy samolubnie staraj si wykorzysta bezprawn dziaalno bankierw, skadajc depozyty i oczekujc za to odsetek. Posuguje si przy tym barwnymi sformuowaniami:
Kto deponuje swoje pienidze u kogo, o kim wie, e nie bdzie ich strzeg, lecz je wyda, nie jest wolny od grzechu, przynajmniej grzechu powszedniego. Postpuje jak kto, kto daje dziewic lubienikowi albo przysmak arokowi82.

Co wicej, deponent nie moe uly swemu sumieniu, mylc, e bankier bdzie poycza lub wykorzystywa pienidze innych ludzi, a nie akurat jego:
Wierzy, e bankier bdzie zapewne strzeg pienidzy, ktre u niego zdeponowa, lecz nie bdzie robi na nich interesw, chocia tego nie mona oczekiwa od adnego z tych spekulantw. Przeciwnie, bankier wkrtce zainwestuje te pienidze dla zysku i sprbuje zrobi na nich pienidze. Jak mogliby bankierzy, wypacajcy 7 i 10 procent odsetek tym, ktrzy dostarczaj im pienidzy, prowadzi interesy, powstrzymujc si od wykorzystania depozytw? Nawet gdyby zostao jasno dowiedzione, e nie popeniasz grzechu (a tak nie jest, wrcz przeciwnie), to zawodowy poyczkodawca z ca pewnoci grzeszy, kiedy prowadzi interesy za twoje pienidze i bez wtpienia wykorzystuje twoje pienidze, aby ukra majtek twoich ssiadw83.

Doktryna Luisa Saravia de la Calle jest bardzo spjna, zwaywszy, e wykorzystanie (przez udzielanie poyczek) we wasnym interesie pienidzy powierzonych bankierom w depozyt na danie jest nieuprawnione i oznacza ciki grzech. Jest ona zgodna z doktryn pierwotnie sformuowan przez klasycznych autorw prawa rzymskiego, ktra w naturalny sposb wyrastaa z prawdziwej istoty, celu i prawnej natury umowy nieprawidowego depozytu pieninego (analizowalimy j w rozdziale pierwszym). Saravia de la Calle barwnie opisuje rwnie nieproporcjonalne zyski, jakie bankierzy osigaj wskutek swojej bezprawnej praktyki przywaszczania sobie depozytw, zamiast zadowala si skromniejszymi zarobkami,
81 82 83

Ibid., s. 196. Ibid., s. 197. Ibid.

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

65

ktre otrzymywaliby za dozr, czyli bezpieczne przechowywanie depozytw. Oto jego do opisowe wyjanienie:
Jeli otrzymujecie wynagrodzenie, powinno by umiarkowane i odpowiednie do waszej pomocy; nie moe to by nadmierny up, z ktrego budujecie wspaniae domy, kupujecie bogate posiadoci, opacacie sub i zapewniacie swoim rodzinom niezwyke luksusy, wydajecie znakomite uczty i stroicie w kosztowne szaty, zwaszcza jeli bylicie ubodzy, zanim rozpoczlicie swoje interesy, i wyszlicie od skromnego handlu84.

Saravia de la Calle wyjania na dodatek, e bankierzy do atwo bankrutuj, a nawet przeprowadza pobien analiz, ktra wykazuje, e po fazie rozwoju wywoanego przez sztuczn ekspansj kredytu przyznawanego przez tych spekulantw nieuchronnie przychodzi okres recesji, kiedy dugi nie s spacane, co prowadzi do acucha bankructw bankowych. Dodaje przy tym, e
kupiec nie paci spekulantowi, doprowadza go do upadoci, a ten zawiesza wypaty i wszystko jest stracone. Zgodnie z powszechn wiedz zawodowi poyczkodawcy s pocztkiem, okazj, a nawet przyczyn tego wszystkiego, poniewa gdyby nie istnieli, kada osoba uywaaby wasnych pienidzy w takim zakresie, w jakim by moga, i nic ponadto, a rzeczy kosztowayby tyle, ile s warte, i nie pobierano by wicej ni sprawiedliw cen w pienidzu. Dlatego byoby dobrze, eby ksita zaprzestali tolerowania tych spekulantw w Hiszpanii, poniewa aden inny nard na wiecie ich nie toleruje, oraz wygnali t zaraz ze swego dworu i krlestwa85.

Jak wiemy, nie jest prawd, e wadze innych krajw kontroloway dziaalno bankierw z wikszym powodzeniem ni w Hiszpanii. Przeciwnie, tak samo dziao si prawie wszdzie i wadcy ostatecznie przyznawali bankierom przywileje pozwalajce im uywa pienidzy deponentw we wasnym interesie, uzyskujc w zamian moliwo wykorzystywania systemu bankowego, co zapewniao im nansowanie znacznie szybsze i atwiejsze ni nansowanie z podatkw. W konkluzji swej analizy Saravia de la Calle stwierdza, e
chrzecijanin w adnym razie nie powinien dawa swych pienidzy tym spekulantom, poniewa jeli czynic to, grzeszy, a tak jest zawsze, powinien powstrzyma si od tego, aby unikn grzechu, a jeli nie grzeszy, powinien powstrzyma si, aby unikn skaniania zawodowego poyczkodawcy do grzechu.
84 85

Ibid., s. 186. Ibid., s. 190, podkrelenie dodane.

66

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Dodaje te, e jeli nie bdzie si korzysta z usug bankierw, wynikn z tego nastpujce dodatkowe korzyci: deponenci
nie bd oburzeni, kiedy zawodowy poyczkodawca zawiesi patnoci; a jeli zbankrutuje, co widzimy tak czsto i co nasz Pan Bg dopuszcza, pozwol jemu i jego panom przepa jak oszukaczym zyskom86.

Jak widzimy, analiza Luisa Saravia de la Calle z jego mdroci i humorem jest nieskazitelna i wolna od sprzecznoci wewntrznych. W swej krytyce bankierw kadzie on jednak by moe zbyt wielki nacisk na to, e pobieraj oni i pac odsetki z naruszeniem kanonicznego zakazu lichwy, zamiast podkrela, e sprzeniewierzaj depozyty na danie. Innym autorem badajcym nieprawidowy depozyt pieniny jest Martn de Azpilcueta, znany bardziej jako doktor Navarro. W swojej ksice Comentario resolutorio de cambios (Rozstrzygajcy komentarz na temat wymian) wydanej po raz pierwszy w Salamance pod koniec 1556 roku, Martn de Azpilcueta wprost odnosi si do bankowoci w celu bezpiecznego przechowywania, obejmujcej bankow umow pieninego depozytu na danie. W mniemaniu Martna de Azpilcueta bankowo w celu bezpiecznego przechowywania, czyli umowa depozytu nieprawidowego, jest w peni sprawiedliwa i oznacza, e bankier jest
stranikiem, depozytariuszem i gwarantem pienidzy danych mu lub przekazanych do wymiany w jakimkolwiek celu przez tych, ktrzy daj mu lub przysyaj pienidze, i e jest zobowizany dokonywa wypat kupcom lub osobom, ktrym deponenci chc w taki a taki sposb zapaci, [za co] moe w uprawniony sposb pobiera uczciw opat od pastwa lub deponentw, jako e takie zajcie i odpowiedzialno s uyteczne dla pastwa i wolne od niegodziwoci, albowiem jest uczciwe, aby pracownik otrzymywa wynagrodzenie. A prac waciciela kantoru jest przyjmowa, zabezpiecza i przechowywa pienidze wszystkich kupcw chtnych do ich zdeponowania oraz zapisywa i przechowywa ich rachunki, co jest trudne, a niekiedy obarczone ryzykiem bdu w ich zapisach i innych rzeczach. Takie porozumienie mogoby by sformalizowane w umowie, w ktrej jaka osoba zobowizuje si do trzymania pienidzy innych w depozycie, dokonywania patnoci i prowadzenia rachunkw wedle ich wymaga itd., poniewa jest to porozumienie w sprawie zatrudnienia osoby do pracy, co jest umow dobrze znan, sprawiedliw i bogosawion87.

Ibid., s. 198. Martn de Azpilcueta, Comentario resolutorio de cambios, Consejo Superior de Investigaciones Cientcas, Madrid 1965, s. 5758. Badajc doktryny dr. Navarro, korzystalimy z pierwszego wydania hiszpaskiego opublikowanego w Salamance w 1556 r.
87

86

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

67

Jak widzimy, Martn de Azpilcueta uznaje umow nieprawidowego depozytu pieninego za cakowicie uprawniony kontrakt, na mocy ktrego opiek nad pienidzmi powierza si profesjonalicie (bankierowi), a on musi je chroni jak dobry ojciec rodziny i utrzymywa w stanie staej dostpnoci dla deponentw, zapewniajc im wszelkie usugi kasowe, o jakie go poprosz; ma te prawo pobiera od deponentw opat za swoje usugi. Martn de Azpilcueta sdzi w gruncie rzeczy, e to deponenci musz paci depozytariuszowi, czyli bankierowi, a nigdy na odwrt, tak wic deponenci pac, aby wynagrodzi wacicielowi kantoru kopoty i niepokj zwizane z przyjmowaniem i ochron ich pienidzy, bankierzy za musz prowadzi
swj interes uczciwie i zadowala si uczciwym zarobkiem, podbieranym od tych, ktrzy s im go winni, a ktrych pienidze ochraniaj i prowadz rachunki, a nie od tych, ktrzy nie s im nic winni88.

Co wicej, Martn de Azpilcueta, prbujc wyjani sprawy i starajc si unikn zamtu (posuguje si tym samym rozumowaniem co doktor Saravia de la Salle), wyranie potpia klientw, ktrzy chcieliby nie tylko nie paci za ochron ich depozytw, lecz jeszcze zarobi na nich odsetki. Doktor Navarro konkluduje, e
przy tego rodzaju wymianie grzeszy nie tylko waciciel kantoru, ale rwnie (...) ci, ktrzy powierzaj mu swoje pienidze do bezpiecznego przechowania, jak wskazano wyej. Odmawiaj pniej uiszczenia zapaty, twierdzc, e zyski osignite z ich pienidzy i otrzymane od tych, ktrym wypacaj w gotwce, s wystarczajcym wynagrodzeniem. A jeli waciciel kantoru domaga si zapaty, klienci odchodz od niego i przenosz swoje interesy gdzie indziej. Aby wic utrzyma tych klientw, bankierzy zrzekaj si opat i zamiast tego bior pienidze od tych, ktrzy nie s im nic winni89.

Toms de Mercado w wydanej w Sewilli w 1571 r. ksice Suma de tratos y contratos (Kompilacja w sprawie transakcji i umw) przeprowadza analiz dziaalnoci bankowej w bardzo podobnym duchu jak poprzedni autorzy. Zaczyna od prawidowego stwierdzenia, e deponenci powinni paci bankierom za prac polegajc na ochronie ich depozytw pieninych, oraz konkluduje:

przez Andrsa de Portanarijs, jak rwnie z wydania portugalskiego opublikowanego w Coimbrze w 1560 r. przez Ioama de Barreyra Comentario resolutorio de onzenas. W tym wydaniu tekst odpowiadajcy powyszym cytatom pojawia si na s. 7780. 88 Azpilcueta, Comentario resolutorio de cambios, s. 6061. 89 Ibid., s. 61.

68

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

jest powszechn, ogln zasad wrd wszystkich bankierw moliwo przyjmowania wynagrodzenia od tych, ktrzy deponuj pienidze w ich bankach, tzn. pewnej kwoty kadego roku albo od kadego tysica, poniewa bankierzy su za depozytariuszy i chroni ich majtek90.

Toms de Mercado ironicznie wskazuje jednak, e bankierzy w Sewilli s tak szczodrzy, e nic nie pobieraj za strzeenie depozytw: ci z tego miasta, to prawda, s tak wspaniaomylni i szlachetni, e nie daj ani nie przyjmuj adnego wynagrodzenia91. Toms de Mercado zauwaa, e bankierzy ci nie musz pobiera adnych opat, poniewa wielka ilo waluty, jak uzyskuj z depozytw, przynosi im znaczne zyski z prywatnych transakcji gospodarczych. Musimy podkreli, e naszym zdaniem Toms de Mercado po prostu stwierdza tu fakt, lecz nie wskazuje, i uwaa te dziaania za jako uprawnione, co zdaj si sugerowa rni wspczeni autorzy (midzy innymi Restituto Sierra Bravo i Francisco G. Camacho)92. Jest wrcz przeciwnie. Z punktu widzenia najczystszej doktryny rzymskiej oraz analizowanej w rozdziale pierwszym istoty prawnej natury umowy nieprawidowego depozytu pieninego Toms de Mercado jest wrd autorw scholastycznych tym, ktry najjaniej wykazuje, e przeniesienie wasnoci w przypadku depozytu nieprawidowego nie pociga za sob jednoczesnego przeniesienia dostpnoci tantundem i dlatego praktycznie nie zachodzi pene przeniesienie wasnoci. Wyraa si cakiem trafnie: [bankierzy] musz rozumie, e pienidze nie s ich, lecz nale do innych; i nie jest uczciwe, e korzystajc z nich, przestaj suy ich wacicielowi. Dodaje przy tym, e bankierzy powinni przestrzega dwch fundamentalnych zasad. Po pierwsze, nie powinni
ogaaca banku tak dalece, eby nie mogli potem pokry powstaych strat, poniewa jeli staj si niezdolni do ich wyrwnania, gdy wydali lub zainwestowali pienidze w podejrzane interesy i inne transakcje, z pewnoci grzesz. (...) Po drugie: nie powinni angaowa si w ryzykowne transakcje gospodarcze, albowiem grzesz nawet wtedy, kiedy transakcje oka si udane, gdy bankierzy ryzykuj niezdolnoci do wywizywania si z obowizkw i mog wyrzdzi powan szkod tym, ktrzy im zaufali93.

90 Cytujemy wydanie Instituto de Estudios Fiscales opublikowane w Madrycie w 1977 r., red. i wstp Nicols Snchez Albornoz, t. 2, s. 479. Restituto Sierra Bravo opiera si na innym wydaniu, opublikowanym przez Editora Nacional w 1975 r. Cytowany fragment pojawia si na s. 401 tego wydania. Wydanie pierwotne ukazao si w Sewilli w 1571 r. przez wydawnictwo o nazwie casa de Hernando Daz Impresor de Libros, en la calle de la Sierpe. 91 Mercado, Suma de tratos y contratos, t. 2, s. 480 w wydaniu Instituto de Estudios Fiscales oraz s. 401 w wydaniu Editora Nacional. 92 Zob. prace Restituta Sierra Bravo, Francisca Balda i Francisca Garca Camacho, przywoane w przypisie 76. 93 Mercado, Suma de tratos y contratos, t. 2, s. 480 w wydaniu Instituto de Estudios Fiscales oraz s. 401 w wydaniu Editora Nacional.

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

69

Cho mona by potraktowa te zalecenia jako sugesti, e Toms de Mercado zgadza si zaakceptowa w jakim stopniu rezerw czstkow, to trzeba jednak pamita, e bardzo dobitnie wyraa opini prawn, i w gruncie rzeczy deponowane pienidze nie nale do bankierw, lecz do deponentw, a co wicej stwierdza, e aden bankier nie stosuje si do jego dwch zalece:
jednak, poniewa kiedy interesy id dobrze, w sprzyjajcych okolicznociach, bardzo trudno jest okiezna chciwo, aden z nich nie zwaa na te przestrogi ani nie spenia tych warunkw94.

Z tego te powodu uwaa przepisy ustanowione w tej sprawie przez cesarza Karola V za bardzo korzystne. Zabraniay one bankierom prowadzenia prywatnych transakcji gospodarczych i zmierzay do wyeliminowania pokusy nansowania takich interesw za pomoc pienidzy otrzymanych od deponentw95. Pod koniec rozdziau czwartego Suma de tratos y contratos Toms de Mercado stwierdza rwnie, e bankierzy w Sewilli przetrzymuj pienidze i metale szlachetne nalece do kupcw prowadzcych handel z Nowym wiatem i e za pomoc takich znacznych depozytw dokonuj wielkich inwestycji i osigajc potne zyski. W tym miejscu nie potpia otwarcie takich praktyk, musimy jednak pamita, e omawiany fragment jest raczej opisem stanu rzeczy ni ocen jego zgodnoci z prawem. Zagadnienie prawowitoci rozwaa jednak gbiej w rozdziale czternastym, ktry ju omwilimy. Toms de Mercado konstatuje take, i bankierzy
angauj si rwnie w wymian pienidzy i pobieranie opat; bankierzy w tym pastwie podejmuj niezwykle szeroki zakres dziaa, szerszy ni ocean, niekiedy jednak zbyt si rozdrabniaj, i wszystko przepada96.
Ibid. Nueva Recopilacin, prawo 12, tytu 18, ksiga 5, ustanowione w Zamorze 6 czerwca 1554 przez Karola V, krlow Joann i ksicia Filipa; przepis w stanowi: Poniewa banki publiczne w Medina del Campo, Rioseco i Villaln oraz w miastach, miasteczkach i wsiach tych krlestw (...) [angaoway si w interesy inne ni ich konkretne zadania zwizane z pienidzem], w rezultacie zawiesiy patnoci i upady; [aby] unikn wspomnianych wyej wydarze nakazujemy, aby od teraz ograniczay si do ich okrelonego obowizku, oraz aby nie tylko jedna, ale przynajmniej dwie osoby byy wymagane do powoania tych bankw publicznych (...) i e zanim (...) [bd mogy wykonywa swj zawd], bd musiay przedstawi wystarczajce zabezpieczenia. Pamitajmy, e okrelenie banki publiczne odnosi si tutaj nie do bankw pastwowych, lecz do prywatnych, ktre po spenieniu pewnych warunkw (przynajmniej dwch wacicieli, wystarczajce zabezpieczenia itd.) mog przyjmowa depozyty od ludnoci; zob. Jos Antonio Rubio Sacristn, La fundacin del banco de Amsterdam (1609) y la banca de Sevilla, Moneda y crdito, marzec 1948. 96 Ten wanie cytat z Tomsa de Mercado przytacza Ramn Carande w pierwszym tomie swej ksiki Carlos V y sus banqueros we wprowadzeniu do omwienia dziaal95 94

70

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Scholastykami, ktrzy najbardziej zbdzili w doktrynalnym ujciu umowy nieprawidowego depozytu pieninego, s Domingo de Soto, a zwaszcza Luis de Molina i Juan de Lugo. Owi teoretycy poddali si w istocie wpywom redniowiecznej tradycji glosatorw, ktr omwilimy w podrozdziale drugim tego rozdziau, w szczeglnoci za ulegli zamtowi doktrynalnemu wynikajcemu z koncepcji depositum confessatum. De Soto, szczeglnie za Molina traktuj depozyt nieprawidowy jako poyczk, w ktrej zarwno wasno, jak i pena dostpno tantundem zostaj przeniesione na bankiera. Uwaaj wic praktyk poyczania zdeponowanych rodkw stronom trzecim za uprawnion dopty, dopki bankierzy dziaaj w sposb rozwany. Mona uzna, e jako pierwszy tezy tej broni Domingo de Soto, cho czyni to w sposb bardzo poredni. W temacie jedenastym ksigi szstej dziea jego autorstwa, opublikowanego w 1556 r., La justicia y del derecho (O sprawiedliwoci i prawie) czytamy istotnie, e bankierzy maj
zwyczaj, jak si mwi, by odpowiedzialni za wiksz kwot pienidzy ni zdeponowana, kiedy kupiec skada swj depozyt w gotwce. Daj wacicielowi kantoru dziesi tysicy; wic on bdzie odpowiedzialny przede mn za dwanacie, moe pitnacie; albowiem posiadanie gotwki jest bardzo ryzykowne dla waciciela kantoru. Ani te nie widzi si w tym adnego za97.

Innym typowym przykadem ekspansji kredytowej akceptowanym, jak si zdaje, przez Dominga de Soto, jest poyczka w postaci dyskonta od weksla, nansowana za pomoc depozytw klientw. Uczonym, ktry najwyraniej hodowa bdnej doktrynie bankowej umowy nieprawidowego depozytu pieninego, by jednak jezuita Luis de Molina98. W wydanej w 1597 roku pracy Tratado sobre los cambios (Traktat
noci bankierw sewilskich i kryzysu, ktry doprowadzi ich wszystkich do upadku. Zob. Mercado, Suma de tratos y contratos, t. 2, s. 381382 w wydaniu Instituto de Estudios Fiscales oraz s. 321 w wydaniu Editora Nacional. 97 Habet autem praeterea istorum usus, ut fertur si mercatorum quispiam in cambio numeratam pecuniam deponat, campsor pro maiori illius gratia respondeat. Numeravi campsori dece milia: de habebo apud ipsum & creditu pro duodecim, & forsan pro quim decim: qui capsori habere numerata pecuniam bonum est lucrum. Neq, vero quicq vitij in hoc foedere apparet (Domingo de Soto, De iustitia et iure, Andreas Portonarijs, Salamanca 1556, ks. 6, temat 11, jedyny artyku, s. 591, Instituto de Estudios Polticos, Madrid 1968, t. 3, s. 591). Sierra Bravo (El pensiamento social y econmico de la Escolstica, s. 215) jest zdania, e z tych sw Dominga de Soto wynika jego akceptacja bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. 98 To bardzo znamienne, e rni autorzy, midzy innymi Marjorie Grice-Hutchinson, wahaj si zaliczy Luisa de Molin do teoretykw szkoy salamanckiej: Wczanie Moliny do Szkoy wydaje mi si teraz bardziej wtpliwe (Marjorie Grice-Hutchinson, The Concept of the School of Salamanca: Its Origins and Development, rozdz. 2

Bankowo za panowania Karola V i doktryna szkoy salamanckiej

71

o wymianach) podtrzymuje on redniowieczn doktryn, wedle ktrej depozyt nieprawidowy jest poyczk, czyli kontraktem mutuum na korzy bankiera, kontraktem, w ktrym przeniesiona zostaje nie tylko wasno, ale take pena dostpno tantundem, co oznacza, e bankier moe w uprawniony sposb wykorzystywa te pienidze dla wasnych interesw w postaci poyczki lub dowolnie inaczej. Zobaczmy, jak to uzasadnia:
Poniewa ci bankierzy, tak jak wszyscy inni, s prawdziwymi wacicielami pienidzy zdeponowanych w ich bankach i to ich istotnie rni od innych depozytariuszy (...) to przyjmuj pienidze jako poyczk odwoaln, a wic na wasne ryzyko.

Dalej wskazuje nawet jeszcze wyraniej, e

taki depozyt jest w istocie poyczk, jak zostao powiedziane, a wasno zdeponowanych pienidzy jest przeniesiona na bankiera, tote jeli s stracone, to s stracone dla bankiera99.

Stanowisko to jest sprzeczne z doktryn podtrzymywan przez Luisa de Molin w Tratado sobre los prstamos y la usura (Traktat o poyczkach i lichwie), gdzie wskazuje on, e istotnym elementem wszelkich umw w sprawie poyczki jest termin i e jeli czas trwania poyczki nie zosta wyranie przewidziany ani nie ustalono daty jej zwrotu, to bdzie konieczne przyjcie decyzji sdziego w sprawie czasu trwania poyczki100. Co wicej, Luis de Molina lekceway wszystkie argumenty przedstawione w rozdziale pierwszym w celu wykazania, e umowa depozytu nieprawidowego nie ma co do natury prawnej i istoty nic wsplnego z poyczk, czyli kontraktem mutuum. Jego doktrynalna prba utosamienia tych dwch umw jest wic wyranym krokiem wstecz nie tylko w stosunku do znacznie spjniejszych pogldw Luisa Saravia de la Calle i Martna de Azpilcueta, ale rwnie z uwagi na rzeczywist prawn natur tego kontraktu, jak rozwina rzymska nauka prawa. Dziwne, e umys tak byskotliwy i przenikliwy jak Luis de Molina nie uwiadamia sobie niesychanego niebezpieczestwa, jakim grozi zgoda na naruszenie oglnych zasad prawnych rzdzcych depozytem nieprawidowym, kiedy stwierdza:
ksiki Economic Thought in Spain: Selected Essays of Marjorie Grice-Hutchinson, s. 25). Wydaje si jasne, e rdze szkoy salamanckiej stanowili dominikanie i e przynajmniej w kwestiach bankowoci trzeba ich odrni od teologw jezuickich, grupy odrbnej, znacznie mniej rygorystycznej. 99 Luis de Molina, Tratado sobre los cambios, redakcja i wprowadzenie Francisco Gmez Camacho, Instituto de Estudios Fiscales, Madrid 1991, s. 137140. Pierwsze wydanie ukazao si w Cuency w 1597 r. 100 Luis de Molina, Tratado sobre los prstamos y la usura, redakcja i wprowadzenie Francisco Gmez Camacho, Instituto de Estudios Fiscales, Madrid 1989, s. 13. Pierwsze wydanie ukazao si w Cuency w 1597 r.

72

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

nigdy si nie zdarza, aby wszyscy deponenci potrzebowali swoich pienidzy w taki sposb, aby nie pozostawili w depozycie wielu tysicy dukatw, za ktre bankierzy mog prowadzi interesy, osigajc zysk lub ponoszc strat101.

Molina nie pojmuje, e w ten sposb narusza si nie tylko obiektywny czy istotny cel tej umowy (ochrona i bezpieczne przechowywanie), ale rwnie daje si asumpt do wszelkiego rodzaju bezprawnych transakcji i naduy nieuchronnie wywoujcych recesj gospodarcz i upadoci bankw. Kiedy nie przestrzega si tradycyjnej zasady prawnej wymagajcej staego bezpiecznego przechowywania tantundem na korzy deponenta, nie ma adnej czytelnej wskazwki, jak unikn upadoci bankw. Co wicej, jest oczywiste, e takie niejasne, powierzchowne sugestie jak staraj si dziaa rozwanie i nie angauj si w ryzykowne transakcje gospodarcze nie s wystarczajco pomocne, by zapobiec bardzo szkodliwym ekonomicznym i spoecznym skutkom bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. W kadym razie Luis de Molina doda przynajmniej tak uwag:
Wane jest, by przestrzec, e [bankierzy] popeniaj grzech miertelny, jeli wykorzystuj we wasnych transakcjach gospodarczych tak wiele z pienidzy utrzymywanych w depozycie, e potem nie mog w odpowiednim czasie wyda kwot, jakich deponenci daj albo jakie polecaj wypaci ze swoich zdeponowanych rodkw. (...) Na dodatek popeniaj grzech miertelny, jeli angauj si w transakcje gospodarcze obarczajce ich ryzykiem niewypacalnoci. Jeli na przykad wysyaj za morze tyle towarw, e gdyby statek zaton lub zosta zagarnity przez piratw, to nie mogliby spaci depozytw nawet po sprzeday caego swojego majtku. A s winni grzechu miertelnego nie tylko wtedy, kiedy taki interes pjdzie le, ale take wtedy, gdy pjdzie dobrze. A to dlatego, e podejmuj ryzyko zaszkodzenia deponentom i zabezpieczycielom, u ktrych sami zoyli depozyty102.

T przestrog Luisa de Moliny uwaamy za godn pochway, cho rwnoczenie zdumiewa nas to, e nie zdoa dostrzec tak gbokiej sprzecznoci zachodzcej ostatecznie pomidzy t przestrog a jego jawn akceptacj rozwanej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Jest bowiem tak, e bez wzgldu na to, jak rozwani s bankierzy, jedynym naprawd pewnym sposobem na uniknicie ryzyka i zapewnienie deponentom staej dostpnoci depozytw jest nieprzerwane utrzymywanie stuprocentowej stopy rezerw103.
Molina, Tratado sobre los cambios, s. 137. Ibid., s. 138139, wyrnienie autora J.H.S. 103 Oprcz Luisa de Moliny drugim wybitnym uczonym o podobnych pogldach na zagadnienia bankowoci jest Juan de Lugo, rwnie jezuita. Sugeruje to, e jeli chodzi
102 101

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

73

5 . No w a p r b a l e g i t y m i z a c j i b a n k o w o c i : B a n k A m s t e rd a m s k i . Bankowo w XVII i XVIII wieku

Bank Amsterdamski Ostatni powan prb powoania banku opartego na oglnych zasadach prawnych rzdzcych nieprawidowym depozytem pieninym, a take ustanowienia sprawnego systemu rzdowej kontroli w celu odpowiedniego okrelenia i obrony praw wasnoci deponentw podjto wraz z utworzeniem w 1609 roku miejskiego Banku Amsterdamskiego. Zosta on zaoony po okresie wielkiego chaosu pieninego i oszukaczej (opartej na rezerwie czstkowej) prywatnej dziaalnoci bankowej. Bank Amsterdamski, ktry mia pooy kres temu stanowi rzeczy i przywrci ad w stosunkach nansowych, rozpocz dziaalno 31 stycznia 1609 roku pod nazw Bank Wekslowy104. Bank Amsterdamski od chwili jego utworzenia cechowa si cisym przestrzeganiem uniwersalnych zasad prawnych rzdzcych nieprawidowym depozytem pieninym. Mwic konkretniej, zosta oparty na zasadzie, e obowizkiem banku depozytowego w przypadku umowy nieprawidowego depozytu pieninego jest zapewnianie deponentowi staej dostpnoci tantundem, a wic nieprzerwane utrzymywanie stuprocentowej stopy rezerw dla depozytw na danie. rodek ten mia zagwarantowa uprawnion dziaalno bankow i zapobiega naduyciom i upadociom bankw, do

o bankowo, szkoa salamancka dzielia si na dwa kierunki mylowe: jeden zdrowy, dobrze ugruntowany doktrynalnie, bliski przyszej szkole obiegu pieninego, reprezentowany przez Luisa Saravia de la Calle, Martna de Azpilcueta i Tomsa de Mercado, oraz drugi, bardziej podatny na szalestwa inacjonizmu i bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, bliski przyszej szkole bankowej. Kierunek ten reprezentowali na przykad Luis de Molina, Juan de Lugo i w znacznie mniejszym stopniu Domingo de Soto. W rozdziale VIII wyoymy t tez bardziej szczegowo. Obecnie chcielibymy po prostu wskaza, e Juan de Lugo poszed w lady Luisa de Moliny i udzieli bankierom szczeglnie jasnej przestrogi: Qui bene advertit, eivsmodi bancarios depositarios peccare graviter, & damno subsequnto, cum obligatione restituendi pro damno, quotiens ex pecuniis apud se depositis tantam summam ad suas negotiationes exponunt, ut inhabiles maneant ad solvendum deposentibus, quando suo tempore exigent. Et idem est, si negotiationes tales aggrediantur, ex quibus periculum sit, ne postea ad paupertatem redacti pecunias acceptas reddere non possint, v.g. si eventus ex navigatione periculosa dependeat, in qua navis hostium, vel naufragij periculo exposita sit, qua iactura sequunta, ne ex propio quidem patrimonio solvere possint, sed in creditorum, vel deiussorum damnum cedere debet (R. P. Joannis de Lugo Hispalensis, S.I., Disputationum de iustitia et iure tomus secundus, dysputa 28, dzia 5, Sumptibus Petri Prost, Lyon 1642, s. 406407). 104 Na temat osobliwej wzmianki o bankach publicznych w Sewilli (i Wenecji) jako modelach (!) dla Banku Amsterdamskiego, ktra bya zawarta w petycji czoowych kupcw holenderskich do rady miejskiej Amsterdamu, zob. Jos Antonio Rubio Sacristn, La fundacin del Banco de Amsterdam (1609) y la banca de Sevilla.

74

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

ktrych dochodzio w caej historii we wszystkich krajach, gdzie pastwo nie tylko nie troszczyo si o to, by zakazywa sprzeniewierzania pienidzy skadanych w bankach jako depozyty na danie i uznawa takie dziaanie za nielegalne, ale przeciwnie, zazwyczaj ostatecznie przyznawao bankierom wszelkiego rodzaju przywileje i licencje zezwalajce im na oszukacze operacje w zamian za moliwo ich skalnego wykorzystania. Przez bardzo dugi czas ponad 150 lat Bank Amsterdamski sumiennie przestrzega zobowiza, ktre legy u jego podstaw. Dokumenty wskazuj, e w cigu pierwszych lat istnienia banku, w latach 16101616, zarwno jego depozyty, jak i rezerwy gotwkowe wynosiy blisko milion orenw. W latach 16191635 depozyty sigay 4 milionw, a rezerwy gotwkowe przekraczay 3 i p miliona orenw. Po tym lekkim zaburzeniu rwnowag odtworzono w 1645 roku, kiedy depozyty wyniosy 11 milionw 288 tysicy orenw, a rezerwy gotwkowe 11 milionw 800 tysicy orenw. Rwnowaga i rozwj byy bardziej lub mniej stabilne i w XVIII wieku, w latach 17211722, depozyty banku wynosiy cznie 28 milionw orenw, a jego zapas gotwki siga niemal tej samej kwoty i wynosi 27 milionw orenw. Ten wielki wzrost depozytw Banku Amsterdamskiego wynika midzy innymi z jego roli jako schronienia dla kapitau uciekajcego od szaleczej spekulacji inacyjnej wywoanej we Francji w latach 20. XVIII wieku przez system Johna Lawa, ktry omwimy szerzej w dalszej czci rozdziau. Tendencja ta utrzymywaa si a do 1722 roku, kiedy to zarwno depozyty, jak i rezerwy gotwkowe sigay 2829 milionw orenw. Wida oczywicie, e w caym tym okresie Bank Amsterdamski utrzymywa waciwie stuprocentow rezerw w gotwce. Umoliwiao to we wszelkich sytuacjach kryzysu zaspokojenie kadego bez wyjtku dania wycofania zdeponowanych orenw. Tak byo w 1672 roku, kiedy panika wywoana zagroeniem francuskim spowodowaa masowe wycofywanie pienidzy z holenderskich bankw, z ktrych wikszo bya zmuszona zawiesi patnoci (jak to si zdarzyo bankom Rotterdamu i Middleburga). Bank Amsterdamski by wyjtkiem i co logiczne nie mia adnych kopotw ze zwrotem depozytw. Wynikiem byo rosnce i trwae zaufanie do solidnoci Banku Amsterdamskiego, ktry sta si przedmiotem podziwu cywilizowanego wiata ekonomicznego tamtych czasw. Pierre Vila podaje, e w 1699 roku francuski ambasador w sprawozdaniu dla swego krla pisa:
Ze wszystkich miast Zjednoczonych Prowincji Amsterdam jest bez adnych wtpliwoci pierwszym z uwagi na wielko, bogactwo i rozmiary handlu. Nawet w Europie niewiele jest miast rwnych mu pod dwoma ostatnimi wzgldami; jego handel rozciga si na obie pkule globu, a jego bogactwo jest tak wielkie, e w czasie wojny dostarcza a 50 milionw rocznie, jeli nie wicej105.
Pierre Vilar, A History of Gold and Money, 14501920, tum. Judith White, NLB, London 1976, s. 207. Przywoane w tekcie dane liczbowe dotyczce depozytw i rezerw
105

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

75

W 1802 roku, kiedy, jak zaraz zobaczymy, Bank Amsterdamski zacz narusza zasady, na ktrych zosta oparty, wci cieszy si ogromnym prestiem, i to tak dalece, e francuski konsul w Amsterdamie zauwaa:
Wraz z zakoczeniem wojny morskiej, ktra wizia skarby w kopalniach kolonii hiszpaskich i portugalskich, Europ nagle zalewa zoto i srebro w ilociach znacznie przekraczajcych zapotrzebowanie, tote straciyby one na wartoci, gdyby nagle wprowadzono je do obiegu. W takiej sytuacji mieszkacy Amsterdamu deponowali sztaby kruszcw w Banku Amsterdamskim, gdzie koszt ich przechowywania by bardzo niski, i podejmowali je kadorazowo po trochu, a nastpnie wysyali do rnych krajw, kiedy ich warto odpowiednio wzrosa. Pienidze te zatem, ktre gdyby pozwoli im napywa zbyt szybko spowodowayby nadmierny wzrost cen i straty wszystkich yjcych ze staych i ograniczonych dochodw, wchodziy do obiegu wieloma kanaami, oywiajc przemys i sprzyjajc handlowi. Bank Amsterdamski dziaa wic nie tylko zgodnie ze szczeglnymi interesami kupcw tego miasta, lecz caa Europa zawdzicza mu wiksz stabilno cen, rwnowag wymiany i bardziej sta relacj wymiany midzy dwoma kruszcami uywanymi do bicia monety; a jeli bank nie zostanie otwarty na nowo, mona by powiedzie, e wielki system handlu i ekonomii politycznej cywilizowanego wiata zostanie pozbawiony istotnej czci swego mechanizmu106.

Widzimy wic, e Bank Amsterdamski nie dy do osignicia nadmiernych zyskw przez oszukacze wykorzystanie depozytw. Przeciwnie, w zgodzie z zaleceniami Luisa Saravia de la Calle i innych wspomnianych przez nas autorw zadowala si skromnymi wpywami z opat za ochron depozytw i niewielkimi dochodami uzyskiwanymi z wymiany pienidzy i sprzeday sztab ostemplowanego metalu. Dochody te byy jednak wystarczajco due, by pokry koszty operacyjne i administracyjne banku, osign pewne zyski i utrzyma uczciw instytucj speniajc wszystkie swoje obowizki. O wielkim prestiu Banku Amsterdamskiego wiadczy rwnie wzmianka, jak na jego temat znajdujemy w dokumencie zaoycielskim hiszpaskiego Banku witego Karola, powoanego do ycia w 1782 r. Cho w bank od chwili powstania nie mia gwarancji Banku Amsterdamskiego i zosta utworzony z myl o wykorzystywaniu jego depozymona znale w teje pracy na s. 208209. Dwa inne banki europejskie wzorowane na Banku Amsterdamskim to Bank Wenecki i Bank Hamburski. Oba zaoono w 1619 r. Pierwszy z nich ostatecznie naruszy cisy obowizek bezpiecznego przechowywania i znikn w 1797 r., drugi natomiast dziaa konsekwentniej i przetrwa a do poczenia z Reichsbankiem w 1873 r.; J. K. Ingram, Banks, Early European, w: Henry Higgs (red.), Palgraves Dictionary of Political Economy, Macmillan, London 1926, t. 1, s. 103106. 106 Vilar, A History of Gold and Money, 14501920, s. 209.

76

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

tw, autorytetu i wpyww do nansowania skarbu pastwa, nie mg uciec od potnego oddziaywania holenderskiego banku. Artyku XLIV statutu Banku witego Karola stanowi, e osoby prywatne mog trzyma depozyty lub
rwnowane rodki w gotwce w samym banku, a ktokolwiek yczy sobie zoy depozyt, temu ma to by dozwolone, zarwno w celu wystawiania weksli patnych z tych pienidzy, jak i stopniowego ich wycofywania, dziki czemu deponenci nie bd musieli dokonywa patnoci we wasnym zakresie, gdy ich weksle bd przyjmowane przez bank do zapaty. Podczas pierwszego zebrania udziaowcy okrel, jak kwot od tysica kupcy musz paci za przechowywanie depozytw, jak to si robi w Holandii, oraz ustal wszystkie inne warunki dotyczce najlepszego rozkadania dyskont i obniek107.

David Hume a Bank Amsterdamski Oznak olbrzymiego prestiu, jakim Bank Amsterdamski cieszy si zarwno wrd uczonych i intelektualistw, jak i kupcw, jest wyrana wzmianka na jego temat uczyniona przez Davida Humea w eseju Of Money. Jego tekst po raz pierwszy opublikowano wraz z innymi esejami w ksice pod tytuem Political Discourses, wydanej w Edynburgu w 1752 r. David Hume formuuje w nim swj sprzeciw wobec pienidza papierowego oraz przekonuje, e jedyna polityka pynnoci nansowej to taka, ktra zmusza banki do utrzymywania stuprocentowej stopy rezerw, zgodnie z tradycyjnymi zasadami prawnymi rzdzcymi nieprawidowym depozytem pieninym. David Hume konkluduje, e
usiowanie sztucznego powikszenia takiego kredytu nigdy nie moe lee w interesie adnego narodu handlowego; musi natomiast stawia go w sytuacji niekorzystnej, zwikszajc ilo pienidza poza jego naturaln proporcj do pracy i towarw, a przez to podwyszajc ich cen dla kupujcego producenta. I z tego punktu widzenia trzeba przyzna, e aden bank nie moe by korzystniejszy ni ten, ktry zamyka wszystkie otrzymywane pienidze i nigdy nie zwiksza monety
Cytujemy bezporednio z kopii Real Cdula de S. M. y Seores del Consejo, por la qual se crea, erige y autoriza un Banco nacional y general para facilitar las operaciones del Comercio y el benecio pblico de estos Reynos y los de Indias, con la denominacin de Banco de San Carlos baxo las reglas que se expresan (Statut Krlewski JKM i Czonkw Rady, na mocy ktrego tworzy si i ustanawia powszechny bank narodowy dla wspierania handlu i dobra wsplnego tych krlestw i Nowego wiata), Madryt 1782, s. 3132, wyrnienia kurs. dodane. Znakomity zarys historii Banku witego Karola stanowi praca: Pedro Tedde de Lorca, El banco de San Carlos, 17821829, Banco de Espaa i Alianza Editorial, Madrid 1988.
107

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

77

w obiegu, jak dzieje si zazwyczaj, poprzez obracanie czci swojego skarbu na handel. Bank publiczny mgby w ten sposb wykluczy wielk cz interesw prywatnych bankierw i spekulantw pieninych; a chocia pastwo ponosi ciar wynagrodze dyrektorw i kasjerw tego banku (bowiem zgodnie z poprzednim zaoeniem nie powinien on mie adnych zyskw ze swych transakcji), to korzy dla narodu wynikajca z niskiej ceny pracy i zniweczenia papierowego kredytu powinna by wystarczajc rekompensat108.

Hume nie do koca ma racj, twierdzc, e bank nie osigaby zyskw, poniewa opaty za bezpieczne przechowanie powinny wystarcza na pokrycie kosztw operacyjnych, a nawet mogyby przynosi skromne zyski, jak byo to w przypadku Banku Amsterdamskiego. Jego analiza jest jednak jednoznaczna i ujawnia, e opowiadajc si za utworzeniem banku publicznego o takich cechach, mia na myli sukces Banku Amsterdamskiego oraz przykad ustanowiony przez ten bank ju ponad sto lat temu. Co wicej, trzecie wydanie jego Essays and Treatises on Several Subjects, opublikowane w czterech tomach w Londynie i Edynburgu w latach 17531754, zawiera przypis Humea do sformuowania: aden bank nie moe by korzystniejszy ni ten, ktry zamyka wszystkie otrzymywane pienidze. Przypis czwarty mwi: Jest to przypadek Banku Amsterdamskiego. Wydaje si, e Hume doda ten przypis z zamiarem wyraniejszego podkrelenia swego pogldu, e Bank Amsterdamski jest idealnym modelem banku. Hume nie by nowatorem, proponujc naoenie na banki wymogu stuprocentowej rezerwy. Jego poprzednikami byli Jacob Vanderlint (1734), a zwaszcza dyrektor mennicy krlewskiej Joseph Harris, dla ktrego banki byy uyteczne dopty, dopki nie emitoway adnych banknotw (notes) bez ekwiwalentu w realnym skarbie109.

Sir James Steuart i Adam Smith a Bank Amsterdamski Sir James Steuart przedstawia wan wspczesn analiz funkcjonowania Banku Amsterdamskiego w swym traktacie zatytuowanym An Enquiry into the Principles of Political Oeconomy: Being an Essay on the Science of Domestic Policy in Free Nations, opublikowanym w 1767 r. W rozdziale 39 tomu 2 Steuart analizuje obrt monety przez Bank Amsterdamski. Jak twierdzi, kady szyling zapisany w ksigach banku jest rzeczywicie zamknity w monecie w jego magazynach. Zauwaa jednak:

Cytujemy ze s. 284285 znakomitej reedycji pracy Davida Humea: Essays: Moral, Political and Literary wydanej pod redakcj Eugenea F. Millera przez Liberty Fund, Indianapolis 1985; wyrnienia kursyw dodane. 109 Cytowane w: Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, s. 332335, 462.

108

78

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Wprawdzie na podstawie regulaminu tego banku adna moneta nie moe by wydana nikomu, kto domaga si jej na podstawie swego kredytu w banku, nie mam jednake najmniejszych wtpliwoci, e zarwno kredyt zapisany w ksigach banku, jak i gotwka w magazynach, ktra go rwnoway, mog ulega na przemian zwikszeniom i zmniejszeniom, zgodnie z wikszym lub mniejszym popytem na pienidz bankowy110.

Steuart wskazuje w kadym razie, e dziaania banku s prowadzone w najwikszej tajemnicy, zgodnie z tradycyjnym w bankowoci brakiem przejrzystoci szczeglnie wanej w przypadku Banku Amsterdamskiego, ktrego regulaminy i funkcjonowanie wymagay staego utrzymywania stuprocentowej stopy rezerw. Jeli Steuart ma racj i stopa ta bya niekiedy naruszana, to jest logiczne, e Bank Amsterdamski stara si wwczas za wszelk cen ukry ten fakt. Cho pewne oznaki wskazuj, e pod koniec lat 70. XVIII wieku Bank Amsterdamski zacz narusza zasady, na jakich si opiera, w roku 1776 Adam Smith w ksice Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw utrzymywa nadal, e
Bank Amsterdamski wyznaje zasad, by nie wypoycza nawet drobnej czci zoonych tam depozytw i by dla kadego guldena, na ktry otwiera kredyt w ksigach, mie w swym skarbcu pokrycie w pienidzach albo w kruszcu. Nie ulega wtpliwoci, e bank trzyma w skarbcu kruszec i wszystkie te pienidze, na ktre istniej kwity o niewygasej mocy, o ktre w kadej chwili moe si kto upomnie i ktre faktycznie opuszczaj bank nieustannie, aby znw do powrci. (...) A jednak w Amsterdamie aden artyku wiary nie jest tak mocno ugruntowany, jak to, e kady gulden, jaki obiega w postaci pienidza bankowego, pokryty jest zotym lub srebrnym guldenem, ktry znajduje si w skarbcu bankowym111.

Adam Smith mwi dalej, e opisane funkcjonowanie Banku Amsterdamskiego byo gwarantowane przez samo miasto oraz e podlega on zwierzchnictwu czterech burmistrzw, ktrzy zmieniali si co roku. Kady burmistrz wizytowa skarbce, porwnywa ich zawarto w gotwce z deCytuj pierwsze wydanie opublikowane przez A. Millera i T. Cadella ze Strandu, Londyn 1767, t. 2, s. 301; wyrnienie kursyw moje. Wczeniejszy od analizy Steuarta jest bardziej powierzchowny opis funkcjonowania Banku Amsterdamskiego zawarty w synnej ksice opata Ferdinanda Galianiego Della moneta, s. 326328. Jej pierwsze wydanie zostao opublikowane przez Giuseppe Raimondiego, Neapol 1750. 111 Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, W Strahan and T. Cadell in the Strand, London 1776, t. 2, s. 7273; wyd. pol. Badania . nad natur i przyczynami bogactwa narodw, 1954 tum. A. Prejbisz, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, t. II, s. 92.
110

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

79

pozytami odnotowanymi w ksigach i wielce uroczycie stwierdza pod przysig, e obie kwoty s zgodne. Adam Smith zauwaa ironicznie, e w tym trzewo mylcym i religijnym kraju przysigi jeszcze co znacz112. Na zakoczenie swego komentarza dodaje, e wszystkie te praktyki wystarczay do zagwarantowania absolutnego bezpieczestwa depozytw w banku, co potwierdzio si w trakcie rnych holenderskich rewolucji politycznych. adna partia polityczna nigdy nie zdoaa oskary poprzedniej o nielojalno w zarzdzaniu bankiem. Adam Smith wspomina tytuem przykadu, e nawet w 1672 roku, kiedy krl Francji wkroczy do Utrechtu, a Holandii grozia utrata niezalenoci, Bank Amsterdamski zaspokaja kade bez wyjtku yczenie wypaty depozytu na danie. Jak ju pokazalimy, wraenie wywoywanie przez to postpowanie jeszcze bardziej umocnio publiczne zaufanie do absolutnej wypacalnoci banku. Jako dodatkowy dowd, e Bank Amsterdamski utrzymywa stuprocentow stop rezerw, Adam Smith przytacza jako anegdot, e niektre podejmowane z banku monety wydaj si uszkodzone w poarze, ktry strawi bankowy budynek wkrtce po zaoeniu banku w 1609 roku, co pokazuje, e byy tam przechowywane ponad 150 lat. I wreszcie Adam Smith pokazuje, e w cisej zgodzie z rzeczywist natur prawn umowy depozytu nieprawidowego, ktra wymaga, aby to deponenci pacili bankowi, dochody banku bior si z opat za bezpieczne przechowywanie:
Miasto Amsterdam cignie z banku znaczny dochd. Poza wyej wspomnian opat, ktr mona by nazwa skadowym, kady otwierajc rachunek wnosi opat w wysokoci dziesiciu guldenw, za kady nowy rachunek trzy guldeny trzy stiwery, za kady przelew dwa stiwery; a jeeli przelew wynosi sum mniejsz ni trzysta guldenw, paci si sze stiwerw. aby nie dopuci do wielkiej iloci drobnych transakcji113.

Adam Smith wskazuje ponadto inne wspomniane ju przez nas rda dochodw, takie jak wymiana pienidzy oraz sprzeda sztab zota i srebra. Niestety, w latach 80. XVIII wieku Bank Amsterdamski zacz systematycznie narusza zasady prawne, na ktrych by oparty, i s dowody na to, e od czasw czwartej wojny angielsko-holenderskiej stopa rezerw drastycznie zmalaa, poniewa Amsterdam domaga si, aby bank poyczy miastu wielk cz jego depozytw na pokrycie rosncych wydatkw publicznych. Depozyty sigay wwczas 20 milionw orenw, podczas gdy w skarbcach znajdoway si metale szlachetne wartoci zaledwie 4 milionw orenw; dowodzi to nie tylko tego, e bank naruszy podstawow zasad bezpiecznego przechowania, na ktrej si opiera, stanowicej o jego istnieniu od ponad stu siedemdziesiciu lat, ale take tego, e stopa rezerw zostaa obci112 113

Ibid., s. 93. Ibid., s. 94.

80

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

ta ze 100 procent do mniej ni 25 procent. Oznaczao to ostateczn utrat dugoletniej reputacji banku: depozyty zaczy wwczas stopniowo male, a w 1820 roku skurczyy si do mniej ni 140 tysicy orenw114. Bank Amsterdamski by ostatnim w historii bankiem utrzymujcym stuprocentowa stopa rezerw, a jego zniknicie oznaczyo zakoczenie ostatnich prb oparcia bankw na oglnych zasadach prawnych. Finansowa dominacja Amsterdamu ustpia systemowi nansowemu Wielkiej Brytanii, znacznie mniej stabilnemu i mniej pynnemu, opartemu na ekspansji kredytu, depozytw i pienidza papierowego.

Banki Szwecji i Anglii Bank Amsterdamski by poprzednikiem Banku Sztokholmskiego (Riksbanku), ktry rozpocz dziaalno w 1656 roku115 i skada si z dwch departamentw: pierwszy by odpowiedzialny za bezpieczne przechowywanie depozytw (ze stuprocentow stop rezerw) i wzorowany na Banku Amsterdamskim, a drugi zajmowa si poyczkami. Cho departamenty te miay funkcjonowa niezalenie od siebie, w praktyce byy rozdzielone tylko na papierze i Bank Sztokholmski wkrtce zarzuci standardy wyznaczone przez bank holenderski116. Wadze szwedzkie znacjonalizoway go w 1668 roku, wskutek czego sta si pierwszym bankiem pastwowym wiata nowoytnego117. Nie tylko naruszy tradycyjne zasady, ktre kieroway Bankiem Amsterdamskim, ale rwnie zainicjowa now oszukacz a systemow praktyk: wydawanie banknotw, czyli kwitw depozytowych na sum wysz od rzeczywistej wielkoci depozytu przyjtego w gotwce. W ten sposb powstay banknoty, a z nimi pojawia si lukratywna praktyka wydawania ich na kwot wiksz od sumy depozytw. Z czasem takie postpowanie miao si sta praktyk bankow par excellence, zwaszcza w nastpnych stuleciach, kiedy naukowcy nie potrali zauway, e emisja banknotw ma takie same nastpstwa jak sztuczna ekspansja kredytu i sztuczne tworzenie depozytw dwie praktyki, ktre, jak zauway A. P. Usher, stanowiy sedno dziaalnoci bankowej od samych jej pocztkw. Bank Anglii, zaoony w 1694 roku, rwnie wzorowano na Banku Amsterdamskim, co wynikao ze znacznego wpywu Holandii na Angli
Vilar, A History of Gold and Money, 14501920, s. 208. Na temat dziaalnoci Banku Amsterdamskiego zob. te Wicksell, Lectures on Political Economy, t. 2, s. 7576. 115 cile mwic, w 1656 r. powsta Stockholm Banco, poprzednik Banku Szwecji [przyp. red. WK]. 116 W tym sensie, jak trafnie zauway Kindleberger w A Financial History of Western Europe, s. 5253, system organizacji Riksbanku by pierwowzorem struktury, jak dwa stulecia pniej wyznaczono Bankowi Anglii w Peel Act (ustawie o statucie bankowym z 1844 r.). 117 W 1968 r. dla uwietnienia trzechsetlecia swojego istnienia Bank Sztokholmski ufundowa doroczn nagrod im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii.
114

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

81

po objciu tronu angielskiego przez dynasti orask. Nie by on jednak ukonstytuowany na takich samych prawnych gwarancjach bezpiecznego przechowywania depozytw jak Bank Amsterdamski. Jednym z jego gwnych celw od pocztku by udzia w nansowaniu wydatkw publicznych. Z tego te powodu, cho zadaniem Banku Anglii miao by ukrcenie powszechnych, systematycznych naduy popenianych przez prywatnych bankierw i rzd,118 to w rzeczywistoci cel ten nigdy nie zasta osignity. Krtko mwic, Bank Anglii ostatecznie upad, pomimo swej uprzywilejowanej roli bankiera rzdu, ograniczonej odpowiedzialnoci (pod tym wzgldem mia w Anglii wyczno) oraz wycznego prawa do emisji banknotw. W wyniku systematycznego lekcewaenia obowizku bezpiecznego przechowywania oraz praktyki przyznawania skarbowi pastwa poyczek i kredytw z depozytw bankowych ostatecznie zawiesi patnoci w 1797 roku po barwnych perypetiach, midzy innymi aferze Morza Poudniowego (South Sea Bubble)119. Rwnie w roku 1797 tym samym, w ktrym Bankowi Anglii zabroniono wypaca depozyty w go118 Na przykad w 1640 r. Karol I, postpujc tak, jak sto lat wczeniej postpi jego imiennik cesarz Karol V w Hiszpanii, zagarn zoto i kosztownoci zoone w celu bezpiecznego przechowania w londyskim zamku Tower, co cakowicie zrujnowao reputacj mennicy jako bezpiecznego miejsca dla kosztownoci. Trzydzieci dwa lata pniej Karol II rwnie zaniedba swoje obowizki i doprowadzi do zawieszenia patnoci przez skarb krlewski, co spowodowao bankructwo wielu prywatnych bankw, ktre udzielay poyczek Koronie albo bezporednio kupoway obligacje skarbowe za rodki z depozytw na danie; zob. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, s. 5354. 119 W 1720 r. Kompania Mrz Poudniowych opracowaa ambitny plan przejcia brytyjskiego dugu pastwowego za pewn sum pienidzy. Kompania wyonia si z partii torysw, tak samo jak Bank Anglii, i miaa na celu udzia w nansowaniu wojny. W zamian za to rzd przyzna przywileje pewnym korporacjom. Rzeczywistym celem zaoycieli Kompanii Mrz Poudniowych bya spekulacja akcjami spki i to tak dalece posunita, e rzdowe obligacje dune byy przyjmowane jako zapata za nowe akcje. W tym samym roku Bank Anglii udziela poyczek pod zastaw wasnych papierw wartociowych, aby uatwi ich nabywanie, dokadnie tak samo, jak to robia Kompania Mrz Poudniowych. Uruchomio to proces inacyjny, w ktrym ceny akcji spki i banku gwatownie wzrosy, co doprowadzio do olbrzymich zyskw. Sytuacj t wykorzystywali spekulanci, w tym wielu urzdnikw spki. Cz zyskw zainwestowano w grunty, ktrych cena rwnie znacznie wzrosa. Cae to spekulacyjne i inacjonistyczne szalestwo zatrzymao si gwatownie latem 1720 r., w tym samym czasie, kiedy w Paryu zacza podupada sie spekulacji Johna Lawa. Zahamowanie rozpocztego spadku cen byo praktycznie niemoliwe. Ceny akcji Kompanii Mrz Poudniowych spady z 775 punktw we wrzeniu do 170 punktw w poowie padziernika, a akcje Banku Anglii z 225 do 135 punktw w cigu zaledwie miesica. Parlament zareagowa na to, wydajc ustaw o aferach (Bubble Act), ktra od tamtego czasu surowo ograniczya zakadanie korporacji. Jednak dopiero w 1722 r., po wielu trudnych negocjacjach, zaagodzono powstay problem nansowy. Parlament zatwierdzi wwczas porozumienie pomidzy Bankiem Anglii a Kompani Mrz Poudniowych, ktre przewidywao, e bank otrzyma 4 miliony funtw kapitau spki w ratach po 5 procent rocznie, gwarantowanych przez skarb pastwa. Zob. te rozdz. 7, przyp. 43, ostatni akapit.

82

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

twce postanowiono, e podatki i dugi maj by pacone w notach emitowanych przez ten bank, oraz podjto prb ograniczenia kredytw i poyczek dla rzdu120. Tak zrodzi si wspczesny system bankowy oparty na czstkowej stopie rezerw oraz banku centralnym jako kredytodawcy ostatniej instancji. W rozdziale smym przeanalizujemy szczegowo powody tworzenia bankw centralnych, ich rol oraz teoretyczn niezdolno do jej speniania, a take dyskusj midzy zwolennikami bankowoci opartej na banku centralnym a tymi, ktrzy opowiadali si za woln bankowoci, i wpyw tej dyskusji na rne teorie pienidza, bankowoci i cyklw koniunkturalnych. Ten rozdzia nie byby jednak kompletny bez krtkiego omwienia rozwoju bankowoci i pienidza papierowego w osiemnastowiecznej Francji.

John Law i osiemnastowieczna bankowo we Francji Historia pienidza i bankowoci w osiemnastowiecznej Francji jest cile zwizana ze szkockim nansist Johnem Lawem i wykoncypowanym przez niego systemem, ktry zastosowa tam w praktyce. Law przekona francuskiego regenta Filipa Orleaskiego, e idealny bank to taki, ktry robi uytek z przyjmowanych depozytw, poniewa powiksza w ten sposb ilo pienidza w obiegu oraz stymuluje wzrost gospodarczy. System Lawa, podobnie jak interwencjonizm gospodarczy w oglnoci, pojawi si w wyniku trzech rnych, cho wzajemnie powizanych czynnikw. Pierwszy to lekcewaenie tradycyjnych zasad prawnych i moralnych, w szczeglnoci wymagania cigego bezpiecznego przechowywania stu procent zdeponowanych pienidzy. Drugi to bd rozumowania, ktry wydaje si usprawiedliwia pogwacenie zasad prawnych w celu szybkiego osigniPoczwszy od tej chwili, wielu teoretykw, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, wskazywao na wielkie zagroenie dla wolnoci indywidualnej, jakim jest ukryty lub jawny sojusz pomidzy bankierami a rzdami. Ten typ paktu wyraa si w staym, systematycznym przyznawaniu bankom przywilejw zezwalajcych im na naruszanie ich prawnych obowizkw przez zawieszanie wypat depozytw w gotwce. Na przykad John Taylor, amerykaski senator z drugiej poowy XVIII w., uznawa t praktyk za zwyke oszustwo, stwierdzajc, e przy naszej agodnej polityce da si by moe policzy zbrodnie bankw, lecz adne liczby nie mog odnotowa spadajcych na nie kar, poniewa nigdy si ich nie karze (zob. John Taylor, Construction Construed and Constitutions Vindicated, Shepherd and Polland, Richmond (Virginia) 1820, Da Capa Press, New York 1970, s. 182183). Innym, bardzo interesujcym tekstem na ten temat jest artyku Jamesa P. Philbina pt. An Austrian Perspective on Some Leading Jacksonian Monetary Theorists, opublikowany w Journal of Libertarian Studies 10, nr 1, jesie 1991, s. 8395, zw. s. 89. Murray N. Rothbard znakomicie podsumowa pojawienie si bankowoci opartej na rezerwie czstkowej we wczesnej historii Stanw Zjednoczonych: Ination and the Creation of Paper Money, rozdz. 26 ksiki Conceived in Liberty, t. 2, pt. Salutary Neglect: The American Colonies in the First Half of the 18th Century, Arlington House, New York 1975, s. 123140, wyd. 2 Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 1999.
120

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

83

cia pozornie dobroczynnych celw. Trzeci to fakt, e zawsze pojawiaj si pewne podmioty, ktre dostrzegaj w proponowanych reformach szans osignicia olbrzymich zyskw. Kombinacja tych trzech czynnikw umoliwia takiemu politycznemu marzycielowi, jakim by Law, uruchomienie we Francji swojego systemu bankowoci. Rzeczywicie, skoro tylko bank pozyska zaufanie ludzi, zacz emitowa banknoty znacznie przekraczajce zoone w nim depozyty i przyznawa poyczki z depozytw. Ilo biletw bankowych w obiegu zwikszya si bardzo szybko i, co logiczne, doszo do znacznego sztucznego boomu gospodarczego. W 1718 r. bank zosta znacjonalizowany (stajc si bankiem krlewskim), zacz wydawa jeszcze wicej biletw i przyznawa wicej poyczek. Wywoao to powszechn spekulacj giedow, a w szczeglnoci spekulacyjne kupno i sprzeda akcji Kompanii Zachodniej do handlu z Luizjan zaoonej przez Lawa, zwanej te Kompani Handlow Missisipi, majcej na celu oywienie handlu w tym francuskim terytorium w Ameryce i wspieranie jego kolonizacji. Do 1720 r. absurdalne rozmiary spekulacyjnej baki nansowej stay si jasne. Law rozpaczliwie stara si ustabilizowa cen akcji spki oraz warto papierowego pienidza swego banku: przeprowadzono fuzj banku i spki handlowej, akcje spki zostay uznane za prawny rodek patniczy, zmniejszono wag monet, prbujc je dostosowa do realnej wartoci banknotw itd. Wszystko jednak na prno; inacyjna baka pka, wywoujc nansow ruin nie tylko banku, lecz rwnie wielu francuskich inwestorw, ktrzy zaufali i jemu, i jego spce handlowej. Straty byy tak cikie, a szkody tak dotkliwe, e przez ponad sto lat we Francji uznawano za faux pas nawet samo wypowiedzenie sowa bank, ktre przez pewien czas byo synonimem oszustwa121. Szkody poczynione przez inacj dotkny Francj ponownie kilka dziesicioleci pniej, o czym wiadczy ogromny chaos pieniny w okresie rewolucji i wczesna niekontrolowana emisja assignats. Wszystkie te zjawiska trwale odcisny si na zbiorowej psyche Francuzw, ktrzy do dzi maj wiadomo powanych niebezpieczestw wicych si z inacj pienidza papierowego i zachowuj zwyczaj przechowywania sporych iloci zota w monetach i sztabach. Francja, oprcz Indii, to kraj, gdzie przechowuje si prywatnie najwiksze zapasy zota.
121 Szczegowy opis gonego upadku banku Lawa we Francji dokonany przez uczonego znajcego wydarzenia z pierwszej rki mona znale w ksice Della moneta Ferdinanda Galianiego, s. 329334, a take w ksice Jamesa Steuarta An Enquiry into the Principles of Political Oeconomy, t. 2, rozdz. 2335 (s. 235291). Pouczajc analiz systemw nansowego, pieninego i bankowego w osiemnastowiecznej Francji, opart na solidnej teorii, zawiera artyku F. A. Hayeka First Paper Money in Eighteenth Century France, opublikowany po raz pierwszy jako rozdz. 10 ksiki The Trend of Economic Thinking: Essays on Political Economists and Economic History, t. 3 wydania The Collected Works of F. A. Hayek, W W Bartley III i Stephen Kresge (red.), Routledge, London . . New York 1991, s. 155176. Najlepsza biograa Johna Lawa to: Antoin E. Murphy, John Law: Economic Theorist and Policy Maker, Clarendon Press, Oxford 1997.

84

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

Niezalenie od tego, o czym tu bya mowa, i pomimo nieszczsnego eksperymentu Johna Lawa w dziedzinie bankowoci, wnis on pewien wkad w teori pienidza. Cho nie moemy zgodzi si z jego inacjonistycznymi i protokeynesistowskimi pogldami, podobnie jak Carl Menger musimy przyzna, e Law jako pierwszy sformuowa solidn teori spontanicznego, ewolucyjnego powstania pienidza.

Richard Cantillon i podstpne pogwacenie umowy nieprawidowego depozytu pieninego Godny uwagi jest fakt, e trzej spord najsawniejszych teoretykw pienidza XVIII wieku i pocztkw XIX, a mianowicie: John Law, Richard Cantillon122 i Henry Thornton byli bankierami. Ich wszystkie banki upady123. Cantillon wyszed z tego wzgldnie cao, nie tylko dlatego e na czas zaprzesta ryzykownej spekulacji, ale take (co najwaniejsze) dziki wielkim zyskom, jakie osign w sposb oszukaczy, naruszajc obowizek ochrony aktyww swoich klientw. Cantillon rzeczywicie jawnie naruszy umow depozytu nieprawidowego, cho depozytem nie byy tutaj pienidze, lecz akcje zaoonej przez Johna Lawa Kompanii Handlowej Missisipi. Oszukaczy schemat jego dziaania by nastpujcy: Cantillon poycza klientom wielkie kwoty pienine, aby umoliwi im zakup akcji spki, zastrzegajc, e akcje te bd stanowiy zabezpieczenie i pozostan w jego banku jako depozyt nieprawidowy, skadajcy si w tym wypadku z zamiennych, jednakowych akcji. Pniej za plecami klientw sprzeniewierza zdeponowane papiery wartociowe sprzedawa je, gdy uzna, e ich cena jest wysoka i zatrzymywa pienidze ze sprzeday. Kiedy akcje straciy cakowicie na wartoci, Cantillon odkupi je za uamek dawnej ceny i odtworzy depozyty, zapewniajc sobie potny zysk. Na koniec zada spaty poyczek udzielonych
122 Richard Cantillon jako pierwszy uwaa, e bezpieczn dziaalno bankow mona prowadzi, utrzymujc stop rezerw wynoszc zaledwie 10 procent: Dans ce premier exemple la caisse dun Banquier ne fait que la dixime partie de son commerce (zob. s. 400 pierwszego wydania Essai sur la nature du commerce en gneral). A trudno uwierzy, e Murray Rothbard nie wspomina o tym w swoim znakomitym studium na temat Cantillona; zob. Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, s. 345362. 123 Trzeba przyzna, e bank Thorntona upad dopiero po jego mierci, w grudniu 1825 r.; zob. s. 3436 Wprowadzenia F. A. Hayeka do ksiki Henryego Thorntona pt. An Enquiry into the Nature and Eects of the Paper Credit of Great Britain, wydanej pierwotnie w 1802 r. i wznowionej przez Augustusa M. Kelleya w 1978 r. A. E. Murphy zauwaa rwnie, e Law wraz z Cantillonem wyrniaj si niestety tym, i byli jedynymi oprcz Antoinea de Monchrtien ekonomistami oskaranymi o morderstwo i inne zbrodnie; zob. A. E. Murphy, Richard Cantillon: Entrepreneur and Economist, Clarendon Press, Oxford 1986, s. 237. Reputacja Thorntona jako czowieka religijnego i purytanina uchronia go przynajmniej przed oskareniami o takie okropnoci.

Nowa prba legitymizacji bankowoci: Bank Amsterdamski...

85

pierwotnie klientom, ktrzy nie mogli zwrci pienidzy, poniewa zabezpieczenie w banku byo niemal bezwartociowe. Te oszukacze operacje spowodoway liczne sprawy karne i cywilne przeciw Cantillonowi, ktry, aresztowany i na krtko uwiziony, musia popiesznie opuci Francj i zbieg do Anglii. Na swoj obron Cantillon przedstawia te same argumenty, jakich w wiekach rednich tak czsto uywali autorzy zdecydowani miesza depozyt nieprawidowy z poyczk. Prbowa zatem broni si, wskazujc, e akcje zdeponowane u niego jako nienumerowane dobra zamienne nie stanowiy w istocie depozytu, lecz byy poyczk oznaczajc pene przeniesienie na bankiera wasnoci i dostpnoci. Uwaa wic swoje operacje za cakowicie uprawnione. Wiemy jednak, e jego argumentacja prawna bya oparta na faszywych przesankach i e jeli nawet depozyt zoony z papierw wartociowych by uznawany za depozyt nieprawidowy dbr zamiennych, to zobowizanie do ochrony tych akcji i utrzymywania ich wszystkich w staym posiadaniu pozostawao w mocy. Kiedy zatem Cantillon sprzeda akcje ze szkod dla swych klientw, wyranie popeni przestpczy czyn sprzeniewierzenia. F. A. Hayek tak wyjania podjt przez Cantillona prb usprawiedliwienia jego oszukaczych dziaa:
Uwaa on, jak pniej wyjania, e skoro numery przekazanych mu akcji nie byy rejestrowane, to nie stanowiy prawdziwego depozytu, lecz jak powiedziaoby si dzisiaj depozyt pakietowy, tote aden z jego klientw nie mia roszczenia w stosunku do konkretnych papierw. Firma istotnie osigna w ten sposb nadzwyczajny zysk, poniewa moga odkupywa po obnionych cenach akcje sprzedawane drogo, a tymczasem kapita, za ktry pobieraa wysokie odsetki, nie straci w ogle nic, lecz zosta zaoszczdzony i zainwestowany w funty. Kiedy Cantillon, ktry udziela poyczek po czci we wasnym imieniu, zada spaty poyczek od spekulantw, ktrzy ponieli wielkie straty, a w kocu pozwa ich do sdu, ci zadali, aby zyski osignite przez Cantillona i jego rm dziki ich akcjom zostay zaliczone na poczet tych poyczek. Teraz to oni z kolei pozwali Cantillona do sdu w Londynie i Paryu, zarzucajc mu oszustwo i lichw. Przedstawiajc sdom korespondencj pomidzy Cantillonem a rm, dowodzili, e caa transakcja bya przeprowadzona bezporednio pod kierunkiem Cantillona, std te ponosi on odpowiedzialno osobist124.

W nastpnym rozdziale wyjanimy, e naruszenie nieprawidowego depozytu papierw wartociowych jest z prawnego punktu widzenia tak samo bezprawne jak naruszenie nieprawidowego depozytu pieninego i wyrzdza bardzo podobne szkody w sferze gospodarczej i spoecznej. DoZob. Hayek, Richard Cantillon (16801734), rozdz. 13 ksiki The Trend of Economic Thinking, s. 245293, zw. s. 284.
124

86

HISTORYCZNE PRZYKADY NARUSZANIA ZASAD PRAWNYCH...

skonaym tego przykadem w XX wieku bya upado Banku Barcelony i innych bankw kataloskich, ktre systematycznie przyjmoway depozyty nieprawidowe papierw wartociowych i nie utrzymyway nad nimi penej pieczy125. Zamiast tego, w celu osignicia zyskw wykorzystyway je we wszelkiego rodzaju operacjach spekulacyjnych ze szkod dla ich rzeczywistych wacicieli dokadnie tak jak dwiecie lat wczeniej robi to Cantillon. Richard Cantillon zosta brutalnie zamordowany w swym londyskim domu w 1734 roku, po dwunastu latach procesu sdowego, dwukrotnym aresztowaniu i staej grobie uwizienia. Cho ocjalna wersja gosia, e sprawc by jego dawny kucharz, ktry dopuci si mordu z motyww rabunkowych, a ciao spali (tote nie dao si rozpozna oary), jest rwnie prawdopodobne, e zbrodni dokonano za poduszczeniem ktrego z licznych wierzycieli, a nawet jak sugeruje A. E. Murphy w najnowszej biograi Cantillona e Cantillon upozorowa swoj mier, aby zbiec i unikn procesowania si przez kolejne lata126.

125 W sprawie nieprawidowych depozytw papierw wartociowych oraz sprzeniewierzenia tego rodzaju, jak popenione przez Cantillona, a pniej przez bankierw kataloskich od pocztku XX w., zob. La cuenta corriente de efectos o valores de un sector la banca catalana: su repercusin en el crdito y en la economia, su calicacin jurdica en el mbito del derecho penal, civil y mercantil positivos espaoles segn los dictmentes emitidos por los letrados seore Rodrguez Sastre, Garrigues, Snchez Romn, Goicoechea, Miana y Clemente de Diego, seguidos de un estudio sobre la cuenta de efectos y el mercado libre de valores de Barcelona por D. Augustn Pelez, Sndico Presidente de la Bolsa de Madrid, Delgado Sez, Madrid 1936. 126 Antoin E. Murphy, Richard Cantillon: Entrepreneur and Economist, Clarendon Press, Oxford 1986, s. 209, 291297. Na poparcie tej ostatniej tezy Murphy przywouje nastpujce fakty: 1) w przeddzie morderstwa Cantillon upynni znaczn cz swojego majtku; 2) ciao byo spalone w stopniu uniemoliwiajcym identykacj; 3) rodzina Cantillona okazywaa dziwn obojtno wobec morderstwa; 4) oskarony zachowywa si nietypowo jak na domniemanego morderc.

ROZDZIA III
PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

Rozdzia ten zawiera krytyczn analiz rnych teoretycznych prb prawnego uzasadnienia bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Rozwaymy argumenty zmierzajce do prawnego ugruntowania takiej umowy nieprawidowego depozytu pieninego, w ktrej depozytariusz moe we wasnym interesie wykorzystywa pienidze z depozytw na danie. W wietle doktryny prawnej przedstawionej w rozdziale drugim oraz analizy ekonomicznej, jak przeprowadzimy w dalszych rozdziaach, dokonamy krytyki dwch gwnych linii obrony takiej koncepcji.

1 . W p ro w a d ze n i e
Doktryny prawne zmierzajce do uzasadnienia bankowoci opartej na rezerwie czstkowej byy formuowane ex post facto. Nie opieray si na wczeniejszych zasadach prawnych, ktre day pocztek pewnym czynnociom prawnym. Przeciwnie, jak wyjanilimy w poprzednim rozdziale, praktyki bankowe od dawna naruszay podstawowe, uniwersalne zasady prawne, co dziao si w reakcji na szczeglne okolicznoci (ludzka chciwo, nieodpowiednie regulacje, potrzeby nansowe rzdw, systematyczna interwencja wadz i zamt pojciowy wywoany przez depositum confessatum, produkt kanonicznego zakazu pobierania odsetek), ktre sprzyjay takiemu postpowaniu. Zrozumiae jest te, e brak podstaw prawnych tak szeroko upowszechnionej praktyki wkrtce zachci bankierw i teoretykw do poszukiwania odpowiedniego uzasadnienia prawnego. Co wicej, potrzeb ow wzmacniao to, e niemal zawsze rzd lub wadze publiczne staway si ostatecznie gwnymi benecjentami oszukaczych praktyk bankowych. Nie dziwi wic, e wadze publiczne dziki swej tradycyjnej symbiozie z intelektualistami skaniay j do poszukiwania podstaw prawnych uzasadniajcych praktyki, na ktre zezwalay i ktrym sprzyjay1. Znalezienie odpowiednich podstaw prawnych miao zasadnicze znaczenie dla przetrwania caej sieci ywotnych interesw, jak wytwarza bankoZob. Bertrand de Jouvenel, The European Intelectuals and Capitalism, w: Friedrich A. Hayek (red.), Capitalism and the Historians, Chicago University Press, Chicago 1954.
1

88

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

wo oparta na rezerwie czstkowej. Dla kadej wyksztaconej osoby byo jasne, e praktyki te powinny si opiera na czym solidniejszym ni tylko stan de facto. Nie wystarcza uwiadomi sobie i stwierdzi, jak to czyni Shepard B. Clough, e
[Zotnicy] poyczali w istocie nawet pienidze oddane im na bezpieczne przechowanie, opierajc si na teorii i dowiadczeniu, e musz mie do dyspozycji tylko tyle, by zaspokoi oczekiwane biece dania deponentw. Praktyka ta najpniej w XVII wieku doprowadzia ich do wydawania promes zapaty, czyli not zotnikw, ktre jak nowoytne banknoty kryy od osoby do osoby. Te promesy zapaty, ktre mogy by realizowane z depozytw klientw, zaczy ostatecznie przekracza kwot zdeponowanego pienidza. Kiedy to nastpio, kredyt by w istocie tworzony przez emisj papieru bardzo wielkie odkrycie2.

Niezalenie jednak od tego, za jak wielkie uwaa si odkrycie, e da si robi oszukaczy uytek z pienidzy deponentw, czyli wydawa kwity depozytowe na sum wiksz ni rzeczywicie zdeponowana, jasne jest, i owe dziaania maj te same cechy, jakimi si odznaczaj inne przestpcze akty sprzeniewierzenia, ktre zawsze byy przedmiotem doktrynalnej analizy znawcw prawa karnego. Podobiestwo obu tych rodzajw dziaa jest wic tak oczywiste, e teoretycy nie mogli pozosta bierni wobec takiej nieprawidowoci prawnej widocznej w gospodarce. Nic wic dziwnego, e nie szczdzono wysikw, by uzasadni to, co wydaje si zupenie niemoliwe do uzasadnienia: a mianowicie tego, i z punktu widzenia oglnych zasad prawa uprawnione jest sprzeniewierzanie rodkw zdeponowanych w celu bezpiecznego przechowywania oraz wydawanie kwitw depozytowych na wicej pienidzy, ni rzeczywicie znajduje si w depozycie. Zainteresowane strony (przede wszystkim bankierzy i rzdy) uznay jednak za tak wane znalezienie odpowiedniego uzasadnienia teoretycznego, ktre by wykraczao poza atwe rozwizanie polegajce na zwykym zadeklarowaniu legalnoci zepsutej, przestpczej praktyki (co zreszt ostatecznie nastpowao z wykorzystaniem wszystkich doktrynalnych fasad i interpretacji), e wielu jurystw wci podejmuje prby prawnego usankcjonowania tego powszechnego procederu. Doktrynalne prby uzasadnienia depozytu nieprawidowego opartego na rezerwie czstkowej mona podzieli na dwie szeroko pojte kategorie. Pierwsz stanowi doktryny zmierzajce do rozwizania problemu przez zrwnanie umowy depozytu nieprawidowego z umow poyczki. Teorie te przeanalizujemy szczegowo i pokaemy, e z prawnego punktu widzenia nie jest moliwe zrwnanie tych dwch umw. Opowiadajcy si za druShepard B. Clough, The Economic Development of Western Civilization, McGrawHill, New York 1959, s. 109, wyrnienie kursyw moje.
2

Wprowadzenie

89

g, nowsz grup doktryn zaczynaj od przyznania, e pomidzy poyczk a umow depozytu nieprawidowego zachodz fundamentalne rnice. Owi teoretycy usiuj skonstruowa now prawn koncepcj dostpnoci i utrzymuj, e pojcie to naley ujmowa swobodnie, co oznacza, e od bankierw powinno si jedynie wymaga rozwanego dokonywania inwestycji oraz staego przestrzegania przepisw i prawa bankowego. Szczegowa analiza tej drugiej grupy teorii pokae, i ostatecznie oznaczaj one powrt do nieudanych prb pierwszej grupy, tj. do uzasadnienia depozytu nieprawidowego opartego na rezerwie czstkowej przez zrwnanie umowy depozytu z umow poyczki. Doktryny drugiej grupy popadaj wic w te same bdy i sprzecznoci prawne, jakie dostrzeemy w teoriach grupy pierwszej. W nastpnym rozdziale wyjanimy ponadto, dlaczego doktrynalna istota nowej interpretacji dostpnoci (oparta na prawie wielkich liczb) jest niedopuszczalna z punktu widzenia teorii ekonomii. W konkluzji naley wic stwierdzi, e dotychczasowe prby prawnego uzasadnienia bankowoci opartej na rezerwie czstkowej w odniesieniu do depozytw na danie okazay si nieudane. Tumaczy to niejednoznaczno stale obecn w doktrynach tego rodzaju umowy bankowej, rozpaczliwe wysiki zmierzajce do uniknicia jasnoci i przejrzystoci w jej traktowaniu oraz oglny brak odpowiedzialnoci (poniewa bankowo oparta na rezerwie czstkowej nie mogaby z gospodarczego punktu widzenia przetrwa o wasnych siach), wyjania te zasadnicz spraw: wzmocnienie jej za pomoc banku centralnego, ktry wydaje regulacje i zapewnia sta pynno niezbdn do uchronienia caego systemu od zaamania. W rozdziale smym omwimy bankowo opart na banku centralnym i za pomoc teoretycznej analizy pokaemy, e nacjonalizacja pienidza oraz regulowanie przez bank centralny systemu bankowego i rzdzcych nim praw byy niezdolne do utrzymania stabilnego systemu nansowego, ktry chroniby gospodark przed cyklami koniunkturalnymi i zapobiega kryzysom bankowym. Moemy wic orzec, e system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej rwnie zawid, chocia jest wspierany i chroniony przez bank centralny. Na zakoczenie rozdziau zbadamy kilka nowych rodzajw umw nansowych, a wrd nich bardzo podobne do tych, jakimi bankierzy posuguj si w zwizku z depozytami bankowymi. Zastanowimy si w szczeglnoci nad rnymi operacjami nansowymi obejmujcymi umow odkupu. Pokaemy, e oznaczaj one obchodzenie prawa: jeli bowiem patno ustalonej wczeniej ceny jest zagwarantowana bez wzgldu na cen na rynku wtrnym w chwili realizacji umowy, to taka operacja ukrywa zwyk umow depozytow. Przyjrzymy si na koniec gbokiej, zasadniczej rnicy pomidzy operacjami nansowymi zwizanymi z bankowoci a tymi, ktre przeprowadza si w dziedzinie ubezpiecze na ycie. Ubezpieczenie na ycie stanowi bowiem udoskonalon form rzeczywistych oszczdnoci, kiedy to dobra obecne wymienia si na dobra przysze. Jest to wymiana o cechach szczeglnie atrakcyjnych, pod adnym wzgldem nie obejmuje

90

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

jednak zawaszczenia depozytw na danie, ekspansji kredytu ani wydawania kwitw bez pokrycia. Omwimy take destrukcyjny wpyw, jaki wywiera na dziaalno ubezpieczeniow coraz czstsza praktyka (najwyraniejsza w legislacji rzdowej) maskowania i zaciemniania tradycyjnych prawnych i technicznych rozgranicze pomidzy oboma typami instytucji (bankowoci i ubezpieczeniami).

2 . D l a c z ego n i e m o n a z r w n a d ep o z y t u n i ep ra w i d o w ego z p o yc z k , c z y l i k o n t r a k t e m m u t u u m
rda zamtu Prby prawnego zrwnania umowy nieprawidowego depozytu pieninego z umow poyczki, czyli mutuum s szczeglnie atrakcyjne dla tych, ktrzy najwicej korzystaj z praktyk bankowych (bankierw i wadz). W rozdziale pierwszym, zawierajcym wyjanienie prawnej natury obu instytucji, wskazalimy, e poyczka oznacza przeniesienie nie tylko wasnoci poyczanej rzeczy, ale rwnie penej jej dostpnoci, tote poyczkobiorca moe robi z tej rzeczy peny uytek, inwestujc j, wydajc itd. Zwaywszy na to, e w ostatecznym rachunku to wanie czyni bankier, przywaszczajc sobie fundusze z depozytw na danie, to idealnym dla niego rozwizaniem prawnym jest oczywicie zrwnanie umowy depozytu nieprawidowego z umow poyczki. Co wicej, dla wzmocnienia argumentacji na rzecz zrwnania tych dwch umw stale wykorzystywano pewien wywiechtany pretekst prawny. Niecisy i powierzchowny, przedstawia si nastpujco: poniewa umowa depozytu nieprawidowego dotyczy depozytu dbr zamiennych, z ktrych samej istoty pynie nieuchronne przeniesienie wasnoci konkretnych zdeponowanych rzeczy (poniewa s one nieodrnialne), to depozyt i poyczka s w naturalny sposb tym samym, gdy obie instytucje pocigaj za sob przeniesienie wasnoci. W rozdziale pierwszym zobaczylimy, e taka linia rozumowania jest bdna, powierzchowna i niezrozumiaa. Nawet jeli w obu przypadkach zostaje przeniesiona wasno, to obie umowy wci rni si radykalnie z uwagi na dostpno przedmiotu (bdc istotn cech tych umw). O ile bowiem w umowie poyczki wraz z wasnoci przenosi si pen dostpno rzeczy, o tyle sama istota umowy depozytu nieprawidowego wymaga, aby dominowa cel w postaci bezpiecznego przechowywania czy ochrony. Skoro tak, to w teorii moglibymy wprawdzie uzna, e wasno zostaje przeniesiona, jednak w praktyce przeniesienie to jest bez znaczenia, poniewa bezpieczne przechowywanie czy ochrona dbr zamiennych wymaga staej dostpnoci tantundem dla deponenta. Nawet gdyby w przypadku obu instytucji dochodzio do przeniesienia wasnoci w tym samym

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

91

sensie, to i tak wci zachodziaby pomidzy nimi istotna rnica prawna: przeciwstawne ujcie dostpnoci. Moe zaskakiwa, e juryci, ktrzy zdecydowali si na zrwnanie umowy depozytu z kontraktem mutuum, czyli poyczki, przeoczyli tak oczywist rnic. Skojarzenie obu kontraktw jest tak wymuszone, a argumenty s tak sabe, e jest rzecz zdumiewajc, i pewna grupa teoretykw staraa si ich broni. Ich wysiki maj jednak historyczne, teoretyczne wyjanienie: byo ni depositum confessatum, sztuczka prawna, ktra pojawia si w redniowieczu wskutek prb uniknicia kanonicznego zakazu pobierania odsetek. Cho pokazalimy ju, e bezporedni zwizek tego zakazu z rozwojem bankowoci opartej na rezerwie czstkowej by niky, to jednak depositum confessatum stanowio bardzo silne ogniwo ich poredniego powizania. Jak wiemy z poprzednich rozdziaw, ju w prawie rzymskim istniaa zasada, e jeli depozytariusz pogwaci istot umowy depozytowej opartej na bezpiecznym przechowywaniu, przywaszczy sobie depozyty i nie mg niezwocznie zwrci ich na danie deponenta, to by zobowizany zapaci odsetki. Potem, niezalenie od innych moliwych do przewidzenia dziaa z zakresu prawa cywilnego lub karnego (actio depositi oraz actio furti), zgodnie z logik wnoszono przeciw niemu dodatkowy pozew o odsetki za zwok w wypacie oraz utrat przez deponenta dostpnoci funduszy a do chwili, gdy zostay mu zwrcone3. atwo wic zrozumie, e nadawanie poyczce pozorw depozytu byo w redniowieczu bardzo wygodne, bo sprawiao, i wypata odsetek stawaa si legalna, uprawniona i akceptowana spoecznie. Z tego te powodu bankierzy zaczli systematycznie angaowa si w operacje, ktrych strony otwarcie deklaroway, e nie zawieraj umowy poyczki, lecz umow depozytu. Jak jednak mwi aciskie powiedzenie, excusatio non petita, accusatio manifesta (nieproszone usprawiedliwienie jest rwnoznaczne z samooskareniem). I rzeczywicie, w przypadku prawdziwego depozytu nie bya konieczna adna wyrana deklaracja, tote kiedy j skadano, ujawniaa tylko prb ukrycia umowy poyczki, czyli mutuum. Celem nadawania poyczce pozorw depozytu byo uniknicie cisych kanonicznych zakazw udzielania oprocentowanych poyczek oraz umoliwienie wielu zwykych transakcji kredytowych bardzo potrzebnych z punktu widzenia zarwno ekonomicznego, jak i spoecznego. Depositum confessatum zataro bardzo wyrane granice prawne pomidzy umow depozytu nieprawidowego a umow poyczki, czyli mutuum. Bez wzgldu na to, jakie stanowisko przyjmowa dany uczony w sprawie kanonicznego zakazu lichwy, depositum confessatum niemal nieuchronnie prowadzio do naturalnego utosamienia umw depozytowych z umoWiemy ju, e skoro nieprawidowy depozyt pieniny stanowi umow depozytu, stosuje si do niego actio depositi directa. Koncepcj t, pozostawiajc deponentowi rozstrzygnicie, kiedy depozyt ma by mu zwrcony, opracowali juryci rzymscy. Dostpno jest tu tak istotna, e roszczenie deponenta uznaje si za rwnowane wasnoci zdeponowanych pienidzy (poniewa tantundem depozytu jest mu dostpne w caoci i bezzwocznie).
3

92

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

wami mutuum. Teoretykowi, ktry chcia odkry i zdemaskowa wszystkie naruszenia tego kanonicznego zakazu oraz kady przypadek ukrywania odsetek, wszystko, co przypominao depozyt, z pewnoci od samego pocztku wydawao si podejrzane, a rozwizaniem z tego punktu widzenia najoczywistszym i najprostszym byo automatyczne zrwnanie depozytw z poyczkami i potpienie wypaty odsetek w kadej sytuacji, bez wzgldu na prawn form operacji. Paradoksalnie za bardziej liberalni moralici nie ograniczali si do obrony prawnego istnienia depozytw i w konsekwencji uprawnienia odsetek wypacanych w przypadku opnionej spaty; posuwali si dalej, wskazujc, e depozyty takie s koniec kocw poyczkami, a wic bankier moe uywa pienidzy i je inwestowa. Owi uczeni starali si nie tylko uzasadni wypat odsetek, ale rwnie usprawiedliwi instytucj dopuszczajc takie same akty inwestycji, czyli wymian dbr teraniejszych na dobra przysze, jakie tradycyjnie umoliwiaa umowa poyczki. Co wicej, wymiana tego rodzaju bya waciwie niezbdna w przemyle i handlu. Przez cae redniowiecze stanowisko takie zajmowaa wikszo jurystw komentujcych teksty prawne. Jak widzielimy w poprzednim rozdziale, opini t podzielao rwnie kilku czonkw szkoy salamanckiej, tak jak Luis de Molina traktujcych umow nieprawidowego depozytu pieninego jako bezterminow poyczk, w ktrej na bankiera przenosi si zarwno wasno pienidzy (z czym, jak widzielimy, mona si zgodzi w przypadku depozytu dbr zamiennych), jak i pen dostpno (co, jak wiemy, jest niemoliwe i sprzeczne z sam istot depozytu)4. Co wicej, jak ju widzielimy, irlandzki bankier i ekonomista Richard Cantillon wobec cywilnych i karnych procesw prowadzonych przeciw niemu w zwizku ze sprzeniewierzeniem papierw wartociowych zdeponowanych u niego jako dobra zamienne na fali spekulacji, do ktrej doprowadzi we Francji system Johna Lawa, stara si broni za pomoc jedynego rozwinitego ju wczeniej uzasadnienia doktrynalnego przemawiajcego na jego korzy; wskazywa mianowicie, e skoro umowa dotyczya depozytu nieprawidowego (tzn. papiery wartociowe byy rozumiane jako dobra zamienne), to dochodzio do penego przeniesienia zarwno wasnoci, jak i dostpnoci. Mg wic w uprawniony sposb przywaszczy sobie akcje, sprzeda je i wykorzysta do spekulacji na rynku, nie popeniajc adnego przestpstwa ani nie szkodzc swoim deponentom5.
Zob. Luis de Molina, Tratado sobre los cambios, red. i wstp Francisco Gmez Camacho, Dysputa 408, 1022 d., s. 138. Jak widzielimy, punkt widzenia Luisa de Moliny podziela Juan de Lugo oraz, w znacznie mniejszym stopniu, Domingo de Soto. Wszyscy pozostali czonkowie szkoy salamanckiej, zwaszcza dr Saravia de la Calle, jako mdrzy juryci wierni rzymskiej tradycji, byli przeciwni bankowoci opartej na rezerwie czstkowej pomimo presji, jakiej byli poddani, oraz praktyk, jakich byli wiadkami. 5 Zob. F. A. Hayek, Richard Cantillon (16801734), w: Collected Works of F. A. Hayek, t. 3 (The Trend of Economic Thinking: Essays on Political Economists and Economic History), s. 159. Zob. te znany artyku: Henry Higgs, Richard Cantillon,
4

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

93

Ta sama prawna linia argumentacji, jak posuy si w swojej obronie Richard Cantillon, zostaa rozwinita przez uczonych w odniesieniu do nieprawidowego depozytu pieninego (nie rozwaali oni nieprawidowego depozytu papierw wartociowych). Jeli jednak uznaje si za waciwe z prawnego punktu widzenia i uzasadnione zrwnanie umowy depozytu pieninego z umow mutuum, to mutatis mutandis tak samo z pewnoci mona zrobi w przypadku wszystkich innych depozytw dbr zamiennych, w szczeglnoci za papierw wartociowych jako przedmiotw nieodrnialnych od siebie. Musimy zatem podkreli, e wszelka moliwa analiza doktrynalna skierowana przeciw legalnoci penego przeniesienia wasnoci oraz dostpnoci w umowie nieprawidowego depozytu papierw wartociowych stanowi ostatecznie przekonujcy argument przeciwko wykorzystaniu rezerwy czstkowej w zwizku z nieprawidowym depozytem pieninym. Z faktu tego zdawa sobie spraw wielki hiszpaski merkantylista Joaqun Garrigues. Stwierdza on:
Rozumowanie to jak dotd prowadzi nas do uznania, e kiedy klient powierza swe akcje bankowi, ma zamiar zawrze umow depozytu bankowego; zaraz jednak po sformuowaniu tego twierdzenia przychodzi nam na myl inna umowa o podobnym celu nansowych. Umowa ta rwnie obejmuje powierzenie bankowi dobra zamiennego (pienidzy) oraz zapewniane przez bank usugi kasowe. Obrocy rachunku biecego powiedz, e jest to inna, swoista umowa, ktrej w dokumentach bankowych nie nazywa si ani poyczk, ani depozytem, a ktra przynosi te same skutki prawne co rachunek biecy papierw wartociowych: mianowicie przeniesienie wasnoci na bank i zwrot tantundem przez bank6.

Pomimo wymuszonej i nieprzekonujcej prby Garriguesa wykazania, e te dwa depozyty s rne, to oczywiste, i obie umowy nieprawidowych depozytw dbr zamiennych (pienidzy i papierw wartociowych) s w istocie identyczne, a zatem jeli przyjmiemy przeniesienie penej dostpnoci dbr w jednym przypadku (depozyt pieniny), to musimy przysta na ni rwnie w drugim. W konsekwencji te nie mona negowa legalnoci jednej umowy (depozytu papierw wartociowych), nie negujc
The Economic Journal 1 (czerwiec 1891), s. 27684, a take: Murphy, Richard Cantillon: Entrepreneur and Economist. 6 Zob. na ten temat Dictamen de Joaqun Garrigues, s. 194 i nast., w: La cuenta corriente de efectos o valores de un sector de la banca catalana y el mercado libre de valores de Barcelona, s. 159209. Wiele przedstawionych w tej godnej uwagi ksice argumentw przeciw tezie, e w nieprawidowym depozycie papierw wartociowych jako dbr zamiennych dochodzi do penego przeniesienia wartoci, ma rwnie bezporednie zastosowanie w krytyce analogicznej teorii formuowanej w odniesieniu do nieprawidowego depozytu pienidza jako dobra zamiennego. Argumenty te bdziemy uwzgldniali w odpowiednich miejscach naszych analiz.

94

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

legalnoci drugiej (depozytu pieninego)7. Moemy wic skonkludowa, e argumenty prawne, jakie wykorzysta Cantillon w swojej obronie, pochodziy z teorii umowy nieprawidowego depozytu pieninego, a jeli uznamy je za przekonujce, to usprawiedliwiaj one rwnie jego oczywisty szwindel na szkod klientw oraz mnstwo naduy i oszustw, do ktrych w zwizku z nieprawidowymi depozytami papierw wartociowych doszo pniej w innych krajach, zwaszcza w Hiszpanii. Bankierzy kataloscy popeniali takie oszustwa jeszcze dugo w XX wieku, hiszpascy uczeni za trafnie i jednomylnie rozpoznali nieuczciwy, przestpczy charakter ich postpowania8.

Bdna doktryna prawa zwyczajowego Doktryna zrwnujca umow nieprawidowego depozytu pieninego z umow poyczki, czyli mutuum zdominowaa rwnie anglosaskie prawo zwyczajowe, ktre rozwijao si jako prawo precedensowe. Pod koniec XVIII wieku i w pierwszej poowie XIX wieku rni deponenci, ktrzy uznali, e nie zdoaj uzyska od bankierw zwrotu depozytw, wytaczali im sprawy sdowe o sprzeniewierzenie i oszukacz realizacj zobowizania do bezpiecznego przechowywania. Niestety, oparte na precedensach brytyjskie orzecznictwo ulego jednak presji wywieranej przez bankierw, zwyczaje bankowe, a nawet rzd; orzekano zatem, e umowa nieprawidowego depozytu pieninego nie rni si od umowy poyczki, a tym samym bankierzy wykorzystujcy we wasnym interesie pienidze deponentw nie dopuszczaj si sprzeniewierzenia9. Spord wszystkich tych
7 Stanowisko przeciwne byoby niedopuszczaln sprzecznoci logiczn; bd ten popenia jednak Florencio Oscriz Marco. Utrzymuje on, e depozyt towarw masowych nie jest depozytem nieprawidowym, poniewa nie wystpuje prawo uytkowania ich, a nawet brania wedle uznania, lecz tylko prawo ich mieszania, podczas gdy w przypadku depozytu innych dbr zamiennych (pienidzy) w niepojty sposb uznaje przeniesienie prawa uytkowania i dostpnoci, przeniesienie przeksztacajce depozyty w poyczki. Oprcz bdu pojciowego Oscriz popenia bd terminologiczny: na decyzj hiszpaskiego Sdu Najwyszego w sprawie depozytu oliwy zoonego przez handlarzy oliw (postanowienie Sdu Najwyszego z 2 czerwca 1948 r.) powouje si w analizie swoistego przypadku depozytu towarw masowych. W rzeczywistoci jednak depozyt towarw masowych jest najlepszym, jaki tylko mona sobie wyobrazi, modelowym przykadem depozytu dbr zamiennych, czyli depozytu nieprawidowego; zob. Oscriz Marco, El contrato de depsito: estudio de la obligacin de guarda, s. 110112. 8 Zob. La cuenta corriente de efectos o valores de un sector de la banca catalana y el mercado libre de valores de Barcelona. 9 Tego rodzaju orzecznictwo pozostaje w sprzecznoci z tendencj zainicjowan stwierdzeniem sdu, e amerykascy depozytariusze zboa w latach 60. XIX w. dziaali oszukaczo, przywaszczajc sobie czciowo depozyty zboowe, nad ktrymi mieli sprawowa piecz, oraz spekulujc nimi na rynku chicagowskim. W zwizku z tym zaskakujcym wydarzeniem Rothbard zastanawia si: Dlaczego prawo dotyczce maga-

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

95

orzecze sdowych warto rozway wydan w 1848 roku przez sdziego Lorda Cottenhama decyzj w sprawie Foleya przeciwko Hillowi i innym. Sdzia dochodzi tu do bdnego wniosku, e
pienidze powierzone pieczy bankiera s pod kadym wzgldem pienidzmi bankiera, ktry moe robi z nimi to, co zechce. Wykorzystujc je, wcale nie jest winien naruszenia zaufania. Nie jest odpowiedzialny wobec swego mocodawcy, gdy naraa je na ryzyko, angaujc si w przygodne spekulacje; nie ma obowizku przechowywa ich lub zajmowa si nimi tak, jak wasnoci mocodawcy, lecz jest oczywicie odpowiedzialny za kwot, poniewa zgodzi si w umowie, e po przyjciu pienidzy spaci mocodawcy na yczenie sum rwnowan tej, jaka zostaa mu wrczona10.

Zwaywszy na tego rodzaju orzecznictwo, nie mona si dziwi, e Richard Cantillon zbieg z Francji do Anglii, gdzie praktyki nansowe byy o wiele swobodniejsze oraz, jak widzielimy, orzecznictwo sdw ostatecznie opowiedziao si za lini argumentacji, jak przyj w swej obronie. W Europie kontynentalnej natomiast wci silnie oddziaywaa rzymska tradycja prawna. Juryci rzymscy idealnie okrelili charakter nieprawidowego depozytu pieninego, opierajc si na obowizku bezpiecznego przechowywania oraz bezprawnoci zawaszczania sobie przez banki zdeponowanych funduszy. Obawy Richarda Cantillona s wic zrozumiae. Kiedy ucieka on z kontynentalnej Europy, Bank Amsterdamski, nadal cieszc si prestiem, opiera swoj dziaalno na stuprocentowej stopie rezerw11. Rwnie koncepcja depozytu nieprawidowego zacza powraca
zynowania zboa, gdzie sytuacja zoenie w depozyt dbr zamiennych jest dokadnie taka sama (...) podyo w cakiem przeciwnym kierunku? (...) Czy nie chodzi aby o to, e nacisk wywierany przez bankierw by bardziej skuteczny ni nacisk handlarzy zboem?. Zob. Murray N. Rothbard, The Case Against the Fed, Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 1994, s. 43. Ta sama prawidowa doktryna prawna bya widoczna w decyzjach sdu hiszpaskiego w sprawie deponowania oliwy w wytaczarniach; zob. postanowienie hiszpaskiego Sdu Najwyszego z 2 czerwca 1948 r. 10 Zob. przypis na s. 73 ksiki: E. T. Powell, Evolution of Money Markets, Cass, London 1966, oraz uwagi Marka Skousena w sprawie tej decyzji w jego ksice The Economics of a Pure Gold Standard, Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 1977, s. 2224. Precedensami poprzedzajcymi decyzj Lorda Cottenhama byy orzeczenia Sir Williama Granta z 1811 r. w sprawie Carr przeciwko Carr oraz wydane pi lat pniej w sprawie Devaynes przeciwko Noble. Zob. J. Milnes Holden, The Law and Practice of Banking, t. 1 (Banker and Customer), Pitman Publishing, London 1970, s. 3132, 5255. 11 Zdumiewajce jest to, e w swoim Essai Cantillon nie wspomina o tym dobrze znanym w owym czasie fakcie, podajc jako pretekst, e nie ma na ten temat dokadnych wiadectw (...) o kwotach gotwki, ktre oni zwykle chowaj w swoich piwnicach, (Cantillon, Oglne rozwaania nad naturalnymi prawami handlu, s. 224). Naley wspomnie, e praca ta bya napisana przede wszystkim dla wzmocnienia argumentw obrony w sprawie sdowej wytoczonej przeciw Cantillonowi przez jego deponentw.

96

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

do klasycznych rde prawnych (ktre zakazyway bankowoci opartej na rezerwie czstkowej). Stao si ju jasne, e wszystkie systemy bankowe oparte na rezerwie czstkowej zawiody (o czym wiadczyy systematyczne upadoci europejskich bankw pnego redniowiecza, bankw w Sewilli i Woszech w XVI i XVII wieku oraz systemu Lawa w osiemnastowiecznej Francji), a sdziowie regularnie wydawali orzeczenia na niekorzy bankierw przywaszczajcych sobie zdeponowane fundusze (jak wiemy, we Francji i Hiszpanii decyzje takie zapaday jeszcze dugo w XX wieku). Musimy podkreli, e przynajmniej pod wzgldem interesujcej nas instytucji depozytu nieprawidowego anglosaski system common law nie zapewnia tak dobrej ochrony praw wasnoci i adu spoecznego jak system prawny Europy kontynentalnej. Nie uwaamy, e system kontynentalny w swej najnowszej wersji, Kelsena i pozytywistycznej, ma przewag nad systemem common law, aczkolwiek ten drugi czsto ustpowa prawu rzymskiemu, przez ktre rozumiemy tutaj ewolucyjny, uwicony wielowiekowym stosowaniem system oparty na logicznej, egzegetycznej i doktrynalnej analizie prowadzonej przez jurystw klasycznej szkoy rzymskiej. Innymi sowy, w anglosaskim systemie common law wczeniejsze postanowienia sdw zbyt silnie wpywaj na pniejsze orzeczenia, a sdziowie czsto zbytnio koncentruj si na szczegach konkretnego przypadku i jego zewntrznych znamionach ni na beznamitnej, logicznej i egzegetycznej analizie, ktr naleaoby przeprowadzi na podstawie fundamentalnych zasad prawnych. Krtko mwic, anglosaski system prawny nadmiernie uzalenia si od precedensw sdowych, podczas gdy system kontynentalny, oparty na prawie rzymskim, polega na orzecznictwie sdw, zdrowej doktrynie i teorii prawnej.

Doktryna hiszpaskich kodeksw prawa cywilnego i prawa handlowego Umow nieprawidowego depozytu pieninego staraa si zrwna z umow poyczki rwnie pewna grupa teoretykw hiszpaskich. Przywoujc kilka artykuw hiszpaskiego kodeksu cywilnego i kodeksu handlowego, twierdzili oni, e w hiszpaskiej legislacji depozytu nieprawidowego nie uznaje si za odrbne pojcie, tote jest on po prostu zwyk poyczk, czyli kontraktem mutuum. Pomimo to jednak hiszpaskie prawo stanowione rwnie nie zapewnia zwizku pomidzy umow depozytu nieprawidowego a umow poyczki. Przeciwnie, powizanie takie jest do wtpliwe i niepewne, tote wikszo wspczesnych teoretykw hiszpaskich dosza do wniosku zgodnego z klasyczn interpretacj, e nawet z punktu widzenia aktualnego hiszpaskiego prawa stanowionego umowa poyczki to jedno, a umowa depozytu nieprawidowego to co cakiem innego. Aby usprawiedliwi zrwnanie tych dwch rodzajw umw, teoretycy powoywali si czsto na artyku 1768 hiszpaskiego kodeksu cywilnego. Stwierdza on, e:

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

97

kiedy depozytariusz ma zgod na uytkowanie zdeponowanej rzeczy, umowa przestaje by depozytem i staje si poyczk lub uyczeniem. Zgody nie domniemywa si, lecz musi by ona wykazana.

Gdybymy mieli rozumie uytkowanie w najoglniejszym i najswobodniejszym sensie, to poniewa kada umowa depozytu nieprawidowego pociga za sob przeniesienie wasnoci poszczeglnych zdeponowanych rzeczy, a tym samym jakiego rodzaju uytkowanie dbr zamiennych, zgodnie z tym artykuem umowa taka zawsze ipso facto stawaaby si poyczk, czyli mutuum. Cho pniej zbadamy rne przypadki, co do ktrych mona uzna, i dochodzi do przeniesienia uytkowania, obecnie wystarczy pamita, e, jak widzielimy w rozdziale pierwszym, oglne przeniesienie wasnoci i uytkowanie to jedno, natomiast staa i pena dostpno tantundem dla deponenta to co cakiem innego. W tym jednak zakresie, w jakim artyku 1768 zmierza jedynie do rozrnienia sytuacji, w ktrych tantundem jest lub nie jest utrzymywane w stanie cigej dostpnoci dla deponenta, w ramach hiszpaskiego prawa stanowionego cakowicie moliwe jest uznanie istnienia umowy depozytu nieprawidowego jako radykalnie rnej od umowy poyczki. Wydaje si wrcz, e artyku 1770 tego samego kodeksu cywilnego sugeruje t drug interpretacj. Stanowi on mianowicie, e
zdeponowane dobro powinno by zwrcone wraz ze wszystkimi dochodami z niego i poytkami. Gdy depozyt obejmuje pienidze, do depozytariusza stosuj si postanowienia artykuu 1724 dotyczce przedstawiciela.

Innymi sowy, wydaje si, e kodeks cywilny sam w sobie dopuszcza typ depozytu pieninego niestanowicy poyczki. Jak trafnie wskazuj Jos Luis Albcar i Jaime Santoz Briz,
Wobec takiej rozbienoci moemy j nazwa nawet antynomi pomidzy sprzecznymi zapisami prawnymi [klasycznymi i nowoczesnymi], powinnimy zauway, e bardziej obecnie rozpowszechniona wydaje si idea, w myl ktrej poyczka i depozyt nieprawidowy rni si od siebie, i to tak dalece, e niektrzy uwaaj, i mamy w tych przypadkach do czynienia z pewnym rodzajem depozytu, koncepcj nietypow i zoon: depozytem nieprawidowym12.
12 Jos Luis Albcar Lpez, Jaime Santoz Briz, Cdigo Civil: doctrina y jurisprudencia, Editorial Trivium, Madrid 1991, t. 6, s. 1770. Kodeks cywilny Nawarry w paragrae 554 pod koniec artykuu 12 rwnie wzmiankuje depozyt nieprawidowy: Kiedy w przypadku depozytu dbr zamiennych depozytariuszowi wyranie lub milczco przyznaje si prawo uytkowania tych dbr, maj mie zastosowanie zapisy przyjte dla poyczki pieninej w paragrafach 532, 534 i 535. Jak widzimy, jest tu niemal dosownie powtrzona tre artykuu 1768 hiszpaskiego kodeksu cywilnego.

98

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

Ujcie nieprawidowego depozytu pieninego w hiszpaskim kodeksie handlowym rwnie moe si wydawa wewntrznie sprzeczne i poddawa si obu interpretacjom. Artyku 309 postanawia mianowicie, e
kiedy depozytariusz za zgod deponenta uywa zdeponowanych dbr bd to na wasny uytek lub w swojej dziaalnoci gospodarczej, bd te w operacjach zleconych mu przez deponenta, prawa i obowizki deponenta i depozytariusza powinny ustpowa przepisom i postanowieniom majcym zastosowanie do kredytu handlowego, komisu lub umowy realizowanej zamiast depozytu.

Wydaje si wic, e istniej pewne analogie pomidzy artykuem 309 hiszpaskiego kodeksu handlowego a artykuem 1768 kodeksu cywilnego. Artyku 307 kodeksu handlowego normujcy depozyty gotwkowe stwierdza jednak, e
kiedy depozyty gotwkowe skada si w nieoznaczonym pienidzu lub w otwartym, niezapiecztowanym pakiecie, depozytariusz ma by odpowiedzialny za ich przechowanie i bezpieczestwo zgodnie z warunkami okrelonymi w paragrae 2 artykuu 306.

Artyku 306, paragraf 2 brzmi za nastpujco:

w zwizku z bezpiecznym przechowywaniem depozytw depozytariusz ma by odpowiedzialny za wszelkie szkody odniesione przez zdeponowane dobra wynikajce ze zej woli lub zaniedbania, a take z natury tych dbr lub ich defektw, jeli w takich przypadkach zaniedba podjcia niezbdnych rodkw w celu uniknicia lub naprawy szkody, powiadamiajc deponenta, gdy tylko szkoda stanie si oczywista (wyrnienie kursyw autor).

Rozwaywszy wic ostatni paragraf artykuu 307 wraz z drugim paragrafem artykuu 306, moemy stwierdzi, e hiszpaski kodeks handlowy sam w sobie w peni uwzgldnia koncepcj umowy nieprawidowego depozytu pieninego i nakada na depozytariusza w stosunku do deponenta bardzo wyrany obowizek bezpiecznego przechowywania, a nawet wymaga od niego, aby w razie pojawienia si jakiej szkody w zdeponowanych zamiennych pienidzach niezwocznie zawiadamia deponenta. Przy tym jednak artyku 310 kodeksu handlowego przyznaje bankierom ustawowy przywilej legalizujcy przywaszczanie sobie zdeponowanych u nich rodkw. Artyku ten stwierdza, e
niezalenie od zapisw zawartych w poprzednich artykuach depozyty skadane w bankach, magazynach publicznych, towarzystwach kredytowych lub w jakichkolwiek przedsibiorstwach innego rodzaju

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

99

maj podlega przede wszystkim statutom tej rmy, nastpnie postanowieniom niniejszego kodeksu, a wreszcie reguom prawa zwyczajowego majcym zastosowanie do wszystkich depozytw.

Charakter tego ohydnego przywileju, jakim ciesz si banki i inne podobne stowarzyszenia, jest oczywisty. Nawet z punktu widzenia hiszpaskiego prawa stanowionego mona by twierdzi, e zgodnie z artykuem 306 kodeksu handlowego (cytowanym wyej) kada osoba, ktra nie jest bankierem ani nie wykonuje podobnego zawodu, lecz uywa pienidzy powierzonych jej w depozyt nieprawidowy, naruszaaby obowizek bezpiecznego przechowywania, a tym samym popeniaaby przestpstwo sprzeniewierzenia. Nie dotyczy to natomiast bankierw, jeli statut ich rmy wskazuje, e mog korzysta z funduszy deponentw i przywaszcza je sobie dla wasnych dziaa gospodarczych. Regulaminy i umowy bankowe wcale jednak nie s atwo zrozumiae. Przeciwnie, dokumenty tego rodzaju s zwykle niejednoznaczne i mylce13, co wyjania decyzje sdw
13 Co ciekawe, banki hiszpaskie, okrelajc oglne warunki rnego rodzaju umw w sprawie rachunkw biecych, unikaj sowa depozyt z obawy przed prawnymi reperkusjami takiej umowy (zwaszcza oskare o sprzeniewierzenie). Unikaj rwnie sw poyczka i kredyt, gdy nazywanie nieprawidowych depozytw pieninych poyczkami dawaoby im wprawdzie zabezpieczenie od strony prawnej, lecz z biznesowego punktu widzenia oczywicie o wiele trudniej byoby im pozyskiwa depozyty klientw, gdyby ci zdawali sobie spraw, e otwierajc rachunek biecy, w istocie nie skadaj depozytu, lecz udzielaj poyczki bankowi. Bankierzy wol podtrzymywa aktualny stan niejednoznacznoci i zamtu, poniewa obecna niejasno umw przynosi im korzyci, skoro ciesz si przywilejem dziaania na podstawie rezerwy czstkowej i wsparciem banku centralnego w razie kryzysu pynnoci. Bankierw zdradzaj jednak niekiedy ich wasne prawne klasykacje dziaalnoci. Na przykad szsty oglny warunek ustanowiony przez Banco Bilbao-Vizcaya dla dyskontowania strat brzmi nastpujco: Bez wzgldu na rachunki i operacje cedenta, zarwno w gotwce, papierach wartociowych, zabezpieczeniach czy gwarancjach, jak i innych odpowiadajcych im rodzajach dokumentw, a take niezalenie od sposobu ich wyszczeglniania (...) bank jest uprawniony do kompensowania ich poyczkami, jakie postanawia zacign z dowolnego tytuu, co obejmuje take dowolnego rodzaju depozyt (...) warunek ten ma zastosowanie nawet do operacji i poyczek cedenta na rzecz banku wczeniejszych od aktualnej transakcji. Co wicej, o ile Banco Bilbao-Vizcaya klasykowa depozyty na danie w postaci tak zwanych ksieczek oszczdnociowych jako uzasadnione roszczenie reprezentujce prawo posiadacza do dania i otrzymania penej lub czciowej spaty salda na jego korzy, o tyle Banco Hispano-Americano posuwa si jeszcze dalej, ustalajc, e ksieczka oszczdnociowa stanowi imienny i nieprzenoszalny dokument stanowicy dowd wasnoci posiadacza. Jak widzimy, w tym drugim przypadku bank, nie zdajc sobie z tego sprawy, przypisuje umowie depozytu status wasnoci; nawiasem mwic, klasykacja ta znacznie bardziej zblia si do rzeczywistej prawnej istoty tej instytucji (zwaywszy na cig dostpno dla deponenta) ni do istoty zwykego roszczenia z tytuu poyczki zdeponowanej kwoty; zob. w tej sprawie Garrigues, Contratos bancarios, s. 368379, przyp. 31, 36. Garrigues zauwaa, e prywatni bankierzy w odniesieniu do umw depozytu pieninego nie posuguj si bezporednio t nazw, lecz zazwyczaj nazywaj depozyty na danie rachunkami

100

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

stwierdzajcych, e hiszpaskie prawo stanowione wymaga od bankierw, aby w sposb cigy zapewniali deponentom dostpno penej kwoty depozytw (tantundem), a zatem utrzymywali stuprocentow stop rezerw. Orzeczenia takie (na przykad decyzja hiszpaskiego Sdu Najwyszego z 21 czerwca 1928 roku oraz inne, przywoane w rozdziale pierwszym) opieray si na precedensowych interpretacjach hiszpaskiego prawa stanowionego i zapaday jeszcze dugo w XX wieku. Musimy na koniec wspomnie o artykuach 7 i 8 regulaminu Banku Hiszpanii dotyczcych depozytw. Pierwsze dwa paragrafy artykuu 7 postanawiaj, e uprawnione biura mog przyjmowa depozyty w lokalnej walucie lub w notach samego banku. Artyku 8 stwierdza, e bank jako depozytariusz jest odpowiedzialny za zwrcenie w lokalnej walucie tej samej kwoty, jaka zostaa zdeponowana w gotwce. Tre artykuu 10, ktry odnosi si do rachunkw biecych, jest mniej wicej taka sama:
bank moe otwiera i prowadzi rachunki biece w gotwce lub papierach wartociowych dla osb zycznych lub prawnych oraz prawidowo reprezentowanych korporacji lub organizacji, ktrych wnioski zostay poufnie przeanalizowane przez bank i przyjte. Na zwykych rachunkach gotwkowych mona deponowa, co nastpuje: banknoty i monety stanowice prawne rodki patnicze, czeki i inne dokumenty zwizane z innymi rachunkami biecymi (...) dla kadego rodzaju rachunku biecego bank wyda ksieczk czekow potrzebn posiadaczowi rachunku i na podstawie prawidowo potwierdzonych czekw bdzie wypaca kwoty i wydawa papiery wartociowe, obciajc odpowiednie salda. W przypadku rachunkw biecych gotwkowych dopuszczalne s rwnie czeki na okaziciela, na zlecenie, imienne i zakrelone.

Jak widzimy, przytoczone artykuy regulaminu Banku Hiszpanii, a w oglnoci regulaminy wszystkich innych bankw normuj funkcjonowanie rachunkw nieprawidowych depozytw pieninych i rachunkw biecych jedynie z punktu widzenia deponentw oraz zawsze utrzymuj niejednoznaczno i zamt w sprawie tego, czy pienidze takie s stale
biecymi, co mona stwierdzi, studiujc potwierdzenia wpat i oglne warunki prowadzenia rachunku, a take wycigi z rachunkw bankowych, zawiadomienia o stanie rachunku itd. Co wicej, ta niech do mwienia o depozytach pieninych jest widoczna nawet w bilansach bankw, ktre nigdy nawet nie wzmiankuj takiej pozycji, a nieprawidowe depozyty pienine wprowadzaj jako rachunki biece w odpowiedniej kolumnie pasyww po stronie Ma. A wic z formalno-prawnego punktu widzenia bankierzy za zgod wadz nansowych celowo zmierzaj do ukrycia prawdziwego charakteru prawnego swych dziaa, zwaszcza przed stronami trzecimi i klientami. Skutki tego zamtu wywoanego przez banki analizuje si w: Jrg Guido Hlsmann, Has Fractional-Reserve Really Passed the Market Test, The Independent Review 7, nr 3, zima 2003, s. 399422.

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

101

bezpiecznie przechowywane i udostpniane przez bank oraz czy bank jest wyranie uprawniony przez deponenta do przywaszczenia sobie rodkw i zainwestowania ich we wasnych transakcjach gospodarczych. Aby dostrzec prawdziwe pierwotne znaczenie hiszpaskiego ustawodawstwa handlowego w tej kwestii, musimy sign po artyku 180 kodeksu handlowego. Stanowi on mianowicie, e banki bd utrzymyway w skarbcach gotwk odpowiadajc przynajmniej czwartej czci sumy depozytw i rachunkw biecych w gotwce oraz weksli w obiegu. Wskanik ten, tradycyjnie stosowany przez hiszpaski bank centralny jako instrument polityki pieninej i obniony do aktualnych 2 procent, stanowi kulminacj ustawowego uprzywilejowania brany bankowej. Bankowo jest jedyn instytucj wyranie uprawnion przez hiszpaskie prawo stanowione do naruszania obowizku bezpiecznego przechowywania zwizanego z umow nieprawidowego depozytu pieninego, a tym samym otrzymujc zezwolenie na przywaszczanie sobie pienidzy deponentw w celu ich wykorzystania w inwestycjach i wasnych dziaaniach gospodarczych. Cho wymg rezerwy sam w sobie chroni bankierw przed uznaniem za przestpcw w wietle prawa stanowionego obowizujcego w Hiszpanii, adn miar nie wyrwnuje braku prawnego uzasadnienia umowy depozytu bankowego w jej obecnej formie ani te, co logiczne, szkodliwych dla spoeczestwa skutkw ekonomicznych pogwacenia tradycyjnych zasad praw wasnoci dotyczcych nieprawidowego depozytu pieninego. Skutki te (znieksztacenie struktury produkcji, powtarzajce si kolejno etapy boomu gospodarczego i recesji, rozpowszechnione bdne inwestycje, wielkie bezrobocie i utrwalanie uprzywilejowanego systemu nansowego niezdolnego do zapewnienia pynnoci rozwoju gospodarczego) przeanalizujemy w dalszych rozdziaach.

Krytyka prb zrwnania umowy nieprawidowego depozytu pieninego z poyczk czyli umow mutuum Nawet jeli doktrynalne skojarzenie depozytw nieprawidowych i umw poyczki pieninej, czyli mutuum stanowi doskonae narzdzie usprawiedliwiania bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, jest ono tak niefortunne, e najwyej cenieni specjalici od prawa handlowego nie zdoali go zaakceptowa. Joaqun Garrigues, cho, jak si wydaje, chce bez zastrzee broni doktryny tego skojarzenia, zdaje sobie ostatecznie spraw, e nie da si ono uzasadni, oraz konkluduje, i wbrew argumentom, jakie mona by przywoywa na gruncie prawa stanowionego (cytowane wyej artykuy 1768 hiszpaskiego kodeksu cywilnego i 309 hiszpaskiego kodeksu handlowego) w celu uzasadnienia zwizku pomidzy poyczk, czyli kontraktem mutuum a umow depozytu nieprawidowego

102

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

wci pozostaj pewne czynniki skaniajce do tego, by nadal uznawa t umow za depozyt, a nie poyczk (na przykad swobodny dostp deponenta, fakt, e to deponent inicjuje kontrakt, ograniczone odsetki itd.)14.

Moe dziwi, e Joaqun Garrigues nie objania tych czynnikw, wspominajc o nich tylko mimochodem. Zamiast tego od razu stara si skonstruowa teori opart na reinterpretacji koncepcji dostpnoci, co przeanalizujemy w nastpnym podrozdziale. Zwaywszy jednak na to, co powiedzielimy w rozdziale pierwszym, bardzo interesujce byoby ustalenie, co Garrigues mgby i powinien powiedzie w sprawie argumentw skierowanych przeciw zrwnywaniu tych dwch umw. Spraw t zajmiemy si teraz bliej15.

Odmienne przyczyny i cele obu umw Najwaniejszy i rozstrzygajcy argument na rzecz rozrniania pomidzy umow depozytu nieprawidowego a umow poyczki, czyli mutuum wie si z istotn rnic pomidzy ich przyczynami lub celami. Pojcia

Garrigues, Contratos bancarios, s. 363; podkrelenie dodane. Dziwne, e nasz czoowy specjalista od prawa handlowego popiesznie przystpuje do prby usprawiedliwienia bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, utrzymujc zarazem koncepcj depozytu nieprawidowego za pomoc sztuczki polegajcej na zmianie denicji dostpnoci, przy czym nie pozostawia sobie czasu na przebadanie czynnikw, za ktrych spraw zrwnanie umowy depozytu nieprawidowego z umow poyczki jest niemoliwe. Wyglda to tak, jakby Garrigues zdawa sobie ostatecznie spraw, e taka zmiana denicji implicite pociga za sob zrwnanie umw depozytu i poyczki przynajmniej z punktu widzenia bankiera (odbiorcy). Z tego wic powodu nie ley w jego interesie przedstawianie szczegowej argumentacji przeciw zrwnaniu depozytw z poyczkami, poniewa obrcioby si to na szkod doktryny, ktrej pniej broni. Postawa taka jest cakiem zrozumiaa w przypadku synnego uczonego, ktrego gwnymi klientami byli bankowcy i banki caego kraju, a ktry z tego powodu zastanowiby si dwa razy, zanim by narazi na szwank swj presti i pozycj akademick, kwestionujc legitymacj instytucji tak wpywowej jak bankowo oparta na rezerwie czstkowej, zakorzenionej w praktyce i wspieranej przez rzd. Na dodatek wtedy, kiedy Garrigues rozwija swoje teorie, mg si opiera jedynie na teorii ekonomii, ktra, sparaliowana przez doktryny Keynesowskie (zob. przypis 20), uzasadniaa kady system ekspansji kredytowej, nawet najbardziej dorany, na podstawie bdnego zaoenia, e przyniesie on korzy aktywnoci gospodarczej. W owych latach doktrynalnej ndzy ekonomii jedyn metod obrony procesw interakcji spoecznej przed praktykami bankowymi mogo by cise przestrzeganie podstawowych zasad rzdzcych depozytem nieprawidowym, ktre uzyskao niestety bardzo sabe wsparcie teoretykw gwnego nurtu i zostao szybko zarzucone. Pomimo wszystkich tych niekorzystnych okolicznoci prace Garriguesa i innych badaczy koncentrujcych si na tym zagadnieniu pozostawiaj to samo nieodparte wraenie: oto w celu usprawiedliwienia tego, czego usprawiedliwi si nie da, teoretycy mocno naginali prawne rozumowanie i tak lawirowali, aby mc przedstawi jako legaln dziaalno wynikajc z gorszcego, bezprawnego przywileju przyznanego przez rzd.
15

14

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

103

te odnosz si do fundamentalnego prawnego motywu (pokrewnego tak zwanej przyczynie16 umowy), cile zwizanego ze swoistym subiektywnym powodem17 skaniajcym strony do zawarcia takiej czy innej umowy. Istnieje zatem doskonaa symbioza pomidzy koncepcj subiektywistyczn, na ktrej opiera si wspczesna teoria ekonomii18, a prawnym punktem widzenia, uwzgldniajcym przede wszystkim rne subiektywne cele stron zawierajcych umow tego czy innego rodzaju. W rozdziale pierwszym badalimy zasadnicze, nieusuwalne rnice pomidzy umow nieprawidowego depozytu pieninego a poyczk pienin, czyli kontraktem mutuum. Wszystkie te rnice prowadz ostatecznie do odmiennych przyczyn lub celw obu umw. Z jednej strony, umowa poyczki zawsze zakada wymian dbr dzisiejszych, do ktrych poyczkodawca traci dostp, na dobra przysze, ktre poyczkobiorca musi zwrci wraz z dodatkow kwot w postaci odsetek tytuem zapaty za nieuniknion utrat dostpnoci dbr dzisiejszych z chwil przeniesienia ich z poyczkodawcy na poyczkobiorc. Z drugiej za, w przypadku nieprawidowego depozytu pieninego, cel i przyczyna umowy s radykalnie rne. Nie dochodzi tu do wymiany dbr dzisiejszych na dobra przysze, a deponent nie ma najmniejszego zamiaru utraci bezporedniej dostpnoci zdeponowanych dbr. A wic zasadniczym elementem umowy depozytu nieprawidowego nie jest, jak w przypadku umowy poyczki, przeniesienie dostpnoci, lecz ochrona i bezpieczne przechowywanie tantundem, ktre stanowi prawn przyczyn lub gwny cel skaniajcy deponenta do zawarcia umowy. Z tego te powodu nie przyjmuje si adnego terminu, a rodki zostaj zdeponowane na danie; znaczy to, e mog by wycofane w kadej chwili. Gdyby deponent zdawa sobie spraw, e umowa, jak zamierza podpisa, jest umow poyczki, za pomoc ktrej udzieli poyczki bankowi, a zatem e nie bdzie ju mia dostpu do pienidzy, z pewnoci nie zawarby tej umowy tak, jakby chodzio o depozyt, i najprawdopodobniej zdecydowaZob. np. prawne ujcie przyczyny umw w: Jean Dabin, La teora de la causa. Jak twierdzi Antonio Gulln, zrwnanie depozytu nieprawidowego z poyczk jest wci wybiegiem niezgodnym z rzeczywist wol stron. A wic na przykad deponent pienidzy nie zamierza udzieli depozytariuszowi poyczki. Podobnie jak w przypadku depozytu prawidowego, chce bezpiecznego przechowania dobra i staej jego dostpnoci. Tak si skada, e cel ten osiga atwiej za pomoc depozytu nieprawidowego ni prawidowego, poniewa w tym drugim przypadku ryzykuje utrat depozytu w wyniku jakiego nieuniknionego zdarzenia, a jej koszty ponosiby on sam, a nie depozytariusz. Tymczasem w przypadku depozytu nieprawidowego depozytariusz jest mu winien pewien rodzaj dobra, ktry jako taki nigdy nie przepada. Cytowane za: Jos Luis Lacruz Berdejo, Elementos de derecho civil, wyd. 3, Jos Mara Bosch, Barcelona 1995, t. 2, s. 270 (wyrnienie kursyw moje). 18 Wedug austriackiej szkoy ekonomii, ktrej twrc by Carl Menger, ta subiektywistyczna koncepcja stanowi podstaw logiki dziaania i na niej opiera si wszelka teoria ekonomii. Zob. w tej sprawie mj artyku Gnesis, esencia y evolucin de la Escuela Austriaca de Economia, w: Jess Huerta de Soto, Estudios de economa poltica, s. 1755.
17 16

104

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

by si zatrzyma swoje pienidze. Nie ma wic absolutnie adnych wtpliwoci, e przyczyna czy prawny cel s w przypadku obu umw radykalnie odmienne i e, zwaywszy na t zasadnicz rnic, prba ich zmieszania przypomina prb poczenia oleju z wod. Teoretycy prbujcy zrwna umow depozytu nieprawidowego z umow poyczki nie zdaj sobie sprawy, e ich stanowisko doktrynalne lekceway rzeczywiste przyczyny czy cele skaniajce umawiajce si strony do zawarcia umowy. Bez wzgldu te na to, ile wypowiedz mniej lub bardziej pustych twierdze w sprawie rwnowanoci obu umw, nieuchronnie natraaj na ten sam prawny mur: radykaln, zasadnicz rnic pomidzy prawnymi przyczynami obu umw. Nie mog wic posun si dalej, ni stwierdzi, i kada strona umowy bankowego depozytu pieninego myli, e zawiera inn umow. Innymi sowy, deponenci wrczaj pienidze tak, jakby zakadali depozyt, bankierzy za przyjmuj je tak, jakby zacigali poyczk. Ale jaka to umowa ma dwie zasadniczo odmienne przyczyny prawne? Lub ujmujc to inaczej: jak to moliwe, aby obie strony jednej umowy rwnoczenie zamierzay zachowa dla siebie dostpno tej samej kwoty?19 W istocie bowiem deponenci, przekazujc pienidze, wyranie chc utrzyma pen dostpno przekazanego dobra (depozytu pieninego na danie)20, podczas gdy banki, przyjmujc depozyty, nie maj na celu nieprzerwanego utrzymywania w posiadaniu stu procent tantundem, lecz zamierzaj wykorzysta wikszo depozytu na wasne poyczki i inwestycje. Ta podwjna dostpno nie moga uj uwagi Garriguesa, ktry, co logiczne, uznaje j za bardzo niepokojc i mylc od strony prawnej21. W istocie rzeczy jego zdaniem najbardziej uderzajFrancisco Belda, idc za przykadem Luisa de Moliny i Juana de Lugo, uwaa, i rozwizuje t sprzeczno pytkim, powierzchownym twierdzeniem, e kada z dwch stron ma pene prawo postrzega dan operacj z tego punktu widzenia, ktry najbardziej odpowiada jej interesom. Belda nie uwiadamia sobie jednak, e skoro zachodzi istotna rnica i sprzeczno pomidzy przyczynami skaniajcymi strony do zawarcia umowy, problem jest cakiem inny: nie chodzi o to, i kada strona rozumie umow w sposb dla siebie najkorzystniejszy, lecz o to, i osignicie celu jednej strony (zainwestowanie rodkw przez bankiera) uniemoliwia osignicie celu drugiej strony (ochrona depozytu, bezpieczne przechowywanie i staa dostpno pienidzy). Zob. Belda S.J., tica de la creacin des crditos segn la doctrina de Molina, Lesio y Lugo, s. 6487. Zob. te Oscriz Marco, El contrato de depsito: estudio de la obligacin de guarda, s. 48, przyp. 83. 20 Fakt, e deponenci niekiedy otrzymuj odsetki, adn miar nie odbiega od istotnego celu depozytu (bezpieczne przechowywanie pienidzy). Poniewa odsetki s atrakcyjne, niczego niepodejrzewajcy deponent chtnie skorzysta z takiej oferty, jeli tylko ufa bankierowi. W przypadku prawdziwego depozytu zawarby jednak umow nawet wtedy, gdyby wcale nie mia dosta odsetek i musia wnie opat za przechowanie. Zasadniczy charakter tej umowy nie zmienia si w wyniku nietypowej wypaty odsetek deponentowi i wskazuje tylko, e bankierzy robi niedopuszczalny uytek z powierzonych im pienidzy. 21 Co ciekawe, jedynym teoretycznym rdem przywoywanym przez Garriguesa w jego ksice Contratos bancarios jest praca Keynesa Treatise on Money, ktr wyranie wspomina przynajmniej dwukrotnie w gwnym tekcie (s. 357, 358) i dwukrotnie
19

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

105

c cech bankowych depozytw pieninych w ich obecnej wersji (ktra nie wymaga stuprocentowej rezerwy) jest wanie podwjna dostpno: zdeponowane dobra s rwnoczenie dostpne dla banku oraz dla klienta. Garrigues dodaje, e
wanie ta podwjna dostpno jest przyczyn, dla ktrej trudno sformuowa prawny opis tej umowy, poniewa dostpno dla deponenta, kluczowa cecha depozytw, sabo harmonizuje z dostpnoci dla banku22.

Zamiast mwi, e trudno jest sformuowa prawny opis takiej umowy, trafniej byoby stwierdzi, e opis taki jest prawnie niemoliwy ze wzgldu na radykaln rnic pomidzy przyczynami czy celami obu rodzajw transakcji prawnych. Nie chodzi wic o to, e jeden przypadek dostpnoci sabo harmonizuje z drugim, lecz e oba na fundamentalnym poziomie wzajemnie si wykluczaj23. Wtpliwoci Garriguesa s jeszcze bardziej oczywiste, kiedy w przypisie24 przywouje on orzeczenia sdu paryskiego przedstawione przeze mnie w rozdziale pierwszym. Te postanowienia sdu podtrzymuj cise zobowizanie do bezpiecznego przechowywania oraz wymg utrzymywania przez banki stuprocentowej stopy rezerw, co Garrigues nazywa zaskakujcymi stwierdzeniami. Tymczasem zaskakujce jest to, e Garrigues nie dostrzega, i jego wasna analiza nieuchronnie prowadzi do wniosku, e obie omawiane umowy s rne i e z tego powodu nie jest moliwe jakiekolwiek zrwnanie umowy depozytu nieprawidow przypisach (s. 352, przyp. 1 oraz s. 357, przyp. 11). Przy tego rodzaju podstawie teoretycznej trudno si dziwi zamtowi widocznemu w caym dokonanym przez Garriguesa omwieniu depozytu nieprawidowego. Wydaje si, jakby niezwyky instynkt prawny autora prowadzi go we waciwym kierunku, natomiast czytane przez niego ekonomiczne traktaty na temat bankowoci wiody go na manowce. 22 Garrigues, Contratos bancarios, s. 367 (wyronienie kursyw dodane przeze mnie). Jest rzecz zaskakujc, e Garrigues nie uwiadomi sobie, i podwjna dostpno w kategoriach ekonomicznych oznacza, e moliwe staje si tworzenie kcyjnej poday towaru, to jest skanianie ludzi do przekonania, e istnieje poda, ktra nie istnieje (zob. William Stanley Jevons, Money and Mechanism of Exchange, D. Appleton, New York 1875, oraz Kegan Paul, London 1905, s. 210). Przekonywanie ogu o istnieniu kcyjnego zapasu dbr zamiennych jest rozstrzygajcym dowodem na bezprawno wszelkich depozytw nieprawidowych (dbr zamiennych) dopuszczajcych czstkow stop rezerw (kada stopa poniej 100 procent). 23 Garrigues, wykazujc si swym charakterystycznym darem ekspresji, stwierdza w konkluzji, e w umowie tej bankier liczy na pienidze, jakby byy jego, a klient liczy na pienidze, chocia nie s jego. Rozwizanie tego pozornego paradoksu jest bardzo proste, gdy wprawdzie klient przesta posiada pienidze, lecz zachowa prawo do tego, aby wymaga od bankiera staej ochrony i bezpiecznego przechowywania tantundem, a wic utrzymywania stuprocentowej stopy rezerw zgodnie z zasadnicz, ontologiczn istot prawn umowy nieprawidowego depozytu pieninego, ktr przedstawilimy w rozdziale I. Zob. Garrigues, Contratos bancarios, s. 368. 24 Ibid., s. 367368, przyp. 31.

106

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

wego z umow poyczki. Po lekturze rozwaa Garriguesa na temat umw bankowego depozytu pieninego trudno oprze si wraeniu, e autor nie ma zbyt czystego sumienia w zwizku z przeprowadzeniem tak wymuszonej analizy prawnej zmierzajcej do usprawiedliwienia tego, czego usprawiedliwi si nie da: rzekomego istnienia umowy nieprawidowego depozytu pieninego, ktra w sposb uprawniony oraz zgodnie z zasadami prawnymi i logik pozwala bankierowi na swobodne uytkowanie zdeponowanych dbr innymi sowy, do usprawiedliwienia bankowoci opartej na rezerwie czstkowej.

Pojcie porozumienia milczcego lub dorozumianego Niemoliwy do przyjcia jest rwnie argument, e artyku 1768 hiszpaskiego kodeksu cywilnego sugeruje, i istniej umowy depozytu nieprawidowego typu porozumienia milczcego lub dorozumianego, w ktrych deponenci upowaniaj bankierw do uytkowania zdeponowanych pienidzy. Tego kierunku rozumowania nie mona przyj przede wszystkim dlatego, e artyku 1768 mwi o zgodzie na uytkowanie zdeponowanej rzeczy, a wiemy, e tym, co sprawia, e umowa depozytu pieninego staje si umow depozytu nieprawidowego, nie jest prawo uytkowania rzeczy. Uprawnienie to jest nieodczne od kadego depozytu dbr zamiennych, ktrych sama natura wyklucza moliwo ich indywidualnego traktowania. Dochodzi tu w pewnym sensie do przeniesienia wasnoci, ktre z kolei pociga za sob upowanienie depozytariusza do uytkowania dbr. Niemniej widzielimy ju, e takie przeniesienie wasnoci i prawo uytkowania zdeponowanych dbr naley rozumie w sensie oglnym. Skoro nie jest moliwe ledzenie losw poszczeglnych zdeponowanych jednostek, to moemy z pewnoci uzna, e zachodzi tu przeniesienie wasnoci i prawa do uytkowania konkretnych zdeponowanych przedmiotw. Jest ono jednak, co logiczne, cakowicie zgodne z wymogiem utrzymywania cigej stuprocentowej rezerwy, czyli ochrony i bezpiecznego przechowywania tantundem stale dostpnego dla deponenta. Jest to zasadnicze zobowizanie bankiera oraz podstawa umowy depozytu z uwagi na jej istotny cel. Innymi sowy, tym, co okrela charakterystyczn, zasadnicz istot umowy depozytu nieprawidowego, nie jest przeniesienie prawa do uytkowania dbr, lecz pynca z natury zdeponowanych przedmiotw ich zamienno oraz cel umowy. Przeniesienie prawa do uytkowania zdeponowanych dbr moe zachodzi niezalenie od depozytu nieprawidowego i tak wanie dzieje si na przykad w umowie mutuum, czyli poyczki. Jak wiemy, jej prawna przyczyna i cel s radykalnie odmienne (pociga ona za sob nie tylko przeniesienie wasnoci i prawa uytkowania dbr, ale take przeniesienie ich dostpnoci z rwnoczesn utrat jej przez poyczkodawc). Dlatego te, zgodnie z tym, co utrzymuje Pasquale Coppa-Zuccari, twierdzenie, e rzekome upowanienie (wyrane lub milczce) udzielone przez

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

107

deponenta przeksztaca umow depozytu nieprawidowego w poyczk, czyli mutuum, jest zarazem zbdne i niecise. Jest zbdne w tym sensie, e kada umowa depozytu nieprawidowego ju ze swej natury oznacza przeniesienie wasnoci i prawa uytkowania dbr (co, jak nakazuje logika, jest zgodne z fundamentalnym obowizkiem utrzymywania w rezerwie stu procent tantundem). Jest niecise, bowiem cho zostaje przeniesione prawo uytkowania zdeponowanych dbr, adn miar nie zmienia to pierwotnego celu umowy, ktrym jest wanie ochrona i bezpieczne przechowywanie tantundem25. Co si za tyczy rzekomego upowanienia (wyranego lub milczcego) do uytkowania zdeponowanych dbr, to z punktu widzenia logiki zachodz trzy moliwoci. Rozwamy je kolejno. Po pierwsze, moemy zaoy, e olbrzymia wikszo deponentw nie jest wiadoma, i deponujc pienidze w banku, jednoczenie upowania bankiera do wykorzystywania ich we wasnych operacjach gospodarczych i dla wasnego zysku. Jest rzecz pewn, e na og deponenci skadajcy depozyt na danie maj w dobrej wierze poczucie, i rzeczywicie zawieraj wanie umow depozytu nieprawidowego, ktrej zasadniczym celem jest przeniesienie na bankiera zadania ochrony i bezpiecznego przechowywania ich pienidzy. Bankier za kadorazowo przyjmuje pienidze tak, jakby bya to poyczka, czyli mutuum; uwaa mianowicie, e zostaje na niego przeniesiona pena dostpno dbr i e z tego powodu jest upowaniony do wykorzystywania ich we wasnych operacjach gospodarczych. Oczywiste wic, e przyczyna czy cel zawarcia umowy s dla kadej strony odmienne: jedna zawiera umow w przekonaniu, e jest to depozyt, i przekazuje swoje pienidze na podstawie tego zaoenia, druga za przyjmuje pienidze, jakby chodzio o poyczk, czyli mutuum, i z t myl je inwestuje. Mamy tu zatem wyrany przypadek error in negotio, czyli bdu dotyczcego natury transakcji, ktry sprawia, e jest ona cakowicie niewana26. Konkluzja ta moe si wydawa skrajna lub przesadna, trudno jednak doj do innego wniosku, jeli oprze si analiz na argumentach prawnych i zasadach nieodcznie zwizanych z badanymi przez nas umowami27. Po drugie, zamy teraz, e klienci banku (pewna grupa albo nawet by wzmocni argumentacj wszyscy), zawierajc umow depozytu, s wiadomi, e bank zainwestuje (udzieli poyczek itd.) znaczn cz zdeponowanych przez nich pienidzy i w peni to akceptuj. Nawet wtedy
Coppa-Zuccari, Il deposito irregolare, s. 132. Zob. Hernndez-Tejero Jorge, Lecciones de derecho romano, s. 107108. Autor podaje tam nastpujcy przykad idealnie odpowiadajcy przypadkowi, ktrym si zajmujemy: Jeli jedna osoba powierza drugiej jak rzecz w depozycie, a osoba przyjmujca t rzecz uwaa, e zawiera transakcj mutuum, czyli poyczki, to nie wystpuje ani depozyt, ani mutuum. 27 Jest ponadto oczywiste, e zgody na uytkowanie rzeczy (uprawnienia do jej uytkowania) nie mona domniemywa, lecz e w kadym przypadku musi by udokumentowana. Wydaje si nieprawdopodobne, aby w przypadku wikszoci umw depozytu na danie zawieranych przez osoby zyczne taki dokument by moliwy.
26 25

108

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

taka wiedza i hipotetyczne upowanienie w aden sposb nie podwaaj istotnej przyczyny czy celu, jakie skaniay klientw do zawarcia umowy, gdy ich zamiarem jest nadal powierzenie pienidzy bankierowi w celu bezpiecznego przechowania, a wic zawarcie umowy nieprawidowego depozytu pieninego. W tym przypadku umowa, ktr deponenci jak si im wydaje nalizuj, jest niemoliwa z technicznego i prawnego punktu widzenia. Jeli pozwalaj bankierowi uywa ich pienidzy, to pienidze te przestaj by dostpne dla nich, a wanie ta dostpno jest zasadnicz przyczyn czy celem umowy. Co wicej, w rozdziale pitym zobaczymy, z punktu widzenia teorii ekonomii, e w systemie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej masowe podpisywanie umw oraz prawo wielkich liczb nie mog gwarantowa zaspokojenia da wszystkich klientw domagajcych si penej wypaty depozytw. Zaniechajmy na razie szczegowego rozpatrywania naszej tezy, ograniczajc si do uwagi, e opiera si ona na stwierdzeniu faktu, i aktualny system bankowy generuje poyczki pozbawione pokrycia w realnych oszczdnociach. Poyczki te z kolei zachcaj do lekkomylnego inwestowania zasobw i prowadz do powstania nierozsdnie ulokowanych aktyww gospodarczych, ktre jako bezwartociowe lub mao wartociowe nie mog zrwnoway odpowiednich kont depozytowych w bilansach bankw. W konsekwencji banki coraz czciej ogaszaj upado, poniewa nie s w stanie wypeni swoich zobowiza (bez zewntrznego wsparcia banku centralnego). Jeeli na uytek naszego rozumowania zaoymy, e prawo wielkich liczb daje si zastosowa w bankowoci, to okae si te, e w sytuacji rezerwy czstkowej umowa depozytu wyranie staje si umow losow28. W przypadku takiej umowy realizacja przez bank jego usugi jest w kadym przypadku zdarzeniem niepewnym, zalenym od konkretnych okolicznoci. Ta niepewno umowy bierze si wanie z moliwoci, e deponenci pewnej czci depozytw przekraczajcych cznie stop rezerw sprbuj wycofa swoje pienidze i oczywicie nie bd mogli tego zrobi. Pierwsi, ktrzy si zgosz, odzyskaj pienidze, jednak tym, ktrzy zgosz si po osigniciu pewnego punktu, ju si to nie uda. Z pewnoci nawet deponenci w tym naszym drugim scenariuszu nie zamierzaj zawrze umowy losowej naraonej na opisane wanie ryzyko. Najbardziej logicznym w tym przypadku wnioskiem jest wic uznanie, e albo umowa nie istnieje, poniewa niemoliwe jest osignicie jej celu (bez stuprocentowej stopy rezerw nie da si zagwarantowa, e bankier zawsze zdoa si wywiza ze swych zobowiza), albo te rzekome upowanienie udzielane bankowi przez deponentw jest nieprawomocne, poniewa zasadniczym
W sprawie umw losowych zob. Albaladejo, Derecho civil II, Derecho de obligaciones, t. 1 (La obligacin y el contrato en general), s. 350352. Trzeba podkreli, e gdyby prawo wielkich liczb byo spenione (co jest w istocie niemoliwe) i wtedy umowa nieprawidowego depozytu pieninego z rezerw czstkow prawa wielkich liczb miaaby charakter losowy, to fakt ma znaczenie jedynie wtrne w stosunku do innych argumentw, jakie podnielimy przeciw takiej umowie.
28

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

109

celem umowy pozostaje bezpieczne przechowanie dbr, nieuchronnie i koniecznie wymagajce przechowywania stu procent tantundem29. Pomidzy prawomocn umow depozytu nieprawidowego, ktrego celem jest ochrona czy bezpieczne przechowywanie zdeponowanych dbr, a upowanieniem depozytariuszy do wykorzystywania dla wasnych zyskw otrzymywanych przez nich pienidzy zachodzi naturalna niezgodno. Depozytariusze (bankierzy) przyjmuj rodki, ktre zgadzaj si zwrci niezwocznie na danie posiadaczy rachunkw biecych, kiedy jednak ju otrzymaj te pienidze, inwestuj je, udzielaj poyczek i przeprowadzaj operacje gospodarcze, w ktrych zostaj one zablokowane, co w rnych sytuacjach w praktyce wyklucza ich natychmiastowy zwrot. Rzekome upowanienie bankierw, zarwno wyrane, jak i milczce, do uytkowania pienidzy z depozytw nie ma wielkiego znaczenia, jeli istotny cel umowy, czyli bezpieczne przechowanie pienidzy, pozostaje zachowany W takim przypadku rzekome upowa. nienie byoby nieistotne z uwagi na sw niezgodno z celem umowy, a jako takie byoby pozbawione mocy prawnej podobnie jak kada umowa, w ktrej jedna ze stron upowania drug do oszukiwania jej lub przyjmuje na pimie oszustwo na wasn szkod. Jak niezwykle trafnie wskazuje wielki hiszpaski znawca prawa cywilnego Felipe Clemente de Diego, umowa depozytu nieprawidowego, ktra pozwala depozytariuszowi utrzymywa czstkow stop rezerw, a tym samym uytkowa we wasnym interesie cz zdeponowanych rodkw, jest prawn aberracj, poniewa na fundamentalnym poziomie pozostaje sprzeczna z uniwersalnymi zasadami prawnymi. Felipe Clemente de Diego nie ma adnych wtpliwoci, e taka umowa
ma t wad, e prowadzi nas do odkrycia monstrum, ktremu z samej jego natury brakuje prawnej zdolnoci do ycia, podobnie jak istotom ludzkim z fatalnymi znieksztaceniami (monstrua prodigia), ktrym prawo rzymskie nie przyznawao zdolnoci prawnej. Artyku 30 hiszpaskiego kodeksu cywilnego wyraa bardziej umiarkowan wersj tej samej koncepcji: Dla skutkw cywilnych, uwaa si za urodzony tylko pd, ktry ma posta ludzk.... Kady byt bowiem ma swoj wasn natur, a gdy nie stwierdza si jej w samym danym bycie, lecz wywodzi si j z innych bardziej lub mniej do niego podobnych, prawdziwa natura tego bytu zdaje si ulatywa i znika, przestaje go otacza, redukujc go do potwornej hybrydy na granicy niebytu30.
29 Reakcja wikszoci obywateli argentyskich na kryzys bankowy z 2001 r. i spowodowane nim zamroenie wszystkich depozytw na danie (tak zwane corralito) to doskonay empiryczny przykad ujawniajcy rzeczywisty cel bankowych umw depozytowych, jakim jest bezpieczne przechowywanie, oraz wskazujcy na to, e system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej jest niemoliwy (bez kredytodawcy ostatniej instancji). 30 Dictamen del seor de Diego (Felipe Clemente), w: La cuenta corriente de efectos o valores de un sector de la banca catalana y el mercado libre de valores de Barcelona,

110

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

Trudno byoby dokadniej i zwilej wyrazi fundamentaln niezgodno oraz nierozwizywaln sprzeczno logiczn pomidzy umow nieprawidowego depozytu pieninego a umow poyczki. Clemente de Diego w konkluzji krytykuje
prby przeksztacenia tego radykalnego przeciwiestwa (umowy depozytu nieprawidowego i umowy poyczki) w jedn cao stanowic now umow, ktra nie byaby ani jednym, ani drugim, lecz byaby oboma jednoczenie; jest to niemoliwe, gdy ich warunki wzajemnie si wykluczaj.

Umowa taka jest po prostu ontologicznie niemoliwa. W konkluzji naszych uwag w sprawie drugiej moliwoci musimy doda, e omawiana sprzeczno jest tak oczywista, i bankierzy w swych umowach, oglnych warunkach umw i formularzach zawsze unikaj dokadnego okrelenia charakteru umowy oraz charakteru podejmowanego przez siebie zobowizania do bezpiecznego przechowywania, a take stwierdzenia, czy zostaj przez deponenta upowanieni, czy nie, do inwestowania zdeponowanych rodkw dla wasnego zysku. Wszystko wyraa si tam w sposb niejasny i mylcy, tote nie byoby bezzasadne twierdzenie, i nie mona tu mwi o penej i absolutnej zgodzie deponentw, gdy dwuznaczne, skomplikowane i niezrozumiae umowy niewtpliwie zwodz klientw, ktrzy s przekonani, e w dobrej wierze zawieraj prawdziw umow depozytu. Gdy sens i skuteczno przekazania jakiego dobra zale od procedury lub dokumentu towarzyszcego tej czynnoci, to jest oczywicie wane, aby procedura czy umowa byy waciwie zdeniowane i odpowiednio nazwane, aby ich warunki byy dobrze uregulowane prawem, a obie strony miay wiadomo prawnych konsekwencji tych warunkw. Szczegy takie nie s wyranie wyjanione ani do koca wyliczone przez bankierw, co wymownie wskazuje na dwuznaczno ich postpowania, tote w przypadku pojawienia si niekorzystnych skutkw prawnych ich ciar powinien spada na barki bankiera, a nie jego kontrahenta, ktry w dobrej wierze zawiera umow w przekonaniu, e jej zasadnicz przyczyn lub celem jest zwyka ochrona czy bezpieczne przechowywanie zdeponowanych pienidzy.
s. 370371. To prawda, e Felipe Clemente de Diego wypowiada t uwag w odpowiedzi na argumentacj bankierw chccych broni prawomocnoci umowy nieprawidowego depozytu papierw wartociowych z czstkow stop rezerw, w ktrej depozytariusz miaby mie zgod na swobodne uytkowanie zdeponowanych dbr jak w przypadku nieprawidowego depozytu pieninego. Jak ju jednak wspomnielimy, argumenty za i przeciw w odniesieniu do obu instytucji s identyczne, gdy obie te umowy dotycz nieprawidowego depozytu dbr zamiennych, a ich istota prawna, przyczyny, cele i warunki s takie same. Na wewntrznie sprzeczn natur umowy bankowego depozytu pieninego, ktry w formie zalegalizowanej przez rzdy nie jest ani depozytem, ani poyczk, wskazuje rwnie Pasquale Coppa-Zuccari: La natura giuridica del deposito bancario, Archivo giuridico Filippo Serani, nr 9, Modena 1902, s. 441472.

Dlaczego nie mona zrwna depozytu nieprawidowego z poyczk...

111

Po trzecie wreszcie, moemy zaoy, e jeli deponenci naprawd tego pragn, mogliby zmieni swj pierwotny zamiar zoenia nieprawidowego depozytu pieninego i zamiast tego zawrze umow mutuum, czyli poyczki, w ktrej zgadzaliby si na utrat dostpnoci dobra oraz przeniesienie jej w ustalonym czasie na bankiera w zamian za odsetki. Byaby to rzeczywista nowacja umowy, przeksztacajca j z depozytu nieprawidowego w poyczk. Nowacja ta podlegaaby oglnym regulacjom prawnym obowizujcym w przypadku tego typu modykacji umowy. Jest to moliwo prawna cakowicie uprawniona, lecz rzadko stosowana w praktyce. Na dodatek za gdy w bankowoci stosuje si nowacje, to paradoksalnie zmierzaj one zazwyczaj w przeciwnym kierunku. Innymi sowy, umowa inicjowana bez wtpienia jako mutuum, czyli poyczka, cho jest nazywana depozytem terminowym, poniewa wie si z rzeczywistym przeniesieniem dostpnoci dobra w ustalonym okresie na bankiera, przy wielu okazjach staje si wskutek odpowiedniej nowacji depozytem nieprawidowym. Dzieje si to wtedy, gdy bankierzy, chcc utrzyma rodki lub przycign dodatkowe, oferuj posiadaczowi depozytu terminowego (publicznie lub prywatnie, ustnie lub pisemnie) moliwo wycofania pienidzy w dowolnym czasie z minimaln kar nansow lub zgoa bez niej. W tym zakresie, w jakim subiektywnym i podstawowym celem posiadaczy rachunkw skadajcych takie terminowe depozyty (ktre s oczywicie poyczkami) jest bezpieczne przechowanie pienidzy, mamy wyranie do czynienia z depozytem nieprawidowym niezalenie od tego, jak zewntrzn posta nadaje si takiej umowie. Jeli natomiast podstawow przyczyn bd celem umowy jest wymiana dbr dzisiejszych na dobra przysze powikszone o odsetki, to jest to rzeczywisty depozyt terminowy. Z prawnego punktu widzenia jest to bez wtpienia mutuum, czyli poyczka, ktr w drodze wyranego porozumienia stron mona pniej zmieni na nieprawidowy depozyt pieniny lub nim zastpi31. Krtko mwic, niezalenie od tego, jak spojrzymy na to zagadnienie, umowy nieprawidowego depozytu pieninego nie da si zrwna z umow mutuum, czyli poyczki. S one zasadniczo nieporwnywalne, a istnienie depozytu na danie w bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, cho stanowi monstrum i aberracj prawn, mona jedynie wytumaczy tym, e byo ono najpierw tolerowane, a potem wiadomie legalizowane przez

31 Nie popieramy pogldu, e depozyty terminowe nie s z prawnego punktu widzenia poyczkami, czyli kontraktami mutuum, poniewa ich charakter zarwno ekonomiczny, jak i prawny odzwierciedla wszystkie zasadnicze wymagania stawiane poyczce czy mutuum, co analizowalimy w rozdziale I. Wrd uczonych starajcych si uzasadni teori, e depozyty terminowe nie s poyczkami, wyrnia si Jos Luis Garca-Pita y Lastres; zob. jego praca Los depsitos bancarios de dinero y su documentacin, zwaszcza s. 91 i nastpne. Przedstawione przez autora argumenty w tej sprawie nie przekonuj nas.

112

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

ludzi dysponujcych wadz polityczn32. Pomimo to jednak fakt, e taka potworna (jak to okrela Clemente de Diego) instytucja prawna odgrywa okrelon rol w relacjach midzyludzkich, nieuchronnie przynosi szkodliwe konsekwencje gospodarcze i spoeczne. W dalszych rozdziaach wyjanimy, dlaczego bankowo oparta na rezerwie czstkowej jest odpowiedzialna za powtarzajce si kryzysy i recesje dawice gospodark, co stanie si dodatkowym argumentem przeciw uprawnieniu umowy depozytu bankowego nawet wtedy, gdy strony dziaaj w doskonaym porozumieniu. Co wicej, wyjania si w ten sposb niemono nieprzerwanego zagwarantowania spaty takich depozytw bez stworzenia rzdowej superstruktury zwanej bankiem centralnym. Odkd instytucja ta ustalia monopol na emisj pienidza papierowego i ogosia go prawnym rodkiem patniczym, jej zadaniem stao si zapewnianie kreacji pynnych aktyww niezbdnych do zaspokojenia bankw prywatnych we wszystkich przypadkach nagego zapotrzebowania na rodki. W rozdziale smym przeanalizujemy wynike std pojawienie si scentralizowanej polityki pieninej, ktra jak wszystkie prby koordynacji spoecznej za pomoc rodkw przymusu (socjalizm i interwencjonizm) i z tych samych co one przyczyn jest ostatecznie skazana na niepowodzenie. Banki centralne i polityka pienina rzdw s w istocie gwnymi winowajcami chronicznej inacji w rnym stopniu dotykajcej gospodarek zachodnich, a take powtarzajcych si, nastpujcych po sobie faz sztucznego boomu i recesji gospodarczej, ktre wywouj tak wiele wstrzsw spoecznych. Najpierw jednak wrmy do naszej analizy prawnej.

3 . N i e z a d o w a l a j c e ro z w i z a n i e : przedefiniowanie pojcia dostpnoci

Przekonanie wikszoci kompetentnych teoretykw, e niemoliwe jest pogodzenie ze sob dwch umw tak nieporwnywalnych jak nieprawidowy depozyt pieniny i poyczka, a take fakt, e wikszo umw, na ktrych opiera si dzisiejsza bankowo, stanowi depozyty na danie (umowy nieprawidowego depozytu pieninego), skaniay uczonych do podejmowania prb sformuowania alternatywnych konstrukcji prawnych majcych zharmonizowa umow depozytu nieprawidowego z bankowoci tradycyjn, a wic opart na rezerwie czstkowej. Niektrzy z nich starali si rozwiza t sprzeczno za pomoc redeniowania pojcia dostpnoci. Dla zwolennikw tej linii rozumowania dostpnoci nie trzeba mianowicie rozumie w cisym sensie (jako stuprocentoZnaczy to, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej pozostaje w sprzecznoci z tradycyjnymi zasadami prawnymi i jest zdolna do przetrwania jedynie w wyniku interwencji opartej na przymusie, do ktrej sprowadza si upowanienie czy ustawowy przywilej rzdowy, a wic co, z czego nie mog korzysta inne podmioty gospodarcze, gdzie wyranie si stwierdza, e utrzymywanie przez bankierw czstkowej stopy rezerw jest legalne (artyku 180 hiszpaskiego kodeksu cywilnego).
32

Niezadowalajce rozwizanie: przedeniowanie pojcia dostpnoci

113

wej stopy rezerw, czyli staego utrzymywania tantundem dostpnego dla deponenta), lecz mona j interpretowa swobodnie: na przykad jako ogln wypacalno banku pozwalajc mu pokrywa swoje zobowizania, rozwane inwestowanie, unikanie bardzo ryzykownych spekulacji i zwizanych z nimi strat, utrzymywanie odpowiednich wspczynnikw pynnoci i inwestycji, krtko mwic, jako przestrzeganie caoci rygorystycznych praw bankowoci, co wraz z hipotetycznym dziaaniem prawa wielkich liczb w dziedzinie zakadania kont depozytowych i wycofywania depozytw na danie mogoby ostatecznie zagwarantowa, e bank bdzie zdolny zwraca depozyty na kade danie deponenta. W pojciu Garriguesa zobowizanie do utrzymywania depozytw dostpnych dla deponentw staje si obowizkiem starannej pracy, rozwanego i sensownego wykorzystywania depozytw, aby bank by zawsze zdolny zwrci je na danie33. Garrigues, idc za przykadem Lalumii, dodaje, e depozytariusz nie jest zobowizany do utrzymywania tantundem, ale tylko do jego mdrego inwestowania i utrzymywania w stanie pynnoci, aby w razie potrzeby zawsze mg je zwrci34. Bank musiaby jedynie utrzymywa w skarbcach do pienidzy, by zaspokoi prawdopodobne dania swych klientw. Garrigues konkluduje wic, e
w przypadku depozytw bankowych element ochrony jest zastpiony technicznym elementem obliczania prawdopodobiestwa wycofania depozytu. Rachunek ten opiera si z kolei na fakcie, e depozyty bankowe skada si w wielkiej skali35.

Garrigues, co do znaczce, sam przyznaje, e doktryna ta wie si z nieuniknionym zastpieniem tradycyjnego pojcia ochrony koncepcj

Garrigues, Contratos bancarios, s. 375. Ibid., s. 365. 35 Ibid., s. 367. Garca-Pita y Lastres broni tej samej teorii w swej pracy Los depsitos bancarios de dinero y su documentacin, gdzie stwierdza, e w tych warunkach, zamiast rozumie przez dostpno zwyke prawo do domagania si niezwocznej wypaty, powinnimy rozpatrywa j jako kombinacj zachowa oraz dziaa gospodarczych i nansowych zmierzajcych do umoliwienia spaty (s. 990). Rozwaania te kontynuuje w tym samym duchu w pracy Depsitos bancarios y proteccin del depositante, s. 119226. Taki sam pogld prezentuje Eduardo Mara Valpuesta Gastaminza, ktry twierdzi, e bank nie ma adnego obowizku przechowywania zdeponowanych dbr; ochrona staje si natomiast odpowiedzialnoci za rozwane zarzdzanie zasobami zarwno klientw, jak i banku, oraz utrzymywanie ich dostpnoci, co zapewniaj rwnie uprawnione regulacje rzdowe (ustalajce wymogi co do rezerw, limity na podejmowanie ryzyka itd.) (s. 122123). Zob. Depsitos bancarios de dinero: libretas de ahorro, w: Enrique de la Torre Saavedra, Rafael Garca Villaverde, Rafael Bonardell Lenzano (red.), Contratos bancarios, Editorial Civitas, Madrid 1992. T sam doktryn popara we Woszech Angela Principe w swojej ksice La responsibilit della banca nei contratti di custodia, Editorial Giur, Milan 1983.
34

33

114

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

ad hoc, ktrej wiarygodno jest wysoce wtpliwa36. Garrigues ma suszno, uznajc t dokonan przez teoretykw zmian pojcia dostpnoci za wymuszon (nawet jeli ostatecznie j akceptuje). Teoria, wedle ktrej w przypadku umowy depozytu nieprawidowego obowizek bezpiecznego przechowywania polega jedynie na rozwanym uywaniu zasobw, umoliwiajcym bankowi utrzymanie wypacalnoci niezbdnej do spaty dugw, jest w istocie nie do obrony. Rozwane uywanie zasobw jest warte zalecenia we wszystkich ludzkich dziaaniach; na przykad w odniesieniu do wszelkich umw poyczki (a wic nie depozytu), ktre okrelaj, e pewne zasoby maj by uywane, a nastpnie zwracane w ustalonym terminie. cilej, jest godne zalecenia, jeli ma si do czynienia z wol przestrzegania tego obowizku (do ktrego sprowadza si samo znaczenie wypacalnoci)37. Jak jednak wiemy, cel umowy depozytu nieprawidowego jest inny ni cel umowy poyczki i wymaga te czego wyranie innego: nieprzerwanej ochrony, czyli bezpiecznego przechowywania dbr. Jeli zatem deponenci prbuj wycofa swe depozyty, a bank nie potra ich spaci, nawet wtedy gdy zachowuje ogln pynno i bdzie mg zapaci, gdy tylko zamieni swe inwestycje w gotwk, to dochodzi do oczywistego naruszenia zasadniczego obowizku z tytuu umowy depozytu. Bierze si to std, e niektre strony umw (deponenci), zawarszy umowy w przekonaniu, e ich zasadniczym celem jest ochrona i bezpieczne przechowywanie dbr oraz zapewnianie staej ich dostpnoci, s zmuszone do przyjcia roli radykalnie odmiennej: przymusowych poyczkodawcw. Jako tacy klienci trac bezporedni dostpno swoich dbr i musz czeka duszy czas, a bank w jaki sposb przeksztaci swe aktywa w gotwk i bdzie mg zapaci. Chocia pojcia wypacalnoci i rozwanego uywania zasobw nie s wystarczajce, aby zmodykowa zasadnicze znaczenie dostpnoci w przypadku umowy depozytu nieprawidowego, mona by przynajmniej pomyle, e problem ten da si rozwiza za pomoc wyliczenia prawdopodobiestwa i prawa wielkich liczb, o czym wspomina Garrigues. Jak jednak ju to wykazalimy, nawet jeli byoby moliwe obliczanie statystycznego prawdopodobiestwa w tej dziedzinie (a tak z pewnoci nie jest, co pokaemy w dalszych rozdziaach), sama umowa w kadym razie przestawaaby by depozytem, a stawaa si umow losow, w ktrej moliwo natychmiastowego odbioru zdeponowanych dbr zaleaaby od wikszego lub mniejszego prawdopodobiestwa, e pewna liczba deponentw nie zwrci si jednoczenie do tego samego banku, by wycofa depozyty.
Garrigues, Contratos bancarios, s. 365. Co wicej, zazwyczaj przytaczane kryterium rozwagi nie ma w tym przypadku zastosowania: bank nierozwany moe spekulowa z powodzeniem i utrzymywa wypacalno. Podobnie bardzo rozwany bankier moe powanie ucierpie na kryzysie zaufania, ktry nieuchronnie nastpuje po sztucznym boomie wygenerowanym przez sam system bankowoci oparty na rezerwie czstkowej. Rozwaga jest wic mao przydatna, gdy dochodzi do naruszenia jedynego warunku zdolnego zagwarantowa stae wywizywanie si banku z jego zobowiza (wymogu stuprocentowej stopy rezerw).
37 36

Niezadowalajce rozwizanie: przedeniowanie pojcia dostpnoci

115

W rozdziale pitym wykaemy, e obiektywne obliczanie prawdopodobiestw nie ma odniesienia do ludzkich dziaa w oglnoci, w szczeglnoci za do dziaa zwizanych z depozytem nieprawidowym. Jest to spowodowane tym, e sama instytucja depozytu nieprawidowego bez zobowizania do bezpiecznego przechowywania (tj. z rezerw czstkow), umowa prawnie paradoksalna, wyzwala procesy gospodarcze prowadzce banki do udzielania na wielk skal nierozsdnych poyczek i inwestowania depozytw, ktre przywaszczaj sobie lub kreuj. Poyczki te i inwestycje s ostatecznie nansowane ekspansj kredytow, ktra nie zostaa poprzedzona wzrostem realnych oszczdnoci. Nieuchronnym wynikiem takich dziaa s kryzysy ekonomiczne, ktrym towarzyszy ograniczenie wypacalnoci bankw i zmniejszenie si zaufania deponentw, co z kolei prowadzi do masowego wycofywania depozytw. Kady aktuariusz wie, e jeli konsekwencje jakiego zdarzenia nie s cakowicie niezalene od samego istnienia polisy ubezpieczeniowej, to z technicznego punktu widzenia nie kwalikuj si do ubezpieczenia ze wzgldu na pokus naduycia. W dalszych rozdziaach pokaemy, e system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (tj. na nieprawidowym depozycie pieninym, dla ktrego nie utrzymuje si w rezerwie stu procent tantundem stale dostpnego dla deponenta) ze swej istoty, nieuchronnie i wci na nowo prowadzi do recesji ekonomicznych regularnie wymuszajcych masowe likwidowanie projektw inwestycyjnych, zwracanie poyczek i wycofywanie depozytw. System bankowoci oparty na depozycie nieprawidowym z rezerw czstkow, instytucji nazwanej przez Clemente de Diego aberracj i prawnym monstrum, niezmiennie i nieodwoalnie (stwierdzenie to jest jednym z gwnych elementw wkadu analizy ekonomicznej do tej dziedziny prawa) prowadzi bankierw do tego, e trac pynno i nie mog wypeni zobowizania zwrotu depozytw na danie, jeli nawet utrzymuj odpowiednio wysok stop rezerw. Dlatego wanie znaczna wikszo prywatnych bankw, ktre nie w peni przestrzegay zobowizania do bezpiecznego przechowywania depozytw, ostatecznie upadaa. Ten stan rzeczy trwa do czasu, kiedy bankierzy zadali utworzenia banku centralnego38, a danie to zostao spenione. Bank centralny mia by kredytodawc ostatniej instancji, stale zapewniajcym bankierom cakowit pynno niezbdn im w powracajcych fazach kryzysu, wywoywanych przez niestabilno samego systemu rezerwy czstkowej.
38 Rothbard, The Case Against the Fed, s. 90106. Oto jak Rothbard wyjania czoow rol, jak prywatni bankierzy, zwaszcza J. P. Morgan, odegrali w utworzeniu amerykaskiej Rezerwy Federalnej: Sabo J. P. Morgana do banku centralnego umacniaa pami o tym, e bank, ktrego modszym wsplnikiem by jego ojciec Junius londyska rma George Peabody and Company w czasie paniki w 1857 r. zosta ocalony przed bankructwem dziki doranemu kredytowi udzielonemu mu przez Bank Anglii. Kiedy Peabody przeszed na emerytur, starszy Morgan przej rm, ktrej nazw zmieniono na J. S. Morgan and Company (s. 93, przyp. 22).

116

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

Redeniowanie pojcia dostpnoci jest wic drog donikd. Po pierwsze, banki nadal przyjmuj depozyty, jakby byy poyczkami i inwestuj je we wasne operacje gospodarcze, deponenci za wci skadaj depozyty, oczekujc, e ich pienidze bd chronione i bezpiecznie przechowywane, a zarazem w peni dostpne. Innymi sowy, wymuszone prby redeniowania pojcia dostpnoci nie osabiy sprzecznoci w obszarze logiki prawnej. Po drugie, ze cisego punktu widzenia prawa prywatnego i zgodnie z zasadami teorii ekonomii oglna wytyczna rozwanego uywania zasobw oraz obliczanie prawdopodobiestw nie tylko nie zapewniaj jeszcze, e w systemie rezerwy czstkowej bank zawsze zdoa speni wszystkie dania wypaty, ale na dodatek niezawodnie inicjuj proces, ktry przynajmniej co okrelon liczb lat prowadzi nieuchronnie do utraty zaufania do bankw oraz nagego masowego wycofywania depozytw. Rozstrzygajcego dowodu na to wszystko dostarcza fakt, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej (tj. bez cisego obowizku bezpiecznego przechowywania depozytw) nie zdoaaby przetrwa bez utworzonego przez rzd banku centralnego, ktry narzucajc regulacje w sprawie prawnego rodka patniczego oraz wymuszajc akceptacj pienidza papierowego, mg wytwarza znikd pynno potrzebn bankom w sytuacjach krytycznych. Tylko instytucja zgodna z oglnymi zasadami prawnymi moe przetrwa na rynku, nie korzystajc z przywilejw i wsparcia rzdu, lecz wycznie dziki temu, e obywatele z wasnej woli korzystaj z jej usug wiadczonych zgodnie z oglnymi i abstrakcyjnymi reguami prawa cywilnego. Dostpno deniowano take jako respektowanie przez prywatne banki struktury rzdowej legislacji bankowej w zamian za wsparcie przez bank centralny bdcym kredytodawc ostatniej instancji. Wymaganie to jednak rwnie jest sztuczne i przenosi zagadnienie niemonoci prawnego zdeniowania umowy depozytu bankowego z rezerw czstkow z dziedziny prawa prywatnego (gdzie obu tych elementw nie da si uzgodni) do dziedziny prawa publicznego, czyli prawa administracyjnego i czystego woluntaryzmu pozwalajcego wadzom legalizowa kad instytucj bez wzgldu na to, jak kuriozalna wydaje si z prawnego punktu widzenia. Jest szczeglnym paradoksem to, e cay ten system nansowy zosta zbudowany jako zaleny od nadzoru pastwa (ktre zawsze byo pierwsze do korzystania z zyskw osiganych przez banki niewywizujce si z pyncego z umowy depozytu pieninego zobowizania do bezpiecznego przechowywania), a take to, e, jak trafnie wskazuje F. A. Hayek,
Historia zarzdzania pienidzem przez rzdy bya (...) pena niekoczcych si oszustw i kamstw. Pod tym wzgldem rzdy okazay si znacznie bardziej niemoralne, ni mogaby by jakakolwiek agencja dostarczajca pienidza w warunkach konkurencji39.
Hayek, Zgubna pycha rozumu. O bdach socjalizmu, tum. Miowit i Tomasz Kuniscy, Krakw 2004, s. 159.
39

Niezadowalajce rozwizanie: przedeniowanie pojcia dostpnoci

117

Hayek ma na myli to, e dzisiejsza struktura bankw moe si wydawa trwaa pomimo swej prawnej niespjnoci, a to dziki wsparciu, jakie uzyskuje aktualnie od pastwa, oraz ocjalnej instytucji bankowoci centralnej, ktra zapewnia bankom pynno pozwalajc im wydostawa si z kopotw (w zamian za ich podporzdkowanie si skomplikowanej sieci przepisw administracyjnych obejmujcych nieskoczone, tajemne i wydawane ad hoc dyrektywy i zalecenia). Niemniej naruszenie tradycyjnych zasad prawnych rzdzcych prawami wasnoci nieuchronnie przynosi ujemne skutki spoeczne. Na przykad zwrot depozytw moe by w ten sposb zagwarantowany, przynajmniej teoretycznie (z uwagi na wsparcie banku centralnego jest to moliwe nawet wtedy, gdy stosuje si zasad czstkowej stopy rezerw). Nie moe by jednak zagwarantowane, e sia nabywcza jednostek pieninych nie zmieni si znacznie w stosunku do pierwotnego depozytu. I rzeczywicie, od chwili utworzenia wspczesnych systemw pieninych dotyka nas, co roku w nieco innym stopniu, powana chroniczna inacja znacznie zmniejszajca si nabywcz jednostek pieninych zwracanych deponentom. Musimy rwnie uwzgldni skutki zaburzenia midzysektorowej i midzyokresowej koordynacji spoecznej we wspczesnych gospodarkach przez aktualny system nansowy oparty na czstkowej rezerwie utrzymywanej przez banki prywatne oraz na polityce pieninej banku centralnego. Skutkami tymi s powtarzajce si fazy kolejno sztucznego boomu i recesji zwizanej z wysok stop bezrobocia, ktre tak bardzo szkodz harmonijnemu, stabilnemu rozwojowi naszych spoeczestw. W dziedzinie bankowoci i pienidza znw obserwujemy, jak potwierdza si wano doniosej myli Hayeka, e ilekro zamie si jak tradycyjn regu postpowania, kiedy rzd bd to stosuje bezporedni przymus, bd przyznaje specjalne przywileje pewnym ludziom lub organizacjom, bd te posuguje si jak kombinacj obu tych rodkw (jak to si dzieje w przypadku nieprawidowego depozytu pieninego z rezerw czstkow), to wczeniej czy pniej przychodz szkodliwe, niepodane konsekwencje wyrzdzajce wielk szkod spontanicznym procesom wsppracy spoecznej. Tradycyjn regu postpowania aman w bankowoci, jak to szczegowo analizowalimy w tych trzech pocztkowych rozdziaach, jest oglna zasada prawna, zgodnie z ktr w przypadku umowy nieprawidowego depozytu pieninego ochrona i bezpieczne przechowywanie (istotny element czy cel kadego depozytu) zawsze powinny si sprowadza do wymogu staej stuprocentowej rezerwy. A wic wszelkie wykorzystanie zdeponowanych pienidzy, zwaszcza w celu udzielania poyczek, oznacza pogwacenie tej zasady i akt sprzeniewierzenia. W caej historii bankierzy chtnie naruszali t tradycyjn regu postpowania, wykorzystujc we wasnym interesie pienidze swoich deponentw, co pokazalimy na rnych przykadach w rozdziale drugim. Czynili to pocztkowo z poczuciem winy i w sekrecie, poniewa wci mieli wiadomo bezprawnego charakteru swych poczyna. Dopiero pniej, kiedy uzyskali rzdowy przywilej osobistego wykorzystywania pienidzy deponentw (na og w celu

118

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

udzielania poyczek, pocztkowo czsto wanie rzdom), dostali zgod na naruszanie tej zasady otwarcie i w majestacie prawa. Forma prawna tego przywileju jest daleka od doskonaoci i polega zwykle na administracyjnym przepisie uprawniajcym wycznie banki do utrzymywania zmniejszonej stopy rezerw. Oznacza to zapocztkowanie tradycyjnej dzi relacji wspdziaania i symbiozy rzdw i bankw. Relacja ta wyjania serdeczne zrozumienie i cis wspprac, ktre wci dzi zachodz pomidzy obiema instytucjami i niemal zawsze, z niewielkimi odmianami, byy obecne we wszystkich krajach zachodnich. Banki i wadze szybko uwiadomiy sobie, e powicajc tradycyjne zasady prawne rzdzce depozytem, mog uczestniczy w niebywale zyskownej dziaalnoci nansowej, cho by do tego potrzebny kredytodawca ostatniej instancji, czyli bank centralny, zapewniajcy bankom pynno niezbdn w trudnych okresach, dowiadczenie za pokazywao, e wczeniej czy pniej te trudne czasy zawsze powrc. Szkodliwe konsekwencje spoeczne tego przywileju przyznawanego wycznie bankierom zostay jednak w peni zrozumiane dopiero wtedy, gdy teoria pienidza i teoria kapitau poczyniy dostateczne postpy w dziedzinie ekonomii i zdoay wyjani powtarzanie si cykli koniunkturalnych. Szkoa austriacka w szczeglnoci nauczya nas, e wewntrznie sprzeczny (zarwno z prawno-umownego, jak i techniczno-ekonomicznego punktu widzenia) cel umowy obejmujcej zasadniczo niezgodne elementy i zmierzajcej do poczenia zalet poyczki (zwaszcza moliwoci zarabiania odsetek na depozytach) z zaletami tradycyjnego nieprawidowego depozytu pieninego (ktry z denicji musi dopuszcza wycofanie funduszy przez deponenta w dowolnym terminie) nieuchronnie i z koniecznoci wczeniej czy pniej wywouje spontaniczne korekty. Przejawiaj si one najpierw w zwikszeniu poday pienidza (przez kreowanie poyczek nieodpowiadajcych rzeczywistemu wzrostowi dobrowolnych oszczdnoci), inacji i powszechnej zej alokacji rzadkich zasobw produkcyjnych spoeczestwa na poziomie mikroekonomicznym, ostatecznie za w recesji korygujcej wywoane przez ekspansj kredytow bdy struktury produkcji oraz w powszechnym bezrobociu. Nastpne rozdziay powicimy zbadaniu wszystkich tych zagadnie z punktu widzenia teorii ekonomii. Powinnimy jednak najpierw uzupeni nasze badania prawne analiz niektrych innych instytucji prawnych pokrewnych depozytowi bankowemu. Podsumowaniem tego podrozdziau jest tabela przedstawiajca siedem moliwych sposobw prawnego zaklasykowania umowy depozytu bankowego z perspektywy wewntrznej logiki tej instytucji (nie za, co oczywiste, z punktu widzenia prawa stanowionego, wiemy bowiem, e moe ono nada moc prawn kademu pomysowi).

Nieprawidowy depozyt pieniny, transakcje z umow odkupu...

119

Tabela 1 Siedem moliwych sposobw prawnego zaklasykowania umowy depozytu bankowego z rezerw czstkow

1.

Jest to podstp i oszustwo; popenia si przestpstwo sprzeniewierzenia, wic umowa nie ma mocy prawnej (historycznie niemoralne rdo bankowoci opartej na rezerwie czstkowej). Nie ma podstpu, lecz zachodzi error in negotio: umowa nie ma mocy prawnej. Nie zachodzi error in negotio, lecz kada strona umowy ma wasn przyczyn jej zawarcia: umowa nie ma mocy prawnej ze wzgldu na zasadnicz niezgodno celw. Nawet jeli niezgodne cele uznaje si za moliwe do uzgodnienia, umowa nie ma mocy prawnej, gdy niemoliwa jest jej realizacja (bez banku centralnego). Argument pomocniczy: nawet gdyby obowizywao prawo wielkich liczb (a tak nie jest), umowa pozostawaaby umow losow (nie byaby ani umow depozytu, ani poyczki). Realizacja umowy zaley od uprawnienia przyznanego przez rzd (przywileju) i wsparcia banku centralnego, ktry nacjonalizuje pienidz, narzuca regulacje w sprawie prawnego rodka patniczego oraz zapewnia bankom pynno. W kadym przypadku umowa nie ma mocy prawnej, poniewa wyrzdza powan szkod stronom trzecim (wskutek kryzysw ekonomicznych pogbianych przez bank centralny), ktra jest znacznie wiksza, ni szkoda spowodowana przez faszerza pienidza.

2. 3.

4.

5.

6.

7.

4 . N i e p r a w i d o w y d e p o z y t p i e n i n y, transakcje z umow odkupu o r a z u m o w y u b e z p i e c z e n i a n a yc i e

W trzech pocztkowych rozdziaach przeprowadzilimy analiz prawnej natury umowy depozytu nieprawidowego; moe ona suy, midzy innymi, jako wiarygodna wskazwka pozwalajca wyrnia (spord wielkiego bogactwa umw prawnych zawieranych w szybko zmieniajcym si wiecie) rzeczywiste umowy poyczki, depozyty nieprawidowe, w ktrych przestrzega si obowizku bezpiecznego przechowywania, oraz umowy wewntrznie sprzeczne czy nawet z natury oszukacze. Jest to wskazwka wana, gdy ludzka pomysowo nie zna granic, gdy chodzi o prby oszukaczego obchodzenia tradycyjnych zasad prawnych dla wasnej korzyci i na szkod innych.

120

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

Co wicej, niebezpieczestwo to jest szczeglnie powane, gdy zasady prawne nie s odpowiednio zdeniowane ani chronione przez wadze, zwaszcza w takiej dziedzinie jak nanse, bardzo abstrakcyjnej i dla wikszoci obywateli mao zrozumiaej.

Transakcje z umow odkupu Jeli zauwaymy, e, jak w przypadku depozytu pieninego, klientom oferuje si bezporedni dostp do ich dbr, by w ten sposb pozyska ich rodki,40 a nastpnie inwestuje si je lub wykorzystuje w prywatnych transakcjach itd., powinnimy si mie na bacznoci bez wzgldu na prawn posta transakcji. Na przykad w pewnego rodzaju kontraktach z umow odkupu jedna ze stron zobowizuje si odkupi od drugiej na kade jej danie papier wartociowy, prawo lub walor nansowy po z gry ustalonej cenie, rwnej przynajmniej tej, jak pierwotnie zapacono za ten instrument. Intencj takich transakcji wbrew zasadom prawnym jest zamaskowanie zwykej umowy nieprawidowego depozytu pieninego, w ktrej jedna strona zmierza do zasadniczego celu, jakim jest gwarancja staej dostpnoci, druga natomiast dy do ju nam znanego, sprzecznego z tamtym celu polegajcego na gromadzeniu zasobw pieninych, ktre mogaby zainwestowa w inne transakcje gospodarcze. Krtko mwic, s to czsto umowy nawet oszukacze, w ktrych profesjonalny zbieracz depozytw stara si przekona swoich klientw, by przekazali mu wasne dostpne aktywa chtnie i bez powanych zobowiza w zamian za fundamentaln obietnic, e pienidze te pozostan dla nich dostpne i zostan im zwrcone, gdy tylko tego zapragn (na podstawie umowy odkupu). Podobny przypadek obserwujemy, kiedy, jak to si czsto dzieje w sposb bardziej lub mniej wyrany, jaka instytucja (na przykad bank) stara si systematycznie podtrzymywa czy zachowywa warto rynkow swoich akcji, dokonujc serii operacji nansowych, co ma pokazywa, e sprzeda tych akcji po ustalonej cenie jest gwarantowana. Jeli tak jest, i w tym zakresie, i o ile og w to wierzy, jestemy wiadkami kolejnej transakcji ostatecznie konstruujcej nieprawidowy depozyt pieniny, a opierajcej si na inwestycjach w papiery wartociowe, akcje czy obligacje, ktrych staa pynno na rynku jest dyskretnie gwarantowana przez jak wiarygodn instytucj41. Nic wic dziwnego, e wiele kryzysw bankowych
40 Wielu nieprawidowym transakcjom towarzyszy gwarancja staej dostpnoci majca przekona klientw, e nie zachodzi potrzeba rezygnowania z dbr ani powicenia, jakiego wymaga poyczka. Praktyka ta sprawia, e przyciganie rodkw jest o wiele atwiejsze, zwaszcza gdy klient jest naiwny i da si go skusi (jak w przypadku kadego faszerstwa czy oszustwa) perspektyw uzyskania wielkich zyskw bez adnego powicenia ani ryzyka. 41 Doprowadziwszy t lini rozumowania do skrajnoci, gied akcji mona by uzna za organizatora zwykych depozytw, o ile pastwo gwarantowaoby stale pyn-

Nieprawidowy depozyt pieniny, transakcje z umow odkupu...

121

powstao raczej w wyniku masowej wyprzeday akcji bankw ni wskutek powszechnego wycofywania depozytw. Co do tych akcji zakadano, e stanowi bezpieczne schronienie dla pienidza z niemal zagwarantowan natychmiastow dostpnoci. Kiedy wypacalno jakiego banku staje si wtpliwa, w pierwszej kolejnoci dochodzi do masowej wyprzeday jego akcji, co sprawia, e bank nie moe wypenia swego milczcego zobowizania do utrzymywania ich wartoci rynkowej. Takie masowe wyprzedae przynajmniej w przeszoci wynikay std, e bezwarunkowa pomoc udzielana w trudnych czasach przez banki centralne bankom prywatnym nie dosza jeszcze do punktu, w ktrym zapewniano by cige zabiegi o utrzymanie biecych cen akcji. Wykazay to bez wtpienia ostatnie kryzysy bankowe w Hiszpanii i innych krajach, gdzie jedynymi deponentami, ktrzy stracili, byli sami akcjonariusze. Jest jeszcze wiele innych przypadkw granicznych. Na przykad niektre rmy nansowe i holdingowe, aby zachci do subskrypcji swoich akcji, zobowizuj si do odkupienia ich po pierwotnej cenie na kade danie akcjonariusza. Oglnie rzecz biorc, powinnimy si odnosi podejrzliwie do kadej transakcji z umow odkupu, w ktrej cena odkupu jest ustalona, lecz nie odpowiada biecej cenie instrumentu na odpowiednim rynku wtrnym42. Do prawnika i ekonomisty naley przeprowadzeno niezbdn do utrzymania indeksw giedowych na okrelonym poziomie. Zabiegajc o swj dobry wizerunek, rzdy i banki centralne w trakcie kryzysw giedowych nalegay niekiedy na to, eby podj takie dziaania. 42 Innym przykadem kcyjnego depozytu jest czasowa cesja z umow odkupu na danie. Transakcja ta jest skonstruowana jako poyczka udzielona bankowi przez klienta; na wypadek niewywizania si depozytariusza z jego zobowiza klientowi oferuje si zabezpieczenie w postaci papierw wartociowych, zwykle obligacji pastwowych. Poyczka jest oprocentowana na uzgodnionym poziomie do ustalonego terminu i przed jego upywem ma by spacana na zwyke danie poyczkodawcy. Jeli klient korzysta z moliwoci wczeniejszego rozwizania umowy, wypacan mu kwot nalicza si na podstawie odsetek od pierwotnej kwoty skadanych do daty wykorzystania opcji. Z punktu widzenia klienta operacja ta jest identyczna z poyczk zabezpieczon na papierach wartociowych, poczon z opcj amerykask. Opcja jest umow przyznajc prawo (bez obowizku) kupna lub sprzeday pewnej iloci walorw w okrelonym terminie albo przed jego upywem. Opcje dzieli si na opcje kupna (call) i opcje sprzeday (put). Jeli przyznane w umowie prawo mona wyegzekwowa w dowolnym terminie przed wyganiciem, mwi si o opcji amerykaskiej; jeli tylko w okrelonym dniu, opcja jest europejska. Nabywca prawa wynagradza drug stron, wypacajc jej premi z chwil zawarcia umowy. Klient wykona opcj tylko wtedy, gdy odsetki pacone przez nowe depozyty terminowe z terminem zapadalnoci odpowiadajcym zapadalnoci jego opcji bd przekraczay wynegocjowane przez niego oprocentowanie. Jeli stopy procentowe spadaj, nie wykona opcji, nawet jeli potrzebna mu bdzie pynno, poniewa na og bdzie mg na pozostay okres zacign poyczk z nisz stop procentow, przedstawiajc obligacje jako zabezpieczenie. Niektre instytucje oferuj takie kontrakty wraz z usugami kasowymi typowymi dla rachunkw biecych, tote klient moe wystawia czeki i paci rachunki, bezporednio obciajc konto. Banki posuguj si takimi kontraktami jako metod spekulacji na papierach

122

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

nie analizy i rzeczowej oceny takiej transakcji ekonomiczno-nansowej oraz wyrane rozstrzygnicie, o jakiego rodzaju operacj chodzi, jaki jest jej charakter i jakie ma ona skutki w wietle zasad prawnych przebadanych w tych trzech pocztkowych rozdziaach oraz konsekwencji ekonomicznych, ktre obecnie rozwaymy43. Co wicej, analiza taka nabraaby ogromnego znaczenia, gdyby pewnego dnia w przyszoci aktualny system nansowy oparty na monopolu publicznego banku centralnego mia by cakowicie sprywatyzowany i ustanowiono by system wolnej bankowoci poddany oglnym zasadom prawnym. W takim przypadku obecny gszcz administracyjnych przepisw dotyczcych bankowoci zostaby zastpiony paroma jasnymi, prostymi zasadami wczonymi do kodeksu cywilnego, handlowego i karnego. Zmierzayby one przede wszystkim do zagwarantowania przestrzegania cisej zasady bezpiecznego przechowywania (wymg stuprocentowej rezerwy) w odniesieniu nie tylko do umw nieprawidowego depozytu pieninego, ale rwnie do wszelkich innych transakcji ekonomiczno-nansowych, w przypadku ktrych gwnym celem jednej ze stron jest zapewnienie jej depozytowi ochrony i bezpiecznego przechowywania. W takiej (dzi hipotetycznej) sytuacji proponowana przez nas analiza ogromnie uatwiaby sdziom i prawnikom zrozumienie bogatej, niezmiernie zoonej rnorodnoci umw i transakcji stale pojawiajcych si w wiecie ekonomiczno-nansowym oraz pomogaby im ustali, kiedy uznawa takie transakcje za pozbawione mocy prawnej czy nawet przestpcze wedle oglnych zapisw prawa cywilnego i karnego44. Tak czy inaczej, powinnimy unika samolubnie defetystycznej postawy powszechnej w sektorze nansowym. Opiera si ona na przekonaniu, e ludzka pomysowo jest zdolna wynajdywa coraz to bardziej wyranowane rodki oszukaczego obchodzenia uniwersalnych zasad prawnych, tote w praktyce nigdy nie bdzie si ich przestrzega ani broni. Powinwartociowych: transakcje s nansowane przez klientw, a banki zatrzymuj zyski. Jestemy wdziczni profesorowi Rubenowi Manso za pewne szczegowe informacje na temat tego rodzaju operacji. 43 Inne interesujce pytanie dotyczy tego, jak ustali w praktyce, kiedy umowy depozytw terminowych (poyczek) zawarte na bardzo krtki czas staj si prawdziwymi depozytami. Cho oglna zasada jest jasna (decydujca musi by subiektywna intencja stron, a z chwil upywu umownego terminu wszystkie poyczki staj si depozytami wymagajcymi stuprocentowej rezerwy a do wycofania rodkw), ze wzgldw praktycznych trzeba czsto ustali jaki termin (miesic? tydzie? dzie?) i uzna, e poyczki udzielane bankowi na okres krtszy od tego terminu to w istocie depozyty. Co do tak zwanych wtrnych rodkw wymiany, rnych od pienidza, lecz bardzo atwo dajcych si zamieni na pienidz i zapewniajcych premi przy zakupie na rynku, zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 393396. 44 W proponowanym przez nas modelu (ktry rozwaymy bardziej szczegowo w ostatnim rozdziale) kontrola sprawowana nad sfer nansow przez bank centralny i jego urzdnikw zostaaby zastpiona kontrol sdziw, ktrzy odzyskaliby pen wadz i pierwszoplanow rol w stosowaniu oglnych zasad prawnych rwnie w dziedzinie nansw.

Nieprawidowy depozyt pieniny, transakcje z umow odkupu...

123

nimy unika takiego defetystycznego nastawienia, poniewa mnoenie si pomysowych sposobw naruszania tych zasad wynika wanie std, e wadze publiczne zawsze denioway te zasady i broniy ich w sposb niesychanie mylcy, niejednoznaczny i wewntrznie sprzeczny, wskutek czego nie istnieje powszechna wiadomo wanoci ich przestrzegania. Wrcz przeciwnie. Dominujce wartoci i idee z upywem czasu ulegy takiej degradacji, e umow depozytu nieprawidowego z rezerw czstkow uznaje si obecnie za uprawnion. Gdyby znw rozumiano oglne zasady prawne i ich przestrzegano, niewaciwe zachowania stayby si znacznie rzadsze (zwaszcza gdyby wadze publiczne rzeczywicie zatroszczyy si o przestrzeganie odpowiednich praw wasnoci i ich obron). Jak wiadomo, ludzka pomysowo stale poszukuje nowych sposobw amania prawa i oszukiwania innych, co w najmniejszym nawet stopniu nie umniejsza fundamentalnego znaczenia zbioru jasnych zasad, do ktrych powinni si stosowa obywatele i ktrymi powinny si kierowa wadze realizujce swj obowizek okrelania i obrony praw wasnoci.

Przypadek umw ubezpieczenia na ycie Ubezpieczenia na ycie s typow tradycyjn instytucj prawn, bardzo cile okrelon pod wzgldem istoty i treci prawnej oraz dobrze osadzon w praktykach aktuarialnych, ekonomicznych i nansowych. Pomimo to jednak podjto ostatnio prby wykorzystania jej do przeprowadzania transakcji bardzo podobnych do nieprawidowego depozytu pieninego z rezerw czstkow. S one bardzo szkodliwe dla rozwoju i tradycyjnej wypacalnoci brany ubezpiecze na ycie i wi si z oszukiwaniem rzekomych ubezpieczonych-deponentw. Trzeba przede wszystkim zrozumie, e umowa ubezpieczenia na ycie nie ma nic wsplnego z umow depozytu nieprawidowego. Ubezpieczenie na ycie jest umow losow, w ktrej jedna ze stron, posiadacz polisy czy ubezpieczony, zgadza si wnosi skadk, czyli zapaci cen operacji, w zamian za co druga strona, rma ubezpieczeniowa, zgadza si dokona jakich wypat w przypadku jego mierci lub doycia do koca okresu ustalonego w umowie. Tak wic skadki wnoszone przez ubezpieczonego cakowicie przestaj mu by dostpne, a dostpno jest w peni przeniesiona na ubezpieczajcego45. Wszelkie umowy ubezpieczenia na ycie wi si zatem z wymian dbr
45 Poniewa polisy ubezpieczenia na ycie oznaczaj konieczno zdyscyplinowanego oszczdzania w toku wielu lat, s znacznie trudniejsze do sprzedania ni inne produkty nansowe sprzedawane z gwarancj staego dostpu klienta do jego pienidzy (depozyty). Z tego te powodu sprzedaje si je za porednictwem kosztownej sieci agentw ubezpieczeniowych, podczas gdy depozyty bankowe ludzie zakadaj sami i nie trzeba ich ponagla, by udali si w tym celu do banku. Firmy ubezpieczeniowe zachcaj do dobrowolnych, dugookresowych oszczdnoci i je podsycaj, natomiast banki wytwarzaj poyczki i depozyty z niczego i od nikogo nie wymagaj wczeniejszego powicenia w postaci oszczdzania.

124

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

dzisiejszych i pewnych na przysze i niepewne (poniewa ich wypata zaley od zdarzenia niepewnego, mierci lub przeycia ubezpieczonego). Umowa ubezpieczenia na ycie jest wic rwnowana transakcji oszczdnociowej (w ktrej rezygnuje si z wasnoci i dostpnoci dbr dzisiejszych w zamian za wasno i dostpno dbr przyszych), ale jest to forma udoskonalonego oszczdzania, poniewa umoliwia uzyskanie znacznej kwoty, poczwszy od wejcia umowy w ycie, jeli nastpi okrelone przewidywane, cho niepewne zdarzenie (na przykad mier posiadacza polisy). W przypadku kadej innej tradycyjnej metody oszczdzania (operacji typu mutuum, czyli poyczki) trzeba byoby wielu lat oszczdzania, by zgromadzi kapita wypacany przez rm ubezpieczeniow z chwil mierci ubezpieczonego. Innymi sowy, umowy ubezpiecze na ycie, obliczanie prawdopodobiestw oparte na statystykach umieralnoci i przeywalnoci oraz zasada wzajemnoci, czyli podziau strat pomidzy wszystkich ubezpieczonych w danej instytucji, umoliwiaj od pierwszej chwili uzyskanie w razie zajcia przewidywanego zdarzenia znacznej sumy pienidzy, ktr z zastosowaniem innych metod daoby si zgromadzi dopiero z upywem wielu lat. Co wicej, ubezpieczenie na ycie jest dugoterminow umow obejmujc zoone skadniki nansowe i aktuarialne, ktra wymaga rozwanego inwestowania znacznych zasobw. Dostpno tych zasobw przenosi si na rm ubezpiecze wzajemnych czy ubezpiecze na ycie, ktra musi gromadzi i inwestowa obliczane matematycznie rezerwy niezbdne w celu uregulowania przyszych patnoci, do jakich jest zobowizana. S to kwoty matematyczne, poniewa wynikaj z prawdopodobiestwa mierci lub przeycia obliczanego na podstawie statystyk umieralnoci, ktre w wikszoci krajw zachodnich charakteryzuj si wysok wiarygodnoci i ma zmiennoci. Ilo pienidzy niezbdnych do wypacenia wszystkich gwarantowanych wiadcze mona obliczy z zaoonym dowolnie maym prawdopodobiestwem upadoci ubezpieczyciela. Radykalne rnice, jakie z ekonomiczno-nansowego punktu widzenia zachodz pomidzy ubezpieczeniem na ycie a umow depozytu nieprawidowego, przeanalizujemy pniej. W przeciwiestwie do ubezpieczenia na ycie umowa depozytu nieprawidowego nie dopuszcza obliczania prawdopodobiestwa, poniewa sama instytucja bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie jest cakowicie niezalena od powtarzajcych si zjawisk masowego wycofywania depozytw. Dodatkowa trudno bierze si std, e niektre rodzaje ubezpiecze na ycie obejmuj prawo do rezygnacji z polisy. Oznacza to, e posiadacz polisy moe wypowiedzie umow, uzyskujc w gotwce matematyczn warto likwidacyjn polisy. Niektrzy teoretycy bronili stanowiska, e polisy ubezpieczeniowe obejmujce tak warto wykupu s bardzo podobne do umw nieprawidowego depozytu pieninego z rezerw czstkow46. Gdy
46 Murray N. Rothbard, Austrian Denitions of the Supply of Money, w: Louis M. Spadaro (red.), New Directions in Austrian Economics, Sheed Andrews and McMeel, Kansas City 1978, s. 143156, zw. s. 150151. Stanowisko Rothbarda jest jednak cakowicie

Nieprawidowy depozyt pieniny, transakcje z umow odkupu...

125

si wystpuje przeciw temu pogldowi, trzeba wskaza, e to, czy w danym przypadku wystpuje zamaskowany depozyt nieprawidowy, zaley ostatecznie od rzeczywistego motywu, celu lub subiektywnej przyczyny, jakie skaniaj strony do zawarcia umowy. Jeli, jak to jest zazwyczaj w przypadku tradycyjnej polisy ubezpiecze na ycie, klient zamierza trzyma polis a do ustalonego terminu i nie jest wiadom, e moe w kadej chwili odzyska swoje rodki, to transakcja taka oczywicie nie jest depozytem nieprawidowym, lecz tradycyjn umow ubezpieczenia na ycie. Zawiera si j ze wiadomoci, e rezygnacja z polisy jest ostatni desk ratunku, rozwizaniem, ktre zastosuje si jedynie w sytuacjach palcej potrzeby, gdy rodzina okae si zupenie niezdolna do kontynuowania wpat na polis, co jest niezbdne dla spokoju ducha wszystkich jej czonkw47. Musimy jednak stwierdzi, e banki i inne instytucje nansowe ostatnio d na og do zamazania tych podstawowych, tradycyjnych rozrnie oraz zatarcia granic pomidzy umowami ubezpieczenia na ycie i depozytu bankowego48. Na rynku zaczy si pojawia operacje bdce w istocie depozytami pieninymi, lecz wystpujce w postaci polis ubezpieczenia na ycie. Gwnym argumentem przedstawianym klientom przez sprzedawcw byo to, e zawierajc takie transakcje, nie bd musieli angaowa si w dugoteruzasadnione w odniesieniu do wszystkich nowych operacji ubezpiecze na ycie pomylanych jako zakamuowane umowy depozytowe. 47 Co wicej, rezygnacja z polisy ubezpieczeniowej tradycyjnie pociga za sob powan kar nansow dla jej posiadacza. Kara ta wynika z koniecznoci amortyzowania przez rm ubezpieczeniow w pierwszym roku obowizywania umowy powanych kosztw pozyskania klienta. Tendencja do obniania tych kar jest wyran wskazwk, e operacja przestaje by tradycyjn polis ubezpieczenia na ycie, a staje si zamaskowanym depozytem bankowym. 48 Jak zobaczymy pod koniec rozdz. VII, w latach 19211938 John Maynard Keynes, wczesny prezes National Mutual Life Assurance Company, czoowej brytyjskiej rmy w brany ubezpiecze na ycie, odegra gwn rol w psuciu tradycyjnych zasad rzdzcych ubezpieczeniami na ycie. Podczas swej prezesury nie tylko sprzyja aktywnej polityce inwestycyjnej silnie ukierunkowanej na papiery wartociowe o zmiennym oprocentowaniu (odchodzc od tradycji inwestowania w obligacje), ale rwnie broni nieortodoksyjnych kryteriw wyceny aktyww (wedle wartoci rynkowej), a nawet dzielenia zyskw pomidzy posiadaczy polis za pomoc premii nansowanych z niezrealizowanych zyskw giedowych. Wszystkie te typowo Keynesowskie zamachy na tradycyjne zasady ubezpieczeniowe sprawiy, e jego rma znalaza si w beznadziejnych tarapatach, kiedy w 1929 r. zaamanie na giedzie zapocztkowao wielki kryzys. Skutek by taki, e koledzy Keynesa z rady nadzorczej zaczli kwestionowa jego strategi i decyzje. Nieporozumienia pomidzy nimi narastay, co skoczyo si jego rezygnacj w 1938 r., poniewa, jak ujmuje to sam Keynes, nie uwaa wwczas, i ley w jego mocy naprawianie bdw kierownictwa, i nie chcia dalej przyjmowa odpowiedzialnoci za nie. Zob. John Maynard Keynes, The Collected Writings, Macmillan, London 1983, t. 12, s. 47, 114154. Zob. te Nicholas Davenport, Keynes in the City, w: Milo Keynes (red.), Essays on John Maynard Keynes, Cambridge University Press, Cambridge 1975, s. 224225. Zob. te przyp. 108 w rozdz. VII.

126

PRBY PRAWNEGO UZASADNIENIA BANKOWOCI OPARTEJ NA REZERWIE CZSTKOWEJ

minow operacj oszczdnociow wymagajc regularnych patnoci, poniewa rodki przekazywane rmie ubezpieczeniowej bd mogli odzyska w dowolnym czasie bez adnej kary i jakichkolwiek kosztw (a nawet z odsetkami). Jednym z powodw skaniajcych rmy do przedstawiania takich operacji jako polis ubezpieczenia na ycie jest ch skonsumowania zwyczajowych korzyci podatkowych, jakie kady niemal rzd w krajach rozwinitych zapewnia rmom ubezpieczeniowym w uznaniu za ich korzystne oddziaywanie na spoeczestwo i sprzyjanie na wszystkich jego poziomach dobrowolnym oszczdnociom i dalekowzrocznoci obywateli, a tym samym trwaemu, nieinacyjnemu wzrostowi gospodarczemu oraz rozwojowi kraju. Masowo wic zawierano umowy kcyjnych ubezpiecze na ycie, cho w istocie nie byy one niczym innym, jak tylko zakamuowanymi umowami depozytw, ktre ludzie zawierali chtnie w przekonaniu, e mog bez adnej kary odzyska swoje pienidze w kadej chwili, gdy tylko bd ich potrzebowali lub po prostu zechc je powierzy innej instytucji nansowej. Doprowadzio to do wielu nieporozumie. Na przykad w ocjalnych statystykach do skadek ubezpiecze na ycie wczano liczby dotyczce depozytw bankowych (a wic operacji zupenie niezwizanych z ubezpieczeniami), w wyniku za tego zamieszania na rynku tradycyjne polisy ubezpiecze przestay si cieszy zaufaniem, a ich denicja si zatara49. Na szczcie jednak normalno zostaje odtworzona i zarwno tradycyjni ubezpieczyciele prywatni, jak i wadze publiczne zaczynaj dostrzega, e ubezpieczeniom na ycie nic nie szkodzi bardziej ni zacieranie rnic pomidzy polisami a depozytami bankowymi. Zamt ten by szkodliwy dla wszystkich: tradycyjnych ubezpieczycieli, ktrzy stracili wiele przysugujcych im korzyci podatkowych i dowiadczali coraz silniejszej interwencji i kontroli banku centralnego oraz wadz pieninych; klientw, ktrzy zawierali umowy ubezpieczenia na ycie, mylc, e skadaj depozyty bankowe (i na odwrt); bankw, ktre przy licznych okazjach przycigay rodki w istocie deponowane (cho w postaci ubezpiecze na ycie) i prboway inwestowa je w dugich okresach, co zagraao ich wypacalnoci; wreszcie instytucji nadzorczych wadz publicznych, ktre stopniowo traciy kontrol nad ubezpieczeniami na ycie wskutek zatarcia samej ich denicji i przejcia znacznej czci tego obszaru przez inn instytucj (bank centralny). Banki s instytucj cakowicie odrbnego rodzaju, ktrej podstawy nansowe i prawne, jak widzimy, pozostawiaj wiele do yczenia.
Krtko mwic, pozorny boom sprzeday ubezpiecze na ycie by zudzeniem, poniewa podawane liczby odpowiaday w istocie operacjom radykalnie odmiennym, mianowicie depozytom z rezerw czstkow. Liczby te zupenie przestaj olniewa, jeli zamiast porwnywa je ze sprzeda tradycyjnych ubezpiecze na ycie (o wiele skromniejsz, poniewa wymagaj one wyrzeczenia, dugotrwaego zaangaowania w oszczdzanie oraz dalekowzrocznoci), porwnamy je z cakowit wielkoci depozytw bankowych danego kraju, stwierdzajc, e s rwnowane tylko niewielkiemu ich odsetkowi. Jeli w statystykach sektorowych uwzgldni si tylko sprzeda prawdziwych ubezpiecze na ycie, sytuacja znw przedstawia si we waciwej perspektywie i pierzcha mira, ktry wszyscy (zwaszcza rzd) starali si dostrzec.
49

ROZDZIA IV
PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Rozdzia ten wraz z picioma nastpnymi zawiera analiz ekonomicznych konsekwencji naruszania oglnych zasad prawnych, nieodcznie zwizanych z umow depozytu nieprawidowego. Prawne i historyczne konsekwencje ich naruszania omwilimy w trzech poprzednich rozdziaach, teraz za skupimy si na procesie wytwarzania przez banki poyczek i depozytw z niczego oraz na jego rnych skutkach dla spoeczestwa. Najpowaniejsza konsekwencja kreowania poyczek przez banki jest nastpujca: poyczki udzielane bez odpowiedniego pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach nieuchronnie znieksztacaj rzeczywist struktur produkcyjn, czego wynikiem s powtarzajce si kryzysy i recesje gospodarcze. Przedstawimy teori cyklu koniunkturalnego opart na kredycie ducjarnym, a nastpnie przeprowadzimy krytyczn analiz makroekonomicznych teorii monetaryzmu i ekonomii Keynesowskiej. Dokonamy ponadto krtkiego przegldu powtarzajcych si kryzysw ekonomicznych, ktre nkay wiat. Rozdzia smy zawiera teoretyczn analiz bankowoci centralnej i wolnej bankowoci, dziewity za analiz propozycji naoenia na bankowo obowizku utrzymywania stuprocentowej rezerwy.

1 . W p ro w a d ze n i e
Ekonomiczna teoria pienidza, bankowoci i cyklw koniunkturalnych jest stosunkowo nowym osigniciem historii ekonomii. Ta cz wiedzy ekonomicznej zainteresowaa si zwizanymi z nimi zdarzeniami (rozwojem bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i powtarzajcymi si cyklami boomu i recesji) z duym opnieniem. Jak widzielimy, badania nad zasadami prawnymi, analiz ich luk i sprzecznoci, poszukiwanie oraz napraw ich wad logicznych itd. podejmowano znacznie wczeniej i ich pocztkw mona si doszukiwa ju w klasycznej rzymskiej doktrynie prawnej. Tak czy inaczej, zgodnie z ewolucyjn teori instytucji (prawnych, jzykowych i ekonomicznych), wedle ktrej instytucje pojawiaj si w wyniku dugotrwaych procesw historycznych i obejmuj olbrzymie iloci informacji, wiedzy i dowiadczenia, trudno si dziwi wnioskom, do jakich dojdziemy w nastpstwie naszej ekonomicznej analizy umowy ban-

128

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

kowego depozytu pieninego. Odpowiadaj one zasadniczo wnioskom, jakie czytelnik by moe wycign ju (z czysto prawnego punktu widzenia) z lektury poprzednich rozdziaw, i je potwierdzaj. Nasza analiza bankowoci ograniczy si do bada nad umow depozytu pieninego, ktra w praktyce odnosi si do tak zwanych rachunkw biecych na danie, kont oszczdnociowych i depozytw terminowych, w przypadku tych dwch ostatnich o tyle, o ile de facto dopuszczaj wycofanie salda przez klienta w dowolnym terminie. Badania nasze nie obejmuj wic podejmowanych dzi przez banki licznych dziaa w aden sposb niepowizanych z umow nieprawidowego depozytu pieninego. Na przykad nowoczesne banki oferuj klientom usugi ksigowe i kasowe. Kupuj take i sprzedaj waluty zagraniczne, co w tradycji wymiany pienidza siga pojawienia si pierwszych jednostek pieninych. Banki przyjmuj ponadto depozyty papierw wartociowych i w imieniu swoich klientw odbieraj od ich emitentw dywidendy i odsetki, informujc klientw o powikszaniu kapitau wasnego, zebraniach akcjonariuszy itd. Co wicej, banki dla swoich klientw kupuj i sprzedaj papiery wartociowe za porednictwem domw maklerskich i oferuj w swych oddziaach usugi przechowywania w sejfach depozytw zamknitych. Przy rnych okazjach banki wystpuj te w roli rzeczywistych porednikw nansowych zacigaj poyczki od klientw (wtedy gdy klienci, na przykad posiadacze obligacji, certykatw lub prawdziwych depozytw terminowych, s wiadomi, e udzielaj poyczki bankowi), a nastpnie poyczajc te rodki stronom trzecim. Banki czerpi wwczas zysk z rnicy stp procentowych pomidzy oprocentowaniem, jakie otrzymuj za udzielone poyczki, a oprocentowaniem, jakie zgadzaj si paci klientom, ktrzy wczeniej udzielili im poyczek. adna z takich operacji nie stanowi bankowego depozytu pieninego, transakcji, jak bdziemy analizowa w dalszych podrozdziaach. Jak zobaczymy, umowa ta bez wtpienia jest najwaniejsz operacj przeprowadzan dzi przez banki i najistotniejsz z punktu widzenia gospodarczego i spoecznego. Jak ju wskazywalimy, analiza ekonomiczna umowy bankowego depozytu pieninego to jeszcze jedna ilustracja gbokiej myli Hayeka: ilekro zostaje pogwacona jaka uniwersalna zasada prawna, bd przez systematycznie stosowany przymus pastwa, bd te przez udzielone przeze jakim grupom lub jednostkom przywileje czy korzyci, dochodzi nieuchronnie do powanego utrudnienia procesu interakcji spoecznej. Idea ta zostaa dopracowana rwnolegle z teori niemoliwoci socjalizmu i si upowszechnia. Cho odnoszono j ongi jedynie do systemw tak zwanego realnego socjalizmu, obecnie zaczto j rwnie kojarzy z wszystkimi czciami czy sektorami gospodarek mieszanych, w ktrych dominuje systematyczny przymus pastwa lub ohydne przyznawanie przywilejw. Chocia analiza ekonomiczna interwencjonizmu odnosi si w wikszej mierze do rodkw przymusu stosowanych przez rzd, jest nie mniej zasadna i pouczajca w tych obszarach, w ktrych tradycyjne zasady prawne na-

Wprowadzenie

129

rusza si przez okazywanie pewnym grupom nacisku szczeglnych wzgldw lub przyznawanie im przywilejw. We wspczesnych gospodarkach dzieje si to w dwch gwnych dziedzinach. Pierwsza to ustawodawstwo pracy, ktre gruntownie reguluje umowy o prac i stosunki w przemyle. Prawa te nie tylko stanowi podstaw rodkw przymusu (uniemoliwiajc stronom negocjowanie warunkw umowy o prac w sposb, ktry uznaj za stosowny), ale rwnie przyznaj wane przywileje grupom nacisku, na rne sposoby umoliwiajc im dziaanie z uszczerbkiem dla tradycyjnych zasad prawnych (co robi na przykad zwizki zawodowe). Drug dziedzin, w ktrej dominuj zarwno przywileje, jak i instytucjonalny przymus, jest oglnie rozumiany obszar pienidza, bankowoci i nansw, stanowicy gwny przedmiot zainteresowania tej ksiki. Cho obie te dziedziny s bardzo wane, a tym samym ich teoretyczne przebadanie w celu przedstawienia i przeprowadzenia niezbdnych reform jest rwnie pilne, jednak analiza instytucjonalnego przymusu i przyznawania przywilejw w obszarze pracy jest wyranie mniej zoona. Std te jej wiadomo upowszechnia si szybciej i dotara do wszystkich warstw spoeczestwa. Nastpi znaczcy rozwj odpowiednich teorii i osignito nawet szeroki konsensus spoeczny w sprawie koniecznoci reform i kierunku, jaki powinny przyj. Natomiast sfera pienidza, kredytu bankowego i rynkw nansowych pozostaje bardzo trudnym wyzwaniem dla teoretykw i czym tajemniczym dla wikszoci obywateli. Relacje spoeczne bezporednio lub porednio zwizane z pienidzem s zdecydowanie najbardziej abstrakcyjne i najmniej zrozumiae, tote odnona wiedza jest niezwykle obszerna, zoona i trudno uchwytna. Z tego te powodu systematyczny przymus stosowany w tej dziedzinie przez rzdy i banki centralne jest ogromnie szkodliwy i zgubny1. Co wicej, niedoskonao teorii pienidza i bankowoci niekorzystnie wpywa na rozwj gospodarki wiatowej. wiadczy o tym fakt, e mimo odkry teoretycznych i wysikw rzdw, wspczesnych gospodarek nie uwolniono jeszcze od cyklicznych boomw i recesji. Ledwie kilka lat temu, pomimo wszystkich powice, jakich dokonano, by ustabilizowa gospodarki zachodnie po kryzysie lat siedemdziesitych XX w., sfera nansw, bankowoci i pienidza znw ucierpiaa z powodu takich samych lekkomylnych bdw. W ich wyniku pocztek lat 90. zaznaczy
1 Funkcjonowanie pienidza i struktura kredytu wraz z jzykiem i moralnoci najduej spord adw spontanicznych opieray si prbom teoretycznego wyjanienia i wci s przedmiotem sporw pomidzy specjalistami. (...) wanie w tej dziedzinie, bardziej ni gdziekolwiek indziej procesy selekcji s zakcane przez ingerencj: selekcja ewolucyjna jest powstrzymywana przez monopole pastwowe (government monopolies), ktre uniemoliwiaj eksperymentowanie oparte na konkurencji. (...) Historia zarzdzania pienidzem przez pastwo (...) bya histori nieustannego oszustwa i wprowadzania w bd. Rzdy okazay si pod tym wzgldem znacznie bardziej niemoralne, ni mgby by jakikolwiek podmiot prywatny dostarczajcy swoistych rodzajw pienidza w warunkach konkurencji (Hayek, Zgubna pycha rozumu. O bdach socjalizmu, tum. M. i T. Kuniscy, Krakw 2004, s. 156159).

130

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

si nieuchronnym nadejciem nowej oglnowiatowej, bardzo dotkliwej recesji, a zachodniemu wiatu gospodarczemu dopiero niedawno udao si z niej wydoby2. I znw jeszcze pniej (w lecie 1997 roku) ostry kryzys nansowy spustoszy gwne rynki azjatyckie, co grozio rozprzestrzenieniem si na reszt wiata. Par lat pniej (poczwszy od 2001 roku) recesja obja trzy gwne obszary gospodarcze wiata (Stany Zjednoczone, Europ i Japoni) jednoczenie. Celem analizy ekonomicznej prawa i przepisw prawnych jest zbadanie roli, jak odgrywaj one w spontanicznych interakcjach spoecznych. Nasza analiza ekonomiczna umowy bankowego depozytu pieninego ujawni wyniki podporzdkowania umowy nieprawidowego depozytu pieninego tradycyjnym zasadom prawnym (wraz z wymogiem stuprocentowej rezerwy). Ukaemy zarazem szkodliwe, nieoczekiwane konsekwencje faktu, e bankierom pozwolono z naruszeniem tych zasad wykorzystywa depozyty na danie we wasnym interesie. Skutkw tych a do dzisiaj na og si nie dostrzega. Zobaczymy teraz, jak wykorzystanie przez bankierw depozytw na danie pozwala im tworzy depozyty bankowe (czyli pienidz), a w konsekwencji rwnie poyczki (si nabywcz przenoszon na poyczkobiorcw przedsibiorcw bd konsumentw) z niczego. Depozyty te i poyczki nie wynikaj z adnego realnego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci podmiotw spoecznych. W tym rozdziale skupimy si na uzasadnieniu tego twierdzenia i niektrych jego implikacji, w nastpnych za przeprowadzimy analiz skutkw gospodarczych ekspansji kredytowej (kryzysw i recesji gospodarczych). Trzymajc si schematu pierwszych rozdziaw, rozwaymy najpierw z perspektywy ekonomii i rachunkowoci, jak owa ekspansja wpywa na umow poyczki, czyli mutuum. W ten sposb bdziemy mogli przez porwnanie lepiej zrozumie skutki zasadniczo odmiennej umowy bankowego depozytu pieninego.

Warto te zauway, e ekscesy pienine i nansowe, ktre wywoay ten kryzys, wynikay gwnie z polityki prowadzonej z kocem lat 80. XX w. przez rzekomo neoliberalne rzdy Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Na przykad Margaret Thatcher przyznaa ostatnio, e gwne rdo problemw gospodarczych okresu, kiedy sprawowaa urzd, znajdowao si w sferze popytu: pace i kredyty bowiem rosy zbyt gwatownie, co doprowadzio do nadmiernego wzrostu cen [dbr] (zob. Margaret Thatcher, Lata na Downing Street, Gdask 1996, s. 559). Poza tym w dziedzinie pienidza i kredytu Wielka Brytania jedynie podaa za nieodpowiedzialnym procesem zainicjowanym w Stanach Zjednoczonych za czasw drugiej kadencji Reagana. Wydarzenia te jeszcze dobitniej wskazuj na to, jak wane jest sformuowanie teorii, dziki ktrej politycy (nawet ci o pogldach wolnorynkowych) nie popenialiby bdw Reagana i Thatcher oraz rozumieliby, jaki system pieniny i bankowy jest odpowiedni dla wolnego spoeczestwa a tego nie rozumiej dzi nawet niektrzy zwolennicy leseferyzmu.

Rola banku jako rzeczywistego porednika w przypadku umowy poyczki

131

2 . R o l a b a n k u j a k o r z e c z y w i s t ego p o re d n i k a w p r z y p a d k u u m o w y p o yc z k i
Zamy najpierw, e jaki bankier uzyskuje od klienta poyczk w wysokoci 1 000 000 jednostek pieninych (j.p.). Zostaje zawarta rzeczywista umowa poyczki stwierdzajca, e klient ma zrezygnowa z dostpnoci 1 000 000 j.p. w postaci dbr dzisiejszych, pienidzy, ktre mgby wyda lub sam przechowywa, przez ustalony czas (istotny element kadej umowy poyczki), mianowicie jeden rok. W zamian za te dobra dzisiejsze bankier zgadza si zwrci po roku kwot wiksz ni pierwotnie otrzymana. Jeeli uzgodniona stopa procentowa wynosi 10 procent, to po upywie roku bankier bdzie musia zwrci 1 100 000 jednostek pieninych. Z chwil odebrania poyczki dokonuje si nastpujcego zapisu ksigowego:
(1) Winien 1 000 000 Gotwka (Wkad na bankowe konto aktyww gotwkowych) Poyczka zacignita (Wzrost zobowiza) Bank A Ma 1 000 000

W ujciu ekonomicznym umowa ta polega oczywicie na zwykej wymianie dbr dzisiejszych (ktrych dostpno zostaje przeniesiona z poyczkodawcy na bank) na dobra przysze (ktre bank A zgadza si przekaza poyczkodawcy po upywie roku). Z punktu widzenia pienidza nie nastpuje tu zatem adna zmiana. Pewna liczba jednostek pieninych po prostu przestaje by dostpna poyczkodawcy i staje si dostpna bankowi (w ustalonym z gry okresie). Zachodzi zwyke przeniesienie 1 000 000 j.p., co nie powoduje adnej zmiany cakowitej liczby istniejcych jednostek pieninych. Zapis (1) moglibymy interpretowa jako zapis ksigowy sporzdzony w dniu podpisania umowy i przekazania bankowi przez poyczkodawc 1 000 000 j.p. Moglibymy rwnie traktowa go jako zestawienie bilansowe banku A sporzdzone bezporednio po przeprowadzeniu transakcji i rejestrujcy po stronie lewej (aktyww) 1 000 000 j.p. na koncie gotwki oraz po stronie prawej (pasyww) dug wysokoci 1 000 000 j.p. wynikajcy z umowy z poyczkodawc. Zamy rwnie, e bank A przeprowadza t operacj, poniewa jego zarzd planuje z kolei poyczy 1 000 000 j.p. rmie Z, ktra pilnie potrzebuje pienidzy w celu nansowania dziaalnoci i jest gotowa zapaci bankowi A 15 procent rocznie za udzielon jej poyczk w wysokoci 1 000 000 j.p.3.
Podobnie moglibymy zaoy, e bank A wykorzysta te pienidze w celu udzielenia poyczek konsumenckich lub krtkoterminowych poyczek wymiennych, tak jak
3

132

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Kiedy bank A poycza pienidze rmie Z, w jego ksigach sporzdza si zapis odzwierciedlajcy wydanie 1 000 000 j.p. z konta gotwki oraz dug zacignity w banku przez rm Z, ktry zastpuje pierwotn gotwk. Zapis ten wyglda nastpujco:
(2) Winien 1 000 000 Poyczka udzielona (Nalenoci) Gotwka (Z konta gotwki) Bank A Ma 1 000 000

Bank A oczywicie peni w tym przypadku rol rzeczywistego porednika nansowego. Jego zarzd dostrzega i wykorzystuje okazj gospodarcz4. Zauwaa w istocie szans osignicia zysku, poniewa na rynku jest poyczkodawca gotw poyczy im pienidze na 10 procent, jest te rma Z gotowa zacign poyczk na 15 procent, co pozostawia mu rnic stp procentowych wysokoci 5 procent. Bank wystpuje wic jako porednik pomidzy pierwotnym poyczkodawc i rm Z, a jego funkcja spoeczna polega wanie na rozpoznawaniu istniejcej rozbienoci lub braku koordynacji (pierwotny poyczkodawca chcia poyczy pienidze, lecz nie potra znale wiarygodnego poyczkobiorcy gotowego je przyj, natomiast rma Z pilnie potrzebowaa poyczy 1 000 000 j.p., lecz jej kierownictwo nie wiedziao, gdzie znale odpowiedniego poyczkodawc). Bank, zacigajc poyczk u jednej strony i udzielajc jej drugiej, zaspokaja ich subiektywne potrzeby i czerpie czysto przedsibiorczy zysk w postaci rnicy stp procentowych w wysokoci 5 procent. Po upywie roku rma Z zwrci bankowi A 1 000 000 j.p. wraz z uzgodnionymi odsetkami wysokoci 15 procent. Odpowiednie zapisy wygldaj nastpujco:
(3) Winien 1 000 000 Gotwka 150 000 Gotwka Poyczka udzielona (Spata) Odsetki otrzymane od rmy Z (Przychd za dany rok) Bank A Ma 1 000 000 150 000

w przypadku dyskontowania weksli na 3, 6, 9 lub 12 miesicy przed terminem patnoci. Rozwaanie tych zastosowa nie ma jednak znaczenia dla naszej analizy. 4 W sprawie istoty przedsibiorczoci, na ktr skada si odkrywanie i wykorzystywanie moliwoci osignicia zysku, a take wynikajcego std czysto przedsibiorczego zysku zob. rozdz. 2 ksiki: Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 4186.

Rola banku jako rzeczywistego porednika w przypadku umowy poyczki

133

Wkrtce potem bank A musi z kolei wywiza si z umowy, jak zawar z pierwotnym poyczkodawc, a wic zwrci mu 1 000 000 j.p., kwot, ktr jego zarzd zobowiza si zapaci na koniec pierwszego roku, wraz z 10 procentami odsetek. Zapisy wygldaj nastpujco:
(4) Winien 1 000 000 Poyczka otrzymana (Spata) 100 000 Patno odsetkowa (Koszty za dany rok) Gotwka Gotwka Bank A Ma 1 000 000 100 000

Innymi sowy, bank spaca poyczk, odnotowuje wydanie z konta gotwki w wysokoci 1 000 000 j.p. otrzymanych od rmy A i dodaje do tego 100 000 j.p. (rwnie obcienie konta gotwki) jako uzgodnione odsetki wypacone pierwotnemu poyczkodawcy. W rachunku wynikw banku odsetki te zostaj odnotowane jako koszt w postaci patnoci odsetkowych dokonanych w danym roku. Po tych zapisach z kocem roku rachunek wynikw banku przedstawiaby si nastpujco:
(5) Bank A Rachunek wynikw (za dany rok) Przychody 100 000 Odsetki otrzymane 50 000 150 000 Ma razem 150 000 150 000

Koszty Odsetki zapacone Dochd netto Winien razem

Ten rachunek wynikw odzwierciedla osignity w danym roku zysk przedsibiorczy w wysokoci 50 000 j.p. dochd netto z rnicy pomidzy przychodami za dany rok (150 000 j.p. w odsetkach otrzymanych) a kosztami za dany rok (100 000 j.p. w odsetkach zapaconych). Na koniec roku bilans banku A wygldaby nastpujco:
(6) Bank A Bilans (na koniec danego roku) Pasywa 50 000 Kapita wasny 50 000 (Zysk za dany rok) 50 000 Pasywa razem 50 000 50 000

Aktywa Gotwka Dochd netto Aktywa razem

134

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Jeli spojrzymy na bilans sporzdzony na koniec danego roku, zobaczymy, e aktywa banku obejmuj 50 000 j.p. dostpnych na koncie gotwki i odpowiadajcych zyskowi za ten rok, ktre zostay wniesione na odpowiednie konto kapitau wasnego (kapita i zyski niepodzielone) po stronie pasyww. Strecimy teraz przeprowadzony w kategoriach ksigowych opis dziaalnoci bankowej opartej na przyjmowaniu i udzielaniu poyczki, czyli zawieraniu kontraktw mutuum: po pierwsze, pierwotny poyczkodawca zrezygnowa na rok z dostpnoci 1 000 000 j.p. dbr dzisiejszych; po drugie, dostpno tych pienidzy zostaa przeniesiona na bank A na ten sam okres; po trzecie, bank A odkry moliwo osignicia zysku, poniewa jego kierownicy wiedzieli, e pewien poyczkobiorca, rma Z, jest gotw zapaci stop procentow wysz od tej, jak zgodzi si paci bank; po czwarte, bank przyzna poyczk rmie Z, rezygnujc na rok z dostpnoci 1 000 000 j.p.; po pite, rma Z uzyskaa dostpno 1 000 000 j.p. na rok, aby rozwin swoj dziaalno; po szste, wynika std, e w cigu roku liczba jednostek pieninych nie zmienia si, poniewa po prostu przeszy one od pierwotnego poyczkodawcy do rmy Z za spraw porednika, banku A; po sidme, w toku swojej dziaalnoci rma Z osigna zysk umoliwiajcy jej zapat odsetek wysokoci 150 000 j.p. (kwota 150 000 j.p. nie wynika z adnej kreacji pienidza, poniewa zostay one po prostu uzyskane przez rm Z w wyniku dokonanych przez ni zakupw i sprzeday); po sme, po upywie roku rma Z zwrcia 1 000 000 j.p. bankowi A, a bank A wypaci t sam kwot pierwotnemu poyczkodawcy wraz ze 100 000 j.p. odsetek; po dziewite, bank A osign w rezultacie zysk w wysokoci 50 000 j.p. (rnica pomidzy odsetkami zapaconymi pierwotnemu poyczkodawcy a odsetkami otrzymanymi od rmy Z) czysto przedsibiorczy zysk z uprawnionej dziaalnoci gospodarczej banku jako porednika. Zrozumiae, e bank A mg popeni bd przy wyborze rmy Z. Mg le obliczy ryzyko transakcji, czyli zdolno rmy Z do zwrotu poyczki i zapaty odsetek. A wic sukces dziaalnoci banku w tym przypadku zaley nie tylko od tego, czy transakcja z rm Z zostanie z powodzeniem doprowadzona do koca, ale rwnie od tego, e jego wasne zobowizanie (zwrot pierwotnemu poyczkodawcy kwoty 1 000 000 j.p. powikszonej o 10 procent odsetek) przypada po spacie przez rm Z bankowi poyczki wraz z odsetkami w wysokoci 15 procent. Bank moe dziki temu utrzyma wypacalno i unikn wszelkich niefortunnych wypadkw. Banki jednak, podobnie jak wszystkie rmy, mog popenia bdy w przedsibiorczoci. Na przykad mogoby si okaza, e rma Z nie jest zdolna zwrci na czas kwoty nalenej bankowi, a nawet zawiesza patnoci czy bankrutuje; spowodowaoby to rwnie niewypacalno banku A, poniewa nie mgby zwrci pierwotnemu poyczkodawcy zacignitej u niego poyczki. Ryzyko to jednak nie rni si od ryzyka nieodcznie zwizanego z kad dziaalnoci gospodarcz i bank moe je z atwoci zredukowa, zachowujc roztropno i rozwag we wszystkich swych dzia-

Rola banku w przypadku umowy pieninego depozytu bankowego

135

aniach gospodarczych. Co wicej, przez cay czas trwania omawianej operacji (rok) bank pozostaje cakowicie wypacalny i nie ma najmniejszych kopotw z pynnoci, poniewa nie ma adnych zobowiza co do dokonywania jakichkolwiek patnoci gotwkowych dopty, dopki jego umowa poyczki z pierwotnym poyczkodawc pozostaje w mocy5.

3. Rola banku w przypadku umowy b a n k o w ego d ep o z y t u p i e n i n ego

W przypadku umowy bankowego depozytu pieninego zdarzenia gospodarcze i procedury ksigowe znacznie rni si od tych, jakie zbadalimy w poprzednim podrozdziale w zwizku z umow poyczki czy mutuum. (Zajlimy si najpierw umow poyczki, aby przez porwnanie lepiej zilustrowa zasadnicze rnice pomidzy tymi dwoma kontraktami). W przypadku prawidowego (czyli zapiecztowanego) depozytu pewnej liczby doskonale i indywidualnie oznaczonych jednostek pieninych osoba przyjmujca depozyt nie musi niczego odnotowywa w aktywach ani pasywach, poniewa nie dochodzi do przeniesienia wasnoci. Jak si jednak okazao w naszych analizach istoty prawnej umowy depozytu nieprawidowego (czyli pieninego), ta druga umowa odnosi si do depozytu dbr zamiennych, co do ktrych nie jest moliwe rozrnienie pomidzy poszczeglnymi zdeponowanymi jednostkami, tote rzeczywicie dochodzi do pewnego rodzaju przeniesienia wasnoci. Chodzi tu, cile rzecz biorc, o to, e depozytariusz nie jest zobowizany do zwrotu dokadnie tych samych jednostek, ktre przyj (co byoby niemoliwe ze wzgldu na trudno dokadnej identykacji przyjtych jednostek dobra zamiennego), lecz innych, rwnej iloci i jakoci (tantundem). Niemniej nawet jeli mona stwierdzi przeniesienie wasnoci, dostpno nie zostaje przeniesiona na depozytariusza, poniewa na mocy umowy depozytu nieprawidowego jest on zobowizany do cigego bezpiecznego przechowywania tantundem depozytu, tote musi zawsze utrzymywa w stanie dostpnoci dla
Murray N. Rothbard w zwizku z rol bankw jako rzeczywistych porednikw pomidzy pierwotnymi poyczkodawcami a ostatecznymi poyczkobiorcami stwierdza: bank jest ekspertem od tego, gdzie naley udziela poyczek i komu, a w zamian za t usug zyskuje proty. Zauwamy, e bank poyczkowy nadal nie podejmuje adnych dziaa inacyjnych. Bez wzgldu na to, jak bardzo si rozwija, w dalszym cigu jedynie czerpie oszczdnoci z istniejcego zapasu pienidza i poycza te pienidze innym. Jeeli udziela nietrafnych poyczek i bankrutuje, to, podobnie jak w kadym przypadku niewypacalnoci, straty ponosz jego akcjonariusze i wierzyciele. Bankructwo tego rodzaju niewiele si rni od kadego innego: nierozsdne zarzdzanie lub kiepska przedsibiorczo przynosz szkod wacicielom i wierzycielom. Porednicy nansowi, banki inwestycyjne, towarzystwa nansowe i zawodowi poyczkodawcy to tylko niektre spord instytucji zajmujcych si bankowoci poyczkow (Murray N. Rothbard, The Mystery of Banking, Richardson and Snyder, New York 1983, s. 8485; wyd. pol.: Tajniki bankowoci, tum. Rafa Rudowski, Warszawa 2007, s. 9495).
5

136

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

deponenta jednostki w tej samej iloci i o takiej samej jakoci jak te, ktre pierwotnie przyj (cho nie musz to by te same konkretne jednostki). A wic jedynym powodem, by depozytariusz wprowadza umow depozytow do swoich ksig rachunkowych, jest wanie przeniesienie wasnoci zwizane z depozytem nieprawidowym. Trzeba jednak podkreli, e ze wzgldu na skrajnie ograniczony sens tego przeniesienia wasnoci (ktre absolutnie nie jest tosame z przeniesieniem dostpnoci) informacja ta powinna by co najwyej odnotowana na zwykym koncie memoriaowym w celach czysto informacyjnych. Wyobramy sobie, e przenielimy si w czasie do pocztkw bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i e jaki deponent, pan X, postanawia zoy 1 000 000 j.p. w banku A (albo jeli kto woli dzisiaj jaka osoba postanawia otworzy w banku rachunek biecy i zdeponowa 1 000 000 j.p.). Mamy w tym przypadku do czynienia z rzeczywist umow depozytu, aczkolwiek jest to depozyt nieprawidowy ze wzgldu na zamienny charakter pienidza. Innymi sowy, istotn przyczyn albo celem umowy depozytowej jest pragnienie deponenta X, aby bank A bezpiecznie przechowywa jego pienidze. Pan X jest przewiadczony, e cho otworzy rachunek biecy, to jednak utrzymuje bezporedni dostpno 1 000 000 j.p. i moe je wycofa w dowolnym czasie, aby wykorzysta wedle swego uznania, poniewa zoy depozyt na danie. W ujciu ekonomicznym kwota 1 000 000 j.p. jest przez cay czas w peni dostpna panu X, tote wchodzi w skad jego salda gotwkowego; oznacza to, e cho jednostki pienine zostay zdeponowane w banku A, z subiektywnego punktu widzenia pozostaj dostpne panu X tak samo, jakby trzyma je w kieszeni. Zapis odpowiadajcy takiemu depozytowi nieprawidowemu przedstawia si nastpujco:
(7) Winien 1 000 000 Gotwka Depozyt na danie (zoony przez pana X) Bank A Ma 1 000 000

(Powinna to by zwyka nota memoriaowa).

Widzimy, e chocia sporzdzenie tego zapisu ksigowego przez bank A jest uzasadnione, poniewa staje si on wacicielem jednostek pieninych i przechowuje je w swoim skarbcu bez rozrniania ich od innych, to notatki takie powinny si pojawia jedynie na koncie informacyjnym czy memoriaowym. Wynika to z faktu, e cho wasno jednostek pieninych zostaa przeniesiona na bank, to nie zostaa przeniesiona cakowicie, lecz pozostaje cile ograniczona w tym sensie, e deponent X wci zachowuje pen dostpno jednostek pieninych. Pomijajc to ostatnie spostrzeenie, z ekonomicznego i ksigowego punktu widzenia nie stao si tu jeszcze nic niezwykego. Jaki pan X zo-

Rola banku w przypadku umowy pieninego depozytu bankowego

137

y depozyt nieprawidowy w banku A. A do tej chwili umowa ta nie spowodowaa adnej modykacji liczby istniejcych jednostek pieninych: wci istnieje 1 000 000 j.p. dostpnych dla pana X, ktry dla wygody zdeponowa je w banku A. Zoenie tych pienidzy jest wygodne dla pana X by moe dlatego, e chce lepiej chroni swoje pienidze, unikajc niebezpieczestw grocych im w domu (kradziey i zniszczenia), oraz uzyska od banku usugi kasowe i patnicze. Pan X unika dziki temu koniecznoci noszenia pienidzy w kieszeni i moe dokonywa patnoci, po prostu wypisujc pewn kwot na czeku i polecajc bankowi, by co miesic przysya mu zestawienie wszystkich przeprowadzonych operacji. Wszystkie te usugi bankowe s bardzo wartociowe i uzasadniaj decyzj pana X zoenia pienidzy w banku A. Co wicej, bank A ma pene prawo pobierania od deponenta opat za takie usugi. Zamy, e ich uzgodniona cena wynosi rocznie 3 procent od zdeponowanej kwoty (bank mgby rwnie pobiera sta opat niezalen od zdeponowanej kwoty, ale w celu ilustracji zaoymy, e koszt usug zaley od cakowitej zdeponowanej kwoty); opata taka pozwala bankowi pokry koszty operacyjne, a take osign pewn niewielk mar zysku. Jeli zaoymy, e koszty operacyjne wynosz 2 procent zdeponowanej kwoty, to bank osignie zysk w wysokoci 1 procent rocznie, czyli 10 000 j.p. Jeeli pan X wnosi t roczn opat (30 000 j.p.) w gotwce, to zapewnienie wspomnianych wyej usug spowodowaoby pojawienie si w ksigach nastpujcych zapisw:
(8) Winien 30 000 Gotwka 20 000 Koszty operacyjne poniesione przez bank w celu zapewnienia usug Przychd od klienta X w postaci opaty za usugi Gotwka Bank A Ma 30 000 20 000

Na koniec roku rachunek wynikw i bilans banku A byyby nastpujce:

(9) Bank A Rachunek wynikw (za dany rok) Przychody 20 000 Przychd z zapewnio10 000 nych usug 30 000 Ma razem 30 000 30 000

Koszty Koszty operacyjne Dochd netto Winien razem

138

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Bilans (na koniec danego roku) Aktywa Gotwka 1 010 000 Kapita wasny (Zysk za dany rok) Depozyt na danie Aktywa razem 1 010 000 Pasywa razem Pasywa 10 000

1 000 000 1 010 000

Jak widzimy, a do tej chwili umowa nieprawidowego depozytu pieninego nie wprowadzia adnych niezwykych bd zaskakujcych zdarze gospodarczych ani zmian w dokonywaniu zapisw ksigowych. Bank osign niewielki uprawniony zysk dziki swej roli dostawcy usug wycenionych przez klienta na 30 000 j.p. Co wicej, nie nastpia adna zmiana iloci pienidzy i po wszystkich tych transakcjach konto gotwki banku zwikszyo si jedynie o 10 000 j.p. Kwota ta odpowiada czysto przedsibiorczemu zyskowi osignitemu przez bank z rnicy pomidzy cen zapacon przez klienta za usugi (30 000 j.p.) a kosztami operacyjnymi ich zapewnienia (20 000 j.p.). I wreszcie zwaywszy na to, e deponent jest przekonany, i pienidze, ktre zoy w banku A, pozostaj stale mu dostpne, a wic sytuacja odpowiadajca przechowywaniu pienidzy w kieszeni lub w domu, a nawet od niej lepsza, nie musi wymaga adnego dodatkowego wynagrodzenia, jak to dzieje si w przypadku umowy poyczki, ktra jest z gruntu odmienna. Umowa poyczki wymagaa od poyczkodawcy zrezygnowania z dostpnoci 1 000 000 j.p. dbr dzisiejszych (innymi sowy, ich poyczenia) oraz przeniesienia ich dostpnoci na poyczkobiorc w zamian za odpowiednie odsetki i spat kwoty poyczki rok pniej6.

4 . S k u t k i w y k o r z y s t a n i a p r ze z b a n k i e r w d ep o z y t w n a d a n i e p r z y p a d e k j e d n ego b a n k u
A jednak, jak widzielimy w rozdziale drugim, bankierzy wkrtce odczuli pokus naruszenia tradycyjnej zasady postpowania wymagajcej od nich utrzymywania tantundem nieprawidowych depozytw pieninych w stanie cigej dostpnoci dla deponentw i ostatecznie zaczli wykorzystywa w swoim interesie przynajmniej cz depozytw na danie.
6 Mises w The Theory of Money and Credit przedstawia nastpujce wyjanienie: Dlatego roszczenie uzyskane w zamian za kwot pienidzy jest rwnie cenne dla niego bez wzgldu na to, czy skorzysta z niego wczeniej, czy pniej albo nawet wcale; i dlatego moe on, nie szkodzc swoim interesom gospodarczym, nabywa takie roszczenia w zamian za rezygnacj z pienidzy bez dania wynagrodzenia za jakkolwiek rnic wartoci wynikajc z rnicy czasu pomidzy wpat a wypat, rnic, jaka w istocie oczywicie nie wystpuje (s. 301, wyrnienie kursyw moje).

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

139

W rozdziale drugim omwilimy uwagi Luisa Saravia de la Calle co do tej ludzkiej pokusy. Teraz musimy podkreli, e jest ona przemona i waciwie niedajca si odeprze, zwaywszy na olbrzymie zyski, jakie przynosi jej uleganie. Kiedy bankierzy zaczynali wykorzystywa pienidze deponentw, robili to wstydliwie i w tajemnicy, co wykazaa analiza rnych przypadkw historycznych w tyme rozdziale. Ongi mieli oni wci jeszcze wyran wiadomo bezprawnego charakteru swoich dziaa. Niestety pniej, po wielu stuleciach, dowiadczywszy zmiennych kolei losu, bankierzy dopili swego mogli jawnie i legalnie narusza tradycyjne zasady prawne, poniewa udao si im uzyska przywilej rzdowy niezbdny do wykorzystywania pienidzy swych deponentw (na og w celu udzielania poyczek, pocztkowo czsto wanie rzdowi)7. Zastanowimy si teraz, w jaki sposb bankierzy odnotowuj w ksigach zawaszczenie depozytw na danie. Nasz analiz rozpoczniemy od przypadku jednego banku, nastpnie przejdziemy do systemu bankowego rozpatrywanego jako cao.

Kontynentalny system rachunkowoci W celach dokumentacji analizowanego przez nas zjawiska tradycyjnie posugiwano si dwoma systemami rachunkowoci: kontynentalnym i angloStephen Horwitz stwierdza, e sprzeniewierzanie przez bankierw pienidzy deponentw byo pierwotnie aktem prawdziwej przedsibiorczoci, gdy oczyma wyobrani poszczeglni bankierzy widzieli ewentualne zyski z porednictwa nansowego. Z powodw wyoonych w gwnym tekcie uwaamy ten pogld za niebezpiecznie bdny. Co wicej, jak zobaczymy, w przypadku przywaszczania depozytw na danie nie wystpuje adne porednictwo nansowe, lecz jedynie osobliwe tworzenie nowych depozytw z niczego. Co do rzekomo chwalebnego aktu przedsibiorczej twrczoci, to nie wiemy, jak mona by go odrni od twrczej przedsibiorczoci dowolnego innego czynu przestpczego, w przypadku ktrego oczy wyobrani przestpcy prowadz go do przedsibiorczego odkrycia, e moe osign korzy, oszukujc innych lub si zabierajc im wasno. Zob. Stephen Horwitz, Monetary Evolution, Free Banking, and Economic Order, Westview Press, Oxford, San Francisco 1992, s. 117. Zob. te Gerald P. ODriscoll, An Evolutionary Approach to Banking and Money, rozdz. 6 ksiki: Jack Birner, Rudy van Zijp (red.), Hayek, Co-ordination and Evolution: His Legacy in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, Routledge, London 1994, s. 126137. Bodaj najbardziej stanowcz i przekonujc krytyk pogldu Horwitza przeprowadzi Murray N. Rothbard, ktry stwierdza: Wszyscy ludzie poddani s pokusie popenienia kradziey lub oszustwa. (...) [Pomijajc sam kradzie], magazynier poddany jest bardziej subtelnej formie pokusy: moe poyczy kosztownoci na pewien czas i czerpa zyski np. ze spekulacji, zwracajc kosztownoci do magazynu, zanim zostan odebrane przez waciciela, tak e nikt si nawet nie zorientuje. Taki rodzaj kradziey nazywa si defraudacj, czyli procederem deniowanym przez sownik jako nieuczciwe wykorzystanie przez dan osob dla wasnych celw pienidzy lub innych dbr powierzonych jej w opiek (Murray N. Rothbard, Tajniki bankowoci, tum. Rafa Rudowski, Warszawa 2007, s. 99). O tym, e opisana tu dziaalno powinna by klasykowana prawnie jako przestpczy akt sprzeniewierzenia, powiedzielimy wicej w rozdziale pierwszym.
7

140

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

saskim. System kontynentalny opiera si na faszywej koncepcji, e umowa depozytu nieprawidowego w mniemaniu deponenta jest prawdziw umow depozytow, podczas gdy bankier traktuje j jako umow poyczki, czyli kontrakt mutuum. W tym przypadku pan X skada w banku A depozyt na danie w wysokoci 1 000 000 j.p., a bank A przyjmuje te pienidze nie jako depozyt, lecz jako poyczk, ktr moe swobodnie wykorzystywa, zakadajc, e deponent nie bdzie wiedzia o tym wykorzystaniu ani nie bdzie ono miao na niego adnego wpywu. Co wicej, zachowujc tylko cz zoonych depozytw jako bezpieczn rezerw, bank zakada, e bdzie mg zrealizowa danie wycofania rodkw wyraone przez deponentw. Takie zaoenie jest o tyle suszne, e w zwykych warunkach jest bardzo mao prawdopodobne, aby klienci prbowali wycofa kwot przekraczajc wspomniany margines bezpieczestwa czy stop rezerw. Wydaje si, e potwierdza to dowiadczenie, a zaufanie, jakie bank zaskarbi sobie przez cae lata naleytego chronienia depozytw klientw, dodatkowo zmniejsza prawdopodobiestwo takiej niekorzystnej sytuacji, podobnie jak fakt, e wiele wycofanych depozytw rwnowa nowe. Jeli zaoymy, e bankier uwaa dziesicioprocentow rezerw bezpieczestwa (zwan rwnie stop rezerw) za wystarczajc, by zaspokoi ewentualne dania wycofania depozytu, to pozostae 90 procent depozytw na danie, czyli 900 000 j.p., bdzie dla niego dostpne i bdzie mg je wykorzysta we wasnym interesie. A wic w kontynentalnym systemie rachunkowoci to zdarzenie gospodarcze bdzie przedstawione nastpujco8. Kiedy pan X skada depozyt na danie, sporzdza si taki sam zapis ksigowy jak zapis (7), cho tym razem nie uznaje si go za not memoriaow.
(10) Winien 1 000 000 Gotwka Depozyt na danie (zoony przez pana X) Bank A Ma 1 000 000

Kiedy bank ulega pokusie przywaszczenia sobie wikszoci tantundem, ktre powinien przechowywa w kasie jako dostpne dla deponenta, sporzdza si nastpujcy zapis:
(11) Winien 900 000 Poyczka dla pana Z Gotwka Bank A Ma 900 000

8 Opis tych odmiennych systemw rachunkowoci (angielskiego i kontynentalnego) wraz z wyjanieniem, dlaczego prowadz ostatecznie do identycznych wynikw gospodarczych, mona znale w: F. A. Hayek, Monetary Theory and the Trade Cycle, Augustus M. Kelley, Clifton (New Jersey) (1933) 1975, s. 154 i nast.

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

141

W chwili gdy bankier przywaszcza sobie pienidze i poycza je klientowi Z, zachodzi zdarzenie ekonomiczne wielkiej wagi: stworzono 900 000 j.p. ex nihilo, czyli z niczego. Zasadniczym motywem skaniajcym pana X do zoenia depozytu na danie wysokoci 1 000 000 j.p. bya ochrona i bezpieczne przechowywanie pienidzy i ma on uzasadnione powody do subiektywnego przekonania, e zachowuje cakowicie dostpno pienidzy, dokadnie tak sam, jakby wci mia je w kieszeni, a w pewnym sensie nawet lepsz. Pan X pod kadym wzgldem wci ma 1 000 000 j.p. w gotwce, jak gdyby pienidze te byy zycznie w jego posiadaniu, poniewa zgodnie z umow s w caoci dla niego dostpne. Z ekonomicznego punktu widzenia nie ma wtpliwoci, e 1 000 000 j.p. zdeponowanych przez pana X w banku A wci stanowi element jego sald gotwkowych. Jeli jednak bank przywaszcza sobie 900 000 j.p. z depozytw i poycza je klientowi Z, jednoczenie wytwarza z niczego dodatkow si nabywcz i przenosi j na poyczkobiorc Z, ktry otrzymuje 900 000 j.p. Zarwno z subiektywnego, jak i obiektywnego punktu widzenia jest jasne, e poczwszy od tego momentu, Z ma cakowity dostp do 900 000 j.p. i e te jednostki pienine zostaj przeniesione na tego poyczkobiorc9. Dlatego te nastpi wzrost iloci pienidza w obiegu rynkowym ze wzgldu na przekonania, jakie maj jednoczenie z uzasadnionych powodw dwa rne podmioty gospodarcze: jeden uwaa, e moe dysponowa 1 000 000 j.p., drugi za uwaa, e ma do dyspozycji 900 000 j.p. Innymi sowy, przywaszczenie sobie przez bank 900 000 j.p. z depozytu na danie prowadzi do wzrostu o 900 000 j.p. zagregowanych sald pienidzy istniejcych na rynku. Omwiona wczeniej umowa poyczki czy mutuum bynajmniej nie wywouje takiego zjawiska. Powinnimy rwnie zastanowi si nad rozmieszczeniem na rynku istniejcych pienidzy od chwili przywaszczenia sobie depozytu przez bankiera. Liczba jednostek pieninych na rynku oczywicie wzrosa do 1 900 000 j.p., cho jednostki te wystpuj w rnych postaciach. Mwimy, e jest 1 900 000 j.p., poniewa rne podmioty gospodarcze s subiektywnie przekonane, e maj do dyspozycji 1 900 000 j.p. do wymiany na rynku, a pienidz obejmuje wszystkie powszechnie przyjmowane rodki wymiany. Pienidze te rni si jednak pod wzgldem postaci: poyczkobiorca Z posiada je w innej formie ni pan X, ktry zoy depozyt.
9 Pienidz jest jedynym walorem doskonale pynnym. Bank, ktry nie utrzymuje stuprocentowej stopy rezerw dla depozytw na danie, stwarza niezwyk sytuacj gospodarcz, w ktrej dwie osoby (pierwotny deponent i poyczkobiorca) ywi jednakowe przekonanie, e mog swobodnie wykorzystywa t sam doskonale pynn kwot 900 000 j.p. Jest rzecz logicznie niemoliw, by dwie osoby jednoczenie posiadao to samo doskonale pynne dobro (pienidz) lub miao do niego peny dostp. Jest to fundamentalny argument ekonomiczny wskazujcy na niewykonalno umowy nieprawidowego depozytu pieninego z rezerwami czstkowymi. Wyjania on rwnie, e ta prawna aberracja (mwic sowami Clemente del Diego), kiedy zostaje narzucona przez pastwo (w postaci przywileju ius privilegium przyznanego bankowi), pociga za sob stworzenie nowego pienidza (900 000 j.p.).

142

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Rzeczywicie Z ma bowiem do dyspozycji 900 000 zycznych jednostek pieninych (ktre moglibymy nazwa pienidzem towarowym, a dzi pienidzem papierowym lub pienidzem ducjarnym), podczas gdy deponent X ma konto biece z depozytem wynoszcym 1 000 000 j.p. Zwaywszy, e bank zachowa w skarbcu 100 000 j.p. jako rezerw bezpieczestwa czy stop rezerw, rnica pomidzy 1 900 000 j.p. a 1 000 000 j.p istniejcych w formie zycznej jest rwna kwocie pienidzy stworzonych przez bank z niczego. (Cakowita poda pienidza wysokoci 1 900 000 j.p. minus 900 000 zycznych j.p. w posiadaniu Z oraz 100 000 zycznych j.p. w skarbcu banku rwna si 900 000 j.p., ktre zycznie nigdzie nie istniej). Poniewa pienidzom tym brakuje odpowiedniego pokrycia i istniej jedynie dziki zaufaniu pokadanemu przez deponenta X w banku A, jest on nazywany pienidzem ducjarnym (lub lepiej rodkiem ducjarnym). Naley podkreli, e depozyty na danie pod kadym wzgldem s jak jednostki zyczne; stanowi zatem doskonay substytut pienidza. Deponent moe w dowolnym czasie wykorzysta je w celu dokonania patnoci, wystawiajc czek, na ktrym wypisuje kwot, jak chce zapaci, oraz polecajc bankowi realizacj patnoci. Cz tych doskonaych substytutw pienidza, czyli depozytw na danie, ktra nie ma penego pokrycia w zycznych jednostkach pieninych w skarbcu banku (w naszym przykadzie jest to 900 000 j.p. niemajcych pokrycia w rezerwach), nosi nazw rodkw ducjarnych10. Depozyty na danie majce pokrycie w rezerwach gotwkowych banku (100 000 j.p. w naszym przykadzie) s rwnie nazywane depozytami pierwotnymi, podczas gdy cz depozytw na danie niemajcych pokrycia w rezerwach banku (rodki ducjarne) nazywa si rwnie depozytem wtrnym lub depozytem pochodnym11.
10 Jeeli rezerwa pienina, ktr dunik utrzymuje jako pokrycie wyemitowanych substytutw pieninych, jest mniejsza ni czna ilo tych substytutw, to cz substytutw przewyszajc ow rezerw nazywamy ducjarnym rodkiem patniczym (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 369). Mises wyjania, e nie da si na og orzec, czy konkretny substytut pienidza jest, czy nie jest rodkiem ducjarnym. Kiedy wypisujemy czek, nie wiemy (poniewa bank nie informuje nas o tym bezporednio), jaka cz kwoty czeku ma pokrycie w zycznych jednostkach pieninych. A wic z ekonomicznego punktu widzenia nie wiemy, jak cz paconych przez nas pienidzy stanowi rodek ducjarny, a jaka odpowiada zycznym jednostkom pieninym. 11 Terminologia ta upowszechnia si najbardziej dziki klasycznej dzi pracy Chestera Arthura Phillipsa. Pillips stwierdza: depozyt pierwotny to ten, ktry bierze si z powierzania gotwki lub jej ekwiwalentu, nie za z kredytu udzielanego przez dany bank (...) depozyty pochodne maj swe rda w poyczkach udzielanych deponentom (...) bior si bezporednio z poyczki lub s gromadzone przez poyczkobiorc w przewidywaniu spaty poyczki (Bank Credit: A Study of the Principles and Factors Underlying Advances Made by Banks to Borrowers, Macmillan, New York (1920) 1931, s. 34, 40). Mamy jednak drobne zastrzeenie co do podanej przez Phillipsa denicji depozytw pochodnych jako depozytw biorcych si z poyczek. Chocia poyczki s ich najpospolitszym rdem, to jednak powstaj w tym samym momencie, w ktrym

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

143

Z chwil gdy banki naruszyy zasad prawn, zgodnie z ktr nikt nie moe przywaszcza sobie depozytu zoonego w nim w celu bezpiecznego przechowania, i przestay strzec stu procent tantundem, podjy oczywicie prby usprawiedliwienia si i obrony za pomoc argumentu, e w istocie przyjy pienidze, jak gdyby stanowiy one poyczk. Jeli bowiem bankier uwaa przyjte pienidze za poyczk, to w jego postpowaniu rzeczywicie nie ma nic niewaciwego, i to zarwno z ekonomicznego, jak i ksigowego punktu widzenia, co opisalimy w poprzednim podrozdziale, odgrywa jedynie uprawnion, niezbdn rol porednika pomidzy poyczkodawcami a poyczkobiorcami. Tu jednak mamy do czynienia z istotn rnic: pienidze nie s wrczane bankowi jako poyczka, lecz jako depozyt. Innymi sowy, kiedy pan X skada depozyt, nie mia najmniejszego zamiaru zrezygnowa z dostpnoci dbr dzisiejszych z myl o nieco wikszej (zwaywszy odsetki) kwocie dbr przyszych. W istocie kierowaa nim ch, by jego pienidze byy lepiej chronione i bardziej bezpieczne, a take chcia uzyska inne usugi peryferyjne (kasowe i ksigowe) i jednoczenie utrzyma pen, niezmienion dostpno tantundem. I wanie ten brak wymiany dbr dzisiejszych na przysze wskazuje, e mamy tu do czynienia z radykalnie odmiennym zdarzeniem gospodarczym, ktre wie si z wykreowaniem ex nihilo 900 000 j.p. w rodkach ducjarnych czy depozytach pochodnych, z chwil gdy bank poycza 90 procent pienidzy, jakie ma w skarbcu. Naley ponadto dobrze zrozumie, e jeli bank wykorzystuje te pienidze w celu udzielenia poyczki klientowi Z, jak to si zwykle dzieje, co zaoylimy w naszym przykadzie, poyczka ta rzeczywicie pociga za sob wymian dbr dzisiejszych na dobra przysze, chocia na rynku nigdzie nie ma pokrycia w niezbdnym wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci o 900 000 j.p. Bank w istocie tworzy z niczego pienidze, jakie poycza Z w postaci dbr dzisiejszych, podczas gdy nikt wczeniej nie zosta zobowizany do zwikszenia swoich oszczdnoci o kwot tej poyczki. Pan X, pierwotny deponent, nadal ywi przekonanie, e ma peny dostp do 1 000 000 j.p., jakie zdeponowa w banku; uwaa zatem, e moe dysponowa kwot 1 000 000 j.p. w postaci cakowicie pynnych aktyww (pienidzy). Jednoczenie za poyczkobiorca Z otrzymuje na swoje inwestycje 900 000 j.p. nowych pynnych rodkw, ktre nie bior si z niczyich oszczdnoci. Krtko mwic, niezalenie od siebie dwaj rni ludzie s przekonani, e maj do cakowitej dyspozycji te same pynne aktywa w kwocie 900 000 j.p., co odpowiada czci depozytu w wysokoci 1 000 000 j.p., jak bank poyczy Z (depozyt pochodny). W tym punkcie staje si oczywiste, e banki generuj pynno, ktra zostaje zainwestowana bez jakichkolbank wykorzystuje cz otrzymanych depozytw bd to przyznajc poyczki, bd te w jakim innym celu, przeksztacajc je ipso facto w rodki ducjarne lub depozyty pochodne. W tej sprawie zob.: Richard H. Timberlake, A Reassessment of C. A. Phillipss Theory of Bank Credit, History of Political Economy 20, nr 2 (1988), s. 299308.

144

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

wiek wczeniejszych oszczdnoci. Zjawisko to stanowi gwn przyczyn powracajcych kryzysw i recesji gospodarczych, a jego niezwykle doniose znaczenie ekonomiczne zbadamy w nastpnych rozdziaach. Z chwil udzielenia przez bank poyczki klientowi Z bilans banku przedstawia si nastpujco:
(12) Bank A Bilans (na koniec danego roku) Pasywa 100 000 Depozyt na danie 900 000 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 1 000 000

Aktywa Gotwka Poyczki udzielone Aktywa razem

Bankier bdzie oczywicie skonny oszukiwa samego siebie, uwaajc, e otrzyma pienidze swoich deponentw jako poyczk. Co wicej, nigdy nie przyjdzie mu na myl, e udzielajc poyczki rmie Z, wykreowa ex nihilo 900 000 j.p., a ju zwaszcza to, e przyzna poyczk bez wczeniejszego pokrycia w postaci rzeczywistego wzrostu czyich oszczdnoci. Bankier uwzgldni take naturalne znoszenie si kwot wycofywanych i nowo otwieranych depozytw i zgodnie z tym swoim dowiadczeniem uzna decyzj utrzymywania gotwki czy rezerwy bezpieczestwa w wysokoci 10 procent za odpowiedni, a wynik z niej rezerw gotwkow w wysokoci 100 000 j.p. za wicej ni wystarczajc, by zaspokoi zwyke dania klientw wycofania depozytw12. Struktura ta opiera si na wierze klientw w to, e bank bdzie honorowa swoje zobowizania na przyszo. Bank musi podsyca t wiar, przez duszy okres zapewniajc pienidzom nieskaziteln ochron i bezpieczne przechowywanie oraz nie dopuszczajc si jakiegokolwiek sprzeniewierzenia13. Zrozumiae, e bankier moe nie by obeznany z teori ekonomii, tote nie dostrzega fundamentalnych zdarze gospodarczych, ktre wanie opisalimy. Trudniej wytumaczy si ze sprzeniewierzenia depozytw, bdcego pogwaceniem tradycyjnych zasad prawnych, ktre z braku teorii wyjaniajcej skutki spoeczne takich dziaa, stanowi jedyne pewne wytyczne postpowania umoliwiajcego uniknicie powanych szkd. Jednak kady inteligentny czowiek, bankier lub kto inny, z pewnoci byby zdolny dostrzec pewne oznaki tego, co rzeczywicie si dzieje. Dlaczego bankier w ogle musi utrzymywa jakkolwiek stop rezerw? Czy nie zdaje sobie sprawy, e kiedy prowadzi uprawWykaemy jednak, e system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej sam w sobie prowadzi do niezwykego (masowego) wycofywania depozytw i nie moe zagwarantowa, e w kadym czasie te dania klientw zostan zaspokojone. 13 Mamy tu oczywicie na myli rne etapy historyczne, w ktrych wyaniaa si bankowo oparta na rezerwie czstkowej (przed powstaniem bankw centralnych); omwilimy je w rozdz. II.
12

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

145

nion dziaalno prawdziwego porednika pomidzy poyczkodawcami a poyczkobiorcami, to wcale nie potrzebuje rezerwy? Czy nie rozumie, e jego bank jest, jak utrzymuje Rpke, instytucj, ktra stwierdzajc, e moe utrzymywa mniej gotwki, ni obiecuje zapaci, i yjc z tej rnicy, regularnie obiecuje wicej, ni mogaby rzeczywicie zapaci, gdyby sprawy przyjy najgorszy obrt?14 S to w kadym razie po prostu wskazwki, ktre kada rozsdna osoba mogaby, co zrozumiae, interpretowa na wiele rozmaitych sposobw. Po to wanie istniej zasady prawne. S automatycznym pilotem zachowa i uatwiaj wspdziaanie ludzi, cho ze wzgldu na ich abstrakcyjny charakter moe si zdarza, e nie potramy ustali dokadnie ich roli w yciu spoeczestwa. Jak trafnie wskazuje Mises, dopki utrzymuje si zaufanie do banku, dopty moe on wykorzystywa wikszo zdeponowanych w nim rodkw, a klienci pozostaj niewiadomi, e brakuje mu pynnoci niezbdnej do wypeniania jego zobowiza. To jest tak, jakby bank znalaz stae rdo nansowania w postaci tworzenia nowego pienidza, rdo, z ktrego bdzie czerpa tak dugo, jak dugo og zachowa wiar w jego zdolno wywizywania si ze zobowiza. Dopki utrzymuje si taka sytuacja, dopty bank bdzie nawet mg wykorzystywa swoj nowo stworzon pynno nie tylko po to, aby udziela poyczek, ale te by pokrywa wasne wydatki, a take w dowolnym innym celu. Krtko mwic, moliwo wykreowania pienidza ex nihilo generuje bogactwo, ktre bankier moe sobie atwo przywaszczy pod warunkiem, e klienci nie wtpi w jego waciwe postpowanie. Wytworzenie tego bogactwa jest szkodliwe dla stron trzecich, z ktrych kada dwiga pewn cz szkd wywoywanych przez dziaania bankiera. Ustalenie tych osb jest niemoliwe, nie ma te szans, aby uwiadomiy sobie szkod, jak ponosz, oraz ustaliy tosamo ich sprawcy15.
Wilhelm Rpke, Economics of the Free Society, tum. Patrick M. Boarman, Libertarian Press, Grove City (Pennsylvania) 1994, s. 97. 15 Proces tworzenia poyczek i wynikajce z niego przeniesienie bogactwa na bankierw przebadamy, analizujc skutki bankowoci opartej na rezerwie czstkowej z punktu widzenia caego systemu bankowego. Uwzgldniajc fakt, e nie jest konieczne, aby rodki ducjarne byy poyczane (cho w praktyce dzieje si tak zawsze lub prawie zawsze), Ludwig von Mises stwierdza: Wiadomo, e niektre banki depozytowe otwieraj niekiedy rachunki depozytowe bez pokrycia pieninego nie tylko w celu udzielania poyczek, ale rwnie w celu bezporedniego uzyskania zasobw produkcyjnych. Niejeden wspczesny bank kredytowy czy handlowy zainwestowa w ten sposb cz swego kapitau (...) emitent rodkw ducjarnych moe jednak uznawa warto rodkw ducjarnych wprowadzonych do obiegu za dodatek do swego dochodu lub kapitau. Nie bdzie si wwczas martwi o to, aby pokry wyniky z tej emisji wzrost swoich zobowiza, odkadajc ze swego kapitau specjalne rodki kredytowe. Zyski z emisji, w przypadku monet zdawkowych nazywane rent emisyjn, zgarnie rwnie spokojnie jak dochd kadego innego rodzaju (Mises, The Theory of Money and Credit, s. 312, wyrnienie kursyw moje). W wietle tych okolicznoci nie zaskakuje to, e spord wszystkich instytucji gospodarczych to wanie banki na og popisuj si
14

146

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Cho prywatni bankierzy mog czsto nie uwiadamia sobie, e ich zdolno do kreowania nowego pienidza ex nihilo (przez wykorzystanie depozytw klientw w celu udzielania poyczek) stanowi rdo olbrzymich zyskw, i cho wielu moe naiwnie wierzy, e po prostu poyczaj pewn cz tego, co otrzymuj, to jednak wikszo ich zyskw wywodzi si z oglnego procesu, w ktrym s zanurzeni, a ktrego konsekwencje nie s dla nich do koca zrozumiae. Potwierdzenie tego znajdziemy pniej, badajc skutki bankowoci opartej na rezerwie czstkowej w kategoriach caego systemu bankowego. Jedno natomiast bankierzy rozumiej doskonale: to mianowicie, e poyczajc wikszo rodkw deponowanych przez klientw, osigaj zysk znacznie wikszy, ni gdyby wystpowali jedynie w roli uprawnionych porednikw pomidzy poyczkodawcami i poyczkobiorcami zapisy od (1) do (6) albo jako zwykli dostawcy usug ksigowych i kasowych zapisy (8) i (9). Na poyczce udzielonej rmie Z bank A zarabia 15 procent od kwoty poyczki (900 000 j.p.), a wic 135 000 j.p. Zapis wyglda nastpujco:
(13) Winien 135 000 Gotwka Przychd z oprocentowania poyczek Bank A Ma 135 000

Jeeli zaoymy, e bank wiadczy opisane wczeniej usugi kasowe i ksigowe, ktre s typowe w przypadku rachunkw biecych i pocigaj za sob koszty operacyjne wysokoci, w naszym przykadzie, 20 000 j.p., to dziki pokryciu tych kosztw z dochodw odsetkowych bank moe zapewnia rzeczone usugi bez adnych opat. W celu odnotowania kosztw operacyjnych sporzdza si nastpujcy zapis:
(14) Winien 20 000 Koszty operacyjne usug Gotwka Bank A Ma 20 000

Cho bank byby cakowicie usprawiedliwiony, gdyby nada pobiera za swoje usugi opat 30 000 j.p. (3 procent zdeponowanej kwoty), i cho oferuje te usugi swym deponentom za darmo by moe po to, by przycign wicej depozytw i dy do swojego bardziej lub mniej ukrytego celu, jakim jest wykorzystywanie tych depozytw do udzielania poyczek, to wci osiga bardzo duy zysk rwny 135 000 j.p., jakie otrzymuje w odsetkach, pomniejszony o 20 000 j.p., jakie paci w kosztach operacyjnych.
przed spoeczestwem najwspanialszymi, luksusowymi budynkami i wydaj stosunkowo najwiksze kwoty na biura, listy pac itd. Nie dziwi rwnie, e rzdy byy pierwsze do tego, aby wykorzystywa wielk bankow moc kreowania pienidza.

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

147

Zysk 115 000 j.p. jest w istocie ponad dwukrotnie wikszy od uprawnionego zysku, jaki bank mgby osign jako zwyky porednik nansowy pomidzy poyczkodawcami a poyczkobiorcami i ponad dziesiciokrotnie wikszy od tego, co przyniosyby mu opaty pobierane od klientw za usugi kasowe i ksigowe16. Rachunek wynikw banku wygldaby zatem nastpujco:
(15) Bank A Rachunek wynikw (za dany rok) Przychody 20 000 Otrzymane odsetki 115 000 135 000 Ma razem 135 000 135 000

Koszty Koszty operacyjne Dochd netto Winien razem

Po przeprowadzeniu wszystkich tych operacji bilans banku wygldaby nastpujco:

(16) Aktywa Gotwka Udzielone poyczki Aktywa razem 215 000 Kapita wasny (Zysk za dany rok) 90 000 Depozyty na danie 1 115 000 Pasywa razem Bilans (na koniec danego roku) Pasywa 115 000 1 000 000 1 115 000

Praktyki ksigowe w krajach anglosaskich W angielskich praktykach bankowych wida mniej zastrzee co do otwartego odnotowywania w rachunkach kreacji ex nihilo rodkw ducjarnych. Hayek stwierdza nawet, e w angielskiej praktyce bankowej uznaje si na rachunku klienta poyczon przez niego kwot, zanim zostanie ona rzeczywicie wykorzystana17. Kiedy w krajach anglojzycznych klient skada w banku depozyt na danie w wysokoci 1 000 000 j.p., pierwszy zapis ksigowy odpowiada dokadnie temu, jaki sporzdza si w systemie kontynentalnym:

Zob. przypis 25. Hayek, Monetary Theory and the Trade Cycle, s. 154. Hayek stwierdza dalej: Dziki temu zaoeniu proces prowadzcy do zwikszenia rodkw w obiegu jest stosunkowo atwy do zbadania i dlatego waciwie nigdy nie by kwestionowany.
17

16

148

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

(17) Winien 1 000 000 Gotwka

Bank A Ma Depozyt na danie 1 000 000

Rnica pomidzy systemem anglosaskim a kontynentalnym zaznacza si w zapisie, jaki anglojzyczny bankier sporzdza po podjciu decyzji o przyznaniu poyczki klientowi Z, a zatem o wykorzystaniu we wasnym interesie 900 000 j.p. ze skarbca nadwyki ponad rezerw bezpieczestwa. W anglosaskiej praktyce bankowej sporzdza si tu zapis odnotowujcy poyczk w aktywach z rwnoczesnym otwarciem w pasywach konta biecego na rzecz poyczkobiorcy na kwot poyczki (900 000 j.p.). Zapis wyglda nastpujco:
(18) Winien 900 000 Udzielone poyczki Depozyty na danie Bank A Ma 900 000

A wic zwyczaj angielski jest po tym wzgldem znacznie prostszy i pozwala wierniej opisa rzeczywiste zdarzenia gospodarcze ni zwyczaj kontynentalny. Anglosaskie praktyki ksigowe wyranie ukazuj wykreowanie ex nihilo 900 000 j.p., do czego dochodzi w wyniku poyczenia klientowi Z rodkw z depozytw na danie. Po przyznaniu poyczki bilans banku wyglda nastpujco:
(19) Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem 1 000 000 Depozyty na danie 900 000 1 900 000 Pasywa razem 1 900 000 Bilans Pasywa 1 900 000

W ujciu angielskim bilans wyranie pokazuje, e bank z chwil przyznania poyczki w wysokoci 900 000 j.p. jednoczenie tworzy ex nihilo depozyty na kwot 900 000 j.p. Inaczej mwic, bank skada do dyspozycji poyczkobiorcy 900 000 j.p., co podnosi saldo depozytw na danie do 1 900 000 j.p. Z kwoty tej 1 000 000 j.p. odpowiada zycznym jednostkom pieninym, czyli depozytom pierwotnym. Pozostae 900 000 j.p. odzwierciedla rodki ducjarne stworzone z niczego innymi sowy, depozyty pochodne lub wtrne. Jeli ponownie poczynimy teoretyczne zaoenie, e bankier uznaje pienidze zoone u niego jako depozyt na danie za poyczk, to poniewa poyczka ta wynika z umowy nieprawidowego depozytu pieninego, ktra z denicji nie okrela adnego terminu zwrotu pienidzy (gdy

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

149

depozyt jest na danie), zatem rozwaana poyczka oczywicie nie miaaby adnego ustalonego terminu. Co wicej, jeli deponenci ufaj bankowi, bankier bdzie susznie oczekiwa, e w zwykych warunkach bd oni wycofywali tylko niewielki uamek swoich depozytw. A wic nawet jeli poyczka, jak bankier rzekomo otrzyma od deponentw, jest na danie, to ma prawo uznawa j za poyczk, ktrej nigdy nie bdzie musia zwrci, poniewa ostatecznie nie ma ona ustalonego terminu zwrotu. Jeeli bankier zaciga poyczk w przekonaniu, e nigdy nie bdzie jej musia zwrci (a zazwyczaj nie musi nawet paci od niej odsetek, cho nie ma to zasadniczego znaczenia dla naszej argumentacji), to oczywicie mamy tu do czynienia nie tyle z poyczk, ile de facto z darem wrczanym przez bankiera samemu sobie i obciajcym rodki jego deponentw. Oznacza to, e chocia w celach ksigowych bank uznaje dug (rwnolegy do udzielonej poyczki) w postaci depozytw na danie (depozytw pochodnych czy wtrnych na kwot 900 000 j.p.), to w zwykych warunkach w istocie tworzy z niczego wieczne rdo rodkw nansowych, co do ktrych bankier jest przekonany, e nigdy nie bdzie ich musia zwrci. Niezalenie od wraenia, jakie sprawiaj ksigi rachunkowe, koniec kocw bankier przywaszcza wic sobie te rodki i uwaa je za swoj wasno. Krtko mwic, banki gromadz olbrzymie bogactwo, gwnie przez generowanie rodkw patniczych ze szkod dla stron trzecich. Wyrzdzana przez nie szkoda jest jednak bardzo uoglniona i rozproszona i przyjmuje posta stopniowej wzgldnej utraty siy nabywczej. Zjawisko to zachodzi stale i wynika z kreowania przez system bankowy ex nihilo rodkw patnoci. Ten cigy transfer bogactwa do bankw trwa dopty, dopki brana bankowa nie odczuwa adnych zakce, a w bilansach bankowcw stale narastaj aktywa w postaci poyczek i inwestycji majcych pokrycie w odpowiednich depozytach tworzonych z niczego. Dobre rozeznanie si w tym niewyczerpanym rdle nansowania oraz ogromnym bogactwie zgromadzonym przez banki ze szkod dla innych obywateli (pienidze, ktre stale wykazuje si w bilansach bankowych pod postaci aktywnych inwestycji majcych pokrycie w depozytach) okae si bardzo wane w ostatnim rozdziale, kiedy przedstawimy model zmiany i reformy aktualnego systemu bankowego. Chocia rodki te w istocie przynosz korzyci jedynie bankom i rzdom, a z ekonomicznego i ksigowego punktu widzenia nale do rzekomych deponentw, w rzeczywistoci wcale nie nale do nikogo, poniewa owi deponenci traktuj swoje depozyty jako doskonae substytuty pienidza. Std te, jak zobaczymy, analizujc proces reformy bankowoci, zasoby te mona by wykorzysta do osignicia wanych celw lecych w interesie publicznym. Wrd celw takich mogoby si znale wyeliminowanie aktualnego dugu publicznego lub nawet snansowanie procesu reformy opieki spoecznej, co pozwalioby przej od systemu publicznego opartego na nansowaniu biecych wypat z biecych skadek do cakowicie prywatnego systemu opartego na inwestycjach.

150

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Powrmy teraz do naszego przykadu. W miar jak poyczkobiorca Z stopniowo wykorzystuje swoje pienidze, wypisujc czeki z konta otwartego mu przez bank, oba systemy bankowoci, anglosaski i kontynentalny, poczynaj ujmowa zapisy ksigowe bardzo podobnie. Zamy, e poyczkobiorca podejmuje sw poyczk w dwch transzach, kad w innym czasie. W pierwszej transzy w chwili (t1) podejmuje 500 000 j.p., a w drugiej w chwili (t2) 400 000 j.p. Zapisy ksigowe przedstawiayby si nastpujco:
(20) Winien 500 000 Depozyty na danie (cz poyczki podjta przez Z) (21) Winien 400 000 Depozyty na danie (pozostaa cz poyczki) Gotwka Gotwka Bank A (t1) Ma 500 000

Bank A (t2) Ma 400 000

Kiedy poyczkobiorca podejmie ca poyczk, bilans banku wyglda nastpujco:

(22) Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem 100 000 Depozyty na danie 900 000 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 Bank A Bilans Pasywa 1 000 000

Bilans ten odpowiada dokadnie bilansowi (12), ktry otrzymalimy, stosujc kontynentalne metody rachunkowoci, a ktry obejmuje depozyty na danie wysokoci 1 000 000 j.p. zoone przez klientw i majce pokrycie w postaci 100 000 j.p. w gotwce (stopa rezerwy) oraz 900 000 j.p. w poyczkach udzielonych Z. Gdy tylko poyczkobiorca podejmie ca poyczk, zapisy ksigowe w obu systemach s identyczne: na rynku istnieje 1 900 000 j.p., z czego 900 000 j.p. odpowiada rodkom ducjarnym (czci depozytw na danie niemajcej pokrycia w saldach gotwkowych banku, w tym przypadku 1 000 000 j.p. minus 100 000 j.p.), a 1 000 000 j.p. stanowi zyczne jednostki pienine (100 000 j.p. w skarbcu banku i 900 000 j.p. przekazanych poyczkodawcy Z, ktre wykorzysta on ju we wasnych celach)18.
Praktyki bankowe krajw anglosaskich zostay rwnie przyjte w Hiszpanii, o czym wiadczy m.in. ksika: Pedro Pedraja Garca, Contabilidad y anlisis de ba18

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

151

Gwn zalet anglosaskiego systemu rachunkowoci jest to, e pokazuje on, i banki jak wskazywa Herbert J. Davenport w 1913 roku nie poyczaj swoich depozytw, lecz raczej przez przyznawanie kredytu tworz depozyty19. Innymi sowy, kiedy banki poyczaj klientom pienidze z depozytw na danie, nie wystpuj w roli porednikw nansowych, gdy dziaania te nie stanowi porednictwa pomidzy poyczkodawcami a poyczkobiorcami. One po prostu udzielaj poyczek na podstawie depozytw tworzonych z niczego (rodki ducjarne), a wic takich, ktrych wczeniej nie powierzyy im strony trzecie jako depozytw zycznych jednostek pieninych. Nawet w kontynentalnym systemie rachunkowoci banki nie s porednikami nansowymi, poniewa prawdziwi pierwotni deponenci nie poyczaj swoich pienidzy bankowi, lecz przekazuj mu je w celu ochrony i bezpiecznego przechowania. Co wicej, pokazalimy ju, e zmniejszajc do jakiego uamka liczb jednostek pieninych zachowywanych do dyspozycji (stopa rezerw), banki tworz rodki ducjarne proporcjonalnie do cakowitej kwoty swoich niemajcych pokrycia depozytw. A wic nieco bardziej abstrakcyjna analiza prowadzi do wniosku, e kontynentalny system
lances de la banca, t. 1 (Principios generales y contabilizacin de operaciones), Centro de Formacin del Banco de Espaa, Madrid 1992, zw. s. 116209. 19 Herbert J. Davenport, The Economics of Enterprise, Augustus M. Kelley, New York (1913) 1968, s. 263. Czternacie lat pniej t sam myl wyrazi W F. Crick w artyku. le The Genesis of Bank Deposits, Economica, czerwiec 1927, s. 191202. Wikszo obywateli, a nawet niektrzy uczeni tak wybitni jak Joaqun Garrigues nie dostrzegaj, e banki s przede wszystkim kreatorami poyczek i depozytw, a nie porednikami pomidzy poyczkodawcami a poyczkobiorcami. W swojej ksice Contratos bancarios (s. 3132 i 355) Garrigues niezmiennie utrzymuje, e banki s przede wszystkim porednikami kredytowymi, ktrzy poyczaj innym pienidze im poyczone (s. 355), i dodaje, e bankierzy poyczaj, co si im poycza. S porednikami kredytowymi, przedsibiorcami poredniczcymi pomidzy tymi, ktrzy potrzebuj pienidzy do realizacji przedsiwzi gospodarczych, a tymi, ktrzy chc zyskownie zainwestowa swoje pienidze. Banki mog jednak podejmowa dziaania dwch rnych rodzajw: mog wystpowa w roli zwykych porednikw, ktrzy kojarz umawiajce si strony (zwyke porednictwo kredytowe), lub mog przeprowadza podwjn operacj obejmujc poyczenie od kogo pienidzy, by pniej poyczy je komu innemu (zoone porednictwo kredytowe) (s. 32). Garrigues wyranie nie uwiadamia sobie, e jeli chodzi o najwaniejsz dziaalno bankow (przyjmowanie depozytw z utrzymywaniem rezerwy czstkowej), to banki w istocie udzielaj poyczek z niczego i pokrywaj je depozytami, ktre rwnie tworz z niczego. A wic s nie tyle porednikami kredytowymi, ile kreatorami kredytu ex nihilo. Garrigues hoduje rwnie popularnemu bdnemu wyobraeniu, e z ekonomicznego punktu widzenia zysk banku odpowiada rnicy pomidzy kwot odsetek, jakie paci w operacjach depozytowych, a kwot, jak zarabia na operacjach poyczkowych (s. 31). Cho moe si wydawa, e banki czerpi zyski gwnie z rnicy stp procentowych, to jednak wiemy, e w praktyce gwnym rdem ich zyskw jest tworzenie pienidza ex nihilo, ktre zapewnia bankom nansowanie w nieskoczono. Banki przywaszczaj sobie te rodki dla wasnej korzyci i na dodatek pobieraj od nich odsetki. Krtko mwic, bankierzy tworz pienidze z niczego, poyczaj je i wymagaj ich zwrotu z odsetkami.

152

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

rachunkowoci ma takie same skutki jak system anglosaski: banki nie s porednikami kredytowymi, lecz kreatorami poyczek i depozytw, czyli rodkw ducjarnych. Niemniej proces ten jest znacznie bardziej oczywisty i atwiejszy do zrozumienia, gdy ocenia si go zgodnie z anglosaskimi kryteriami rachunkowoci, poniewa metoda ta od pocztku uwzgldnia fakt, e bank tworzy depozyty ex nihilo i udziela z nich poyczek. Aby zrozumie ten proces, nie jest wic potrzebne adne abstrakcyjne wiczenie intelektualne. Z punktu widzenia teorii ekonomii gwna wada obu systemw rachunkowoci polega na tym, e ujmowany przez nie wolumen kreowanych depozytw i udzielanych poyczek jest znacznie mniejszy od rzeczywistego. Znaczy to, e ujawniaj one jedynie uamek cakowitego wolumenu depozytw i poyczek, ktre moe stworzy system bankowy rozpatrywany jako cao. Ta istotna konstatacja zostanie potwierdzona dopiero wtedy, kiedy rozwaymy skutki bankowoci opartej na rezerwie czstkowej z punktu widzenia caego systemu bankowego. Najpierw jednak konieczne jest ustalenie ogranicze, jakie napotyka kreowanie depozytw i udzielanie poyczek przez jeden izolowany bank.

Zdolno ekspansji kredytowej i kreowania depozytw w przypadku izolowanego banku Rozwaymy teraz granice zdolnoci izolowanego banku do tworzenia poyczek i powikszania depozytw z niczego. Wystpuj tu nastpujce zmienne: pienidze pierwotnie zdeponowane w skarbcu banku; pienidze bd rezerwy, ktre opuszczaj bank wskutek udzielonych przez niego poyczek; x: maksymalna ekspansja kredytowa banku ponad d; c: stopa gotwki, czyli rezerwy utrzymywanej przez bank, oparty na dowiadczeniu bankiera i jego ostronej ocenie iloci pienidzy potrzebnych mu do wywizania si ze swoich zobowiza; k: cz udzielonych poyczek, jaka, rednio biorc, pozostaje w dowolnym momencie niewykorzystana przez poyczkobiorcw. d: d1: Z denicji tych wynika jasno, e rezerwy opuszczajce bank d1 bd rwne udzielonym poyczkom pomnoonym przez odsetek poyczek wykorzystanych przez poyczkobiorcw, czyli:
[1] d1 = (1 k)x

Jeeli ponadto zauwaymy, e kwota pienidzy opuszczajcych bank d1 jest rwna kwocie zdeponowanej d pomniejszonej o minimaln kwot

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

153

utrzymywan w rezerwie cd oraz kwot ckx odpowiadajc odsetkowi poyczek, ktre rednio pozostaj niewykorzystane, to otrzymujemy:
[2] d1 = d (cd + ckx)

Jeli teraz zamiast wartoci d1 we wzorze [2] podstawimy d1 ze wzoru [1], otrzymamy:
(1 k)x = d (cd + ckx)

Nastpnie rozwizujemy rwnanie, likwidujc nawias i wyczajc wsplny czynnik x:

(1 k)x = d cd ckx (1 k)x + ckx = d cd x(1 k + ck) = d(1 c)

A wic maksymalna ekspansja kredytowa, jak moe osign ex nihilo izolowany bank, wyniosaby20:
x= d(1 c) 1 k(1 c)

Znamienne jednak, e Ludwig von Mises w swoich wanych teoretycznych pracach powiconych pienidzowi, kredytowi i cyklom koniunkturalnym zawsze unika opierania analiz na badaniu wprowadzonego przez nas wanie mnonika ekspansji kredytowej. Wszystkie te prace Misesa koncentruj si na szkodliwych skutkach kreowania poyczek niemajcych pokrycia we wzrocie rzeczywistych oszczdnoci oraz na systemie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, ktry prowadzi do kreacji poyczek przez tworzenie depozytw bd rodkw ducjarnych. Opr Misesa wobec tego mnonika jest cakowicie zrozumiay, zwaywszy na awersj, jak w wielki austriacki ekonomista mia do wykorzystywania matematyki w ekonomii, a dokadniej do przyjmowania poj, ktre (jak mnonik bankowy) mog by susznie okrelone jako mechaniczne, czsto nieprecyzyjne, a nawet mylce, przede wszystkim dlatego, e nie uwzgldniaj procesu przedsibiorczej kreatywnoci i upywu subiektywnego czasu. Co wicej, z punktu widzenia teorii ekonomii matematyczne wyprowadzenie tego mnonika nie jest konieczne, by zrozumie podstawow koncepcj ekspansji kredytowej i depozytowej oraz nieuchronno, z jak proces ten wywouje kryzysy i recesje gospodarcze. (Gwnym celem teoretycznym Ludwiga von Misesa byo osignicie tego zrozumienia). Niemniej mnonik bankowy ma t zalet, e upraszcza i wyjania analiz cigego procesu ekspansji kredytowej i depozytowej. Mnonik bankowy, uyty tu w celu ilustracji, wzmacnia wic nasz argumentacj teoretyczn. Mnonik bankowy zosta po raz pierwszy wykorzystany do teoretycznej analizy kryzysw ekonomicznych przez Herberta J. Davenporta w cytowanej ju przez nas ksice The Economics of Enterprise, zw. rozdz. 17, s. 254331. Zasug wprowadzenia teorii mnonika bankowej ekspansji kredytowej do austriackiej teorii cyklw koniunkturalnych naley natomiast przypisa F. A. Hayekowi (Monetary Theory and the Trade Cycle, s. 152 i nast.). Zob. te przyp. 28, w ktrym cytujemy prac Marshalla z 1887 r., zawierajc szczegowe wyprowadzenie najbardziej uproszczonej wersji wzoru na mnonik bankowy .

20

154

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Albo inaczej:
[3] x= d(1 c) 1 + k(c 1)

Ze wzoru [3] jasno wida, e stopa rezerwy c oraz przecitnych odsetek niewykorzystywanych poyczek k oddziaywaj w przeciwnych kierunkach na zdolno izolowanego banku kreowania poyczek i depozytw. Znaczy to, e im mniejsze c i im wiksze k, tym wiksze jest x. Sens ekonomiczny wzoru [3] jest zatem cakiem prosty: im wysza jest stopa rezerw uznawana przez bank za niezbdn, tym mniej poyczek bank bdzie mg przyzna; i na odwrt jeli stopa rezerw bd obowizkowa rezerwa pozostaj niezmienne, to im mniej rodkw bd, wedug szacunkw banku, podejmowali poyczkobiorcy, tym wicej pienidzy pozostanie mu do powikszania poyczek. Zakadalimy dotychczas, e k oznacza redni odsetek poyczek niewykorzystywanych przez poyczkobiorcw. Wedug C. A. Phillipsa parametr ten moe jednak uwzgldnia inne zjawiska dajce ostatecznie ten sam efekt21. Na przykad k moe oznacza bardzo due prawdopodobiestwo, e na rynku, na ktrym dziaa niewiele bankw, poyczkobiorca bdzie regulowa patnoci wobec jakich innych klientw swego banku. Zakada si, e kiedy tak si stanie, owi klienci zo otrzymane czeki na wasnych rachunkach w tym samym banku, tote pienidze go nie opuszcz. Zjawisko to ma ten sam ostateczny skutek jak wzrost redniego odsetka poyczek niewykorzystywanych przez poyczkobiorcw. Im mniej bankw dziaa na danym rynku, tym k bdzie wysze; im mniej pienidzy opuszcza bank, tym wiksza jest jego zdolno zwikszania poyczek. Jednym z najsilniejszych motyww ukrytych za tendencj do fuzji i przej, zawsze wyranie widocznym w systemach bankowych opartych na rezerwie czstkowej, jest wanie ch zwikszenia wartoci k22. Rzeczywicie, im wicej bankw czy si i im
Phillips, Bank Credit, s. 5759. Proces fuzji bankw wyjaniaj rwnie inne czynniki. Wszystkie one wi si deniem bankw do tego, eby zneutralizowa niepodane konsekwencje naruszania istotnych zasad rzdzcych umow nieprawidowego depozytu pieninego, ktrego dopuszczaj si, korzystajc z przywilejw nadanych im przez pastwo. Jedn z korzyci osiganych przez banki z fuzji i przej jest moliwo tworzenia scentralizowanych rezerw gotwkowych stale dostpnych, by mc zaspokoi dania wycofania depozytw w kadej placwce bankowej, w ktrej zdarzy si ponadprzecitnie duo takich wnioskw. Rynek, na ktrym dziaa wiele bankw, nie daje takiej korzyci, poniewa kady bank jest wwczas zobowizany do utrzymywania odrbnych, stosunkowo wyszych rezerw gotwkowych. Rwnie wadze publiczne nalegaj na szybkie fuzje, gdy maj nadziej, e one uatwi im zapobieganie kryzysom pynnoci, wdraanie polityki pieninej i regulowanie brany bankowej. Nieustajc ch bankierw, by powiksza wolumeny depozytw, jeszcze przeanalizujemy, poniewa, jak pokazuje wzr na mnonik bankowy, suma depozytw stanowi podstaw wielokrotnej ekspansji poyczek i depozytw, tworzonych przez banki ex nihilo i zapewniajcych im tak wiele
22 21

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

155

wikszy staje si ich pniejszy udzia w rynku, tym bardziej wzrasta szansa, e obywatele otrzymujcy rodki ducjarne danego banku bd te jego klientami. Std te zarwno parametr k, jak i odpowiadajca mu zdolno tworzenia poyczek i depozytw z niczego wzrastaj, zapewniajc znacznie wikszy zysk. Warto k zwiksza si take, gdy depozyty pienine skada si w innych bankach, ktre z kolei powikszaj wolumen poyczek, a ich poyczkobiorcy ostatecznie skadaj w pierwotnym banku znaczn cz otrzymanych nowych pienidzy. Zjawisko to rwnie zwiksza rezerwy pienine banku, a tym samym jego zdolno ekspansji kredytowej. Jeli na przykad zaoymy, e stopa rezerw bd obowizkowa rezerwa c wynosz 10 procent, a cz poyczek, ktra pozostaje niewykorzystana (warto k uwzgldnia rwnie skutki zwikszania si liczby klientw banku, a take inne czynniki), wynosi 20 procent i e kwota pierwotnych depozytw zoonych w banku d jest rwna 1 000 000 j.p., to podstawiajc te wartoci do wzoru [3], otrzymujemy:
[4] x= 1 000 000 (1 0,1) 1 + 0,2(0,1 1) = 1 097 560 j.p.

Widzimy zatem, e bank, ktry przyjmuje 1 000 000 j.p. w depozytach na danie i utrzymuje stop rezerw w wysokoci 10 procent, gdy jego k jest rwne 20 procent, bdzie mg przyzna poyczki nie tylko na kwot 900 000 j.p., jak przyjlimy w celu ilustracji w zapisie (18) i dalszych, lecz na kwot znacznie wiksz: 1 097 560 j.p. A wic nawet w przypadku izolowanego banku zdolno ekspansji kredytowej i tworzenia depozytw ex nihilo jest o 22 procent wiksza, ni pocztkowo zakadalimy w zapisie (18) i dalszych23. Powinnimy zatem zmodykowa nasze wczeniejsze zapisy ksigowe, uwzgldniajc fakt, e gdy c = 0,1 i k = 0,2, to w anglosaskim
korzyci. W sprawie fuzji bankw zob. C. Bresciani-Turroni, Curso de economa politica, t. 1 (Problemas de economa poltica), Fondo de Cultura Econmica, Mexico 1961, s. 144145. Trzeba sobie tak czy inaczej zdawa spraw, e niepohamowany proces fuzji bankowych to nastpstwo interwencjonizmu pastwowego w dziedzinie nansw i bankowoci, a take przywileju pozwalajcego bankom dziaa na podstawie rezerw czstkowych w przypadku depozytw na danie w sposb sprzeczny z tradycyjnymi zasadami prawnymi. W gospodarce wolnorynkowej bez interwencji rzdowej, gdzie podmioty gospodarcze byyby poddane zasadom prawnym, zniknaby staa tendencja do przeprowadzania fuzji bankowych, rozmiary bankw straciyby praktyczne znaczenie i powstawaoby bardzo wiele w peni wypacalnych bankw. 23 Chocia w przypadku izolowanego banku wydaje si, e poycza on pewn cz swych depozytw, to w rzeczywistoci nawet izolowany bank tworzy ex nihilo poyczki na kwot wiksz od pocztkowo zdeponowanej. Pokazuje to, e pierwotnym rdem depozytw nie s deponenci, lecz poyczki, ktre bank tworzy z niczego (depozyty s wtrnym wynikiem tych poyczek). Bdzie to jeszcze janiejsze, kiedy przeanalizujemy cao systemu bankowego. C. A. Phillips uj to w stwierdzeniu: Wynika std, e w przypadku systemu bankowego depozyty s przede wszystkim wynikiem poyczek (zob. Phillips, Bank Credit, oraz cytat z Taussiga w przyp. 63 do rozdz. V).

156

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

systemie rachunkowoci bank zdoa poszerzy swj kredyt o 1 097 560 j.p. zamiast 900 000 j.p., jak zaoylimy wczeniej (a wic zdolno banku do ekspansji kredytowej jest o 22 procent wysza). Zmodykowane zapisy w ksigach rachunkowych i odpowiedni bilans, ktre naley porwna z pocztkowymi zapisami (18) i (19), wygldayby nastpujco:
(23) Winien 1 000 000 Gotwka 1 097 560 Udzielone poyczki Depozyty na danie (rachunki biece) Depozyty na danie (nowo stworzone depozyty) Bank A Ma 1 000 000 1 097 560

Zapisy te odpowiadaj pierwotnemu depozytowi 1 000 000 j.p. i stworzeniu przez izolowany bank ex nihilo poyczek i depozytw na kwot 1 097 560 j.p. Warto k wynoszca 0,2 wskazuje, e rednio biorc, poyczkobiorcy podejmuj 80 procent poyczanych im rodkw. Kiedy podejmuj te rodki (a nawet wicej, jeli tylko niektrzy z ostatecznych odbiorcw tych pienidzy rwnie s klientami danego banku i skadaj w nim swoje depozyty), sporzdza si nastpujce zapisy24:

24 Omwione wczeniej kontynentalne metody rachunkowoci s bardziej skomplikowane. Mona jednak doj do bilansu (25) zakadajc, e stwierdzenie k = 0,2, zamiast odnosi si do odsetka niewykorzystywanych rodkw z poyczek (ktrych, jak wiemy, metody te nie pokazuj), mwi o tym, jaka cz spoeczestwa regularnie prowadzi interesy z danym bankiem i z tego powodu ponownie zoy w nim swoje rodki. W takim przypadku zapisy przedstawiayby si nastpujco:

(26) Winien 1 000 000 Gotwka

Bank A Ma Depozyty na danie 1 000 000

Poyczywszy 900 000 j.p., bank sporzdziby nastpujcy zapis: Bank A Winien 900 000 Poyczki Gotwka Ma 900 000

Jeli zaoymy, e 20 procent z 900 000 j.p., ktre opuszczaj skarbiec banku, znw zostanie zdeponowane w tym samym banku, oraz e 90 procent tej kwoty zostanie nastpnie poyczone itd., zapisy bd nastpujce:

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

157

(24) Winien 878 048 Depozyty na danie (80% z 1 097 560)

Bank A Ma Gotwka 878 048

Bilans banku wygldaby nastpujco:

(25) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0,2 Pasywa 121 952 Depozyty na danie 1 097 560 1 219 512 Pasywa razem 1 219 512 1 219 512

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

Przypadek bardzo maego banku Rozwamy teraz szczeglny rodzaj izolowanego banku: bank bardzo may czy lilipuci, a wic taki, dla ktrego k = 0. Oznacza to, e poyczkobiorcy natychmiast podejmuj cao poyczonych im kwot oraz pac pienidze osobom, ktre nie s klientami tego samego co oni banku. Skoro k = 0, to podstawiajc t warto do wzoru [3], otrzymujemy wzr [5]:
[5] x = d(1 c)

(27) Winien 180 000 Gotwka

Bank A Ma Depozyty na danie 180 000

A kiedy bank poycza 90 procent z tej kwoty: (28) Winien 162 000 Poyczki 32 400 Gotwka 29 160 Poyczki 5 832 Gotwka 5 248 Poyczki Gotwka Depozyty na danie Gotwka Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 162 000 32 400 29 160 5 832 5 248

Zaoylimy, e 20 procent kadej przyznanej poyczki powracao do skarbca banku, poniewa kocowi odbiorcy takiego wanie odsetka poyczonych rodkw s jego klientami.

158

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

A poniewa w naszym przykadzie d = 1 000 000 j.p. oraz c = 0,1, to:

x = 1 000 000(1 0,1) = 1 000 000 x 0,9 = 900 000 j.p.

Jest to dokadnie ta sama kwota depozytw bd rodkw ducjarnych stworzonych ex nihilo, jaka pojawia si w zapisach (11) i (18). Widzielimy jednak w ostatnim ustpie, e w praktyce nawet jeli k jest tylko nieco wiksze od zera, izolowany bank moe stworzy znacznie wiksz kwot rodkw ducjarnych. (Jeeli k = 0,2, moe stworzy o 22 procent wicej, czyli 1 097 560 j.p. zamiast 900 000 j.p. jak w pierwszym przykadzie). Dzieje si tak niezalenie od tego, czy bank stosuje kontynentalny, czy anglosaski system rachunkowoci, a stworzona kwota moe nawet przekracza czn warto pierwotnych depozytw zoonych w izolowanym banku. Gdy si o tym pamita, atwo zrozumie, dlaczego banki tak zaciekle konkuruj o przycignicie moliwie najwikszej liczby klientw i najwikszych kwot depozytw. Bankierzy staraj si pozyska jak najwicej pienidzy w postaci depozytw, poniewa maj moliwo ekspansji kredytowej nawet o kwot wiksz od ich wolumenu. Im wikszy zatem wolumen depozytw, tym bardziej bank bdzie mg powiksza odpowiadajcy im kredyt. Bankierzy staraj si przycign tylu klientw, ilu tylko si da, poniewa im wicej klientw, tym wiksza warto k, im wiksza za warto k, tym wiksza zdolno ekspansji kredytowej i generowania depozytw. A co waniejsze, bankierzy nie maj technicznych moliwoci by stwierdzi, czy taka polityka rozwoju prowadzi do poszerzenia ich wasnych sfer aktywnoci kosztem innych bankw, czy jej ostatecznym wynikiem jest oglny wzrost ekspansji kredytowej, obejmujcy cay system bankowoci, czy wreszcie oba te zjawiska zachodz naraz. Banki powikszaj kredyt i depozyty na wasn rk, ale take uczestnicz w dziaaniach prowadzBilans sporzdzony zgodnie z systemem kontynentalnym wygldaby wic nastpujco: (29) Bank A Bilans (w systemie kontynentalnym) c = 0,1 k = 0,2 Pasywa 121 824 Depozyty na danie 1 096 408 1 218 232 Pasywa razem 1 218 232 1 218 232

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

Liczby te s w praktyce identyczne jak w bilansie (25). Nie rwnaj si im dokadnie, poniewa w naszym przykadzie zatrzymalimy si na trzecim powtrzeniu procesu udzielania poyczek i przyjmowania depozytw. Gdybymy cignli go dalej, liczby w bilansie (29) coraz bardziej przybliayby si do liczb z bilansu (25), aby ostatecznie dokadnie si z nimi zrwna.

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

159

cych do jeszcze wikszej ekspansji kredytowej i depozytowej w caym systemie bankowym. Co wicej, w tych dziaaniach banki d do odgrywania coraz waniejszej roli wobec innych bankw, a w rezultacie bezustannie dostarczaj nowych impulsw ekspansji kredytowej na poziomie poszczeglnych bankw i caego systemu bankowego. W kadym przypadku k jest zasadniczym czynnikiem okrelajcym moliwoci zarobkowania banku. Konkurencja pomidzy bankami utrzymuje warto k znacznie poniej 1, cho kady bank walczy o to, by stale podnosi swoj warto tego czynnika. Banki wykorzystuj w tym celu pojawiajce si moliwoci (ekspansji geogracznej, wyczenia lub przejcia konkurentw oraz rozwijania czynnikw przewagi konkurencyjnej)25. Cho osignicie czynnika k rwnego jeden jest dla izolowanego banku niemoliwe (pomijajc przypadek banku monopolistycznego), to wartoci znacznie wiksze od zera spotyka si bardzo czsto i niemal we wszystkich sytuacjach banki usilnie staraj si zwikszy warto k. Jest to jedno ze zjawisk wyjaniajcych, dlaczego banki podlegaj staej presji, by dokona fuzji z innymi bankami. W celach ilustracyjnych zestawilimy ponisz tabel rnych kombinacji wartoci stopy rezerwy (c) oraz odsetka poyczek niewykorzystanych lub klientw zawierajcych transakcje z tym samym bankiem (k), ktre to kombinacje pozwalaj izolowanemu bankowi samodzielnie podwoi swoj poda pienidza (oznacza to, e jeli wartoci te podstawimy do wzoru [3], otrzymamy x = d).
Stopa rezerw c Odsetek nie wykorzystywanych poyczek k k= 2 procent 5 procent 7 procent 13 procent 15 procent 17 procent 20 procent c 1c (x=d=1)

2,04 procent 5,26 procent 7,52 procent 14,94 procent 17,64 procent 20,48 procent 25,00 procent

Czasami banki pac nawet posiadaczom kont biecych odsetki, aby przycign i utrzyma nowe depozyty. W ostatecznym rachunku obniaj wic wysokie zyski ujte w zapisie (15). Nie wpywa to na istot naszej argumentacji ani na zdolno bankw do tworzenia depozytw, gwnego rda ich zysku. Mwic sowami Misesa, niektre banki posuny si w tej rywalizacji zbyt daleko, co zagraa ich wypacalnoci (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 395).

25

160

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Ekspansja kredytowa i tworzenie depozytw ex nihilo w przypadku jednego banku monopolistycznego Zamy teraz, e k = 1. Mamy tu do czynienia bd to z jednym, monopolistycznym bankiem, w ktrym, z braku innego poyczkobiorcy musz utrzymywa w depozycie wszystkie poyczone rodki, bd te z sytuacj, gdy wszyscy ostateczni odbiorcy patnoci dokonywanych przez poyczkodawcw rwnie s klientami tego samego banku. (Ten idealny cel zostaby osignity w wyniku fuzji wszystkich pozostaych megabankw). Podstawiajc do wzoru [3] warto k = 1, otrzymujemy:
[6] x= d(1 c) c

Wracajc do naszego przykadu, w ktrym d = 1 000 000 j.p., a c = 1, po podstawieniu wartoci do wzoru otrzymujemy:
[7] x= 1 000 000(1 0,1) 0,1 = 1 000 000 x 0,9 0,1 = 900 000 0,1 = 9 000 000 j.p.

W tym przypadku bank mgby sam stworzy ex nihilo poyczki i depozyty, czyli rodki ducjarne, na kwot 9 000 000 j.p., co oznacza, e mgby pomnoy swoj cakowit poda pienidza przez 10 (1 000 000 j.p. pierwotnie zdeponowanych plus 9 000 000 j.p. w postaci rodkw ducjarnych, czyli depozytw stworzonych z niczego na pokrycie udzielonych przez siebie poyczek). Idc za przykadem Constantina Bresciani-Turroni26, zakadamy, e wszystkie transakcje patnicze s realizowane pomidzy klientami tego samego banku (gdy jest monopolist lub jakie okolicznoci powoduj tak sytuacj), posuymy si teraz zapisami ksigowymi w celu przedstawienia procesu prowadzcego do takiego wyniku. Przyjmiemy teraz tradycyjny system kontynentalny (jako przeciwiestwo anglosaskiego), w ktrym wszystkie patnoci odnotowuje si na koncie gotwki. Ponisze zapisy zostaj sporzdzone w ksigach w chwilach t1, t2, t3, ... t9 itd. i rejestruj praktyk banku kolejnego udzielania klientom poyczek na kwot rwn 90 procent rodkw, ktre otrzymuje w gotwce. Klienci podejmuj pen kwot poyczki, poniewa jednak nie maj rachunkw w adnym innym banku (lub w danym miejscu nie dziaa aden inny bank), ostatecznie znw deponuj otrzymane pienidze w tym samym banku. To z kolei pozwala bankowi udzieli nowych poyczek i wytworzy nowe depozyty, a cay proces powtarza si wci na nowo:

Bresciani-Turroni, Curso de economa, t. 2 (Problemas de economa politica), s. 133138.

26

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

161

Bank A (zapis operacji w danym roku) Winien t1 t2 1 000 000 Gotwka 900 000 Poyczki udzielone U Depozyt na danie zoony przez pana X Gotwka Ma 1 000 000 900 000

Zamy, e klient U podejmuje ca kwot poyczki i spaca swego wierzyciela A. On rwnie jest klientem tego samego banku, w ktrym skada otrzymane 900 000 j.p. Pojawiaj si nastpujce zapisy:
t3 t4 900 000 Gotwka 810 000 Poyczki udzielone V Depozyt na danie zoony przez A Gotwka 900 000 810 000

Zaoymy, e poyczkobiorca V podejmie swoje pienidze i spaci wierzyciela B, ktry rwnie jest klientem tego samego banku i skada w nim pienidze. Proces ten powtarza si, dajc nastpujce zapisy ksigowe:
t5 t6 t7 t8 t9 810 000 Gotwka 729 000 Poyczki udzielone Y 729 000 Gotwka 656 000 Poyczki udzielone Z 656 000 Gotwka Depozyt na danie zoony przez B Gotwka Depozyt na danie zoony przez C Gotwka Depozyt na danie zoony przez D 810 000 729 000 729 000 656 000 656 000

I tak dalej, i tak dalej, a na koniec roku cakowite depozyty bankowe wynosz:
[8] 1 000 000 + 1 000 000 x 0,9 + 1 000 000 x 0,92 + 1 000 000 x 0,93 + + 1 000 000 x 0,94 + ... = 1 000 000 x (1 + 0,9 + 0,92 + 0,93 + 0,94 + ...)

Powysze wyraenie stanowi sum wyrazw szeregu geometrycznego. S one coraz mniejsze, a iloraz kadych dwch kolejnych skadnikw sumy wynosi 0,927.
27

Suma szeregu: Sn = a + ar + ar2 + ... + arn1

[9]

Mnoc obie strony przez iloraz szeregu r, otrzymujemy:

162

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

W naszym przykadzie r = 0,9 oraz a = 1 000 000 j.p., std suma szeregu bdzie rwna:
[13] a 1r = 1 000 000 1 0,9 = 1 000 000 0,1 = 10 000 000 j.p.

Skoro pamitamy, e d oznacza 1 000 000 j.p. pierwotnie zdeponowanych oraz e r = 1 c, czyli r = 1 0,1 = 0,9, to oczywicie suma wszystkich depozytw banku (pierwotnych i wtrnych) wyniesie:
[14] d 1 (1 c) = d c

A wic cakowity wolumen depozytw w banku monopolistycznym (lub w banku, w ktrym wszyscy odbierajcy pienidze od jego poyczkobiorcw ostatecznie sami skadaj depozyty) bdzie rwny wartoci pierwotnych depozytw d podzielonej przez stop rezerw c.
[10] rSn = ar + ar2 + ar3 + ... + arn1 + arn

Odjwszy [10] od [9], otrzymujemy: Sn rSn = a arn Wyczamy po obu stronach wsplne czynniki: Sn(1 r) = a(1 rn) Nastpnie wyliczamy Sn: [11] Sn = a(1 rn) 1r

Gdy |r| < 1, rn dy do zera:

n

lim Sn = lim

a(1 rn) a = , jeli |r| < 1 1r 1r n

Moemy wic stwierdzi, e: [12] Sn = a , jeli |r| < 1 1r

Problemem sumy szeregu o ilorazie mniejszym od 1 jako pierwszy zaj si grecki lozof Zenon z Elei (V w. p.n.e.), stawiajc synne pytanie, czy Achilles zdoa dogoni wia. Problem ten nie zosta jednak wwczas zadowalajco rozwizany, poniewa Zenon nie zdawa sobie sprawy, e nieskoczone szeregi geometryczne o ilorazie mniejszym od 1 s zbiene (uwaa, e s rozbiene); zob. W Gellert, H. Custner, M. Hellwich, H. Kastner . (red.), The Concise Encyclopedia of Mathematics, Van Nostrand, New York 1975, s. 388.

Skutki wykorzystania przez bankierw depozytw na danie...

163

Wzr [14] jest najprostsz wersj tak zwanego mnonika bankowego i jest identyczny z wzorem [27], ktry daje ten sam wynik dla systemu bankowego obejmujcego wiele maych bankw i, jak si wydaje, zosta po raz pierwszy wyprowadzony w 1887 roku przez Alfreda Marshalla28. Aby obliczy wolumen kredytw netto, jakie bank tworzy ex nihilo (innymi sowy, wielko depozytw czy rodkw ducjarnych tworzonych z niczego w celu umoliwienia ekspansji kredytowej), moglibymy si posuy nastpujcym wzorem:
[15] x= d c d= d c dc c

Czyli po wyczeniu wsplnych czynnikw:

[16] x= d(1 c) c

Wzr ten odpowiada wzorowi [6]. Kiedy d = 1 000 000 j.p. oraz c = 0,1, to w przypadku banku monopolistycznego ekspansja kredytowa netto jest rwna:
[17] x= 1 000 000 x (1 0,1) 0,1 = 9 000 000 j.p.

Ostatecznie bilans monopolistycznego banku A przedstawiaby si nastpujco:

(31) Aktywa Gotwka Poyczki udzielone U Poyczki udzielone V Poyczki udzielone Y Poyczki udzielone Z . . . Aktywa razem 1 000 000 Depozyty na danie 900 000 Zoone przez X 810 000 Zoone przez A 729 000 Zoone przez B 656 000 Zoone przez C . Zoone przez D . . . . 10 000 000 Pasywa razem 1 000 000 900 000 810 000 729 000 656 000 . . 10 000 000 Bank A (monopolistyczny) Bilans Pasywa

28 Oto jak Marshall opisuje postpowanie, ktre doprowadzio go do tego wzoru: Powinienem uwzgldni to, jak cz swoich depozytw bank moe poyczy, a nastpnie powinienem uwzgldni to, jaka cz poyczek tego banku zostanie ponownie

164

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Dysponujc zaledwie 1 000 000 j.p. depozytw pierwotnych zoonych w celu bezpiecznego przechowywania w skarbcu, bank A, monopolista, powikszy kredyty, przyznajc poyczki w kwocie 9 000 000 j.p. i na ich pokrycie tworzc z niczego 9 000 000 j.p. w nowych depozytach, czyli rodkach ducjarnych29.

5 . E k s p a n s j a k re dy t o w a i t w o r ze n i e n o w yc h d e p o z y t w w c a y m s y s t e m i e b a n k o w y m
Stwierdzilimy ju wielk zdolno izolowanych bankw do wytwarzania ducjarnych poyczek i depozytw. Na og mog one samodzielnie podwaja poda pienidzy. Zobaczymy teraz, w jaki sposb rozpatrywany jako cao system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej generuje ex nihilo znacznie wikszy wolumen depozytw i wywouje znacznie wikzdeponowana w nim i w innych bankach oraz, na odwrt, jaka cz poyczek udzielanych przez inne banki zostanie przeze przyjta w postaci depozytw. Powinienem zatem otrzyma postp geometryczny; wynik jest taki, e gdyby kady bank mg poyczy dwie trzecie swych depozytw, to cakowita zdolno poyczkowa osignita przez banki wzrosaby trzykrotnie. Gdyby mg poyczy cztery pite, zdolno ta byaby piciokrotnie wiksza i tak dalej. Odpowied na pytanie, jak du cz swoich depozytw moe poyczy bank, zaley w znacznej mierze od tego, jak poszczeglne banki porednio lub bezporednio tworz swoje rezerwy. Sdz jednak, e tego skomplikowanego zagadnienia nie analizowano w adnej publikacji (Alfred Marshall, Memoranda and Evidence before the Gold and Silver Commission, 19 grudnia 1887, w: Ocial Papers by Alfred Marshall, Royal Economic Society, Macmillan, London 1926, s. 37). 29 Wany jest tu rwnie wzr na maksymaln ekspansj kredytow, na jak izolowany bank moe si zdoby na podstawie nie tyle pienidzy otrzymywanych w charakterze depozytw pierwotnych, ile rezerw r, jakie utrzymuje ponad wymagan kwot cd. W tym przypadku zmniejszenie si rezerw w wyniku nowej ekspansji x(1k) musi by rwne nadwyce rezerw r pomniejszonej o stop rezerw odpowiadajcych niewykorzystanej czci poyczek: k c x. Innymi sowy: [18] (1 k)x = r k c x k c x + (1 k)x = r x(kc + 1 k) = r x= r kc + 1 k

[19]

Jeli zaoymy, e, jak w naszym przykadzie, zostaje zoony pierwotny depozyt wysokoci 1 000 000 j.p. oraz c = 0,1 i k = 0,2, to nadwyka rezerw r wynosi dokadnie 900 000 j.p., a wic: [20] x= 900 000 900 000 900 000 = = = 1 097 560 j.p. 0,2 x 0,1 + 1 0,2 1,02 0,2 0,82

Jest to oczywicie dokadnie ten sam wynik, jaki otrzymalimy z wzoru [4].

Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw...

165

sz ekspansj kredytow. System rezerwy czstkowej przynosi pod tym wzgldem skutki w istocie podobne do wynikw dziaania banku monopolistycznego. Pokaemy to na przykadzie najbardziej oglnym bdzie nim system bankowy zoony z grupy zwykych bankw, z ktrych kady utrzymuje rezerw gotwkow c w wysokoci 10 procent. Przyjmiemy ponadto, e klienci tych bankw nie podejmuj rednio 20 procent przyznanych im poyczek (albo e 20 procent rodkw ducjarnych powraca do banku, gdy znaczna cz ostatecznych odbiorcw patnoci zalicza si do jego klientw), a wic k = 20 procent. Zamy, e pan X deponuje w banku A 1 000 000 j.p. Bank sporzdza wwczas w swoich ksigach nastpujcy zapis:
(32) Winien 1 000 000 Gotwka Depozyty na danie (zoone przez pana X) Bank A Ma 1 000 000

Bank A moe nastpnie stworzy i przyzna klientowi Z poyczki na kwot okrelon ze wzoru [3]. Pojawia si nastpujcy zapis:
(33) Winien 1 097 560 Poyczki udzielone Z Depozyty na danie Bank A Ma 1 097 560

Poniewa k = 0,2, podjto 80 procent przyznanych poyczek, co daje nastpujcy zapis:

(34) Winien 878 048 Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 878 048

Po sporzdzeniu tych zapisw bilans banku A wygldaby nastpujco:

(35) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0,2 Pasywa 121 952 Depozyty na danie 1 097 560 1 219 512 Pasywa razem 1 219 512 1 219 512

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

166

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Zamy, e kiedy Z wycofuje swj depozyt, paci wierzycielowi Y, ktry jest klientem banku B i skada w nim swoje pienidze. Pojawiaj si trzy zapisy analogiczne do powyszych. Do ustalenia kwot znw wykorzystujemy wzr [3].
(36) Winien 878 048 Gotwka 963 710 Poyczki udzielone V 770 969 Depozyty na danie Depozyty na danie (zoone przez pana Y) Depozyty na danie Gotwka Bank B Ma 878 048 963 710 770 969

Po tych operacjach bilans banku B przedstawiaby si nastpujco:

(37) Bank B Bilans c = 0,1 k = 0,2 Pasywa 107 079 Depozyty na danie 963 710 1 070 789 Pasywa razem 1 070 789 1 070 789

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

Jeli wyobrazimy sobie, e V spaca swe dugi wierzycielowi U, ktry z kolei deponuje otrzymane pienidze w swoim banku C, to pojawiaj si nastpujce zapisy ksigowe:
(38) Winien 770 969 Gotwka 846 185 Poyczki udzielone R 676 948 Depozyty na danie Depozyty na danie (zoone przez pana U) Depozyty na danie Gotwka Bank C Ma 770 969 846 185 676 948

Bank C sporzdzi ten ostatni zapis, kiedy pan R podejmie 80 procent (k = 0,2) swojej poyczki, by spaci wierzycieli (na przykad T). Po przeprowadzeniu tych operacji bilans banku C przedstawiaby si nastpujco:

Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw...

167

(39)

Bank C Bilans c = 0,1 k = 0,2 Pasywa 94 021 Depozyty na danie 846 185 940 206 Pasywa razem 940 206 940 206

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

Jeli wierzyciel T po odebraniu nalenych mu pienidzy zoy je we wasnym banku D, pojawi si zapisy:
(40) Winien 676 948 Gotwka 742 393 Poyczki udzielone S 594 393 Depozyty na danie Depozyty na danie (zoone przez pana T) Depozyty na danie Gotwka Bank D Ma 676 948 742 393 594 393

Bank D sporzdzi ten ostatni zapisu w ksidze, kiedy pan S spaci wierzycieli. Bilans banku C przedstawiaby si wwczas nastpujco:
(41) Bank D Bilans c = 0,1 k = 0,2 Pasywa 82 555 Depozyty na danie 742 992 825 547 Pasywa razem 825 547 825 547

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

Dalej proces przebiega w ten sam sposb, a acuch depozytw i poyczek dociera do wszystkich bankw systemu. Kiedy skutki pierwotnego depozytu w wysokoci 1 000 000 j.p. zupenie znikaj, cakowite depozyty wytworzone przez system bankowy stanowi sum nastpujcego szeregu:
[21] 1 219 512 + 1 219 512 x 0,878 + 1 219 512 x 0,8782 + ... = a + ar + ar2 + ... =

arn gdzie a = 1 219 512, a iloraz r = (1 k)

n=0

(1 c) 1 + k(c 1)

168

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Wynika to std, e w naszym przykadzie r jest rwne 80 procent (1 k) z proporcji depozytw nowo stworzonych przez kady bank na kadym etapie. Proporcja ta wynika ze wzoru [3] i jest rwna:
(1 c) 1 + k(c 1)

A wic:
[22] r = (1 0,2) 1 0,1 1 + 0,2(0,1 1) = 0,8 0,9 1 + 0,2(0,1 1) = 0,72 1 0,18 = 0,72 0,82 = 0,87804878

A poniewa |r| < 1, korzystamy ze wzorw [11] i [12]:

[23]

arn =
n=0

a
1r

1 219 512
0,1219512

= 10 000 000 j.p.

Suma depozytw D w systemie bankowym byaby wic rwna:

[24] D= 1 ds1 (1 k)(1 c) 1 + k(c 1) = 10 000 000 j.p.

W tym przykadzie ds1 odpowiada depozytom wtrnym banku A i jest rwne 1,219 512 j.p. Ekspansja kredytowa netto x wywoana przez cay system bankowy byaby rwna:
[25] x = D d = 10 000 000 1 000 000 = 9 000 000

Zestawienie tych wynikw zawiera tabela IV1 oraz wykres IV1. Podane s w nich szczegowe dane dla poszczeglnych bankw nalecych do systemu bankowego.

Tworzenie poyczek w systemie maych bankw Zamy teraz, e wszystkie banki w rozwaanym systemie s bardzo mae. Dla kadego z nich k = 0 oraz c = 0,1. Jeli bdziemy si trzyma schematu zapisw z poprzedniego przypadku, zapisy ksigowe w takim systemie bankowym bd wyglday nastpujco:

Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw...

169

Tabela IV1 System bankw zwykej wielkoci

(k = 0,2 i c = 0,1)
Pienidze pozostajce w skarbcu banku Ekspansja kredytowa (poyczki stworzone ex nihilo)

Depozyty

Bank A Bank B Bank C Bank D Bank E Bank F Bank G Bank H Bank I Bank J .. ..
W caym systemie bankowym

122 000 107 100 94 000 82 600 72 500 63 700 55 900 49 100 43 000 37 800 . . d = 1 000 000

1 098 000 964 000 846 000 743 000 652 000 573 000 503 000 442 000 387 000 340 000 . . x = D d = 9 000 000

1 220 000 1 071 000 940 000 826 000 725 000 637 000 559 000 491 000 430 000 378 000 . . D = 10 000 000

Uwaga: liczby zaokrglono.

Gdy w banku A skada si depozyt 1 000 000 j.p.:

(42) Winien 1 000 000 Gotwka 900 000 Poyczki udzielone Z 900 000 Depozyty na danie Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 1 000 000 900 000 900 000

Kiedy poyczkobiorca Z podejmuje 900 000 j.p., by spaci wierzyciela Y, bilans banku A przedstawia si nastpujco:
(43) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0 Pasywa 100 000 900 000 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 Depozyty na danie 1 000 000

Aktywa Gotwka Poyczki udzielone Z Aktywa razem

170

Wykres IV1. Ekspansja kredytowa w systemie bankowym*

LEGENDA
x R Poyczki tworzone przez system bankowy Rezerwy gotwki utrzymywane przez banki

Aktywa

Gdzie: t1, t2, t3, t4 ... tn : kolejne punkty w czasie x1, x2, x3, x4 ... xn: ekspansja kredytowa wywoywana ex nihilo przez poszczeglne banki systemu bankowego s1, s2, s3, s4 ... sn: depozyty wtrne tworzone na pokrycie ekspansji kredytowej R1, R2, R3, R4 ... Rn: rezerwy gotwkowe utrzymywane przez poszczeglne banki; ich suma, rwna c1, wynosi 1 000 000 j.p. P1, P2, P3, P4 ... Pn: depozyty pierwotne pozostajce w poszczeglnych bankach c1, c2, c3, c4 ... cn: pienidze deponowane w poszczeglnych bankach przez klientw (wszystkie pyn z kwoty c1 skadanej wci na nowo) d1, d2, d3, d4 ... dn: depozyty pierwotne skadane w poszczeglnych bankach.

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Pasywa (Uwaga; ze wzgldu na brak miejsca obszary R oraz P nie odpowiadaj dokadnie swojej rzeczywistej wartoci).

Adaptacja wykresu przedstawionego przez C. A. Phillipsa w Bank Credit, op. cit., s. 61.

The Credit Expansion Process

Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw...

171

Jeeli z kolei wierzyciel Y deponuje 900 000 j.p. w swoim banku B, rwnie maym, dla ktrego k = 0 oraz c = 0,1, to w rezultacie sporzdza si nastpujce zapisy ksigowe:
(44) Winien 900 000 Gotwka 810 000 Poyczki udzielone Y 810 000 Depozyty na danie Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank B Ma 900 000 810 000 810 000

Natomiast bilans banku B wyglda nastpujco:

(43) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0 Pasywa 90 000 Depozyty na danie 810 000 900 000 Pasywa razem 900 000 900 000

Aktywa Gotwka Poyczki udzielone V Aktywa razem

Jeli teraz V podejmie poyczk ze swego banku, aby spaci wierzyciela U, ten za zoy pienidze w swoim banku C, rwnie maym, dla ktrego k = 0 oraz c = 0,1, to bank ten sporzdzi nastpujce zapisy:
(46) Winien 810 000 Gotwka 729 000 Poyczki udzielone T 729 000 Depozyty na danie Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank C Ma 810 000 729 000 729 000

Bilans banku C bdzie za wyglda nastpujco:

(47) Bank C Bilans c = 0,1 k = 0 Pasywa 81 000 Depozyty na danie 729 000 810 000 Pasywa razem 810 000 810 000

Aktywa Gotwka Poyczki udzielone T Aktywa razem

172

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Kiedy poyczkodawca T spaci swojego wierzyciela S, ktry zoy otrzymane pienidze w swoim banku D, rwnie maym, dla ktrego k = 0 oraz c = 0,1, to zostan sporzdzone nastpujce zapisy:
(48) Winien 729 000 Gotwka 656 100 Poyczki 656 100 Depozyty na danie Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank D Ma 729 000 656 100 656 100

Bilans banku D bdzie si z kolei przedstawia nastpujco:

(49) Bank D Bilans c = 0,1 k = 0 Pasywa 72 900 Depozyty na danie 656 100 729 000 Pasywa razem 729 000 729 000

Aktywa Gotwka Poyczki udzielone T Aktywa razem

Cakowita suma depozytw w systemie bardzo maych bankw jest rwna sumie szeregu identycznego jak we wzorze [8], ktry odnosi si do banku monopolistycznego:
[26] 1 000 000 + 1 000 000 x 0,9 + 1 000 000 x 0,92 + 1 000 000 x 0,93 + ... =

arn
n=0

gdzie a = 1 000 000 oraz r = 0,9.

Jak pokazano w przypisie 27, suma ta jest z kolei rwna:

a 1r = a 1 (1 c) = a c = 1 000 000 0,1 = 10 000 000 j.p.

Skoro a = d = 1 000 000 j.p. pierwotnie zdeponowanych, to cakowita kwota depozytw bdzie dana wzorem:
[27] d 1 (1 c) = d c

Wzr ten jest identyczny z wzorem [14] na mnonik depozytowy w przypadku jednego banku monopolistycznego.

Ekspansja kredytowa i tworzenie nowych depozytw...

173

Pamitajmy rwnie, e:
[28] r = (1 k) 1c 1 + k(c 1)

Skoro system bankowy w tym przypadku skada si z maych bankw i k = 0, to po podstawieniu zera zamiast k we wzorze [28] otrzymujemy r = 1 c = 0,9, co ju wiedzielimy. A zatem w systemie bankowym zoonym z maych bankw powstaje taki sam wolumen depozytw (10 000 000 j.p.) kredytw netto (9 000 000 j.p.) jak w przypadku banku monopolistycznego, dla ktrego k = 1. Wyniki te s zestawione w tabeli IV2.

Tabela IV2 System bankw zwykej wielkoci (k = 0 i c = 0,1)

Pienidze pozostajce w skarbcu banku Bank A Bank B Bank C Bank D Bank E Bank F Bank G Bank H Bank I Bank J . .
W caym systemie bankowym

Ekspansja kredytowa (poyczki stworzone ex nihilo) 900 000 810 000 729 000 656 000 590 000 531 000 478 000 430 000 387 000 348 000 . . x= d(1 c) c = 9 000 000 d c

Depozyty 1 000 000 900 000 810 000 729 000 656 000 590 000 531 000 478 000 430 000 387 000 . . = 10 000 000

100 000 90 000 81 000 72 900 65 600 59 000 53 100 47 800 43 000 38 700 . . d = 1 000 000

Uwaga: liczby zaokrglono.

System maych bankw (dla ktrych k = 0) jest oczywicie wyjtkowy, poniewa systemy bankowe charakteryzuj si z reguy wspczynnikiem k mniejszym od 1, lecz wikszym od 0. Jest to jednak przykad atwo zrozumiay i dlatego na og wykorzystywany w podrcznikach

174

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

jako model objaniajcy kreacj pienidza kredytowego w systemie nansowym30. Jest rwnie tak, e system bankowy zoony z jednego banku monopolistycznego (gdy k = 1) jest szczeglnym przypadkiem w obrbie szerszej kategorii systemw zoonych z izolowanych bankw powikszajcych depozyty i poyczki. Moemy skonstatowa w podsumowaniu, e dwa szczeglne przypadki prowadz do identycznych wynikw co do nowo stworzonych poyczek (9 000 000 j.p.) oraz cakowitego wolumenu depozytw (10 000 000 j.p.). Pierwszy przypadek to system bankowy zoony z drobnych bankw; k kadego z nich rwna si zeru. Drugi to izolowany bank; jego k rwna si jeden. Poniewa oba przypadki s atwo zrozumiae, to wanie one su na og w podrcznikach do wyjanienia tworzenia poyczek i wolumenu depozytw generowanych przez system bankowy. Autorzy rnych ksiek wybieraj albo system drobnych bankw, albo jeden bank monopolistyczny (lub taki, ktrego klienci s ostatecznymi odbiorcami pienidzy z przyznawanych przez niego poyczek)31.

6 . K i l k a d o d a t k o w yc h t r u d n o c i
Ekspansja inicjowana rwnoczenie przez wszystkie banki Skoro musimy przedstawi tutaj uproszczone ujcie procesu ekspansji kredytowej, koniecznych jest teraz kilka uzupenie i wyjanie. Zacznijmy od tego, e opisany przez nas proces ekspansji wynika wycznie ze wzrostu iloci pienidzy zdeponowanych w pierwotnym banku (w naszym przykadzie d oznacza 1 000 000 j.p. zdeponowanych w banku A). Niemniej zarwno w historii rozwoju bankowoci, jak i obecnie, dla wszystkich procesw ekspansji kredytowej charakterystyczne jest to, e nowe pienidze wchodz do systemu bankowego nie za porednictwem jednego banku, lecz wielu bankw (a moe nawet wszystkich lub prawie wszystkich, ktre tworz system). Jak pokazuje Richard G. Lipsey,32 ekspansja kredytowa tego rodzaju, jak opisalimy, zachodzca ex nihilo i oparta na tworzeniu niezbdnych do tego depozytw bankowych, powtarza si kadorazowo, gdy 1 000 000 j.p. deponuje si w dowolnym spord wielu rnych bankw. Szerzcy si proces ekspansji jest wic w praktyce znacznie powaniejszy i bardziej zoony od strony
30 Zob. np. Juan Torres Lpez, Introduccin a la economa poltica, Editorial Cvitas, Madrid 1992, s. 236239; oraz Jos Casas Pardo, Curso de economa, wyd. 5, Madrid 1985, s. 864866. 31 Taki przykad wybiera Bresciani-Turroni w swojej ksice Curso de economa, t. 2, s 133138. 32 Richard G. Lipsey, An Introduction to Positive Economics, wyd. 2, Weidenfeld and Nicholson, London 1966, s. 682683.

Kilka dodatkowych trudnoci

175

ilociowej, poniewa rozpoczyna si rwnoczenie w wielu bankach i od wielu depozytw. W naszym przykadzie, gdy stopa rezerw wynosi 10 procent, stworzono ostatecznie poyczki w wysokoci 9 000 000 j.p., a wic na kwot dziewi razy wiksz od pierwotnego depozytu, co w rezultacie doprowadzio do dziesiciokrotnego wzrostu cakowitej poday pienidza. Pynie std przede wszystkim taki wniosek, e jeli wszystkie banki jednoczenie przyjmuj nowe depozyty pienine, to bd mogy powiksza kredyt bez koniecznoci zmniejszania rezerw gotwkowych, poniewa udzielaj wprawdzie poyczek, ktre mogyby prowadzi do wycofywania gotwki (co jak dotd zakadalimy w zwizku z zapisami ksigowymi), jednak rwnoczenie otrzymuj w depozycie cz pienidzy poyczanych klientom przez inne banki. A wic w praktyce niekoniecznie musi nastpowa znaczny spadek rezerw poszczeglnych bankw i kady bank bdzie mg, utrzymujc rezerwy waciwie nietknite, udziela poyczek, a tym samym tworzy depozyty bez powaniejszego ryzyka. Ta teoretyczna argumentacja skaniaa rnych autorw, wrd nich Murraya N. Rothbarda33, do opisywania procesu ekspansji kredytowej w systemie bankowym przy zaoeniu, e izolowany bank nie traci swych rezerw, kiedy przyznaje nowe poyczki. Utrzymujc wic nietknity wolumen rezerw, podejmuje on wszelkie wysiki w celu udzielania nowych poyczek w wielokrotnoci okrelonej przez odwrotno stopy rezerw. Takie wyjanienie mnonika bankowego, nawet w przypadku izolowanego banku, opiera si na przesance, e bank bdzie si stara unikn zmniejszania rezerw w toku udzielania poyczek (bankier nie bdzie chcia utrzyma 100 000 j.p. i poyczy 900 000 j.p.). Znacznie bowiem korzystniejsze dla banku jest utrzymanie stopy rezerw przez udzielanie poyczek na znacznie wiksz kwot bez zmiany pocztkowej rezerwy gotwkowej (a wic utrzymanie w gotwce 1 000 000 j.p. i stworzenie ex nihilo 9 000 000 j.p. w nowych poyczkach). Taki poziom rezerw gotwkowych da si w praktyce osign, jeli proces ekspansji kredytowej przebiega rwnoczenie we wszystkich bankach. Dzieje si tak dlatego, e zmniejszenie si zapasu gotwki banku w wyniku udzielania poyczek bdzie na og kompensowane przyjmowaniem nowych depozytw pochodzcych z poyczek udzielanych przez inne banki. Kiedy proces ekspansji wanie tak si przedstawia, zdarza si czsto, e jest on mao zrozumiay dla laikw, a nawet dla profesjonalistw z sektora bankowego przyzwyczajonych do rozwaania swojej dziaalnoci gospodarczej w kategoriach zwykego porednictwa pomidzy deponentami a poyczkobiorcami. Jednakowo o tym, e ujcie Rothbarda i innych jest cakowicie poprawne, wiadczy wyranie to, e dla naszych celw nie ma adnej rnicy, czy badamy taki przypadek jak dotd przez nas analizowany (pierwotny depozyt wysokoci 1 000 000 j.p. zoony w banku
33

Rothbard, Tajniki bankowoci, rozdz. 8.

176

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

A i rozchodzcy si w caym systemie bankowym), czy te rozwaamy system bankowy zoony z dziesiciu bankw przyjmujcych rwnoczenie depozyty po 100 000 j.p. (czyli cakowit kwot 1 000 000 j.p. rozoon na dziesi bankw). W tym drugim przypadku kady bank bdzie mg utrzyma stabiln rezerw gotwkow w wysokoci 100 000 j.p., co umoliwi bankom zwikszenie wolumenu kredytw i stworzenie ex nihilo kwoty 900 000 j.p. Kady bank bdzie mg utrzymywa stabiln rezerw gotwkow w kwocie 100 000 j.p., jeli ewentualne zmniejszenie si rezerw wskutek udzielania poyczek bdzie kompensowane przez nowe depozyty pochodzce z poyczek przyznawanych przez inne banki. Jeli wic wszystkie banki dokonuj ekspansji rwnoczenie, to kady z nich moe utrzyma niezmienione rezerwy gotwkowe, z uwzgldnieniem stopy rezerw w wysokoci 0,1, tworzc z niczego a dziewiciokrotno swych pierwotnych depozytw, w postaci poyczek majcych pokrycie w nowych rodkach ducjarnych. Przyjrzyjmy si temu procesowi rwnoczesnej ekspansji z punktu widzenia zapisw ksigowych. Zakadamy, e kady z dziesiciu bankw otrzymuje 1 000 000 j.p. w nowych, pierwotnych depozytach pieninych. Wszystkie banki s tej samej wielkoci, kady utrzymuje stop rezerw c w wysokoci 10 procent i (dla uproszczenia) w przypadku kadego z nich k rwna si zeru. Zakadamy take, e udzia w rynku kadego banku wynosi 10 procent. Innymi sowy, kady bank prowadzi interesy z 10 procentami wszystkich klientw z rynku, na ktrym dziaa. Co wicej, liczba klientw poszczeglnych bankw jest wynikiem przypadku. Jeli banki te rwnoczenie rozpoczn ekspansj kredytow w procesie przedstawionym w zapisie (42) i nastpnych, oczywiste jest, e kady z nich, na przykad bank A, przyjmie ostatecznie depozyty pochodzce z poyczek udzielanych przez inne banki, jak to przedstawia tabela IV2. Jeeli wszystkie banki bd rwnoczenie powikszay kredyt, zapisy ksigowe banku A bd si przedstawiay nastpujco:
(50) Winien 1 000 000 Gotwka 900 000 Poyczki 900 000 Depozyty na danie Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 1 000 000 900 000 900 000

Zmniejszeniu si zasobw gotwki bdzie przeciwdziaa depozyt na danie zoony przez ostatecznego odbiorc poyczki przyznanej na przykad przez bank B, co doprowadzi do nastpujcych zapisw:

Kilka dodatkowych trudnoci

177

(51) Winien 900 000 Gotwka

Bank A Ma Depozyty na danie z poyczek udzielonych przez bank B Depozyty na danie Gotwka 900 000

810 000 Poyczki 810 000 Depozyty na danie

810 000 810 000

Bank A ostatecznie odzyska 810 000 j.p. w postaci depozytw pochodzcych z poyczek przyznanych na przykad przez bank C. Zapisy ksigowe wygldayby nastpujco:
(52) Winien 810 000 Gotwka Depozyty na danie z poyczek udzielonych przez bank C Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 810 000

729 000 Poyczki 729 000 Depozyty na danie

729 000 729 000

W dalszym przebiegu tego procesu bank A przyjmie depozyty od odbiorcw poyczek przyznawanych przez banki D, E, F, G, H, I oraz J. W naszym wyjanieniu znacznie uprocilimy ten proces. W rzeczywistoci bowiem bank przyjmuje, rednio biorc, 10 procent z dziesiciu poyczek po 900 000 j.p. przyznanych na pierwszym etapie przez wszystkie banki systemu. Nastpnie przyjmuje 10 procent z dziesiciu poyczek po 810 000 j.p. przyznanych przez poszczeglne banki w drugiej fazie, 10 procent z dziesiciu poyczek po 729 000 j.p. przyznanych w trzeciej fazie itd. Jeli wic zaoymy, e kady z dziesiciu bankw otrzymuje 1 000 000 j.p. w depozytach pierwotnych oraz e banki rwnoczenie powikszaj kredyt, bilans kadego z nich na przykad banku A przedstawiaby si nastpujco:
(53) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0 Pasywa 1 000 000 Depozyty na danie (pierwotne) 9 000 000 Depozyty na danie (wtrne) 10 000 000 Pasywa razem 1 000 000 9 000 000 10 000 000

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

178

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Bilans kadego banku odpowiadaby zatem bilansowi, jaki ustalilimy, przyjmujc, e k = 0 (w przypadku banku monopolistycznego lub takiego, ktrego klienci s ostatecznymi odbiorcami udzielanych przez niego poyczek). Wynika to std, e cho w tej sytuacji nie wystpuje monopol, to utrata gotwki odnotowywana pocztkowo przez kady z bankw w zwizku z ekspansj kredytow zostaje ostatecznie zrwnowaona depozytami pochodzcymi z poyczek udzielanych przez inne banki. Na podstawie bilansu (53) moemy stwierdzi, e aden bankier nie musi w zwizku z powikszaniem kredytu zmniejsza swoich rezerw gotwkowych; jeli bowiem jego koledzy w tym samym czasie rwnie powikszaj kredyt, moe utrzyma poziom rezerwy gotwkowej bez zmian i przystpi do przyznawania poyczek na kwot rwn wielokrotnoci tych rezerw. (W naszym przypadku kady bankier utrzymuje 1 000 000 j.p. w rezerwach gotwkowych i tworzy z niczego 9 000 000 j.p. w poyczkach majcych pokrycie w 9 000 000 j.p. depozytw wtrnych). Interpretacja tego procesu dokonana przez Rothbarda jest wic poprawna nawet w przypadku izolowanego banku, kiedy kady z pozostaych bankw systemu rwnie przyjmuje depozyty pierwotne (czyli proporcjonaln kwot nowych pienidzy tworzonych w systemie), a rwnoczenie wszystkie powikszaj kredyt. Gotwka, jak kady bank teoretycznie traciby wskutek przyznawania poyczek, jest rwnowaona depozytami przyjmowanymi od odbiorcw poyczek udzielanych przez inne banki. Kady bank zatem sam moe powikszy swj kredyt na kwot 9 000 000 j.p. Ekspansja systemu jako caoci byaby zatem rwna 90 000 000 j.p., a kwota cakowitych depozytw, czyli poda pienidza, wyniosaby 100 000 000 j.p. Moemy uzyska wyniki liczbowe identyczne z zawartymi w tabeli IV2, jeli zaoymy po prostu, e pierwotny depozyt w wysokoci 1 000 000 zostaje zoony w banku A i podzielony rwno pomidzy dziesi bankw systemu, z ktrych kady otrzymuje 100 000 j.p., by przechowa je jako rezerw. Kady bank mgby powikszy swj kredyt o 900 000 j.p., tote cay system bankowy mgby wytworzy 9 000 000 j.p. w nowych poyczkach, osigajc cznie 10 000 000 j.p. w depozytach pierwotnych i wtrnych. Ten ostatni przykad, ktry zamyka nasz ksigow analiz ekspansji poyczek i depozytw dokonywanej przez izolowane banki i systemy bankowe, jest oczywicie najbardziej realistyczny. W obecnym systemie pieninym zwyki poday pienidza przenikaj cay system, docierajc do wszystkich bankw, umoliwiajc im rwnoczesne powikszanie kredytu w toku analizowanych przez nas procesw. Ju Saravia de la Calle wspomina, e bankierzy tworz grupy, oferujc gwarantw i wystpujc wobec siebie jako gwaranci34. Oznacza to, e ju w XVI wieku kastylijscy bankierzy byli wiadomi istnienia cisych powiza i silnej wsplnoty interesw, ktre ich jednocz, decydujc o sukcesie i porace dziaalnoci kadego z nich, oraz zdawali sobie spraw, e musz si nawzajem wspiera.
34

Saravia de la Calle, Instruccin de mercaderes, s. 180.

Kilka dodatkowych trudnoci

179

Jeli chodzi o standard zota i poda pienidza zwizan z odkrywaniem nowych kopal zota i rozwojem technik wydobywczych, to moemy zaoy, e nowy pienidz pochodzcy z duych nowo odkrytych z docieraby pocztkowo tylko do nielicznych bankierw i od nich przechodzi do systemu bankowego. Zwikszenie poday pienidza kruszcowego nie uruchamiaoby zatem procesu rwnoczesnej ekspansji, lecz stopniowe przenikanie pienidzy do systemu. Moemy w konkluzji stwierdzi, e jeli istnieje wiele bankw i wiele nowych depozytw, a banki powikszaj swj kredyt rwnoczenie w toku analizowanych przez nas procesw, to nawet izolowany bank bdzie mg utrzyma stabilny poziom rezerw i sam z siebie powiksza poyczki i depozyty o wielokrotno tego poziomu, okrelan przez odwrotno stopy rezerw (gdy k = 0)35. Dlatego te oczywicie tylko w ksigach rachunkowych bogactwo zawaszczane przez bankierw wskutek ekspansji kredytowej ma pokrycie w depozytach. Z ksigowego punktu widzenia (ale nie z prawnego) formalna wasno tych poyczek przysuguje deponentom, poniewa w zwykych warunkach uwaaj oni swoje depozyty za pienidze (doskonae substytuty pienidza), ktre mog wykorzystywa w swych transakcjach nawet bez koniecznoci podejmowania ich w zycznych jednostkach pieninych. Pomimo to jest jasne, e te aktywa generowane przez system bankowy w istocie nie nale do nikogo. W znacznej mierze mona by je uznawa jednak za wasno akcjonariuszy bankw, ich dyrektorw i administratorw, a wic ludzi, ktrzy faktycznie czerpi z tego bogactwa wiele nansowych korzyci, i na dodatek nie ujawniaj si jako jego waciciele, poniewa ksigi rachunkowe wskazuj, e jego posiadaczami s deponenci. Innymi sowy, w zwykych warunkach depozyty bior si z poyczek i s po prostu ubocznym skutkiem, majcym odzwierciedlenie w ksigach
W takiej sytuacji, najbardziej zblionej do rzeczywistych warunkw na rynku, twierdzenie Phillipsa traci wiarygodno. Wypowiada si on nastpujco (Credit Banking, s. 64): Wynika std, e w przypadku systemu bankowego depozyty s przede wszystkim wynikiem poyczek. W przypadku indywidualnego banku poyczki s wynikiem depozytw. To drugie twierdzenie jest w rzeczywistych warunkach niepoprawne. Wynika to std, e zwaywszy na istnienie wielu bankw i wielu depozytw pierwotnych oraz na fakt, e banki te powikszaj kredyt rwnoczenie, depozyty kadego indywidualnego banku s rwnie wynikiem ekspansji kredytowej prowadzonej zgodnie przez wszystkie banki. W rozdz. VIII zbadamy szczegln moliwo (odrzucan przez Selgina), e nawet w systemie wolnej bankowoci wszystkie banki mogyby rwnoczenie zainicjowa ekspansj kredytow, cho nie powikszaby si ich wolumen depozytw pierwotnych (czyli poprzez oglne zmniejszanie zasobw gotwkowych czy stp rezerw). W tym samym rozdziale wyjanimy, jak zrobi to Mises, e w systemie wolnej bankowoci kady bank, ktry jednostronnie powiksza swj kredyt, zmniejszajc rezerwy gotwki poniej rozsdnego poziomu, zagraa wasnej wypacalnoci. Te dwa zjawiska wyjaniaj uniwersaln tendencj bankierw do uzgadniania w swoim gronie wsplnie synchronizowanego (zazwyczaj przez bank centralny) jednolitego tempa ekspansji kredytowej.
35

180

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

rachunkowych, bogactwa gromadzonego i utrzymywanego przez banki w nieskoczono. Wrcimy do tego tematu w dalszych czciach ksiki, omawiajc zagadnienie banknotw, oraz w ostatnim rozdziale, w ktrym przedstawimy nasz propozycj procesu reformy bankowoci.

Wypyw poday pienidza z systemu bankowego Inna komplikacja wynika std, e ilekro zostaje przyznana poyczka oraz tworzy si i wycofuje depozyt, pewna cz pienidzy wypywa z systemu i traa do osb, ktre nie chc skada ich w banku. Im wikszy jest odsetek pienidzy wypywajcych na kadym etapie do kieszeni obywateli, ktre pozostaj poza systemem bankowym, tym mniejsza ekspansywna zdolno banku do generowania nowych poyczek. Wemy system maych bankw (dla ktrych k = 0) z wymagan rezerw w wysokoci 10 procent (c = 0,1). Jeli oznaczymy jako f cz poday pienidza, ktra wypywa z systemu bankowego, oraz przyjmiemy f = 0,15, to kiedy bank A poycza 900 000 j.p., kwota pienidzy powracajcych do systemu bankowego bdzie rwna (1 f) x 900 000 = (1 0,15) x 900 000 = = 0,85 x 900 000 = 765 000 j.p. Gdy mamy do czynienia z systemem maych bankw, zaoywszy k = 0, c = 0,1 oraz f = 0,15, moemy skorzysta z poniszych wzorw. Jeeli DN oznacza cakowite depozyty netto zoone z depozytw brutto DG pomniejszonych o cakowit kwot wypywajc z systemu bankowego F, to mamy:
[29] DN = DG F

Cakowita kwota pienidzy wypywajcych z systemu bankowego bdzie oczywicie rwna cakowitej kwocie depozytw brutto DG pomnoonej przez f (odsetek pienidzy wypywajcych z systemu). A wic:
[30] F = fDG

Ilo pocztkowo zdeponowanych pienidzy jest z kolei rwna sumie depozytw netto pomnoonej przez odpowiedni stop rezerw i powikszonej o cakowit kwot wypywajc z systemu:
[31] d = DN c + F

Jeli podstawimy do tego rwnania warto DN ze wzoru [29] oraz warto F ze wzoru [30], to otrzymamy:
[32] d = (DG F) c + fDG

Kilka dodatkowych trudnoci

181

Zastpujc F przez fDG, otrzymujemy:

[33] d = (DG fDG) c + fDG

Nastpnie wyczamy DG:

[34] d = DG(c cf + f)

A zatem:
[35] DG = d (c cf + f)

A poniewa DN = DG(1 f), to:

[36] DN = DG(1 f) = d(1 f) c cf + f = d(1 f) c(1 f) + f = c+ d f 1f

Tak wygldaby wzr na depozyty netto wytworzone przez system bankowy. Ekspansja kredytowa wywoana przez system bankowy, z ktrego wypywa pewna cz pienidzy, byaby rwna:
[37] x = DN d = c+ d f 1f d

Jeeli w powyszych wzorach podstawimy zamiast f warto zero, otrzymamy te same rwnania, z jakich korzystalimy dotd w celu ustalenia cakowitego wolumenu depozytw i cakowitej ekspansji kredytowej:
[38] DN = d c = 1 000 000 0,1 = 10 000 000

oraz:
[39] x= d c d= d(1 c) c = 1 000 000 x 0,9 0,1 = 9 000 000

Zobaczmy, do jakiej wartoci zmniejsza si ekspansja kredytowa, jeli jak dotychczas d = 1 000 000 j.p. oraz c = 0,1, a ponadto z systemu bankowego wypywa 15 procent poday pienidza (f = 0,15).
[40] DN = 1 000 000 0,15 0,1 + 1 0,15 = 1 000 000 0,15 0,1 + 0,85 = 0,85 x 1 000 000 0,085 + 0,15 = 850 000 0,235 = 3 617 021

182

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

Zatem w systemie bankowym, z ktrego wypywa 15 procent poday pienidza, cakowita kwota depozytw wyniosaby 3 617 021 j.p., a nie 10 000 000 j.p., jak to byo przy f = 0. Ekspansja kredytowa netto byaby rwna x = 3 617 021 1 000 000 = = 2 617 021 j.p., a nie 9 000 000 j.p. stworzonych w sytuacji, gdy adne pienidze nie opuszczaj systemu. A wic jeli odsetek pienidza wypywajcego z systemu jest wikszy od zera, zdolno systemu bankowego do tworzenia poyczek i generowania depozytw ex nihilo znacznie si zmniejsza36.

Utrzymywanie rezerw przekraczajcych wymagane minimum Inna komplikacja przynoszca skutki podobne to tych, jakie omwilimy w poprzednim ustpie, zachodzi wtedy, gdy banki utrzymuj rezerwy gotwki przekraczajce wymagane minimum. Dzieje si tak zwykle na pewnych etapach cyklu koniunkturalnego, kiedy banki zachowuj si stosunkowo rozwaniej, lub gdy banki musz zwiksza swe rezerwy ze wzgldu na trudnoci ze znalezieniem dostatecznie wiarygodnych potencjalnych poyczkobiorcw. Zjawiska te wystpuj na przykad w fazach recesji gospodarczej nastpujcych po ekspansji kredytowej. Tak czy inaczej, utrzymywanie rezerw gotwki przekraczajcych minimalny poziom zmniejsza zdolno systemu do ekspansji kredytowej w taki sam sposb jak parametr f odsetek poday pienidza wypywajcej z systemu bankowego37.
36 Wzory te otrzymalimy zgodnie z postpowaniem opisanym w: Armen A. Alchian, William r. Allen, University Economics, Wadsworth Publishing, Belmont (California) 1964, s. 675676. Gdyby prawnie wymagana rezerwa zostaa zmniejszona do zera (zgodnie z coraz powszechniejszymi daniami), cakowita kwota depozytw netto DN wyniosaby:

DN =

d f 1f

d(1 f) f

1 000 000 x 0,85 0,15

= 5 666 667 j.p.

Ekspansja kredytowa netto x byaby rwna: x = DN d = 4 666 667 j.p. Musimy zatem stwierdzi, e gdyby adna cz poday pienidza nie wypywaa z systemu (f = 0), a wadze bankowe miayby zrezygnowa z wymaganej rezerwy (c = 0), to wolumen ekspansji kredytowej mgby osign dowolnie wysoki poziom, poniewa: d DN = = 0 (Ekspansja taka wywoaaby liczne szkodliwe skutki w realnej strukturze produkcji, na ktr miaaby istotny wpyw zob. rozdz. V). 37 Aby pokaza, jak dalece czynniki te mog przyczyni si do zmniejszenia mnonika ekspansji bankowej, musimy najpierw zauway, e na przykad w Hiszpanii ca-

Kilka dodatkowych trudnoci

183

Rne wymagane rezerwy dla rnych rodzajw depozytw I wreszcie kolejna komplikacja, jak powinnimy rozway, wynika std, e w wielu krajach rezerwy wymagane dla depozytw na danie rni si od rezerw wymaganych dla depozytw terminowych, chocia, jak wiemy, w praktyce te drugie czsto s w istocie depozytami na danie. Mimo e rozwaane przez nas dotd wzory moglibymy wyprowadzi ponownie dla obu rodzajw depozytw, to jednak znaczny stopie zoonoci naszej analizy nie zostaby zrekompensowany drobnym wzrostem jej wartoci, tote postanowilimy z tego zrezygnowa38.

kowita poda pienidza wynosi okoo 50 bilionw peset (166,386 peset = 1 euro), co obejmuje gotwk w posiadaniu spoeczestwa, depozyty na danie, depozyty oszczdnociowe i depozyty terminowe. (W hiszpaskim systemie bankowym depozyty terminowe wbrew swej nazwie s zazwyczaj zwykymi depozytami na danie, poniewa mona je wycofa w dowolnej chwili bez kary nansowej lub z kar bardzo niewielk). Z caej tej poday pienidza tylko 6,6 biliona peset wystpuje w postaci gotwki w rkach obywateli. Oznacza to niewiele ponad 13,2 procent cakowitej poday pienidza, a wic mnonik ekspansji bankowej w Hiszpanii przekracza 7,5 (co odpowiadaoby stopie rezerw w wysokoci 13,2 procent). Poniewa w Hiszpanii wymaga si dzi rezerw w wysokoci 2 procent (na podstawie pisma oklnego Banku Hiszpanii w sprawie pienidza nr 1/1996 z 11 padziernika, potwierdzonego nastpnie przez przepisy Europejskiego Banku Centralnego), rnic pomidzy t wartoci a 13,2 procent mona przypisa parametrowi f odsetkowi pienidza wypywajcego z systemu do kieszeni prywatnych obywateli. By moe pewn rol odegraa tu ostatnia recesja gospodarcza, zwikszajc wolumen gotwki i depozytw utrzymywanych przez banki i przejciowo obniajc ich potencja zwikszania ekspansji kredytowej. Nasze uwagi opieraj si na prowizorycznych danych dotyczcych czerwca opublikowanych w sierpniu 1994 r. w Boletn Estadstico del Banco de Espaa, ktre to wydawnictwo udostpni nam uprzejmie Luis Alfonso Lpez Garcia, inspektor Banku Hiszpaskiego. 38 Odpowiednie wzory s wyprowadzone w: Laurence S. Ritter, William L. Silber, Principles od Money, Banking and Financial Markets, wyd. 3 zaktualizowane, Basic Books, New York 1980, s. 4446. Teoria mnonika bankowego jest szczegowo przedstawiona rwnie w innych pracach, np.: John Boorman, Thomas M. Havrilesky, Money Supply, Money Demand and Macroeconomic Models, Allyn and Bacon, Boston 1972, zw. s. 1041; Dorothy M. Nichols, Modern Money Mechanics: A Workbook on Deposits, Currency and Bank Reserves, Federal Reserve Bank of Chicago, s. 2931. Interesujca jest tu take ksika: Phillip Cagan, Determinance and Eects of Changes in the Stock of Money, 18751960, Columbia University Press, New York 1965. Na temat mnonikw bankowych i wymaga co do rezerw pisa sporo rwnie Jos Miguel Andreu Garca; zob. np. jego artykuy; En torno a la neutralidad del coeciente de caja: el caso espaol, Revista de Economia nr 9, El coeciente de caja ptimo y su posible vinculacin con el dcit pblico, Boletn Econmico de Informacin Commercial Espaola, 29 czerwca 5 lipca 1987, s. 2425 i nast.

184

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

7 . A n a l og i e p o m i d z y k re o w a n i e m d ep o z y t w a e m i s j b a n k n o t w b e z p o k r yc i a
Ekonomiczna analiza emisji banknotw bez pokrycia, operacji, ktra pojawia si dugo po odkryciu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, nie jest bynajmniej jednym z gwnych celw tej ksiki39. Warto jednak byoby w tym miejscu rozway nieco dokadniej ksigowe i prawne aspekty emisji banknotw bez pokrycia, poniewa, co pokaemy, przynosi ona identyczne skutki jak poyczki i depozyty tworzone przez banki z niczego. Wyobramy sobie, e bankowo dopiero powstaje i banki wystpuj w roli rzeczywistych depozytariuszy pienidzy zgodnie z postanowieniami umowy depozytu nieprawidowego. Dopki banki przestrzegaj oglnych zasad prawnych, ktre badalimy w trzech pocztkowych rozdziaach, dopty przyjmuj jednostki pienine (zazwyczaj zoto lub pienidz towarowy innego rodzaju) i przechowuj je w skarbcach, a w zamian wydaj deponentom certykaty depozytowe, kwity lub banknoty opiewajce na ca zdeponowan kwot. Bank, ktry w peni przestrzega swoich zobowiza, sporzdza w ksigach nastpujcy zapis:
(54) Winien 1 000 000 Gotwka Kwity depozytowe lub banknoty Bank A Ma 1 000 000

Jeli bank przez duszy czas wypenia zobowizania i ludzie cakowicie mu ufaj, jest rzecz pewn, e zaczn stopniowo posugiwa si jego banknotami (albo odcinkami wpaty czy kwitami, jakie bank wydaje w zamian za zdeponowane jednostki pienine) w taki sposb, jakby same w sobie byy jednostkami pienidza towarowego. Tym samym banknoty przeksztacaj si w jednostki pienine (w terminologii Misesa doskonae substytuty pienidza). Poniewa pienidz ten stanowi dobro dzisiejsze, ktrego ludzie potrzebuj i uywaj jedynie jako rodka wymiany, a nie dla wasnej konsumpcji, to jeli deponenci ufaj bankowi, takie wykorzystanie banknotw jako pienidza moe trwa w nieskoczono (ludzie nie musz udawa si do banku, aby podejmowa zdeponowane pierwotnie jednostki pienine). W takiej sytuacji bankierzy mog poczu pokus wydawania kwitw depozytowych na kwot przekraczajc sum jednostek pieninych rzeczywicie przyjtych w depozyt. Bankierzy ulegajcy tej pokusie naruszaj oczywicie uniwersalne zasady prawne i dopuszczaj si nie tylko przestpstwa faszerstwa (wydajc faszywy kwit niemajcy pokrycia w odpowiednim depozycie), ale tak39

Usher, The Early History of Deposit Banking in Mediterranean Europe, s. 9, 192.

Analogie pomidzy kreowaniem depozytw a emisj banknotw bez pokrycia 185

e oszustwa, gdy przedstawiaj jako rodek patniczy dokument, ktry w rzeczywistoci nie ma pokrycia40. Niemniej jeli ludzie maj do banku wystarczajce zaufanie, a bankier wie z dowiadczenia, e stopa rezerw c rwna 0,1 pozwoli mu w zwykych warunkach honorowa swoje zobowizania, to bank bdzie mg wyda nawet dziewi razy wicej nowych kwitw depozytowych czy banknotw. Odpowiednie zapisy ksigowe bd si przedstawiay nastpujco:
(55) Winien 9 000 000 Poyczki Banknoty Bank A Ma 9 000 000

Zaoylimy, e bank wykorzystuje swoje faszywe noty, aby przyznawa poyczki, ale moe ich uy w jakimkolwiek innym celu, na przykad kupujc dowolne inne aktywa (takie jak okazae budynki) lub po prostu pokrywajc nimi codzienne wydatki. Jeli bank przeznacza banknoty na poyczki, jego bilans bdzie si przedstawia nastpujco:
(56) Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem 1 000 000 Banknoty 9 000 000 10 000 000 Pasywa razem 10 000 000 Bank A Bilans Pasywa 10 000 000

Jeeli ludzie ufaj bankowi, poyczkobiorcy zgodz si odbiera przyznane im poyczki w notach, ktre wejd do obiegu tak, jakby byy pienidzem. W takich warunkach bankier moe nawet wierzy, majc wystarczajce powody, e nikt nigdy nie zwrci tych not bankowi, aby wycofa zdeponowane pierwotnie pienidze. Z chwil gdy bankier stwierdza, e tak wanie jest, swoj ocen moe zawrze w zapisie ksigowym, ktry zakwalikuje 9 000 000 faszywych not wprowadzonych do obiegu przez bank jako cz zysku za dany rok kwot t bankier moe sobie swobodnie przywaszczy. W ksigach zostan sporzdzone nastpujce zapisy:

Kto zoy specjaln obietnic wydania okrelonych partii dbr w zamian za konkretne papiery, nie moe wydawa takich promes, jeli nie ma odpowiadajcych im dbr. Jeeli to robi, bdzie stale naraony na skazanie za oszustwo albo niewypacalno w przypadku przedstawienia konkretnego dokumentu (Jevons, Money and Mechanism of Exchange, s. 209).

40

186

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

(57) Winien 1 000 000 Gotwka 9 000 000 Poyczki 9 000 000 Banknoty

Bank A Ma Banknoty Banknoty Zysk 1 000 000 9 000 000 9 000 000

Te zapisy ksigowe odzwierciedlaj fakt, e bankier jest pewien, i nigdy nie bdzie musia zwrci kwoty, na jak opiewaj noty, poniewa s one w obiegu jako pienidz. Bilans banku wygldaby nastpujco:
(58) Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem 1 000 000 Banknoty 9 000 000 Zysk (kapita wasny) 10 000 000 Pasywa razem Bank A Bilans Pasywa 1 000 000 9 000 000 10 000 000

Na podstawie tego bilansu moemy stwierdzi, e z chwil gdy banknoty nabray charakteru jednostek pieninych, nikt nigdy nie zwrci ich do banku, by wycofa zdeponowane pienidze, poniewa noty znajduj si w swobodnym obiegu i jako takie s uznawane za pienidz. Po stronie pasyww guruj banknoty na kwot tylko 1 000 000, poniewa 10 procent wystarcza, by zaspokoi zwyke dania wymiany. A wic bilans ten sprowadza si do potwierdzenia oszustwa popenianego przez bank, ktre polegaj na emisji not na kwot przekraczajc kwot zdeponowanych pienidzy. Bankierzy nigdy nie odnotowywali w taki sposb w ksigach emisji banknotw bez pokrycia, poniewa to by cakowicie ujawniao popeniane przez nich oszustwo. Swoimi oszukaczymi dziaaniami szkodz oni stronom trzecim, ktrych pienidze trac na wartoci w nastpstwie wzrostu poday pienidza, nie mwic ju o kryzysach i recesjach gospodarczych, skutku dodatkowym, ktry rozwaymy w dalszej czci ksiki. Niemniej ten ostatni bilans jest z pewnoci uczciwszy w tym sensie, e przynajmniej pokazuje manewr bankiera, a take to, i emisja banknotw bez pokrycia stanowi niewyczerpane rdo nansowania pozwalajce bankierom przywaszcza sobie bardzo wielkie bogactwo. Czytelnik zauway z pewnoci, e zapisy (54) do (56) s identyczne z tymi, ktre analizowalimy w zwizku z depozytami. Banknoty bez pokrycia s w gruncie rzeczy identyczne co do natury z depozytami wtrnymi i przynosz te same co one skutki gospodarcze. Odpowiadaj w istocie tej samej operacji i daj identyczne zapisy ksigowe. Oba rodzaje dziaalnoci przynosz bankom znaczne aktywa; banki stopniowo przejmuj to bogactwo od wszystkich podmiotw gospo-

Analogie pomidzy kreowaniem depozytw a emisj banknotw bez pokrycia 187

darczych na rynku w procesie, ktrego podmioty te nie rozumiej i nie dostrzegaj, a ktry prowadzi do niewielkiego zmniejszania si siy nabywczej jednostek pieninych uywanych przez wszystkich czonkw spoeczestwa. Ekspansja kredytowa wspiera si na kreowaniu nowych depozytw lub banknotw, a poniewa s one, z subiektywnego punktu widzenia szerokiego ogu, same w sobie uznawane za pienidz, w zwykych warunkach nigdy si ich nie podejmuje ani nie wymienia. Tak oto banki przywaszczaj sobie wielki wolumen bogactwa, ktre z ksigowego punktu widzenia jest zagwarantowane depozytami lub banknotami, co pozwala im zamaskowa to, e w kategoriach ekonomicznych s jedynymi benecjentami w peni wykorzystujcymi de facto te aktywa. Banki znalazy w ten sposb wieczne rdo nansowania, ktrego zapewne nikt od nich nigdy nie zada, poyczk, ktrej nigdy nie bd musiay zwrci (koniec kocw jest ona tym samym co dar). Z ekonomicznego punktu widzenia bankierzy i inne podobne podmioty gospodarcze jako jedyni wykorzystuj te nadzwyczajne okolicznoci. Dysponuj ogromn wadz kreowania pienidza i stale wykorzystuj j w celu powikszania wasnych aktyww, otwierania nowych biur, zatrudniania nowych pracownikw itd. Co wicej, udao si im utrzyma swoje dziaania w tajemnicy przed wikszoci ludzi, w tym take przed ekonomistami, przez przedstawianie jako pokrycia tworzonych przez siebie poyczek kont pasyww (depozytw lub banknotw) nieodpowiadajcych rzeczywistemu kapitaowi wasnemu. Krtko mwic, bankierzy odkryli swj kamie lozoczny (tak poszukiwany w redniowieczu), ktry pozwala im tworzy nowe jednostki pienine z niczego, a tym samym wytwarza ukryte bogactwo, przy czym szkodz stronom trzecim i je oszukuj. W ksigach rachunkowych za wacicieli tego bogactwa uznaje si ocjalnie deponentw, w praktyce jednak nie naley ono do nikogo (cho z ekonomicznego punktu widzenia naley do samych bankierw). Jak ju wspomnielimy, uznanie tego faktu ma zasadnicze znaczenie dla naszych argumentw z ostatniego rozdziau, w ktrym przedoymy plan reformy systemu bankowego. Bogactwo stopniowo zgromadzone przez banki moe i musi zosta zwrcone obywatelom. Powinno ono w procesie prywatyzacji sta si dostpne dla innych, bardzo wanych dla spoeczestwa zastosowa (na przykad spaty dugu narodowego lub przejcia do prywatnego systemu ubezpiecze spoecznych, ktry byby oparty na zyskach z inwestycji). Analogie pomidzy emisj banknotw bez pokrycia a ekspansj kredytow opart na depozytach wtrnych tworzonych ex nihilo s ju oczywiste. W istocie wszystkie przedstawione dotychczas argumenty maj zastosowanie zarwno do banknotw, jak i do depozytw na danie. Pamitajc o tym, rozwamy krtko kilka zapisw. Kiedy na przykad przyznaje si poyczki majce pokrycie w emisji banknotw, mamy:

188

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

(59) Winien 1 000 000 Gotwka 900 000 Poyczki

Bank A Ma Banknoty Banknoty 1 000 000 900 000

W tym przypadku bank przyznaje poyczki z niczego, wypuszczajc po prostu faszywe noty i wydajc je poyczkobiorcom. W najgorszym razie, jeli owi poyczkobiorcy zwrc bankowi noty, by odebra z jego skarbca jednostki pienidza towarowego, bilans banku bdzie wyglda nastpujco:
(60) Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem 100 000 Banknoty 900 000 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 Bank A Bilans Pasywa 1 000 000

Jeli zaoymy, e poyczkobiorcy pac te pienidze innym ludziom, ktrzy ostatecznie zanosz je do innego banku, na przykad banku B, rwnie emitujcego banknoty bez pokrycia, to bank B dokonaby nastpujcych zapisw ksigowych:
(61) Winien 900 000 Gotwka 810 000 Poyczki Banknoty Banknoty Bank A Ma 900 000 810 000

Bilans banku B przedstawiaby si nastpujco:

(62) Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem 90 000 Banknoty 810 000 900 000 Pasywa razem 900 000 Bank B Bilans Pasywa 900 000

Proces ten przebiega dalej w ten sam sposb i przenika cay system. Jeli zaoymy, e stopa rezerw c wynosi dla banknotw 0,1, natomiast k = 0, to bdziemy wiedzieli, i system jako cao zdoa wytworzy z niczego:

Analogie pomidzy kreowaniem depozytw a emisj banknotw bez pokrycia 189

[41]

d(1 c) 1 000 000 x 0,9 = = 9 000 000 c 0,1

jednostek pieninych w postaci not niemajcych pokrycia w pierwotnym pienidzu (zocie lub innego rodzaju pienidzu towarowym). Ten sam wynik uzyskalibymy w przypadku banku monopolistycznego, cieszcego si powszechnym zaufaniem i obsugujcego wszystkich klientw na rynku, dla ktrego stopa rezerw c wynosiby 0,1, a parametr k byby rwny 1. Ekspansja kredytowa x byaby wwczas rwna:
[42] x= d(1 c) 1 + k(c 1)

co dla k = 0 oznacza

d(1 c) c

banknotw stworzonych ex nihilo.

Jeli zaoymy, e wszystkie banki wypuszczaj noty rwnoczenie i przyjmuj nowe pierwotne jednostki pienine w tym samym tempie, to jeden bank, utrzymujc bez zmian swe rezerwy gotwki, bdzie mg wyda banknoty na kwot:
d(1 c) c

Jest to ten sam wzr, ktry przyjlimy dla depozytw. Zostan sporzdzone nastpujce zapisy:
(63) Winien 1 000 000 Gotwka 9 000 000 Poyczki i inne zastosowania Banknoty Banknoty bez pokrycia Bank A Ma 1 000 000 9 000 000

Moglibymy rwnie sporzdzi analogiczne zapisy ksigowe dla oglniejszego przypadku k > 0 (w poprzednim przykadzie przyjlimy k = 0,2). Jeli c = 0,1, to kady 1 000 000 j.p. przyjtych przez bank daje mu moliwo stworzenia z niczego nowych banknotw na kwot wynoszc:
[43] d(1 c) 1 + k(c 1)

Oznacza to, e bank bdzie mia zdolno stworzenia 1 097 560 j.p. w postaci not bez pokrycia. Wyniki, jakie otrzymalimy dla depozytw bankowych, byyby takie same w wypadku banknotw, co pokazuje, e

190

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

nie ma adnej ekonomicznej rnicy pomidzy emisj not bez pokrycia a ekspansj ex nihilo kredytu bankowego opartego na depozytach tworzonych z niczego. Jedyna istotna rnica ma charakter prawny, poniewa zgodnie z uniwersalnymi zasadami prawnymi emisja not bez pokrycia jest faszerstwem i przestpstwem oszustwa, podczas gdy umowa bankowego depozytu pieninego oznacza jedynie sprzeniewierzenie. Zachodz jednak pewne rnice w zwizku ze sposobem przeprowadzania operacji. Banknoty maj posta obligacji na okaziciela i kady z nich ma konkretn warto nominaln, co pozwala przenosi je z osoby na osob bez koniecznoci dokonywania przez bank jakichkolwiek zapisw w ksigach (wskutek czego zmniejszaj si jego koszty transakcyjne). Depozyty natomiast daj klientom t korzy, e umoliwiaj im wypisanie na czeku konkretnej liczby bez koniecznoci przekazywania okrelonej liczby banknotw o ustalonej wartoci. Bankier musi jednak ledzi takie operacje i odnotowywa je w swoich ksigach, co jest dla niego niekorzystne. Pomimo tych rnic prawnych i rnych postaci obie operacje z ekonomicznego punktu widzenia s wic zasadniczo identyczne i przynosz te same skutki. Jak jednak jeszcze zobaczymy, kiedy teoria pienidza zaczynaa si dopiero rozwija, teoretycy dostrzegali jedynie niemoralno tworzenia banknotw bez pokrycia oraz wywoywane przez to powane szkody. Nie uwiadamiali sobie pocztkowo tego, e ekspansywna kreacja poyczek majcych pokrycie w depozytach tworzonych z niczego przynosi dokadnie te same skutki, i nie przeciwdziaali temu zjawisku. Wyjania to, dlaczego ustawa Peela z 19 lipca 1844 roku, podstawa wszystkich dzisiejszych systemw bankowoci, cakowicie chybia celu, jakim miaa by stabilno pienina oraz odpowiednie okrelenie i obrona praw wasnoci obywateli w obszarze bankowoci, mimo e zakazywaa emisji not bez pokrycia. Niepowodzenie to wyniko std, e ustawodawcy nie zdoali poj, i depozyty bankowe z rezerw czstkow maj dokadnie t sam natur i przynosz takie same skutki gospodarcze jak banknoty bez pokrycia. Ustawa ta nie uznaa wic bankowoci opartej na rezerwie czstkowej za nielegaln i pozwolia utrzyma si starej jak wiat praktyce wydawania pozbawionych pokrycia (wtrnych) depozytw. Depozyty wtrne w rzeczywistoci wyprzedzay ducjarn emisj banknotw, poniewa jednak okazay si transakcjami znacznie bardziej od niej zoonymi, tylko ona zostaa (cakiem poniewczasie) zakazana. Umowa bankowego depozytu pieninego z rezerw czstkow jest dzi wci uprawniona, cho ma dokadnie t sam natur ekonomiczn i przynosi takie same szkodliwe skutki co zakazana w 1844 roku ustaw Peela emisja banknotw bez pokrycia41.
Jak pokaemy dokadniej w rozdz. VIII (s. 470 i nast. oraz 475 i nast.), pierwszym teoretykiem, ktry uwiadomi sobie to, e depozyty bankowe s pienidzem i e bankowo oparta na rezerwie czstkowej zwiksza poda pienidza, by hiszpaski scholastyk Luis de Molina, autor ksiki Tratado sobre los cambios, ktr opracowa i opatrzy przedmow Francisco Gmez Camacho (Instituto de Estudios Fiscales, Madrid 1991, wyd. 1 Cuenca 1597); zob. zw. Disputation 409, s. 145156, zw. s. 147. Luis
41

Proces kurczenia si kredytu

191

8 . P ro c e s k u rc ze n i a s i k re dy t u
Jednym z gwnych problemw wywoywanych przez proces ekspansji kredytowej i tworzenia depozytw ex nihilo, a tym samym przez umow depozytu bankowego zakadajc rezerw czstkow, jest to, e podobnie
de Molina nie zauway jednak analogii pomidzy depozytami wtrnymi a notami bez pokrycia, poniewa w jego czasach banki nie zaczy jeszcze wykorzystywa moliwoci emisji banknotw. Dopiero w 1797 r. Henry Thornton mia po raz pierwszy wspomnie o rwnowanoci not i depozytw; zob. jego Response of March 30, 1797 w: Evidence given before the Lords Committee of Secrecy appointed to inquire into the courses which produced the Order of Council of the 27th February 1797, przedrukowane w: F. A. Hayek (red.), An Inquiry into the Nature and Eects of the Paper Credit of Great Britain, Augustus M. Kelley, Faireld (New Jersey) 1978, s. 303. Kilka lat pniej do tego samego wniosku doszli Walter Boyd, James Pennington i senator z Pensylwanii Condy Raguet, ktry by przekonany, e depozyty i banknoty maj jednakowy udzia w tworzeniu poday pienidza i e kady bank, ktry nie wypaca niezwocznie i na danie wartoci wypuszczonych przez siebie banknotw, powinien traci licencj na dziaalno, podobnie jak kady bank, ktry nie honoruje niezwocznie i w gotwce da wycofania zoonych w nim depozytw; zob. Report on Bank Charters Condyego Ragueta zawarty w Journal of the Senate, 18201921, Pennsylvania Legislature, s. 252268, oraz podobne uwagi Murraya N. Rothbarda w jego ksice The Panic of 1819: Reactions and Policies, Columbia University Press, New YorkLondon 1962, s, 148. Do znaczce jest to, e teoretycy szkoy bankowej sami jako pierwsi susznie utrzymywali, e prby ograniczenia emisji not bez pokrycia s naprawd paradoksalne, jeli rwnoczenie nie zaleca si tych samych rodkw w odniesieniu do depozytw, gdy natura ekonomiczna not i depozytw jest dokadnie taka sama; zob. np. James Wilson, Capital, Currency and Banking, The Economist, London 1847, s. 282; zob. te uwagi Very C. Smith w jej ksice The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, s. 89. Smith wypowiada niezwykle wnikliw uwag w zwizku z Wilsonem i powanym bdem szkoy obiegu pieninego, ktra nie zdoaa dostrzec ekonomicznych analogii pomidzy notami a depozytami: Jako uzasadnienie tego rozrnienia szkoa obiegu pieninego przedstawiaa zazwyczaj argument, e banknoty zwikszaj obieg pienidza, a depozyty nie. By on oczywicie nie do zaakceptowania dla Wilsona jako przedstawiciela szkoy bankowej, ktra zarwno odrzucaa moliwo, e emisj not da si zwikszy do jakiego niepodanego poziomu, jeli tylko cile utrzyma si wymienialno, jak i wskazywaa, e rzekome rnice pomidzy notami a zobowizaniami depozytowymi nie s istotne. W wielu krgach wci jednak przeczono temu, e depozyty na danie stanowi cz obiegu, i zapewne nie byo to adn miar akceptowane powszechnie a do czasw MacLeoda (s. 89). Wilson, wskazujc na t sprzeczno, mia cakowit racj: zwaywszy na ekonomiczn rwnowano banknotw i depozytw, argument na rzecz regulacji pozbawionej pokrycia emisji jednych bezporednio stosuje si, mutatis mutandis, take do drugich. Co wicej, jest to ta sama niekonsekwencja, jak wykazywali niemal sto lat pniej obrocy umowy nieprawidowego depozytu papierw wartociowych, ktra pozwalaa bankowi robi uytek z depozytw. Kontrowersja ta powstaa na pocztku XX w. w zwizku z praktykami bankowymi w Barcelonie; przyjmowanie rezerwy czstkowej dla nieprawidowych depozytw papierw wartociowych zostao wwczas zakwestionowane i surowo potpione. Jak trafnie wskazywali wtedy obrocy takiej umowy, argumenty podnoszone przeciw tej praktyce powinny mie rwnie zastosowanie do bankowego depozytu pieninego z rezerw czstkow (zob. podobne uwagi w rozdz. III).

192

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

jak nieuchronnie wyzwala on siy przeciwdziaajce skutkom, jakie ekspansja kredytowa przynosi realnej gospodarce, uwalnia rwnie siy prowadzce do jednoczesnego procesu zacieniania si lub kurczenia kredytu. Ceteris paribus moe go wywoa kade z poniszych zjawisk: a) zmniejszenie si wolumenu depozytw pierwotnych; b) silniejsze pragnienie obywateli przechowywania jednostek pieninych poza systemem bankowym (tj. zwikszenie si parametru f); c) wiksza roztropno bankw skaniajca je do podniesienia stopy rezerw c, aby sprosta wzrostowi przecitnej liczby ewentualnych da wycofania depozytw; d) nagy wzrost wolumenu zwracanych poyczek nie rwnowaony wzrostem wolumenu poyczek udzielanych; e) znaczny wzrost liczby poyczkobiorcw niezdolnych do obsugi dugw czyli niewypacalnych dunikw. Po pierwsze, jest oczywiste, e jeli z banku zostaje wycofana pewna kwota pierwotnych depozytw (na przykad 1 000 000 j.p. deponowanych w naszych poprzednich przykadach), wszystkie wytworzone na tej podstawie poyczki i depozyty, o ktrych mwilimy, znikaj w reakcji acuchowej, co prowadzi do zmniejszenia si oglnego wolumenu poyczek i depozytw. Jeeli zaoymy, e c = 0,1 oraz k = f = 0, to poyczki i depozyty zmniejsz si o 9 000 000 j.p., co oznacza powany spadek poday pienidza do jednej dziesitej dawnej wielkoci. Skutkiem tego jest powana deacja, czyli spadek iloci pienidza w obiegu prowadzcy do obnienia si cen towarw i usug, co w krtkim i rednim okresie jeszcze bardziej pogbia recesj wywoan w ostatecznym rachunku przez wszystkie procesy ekspansji kredytowej. Po drugie, te same skutki przynosi decyzja obywateli o utrzymywaniu wikszej iloci pienidzy poza systemem bankowym. Powoduje to wzrost wartoci parametru f oraz obnienie si zdolnoci bankw do ekspansji kredytowej, co z kolei wywouje recesj i niedobr pienidza. Po trzecie, bardziej rozwane postpowanie bankw i zwikszenie stp rezerw rwnie prowadzi do kurczenia si kredytu. Po czwarte, rwnie deacyjne skutki przynosi spata poyczek (w sytuacji, gdy przyznaje si zbyt mao nowych poyczek, aby przynajmniej zrwnoway wolumen poyczek zwracanych). Rozwamy t moliwo nieco bliej. Wyobramy sobie na pocztek bank, w ktrym c = 0,1, k = 0 oraz f = 0, a jego poyczkobiorcy spacaj swoje poyczki. Kiedy bank udziela poyczek, jego zapisy ksigowe i bilans s nastpujce:
(64) Winien 1 000 000 Gotwka 900 000 Poyczki 900 000 Depozyty na danie Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 1 000 000 900 000 900 000

Proces kurczenia si kredytu

193

(65)

Bank A Bilans c = 0,1 k = 0, f = 0 Pasywa 100 000 Depozyty na danie 900 000 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 1 000 000

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

W poprzednich przykadach obserwowalimy tworzenie przez system bankowy nowych poyczek i depozytw na kwot 9 000 000 j.p. Jeli w takim przypadku poyczkobiorcy zwracaj poyczki, ostatnie dwa zapisy ksigowe wygldaj nastpujco:
(66) Winien 900 000 Gotwka 900 000 Depozyty na danie Depozyty na danie Gotwka Bank A Ma 900 000 900 000

Bilans banku A wyglda obecnie nastpujco:

(67) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0, f = 0 Pasywa 1 000 000 Depozyty na danie 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 1 000 000

Aktywa Gotwka Aktywa razem

W kategoriach ekonomicznych oznacza to, e z punktu widzenia indywidualnego banku doszo do zmniejszenia si poday pienidza o 900 000 j.p. Spada ona z 1 900 000 j.p. w okresie, kiedy udzielano poyczek (1 000 000 w depozytach i 900 000 w pienidzach przekazanych poyczkobiorcom), do 1 000 000 j.p. w samych pienidzach, ktre pozostay po spacie poyczek. A wic z punktu widzenia izolowanego banku poda pienidza wyranie si kurczy. Zwaywszy, e wszystkie banki dokonuj ekspansji kredytowej i przyjmuj depozyty pierwotne rwnoczenie, wiemy ju, e kady bank moe utrzymywa rezerwy gotwki na staym poziomie i przyznawa poyczki na kwot bdc wielokrotnoci rezerw. Bilans dowolnego banku, na przykad banku A, przedstawiaby si wic nastpujco:

194

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

(68)

Bank A Bilans c = 0,1 k = 0, f = 0 Pasywa 1 000 000 Depozyty na danie 9 000 000 10 000 000 Pasywa razem 10 000 000 10 000 000

Aktywa Gotwka Poyczki Aktywa razem

Jeli wszyscy poyczkobiorcy banku zwrc poyczki, pacc czekami, bilans banku bdzie wyglda nastpujco:
(69) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0, f = 0 Pasywa 1 000 000 Depozyty na danie 1 000 000 Pasywa razem 1 000 000 1 000 000

Aktywa Gotwka Aktywa razem

Bilans ten wyranie pokazuje zmniejszenie si poday pienidza albo skurczenie si kredytu o 9 000 000 j.p. Identyczny spadek byby wynikiem rwnoczesnej spaty poyczek w izolowanych bankach jak w zapisach (66) i (67) w wyniku procesu dokadnie odwrotnego do przedstawionego w tabeli IV2. Po pite, jeli poyczki trac sw warto wskutek niepowodze przedsiwzi gospodarczych, do ktrych zostay wykorzystane, odpowiedni bank musi odnotowa ten fakt jako strat:
(70) Winien 9 000 000 Straty spowodowane przez niewypacalnych dunikw (koszty) Poyczki Bank A Ma 9 000 000

Bilans banku wygldaby wwczas tak:

(71) Bank A Bilans c = 0,1 k = 0, f = 0 Pasywa 1 000 000 Depozyty 9 000 000 10 000 000 Pasywa razem 1 000 000 1 000 000

Aktywa Gotwka Straty za dany rok Aktywa razem

Proces kurczenia si kredytu

195

Jeli porwnamy ten bilans z bilansem (69), zauwaymy, e w obu przypadkach bank utrzymuj t sam kwot rezerw gotwkowych, jednak z pewn bardzo wan rnic: w bilansie (71) kolumna pasyww pokazuje depozyty w wysokoci 10 000 000 j.p., podczas gdy w bilansie (69) depozyty wynosz 1 000 000 j.p. Innymi sowy, bank ten, cile biorc, upad. Niemniej dopki deponenci nadal mu ufaj, dopty nie nastpi spadek poday pienidza. Poniewa nikt nie zada 9 000 000 j.p. w depozytach wtrnych stworzonych przez bankierw z niczego, mog oni wrcz uznawa t kwot za przynalen do tegorocznych zyskw i rwnowac 9 000 000 j.p. strat spowodowanych przez niewypacalnych dunikw, dziki czemu bilans pozostaje ma posta (69)42. Jeli jednak chodzi o deacj, to sytuacja ta jest oczywicie jeszcze bardziej niebezpieczna ni wynika ze spaty poyczek: banki, zanim si w niej znajd, powanie ograniczaj udzielanie nowych poyczek (stosuj znacznie surowsze kryteria ich przyznawania), przypieszajc w ten sposb proces deacyjny; kiedy za podjte przez nie rodki oka si niewystarczajce, mogy unikn niewypacalnoci dunikw i ryzyka bankructwa, znajd si o krok od utraty zaufania deponentw, ktrzy mog zmusi je do zawieszenia patnoci czy ogoszenia upadoci, a w takim przypadku zostan wycofane nawet pierwotne depozyty w gotwce na kwot 1 000 000 j.p., co zagrozi istnieniu caego systemu bankowego. W zwykych warunkach opisywany przez nas proces deacji czy kurczenia si kredytu nie zachodzi, poniewa kiedy jaki klient danego banku zwraca poyczk, kwota ta jest rekompensowana inn poyczk udzielon przez inny bank; w istocie nawet jeden bank zawsze stara si zastpi spacon poyczk jak now. Poza tym w zwykych warunkach bank moe uznawa zalegoci w spatach po prostu za kolejny koszt operacyjny. Zasadniczy problem wywoywany przez zacienianie si kredytu (co zbadamy w dalszych rozdziaach) polega na tym, e sam proces ekspansji kredytowej oparty na rezerwie czstkowej nieuchronnie wyzwala przyznawanie poyczek niemajcych pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach, co prowadzi do midzyokresowego zakcenia koordynacji, co z kolei wynika ze znieksztacenia informacji przekazywanych przez system bankowy przedsibiorcom otrzymujcym poyczki tworzone przeze ex nihilo. Przedsibiorcy bowiem energicznie przystpuj do uruchamiania projektw inwestycyjnych tak, jakby zwikszyy si realne oszczdnoci spoeczestwa, co w istocie nie nastpio. Nastpstwem jest sztuczna ekspansja ekonomiczna, czyli boom, ktry w procesach, jakie jeszcze zbadamy bardziej szczegowo, nieuchronnie prowadzi do korekty w postaci kryzysu i recesji ekonomicznej. Do tego sprowadzaj si negatywne skutki wywoywane w realnej gospo42 Warto zauway, e bankierzy uwikani w kryzysy niezmiennie skar si, e gdyby kto (pastwo lub bank centralny) udzieli im choby niewielkiej pomocy w odbudowaniu zaufania ich klientw, to mogliby nadal funkcjonowa bez przeszkd i szybko odzyska wypacalno.

196

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

darce przez nansow praktyk powikszania kredytu przez emisj rodkw ducjarnych (depozytw). Kryzys i recesja ujawniaj, e bardzo wiele inwestycji nansowanych za pomoc nowych poyczek kreowanych przez banki jest nierentownych, poniewa nie odpowiadaj rzeczywistym pragnieniom konsumentw. Dlatego te wiele procesw inwestycyjnych koczy si niepowodzeniem, co ostatecznie gboko oddziaywa na system bankowy. wiadectwem tych szkodliwych skutkw jest powszechne spacanie poyczek przez wielu zniechconych przedsibiorcw, ktrzy oceniaj swe straty i likwiduj nieudane projekty inwestycyjne (wywoujc tym deacj i kurczenie si kredytu); dowodzi ich rwnie alarmujcy, nietypowy wzrost zalegoci w spatach poyczek (niekorzystnie wpywajcych na wypacalno bankw). Tak jak poda pienidza powikszaa si zgodnie z mnonikiem bankowym, podobnie sztuczna ekspansja ekonomiczna podsycana tworzeniem ex nihilo poyczek wyzwala ostatecznie endogeniczn recesj, ktra przez powszechne spacanie poyczek i rosnce zalegoci w spatach powanie zmniejsza poda pienidza. Dlatego te system bankowy oparty na rezerwie czstkowej prowadzi do skrajnej elastycznoci poday pienidza, ktra z atwoci rozciga si, lecz potem musi rwnie atwo si kurczy, stosownie do tego oddziaywajc na aktywno gospodarcz, wci na nowo borykajc si z kolejnymi etapami boomu i recesji. Maniakalno-depresyjna aktywno gospodarcza ze wszystkimi swoimi powanymi i bolesnymi kosztami spoecznymi jest bez wtpienia najcisz i najbardziej szkodliw konsekwencj panujcego dzi systemu bankowego (opartego, z naruszeniem uniwersalnych zasad prawnych, na rezerwie czstkowej). Krtko mwic, trudnoci nansowe odczuwane przez klientw bankw, bdce nieuchronn konsekwencj wszelkiej ekspansji kredytowej, powoduj, e wielu poyczek nie da si odzyska, co jeszcze bardziej przypiesza proces zacieniania si kredytu (odwrotno procesu ekspansji). Bank moe w rezultacie, jak w naszym przykadzie ksigowym, cakowicie upa, a w takim przypadku wypuszczone przez niego noty i utworzone depozyty (z ekonomicznego punktu widzenia, jak wiemy, rwnowane) strac ca warto, jeszcze bardziej pogbiajc niedobr pienidza (poda pienidza, zamiast spa o 9 000 000 j.p. w wyniku spacania poyczek, spadaby tu o 10 000 000 j.p., obejmujc take 1 000 000 j.p. w utrzymywanych przez bank depozytach pierwotnych). Co wicej, wystarcz problemy z wypacalnoci jednego banku, by zasia panik wrd klientw wszystkich innych bankw, powodujc kolejno zawieszanie patnoci z tragicznymi, gospodarczymi i nansowymi, konsekwencjami tego faktu. Naley te podkreli, e nawet jeli ludzie bd nadal ufa bankom (pomimo ich niewypacalnoci), nawet jeli bank centralny utworzony ad hoc w celu wspierania bankw, ktre znajd si w kopotach, bdzie zapewnia bankom pynno niezbdn do przekonania deponentw, e

Proces kurczenia si kredytu

197

ich depozyty s w peni chronione, to niezdolno odzyskania poyczek wzmacnia proces ograniczania kredytu, rozpoczynajcy si spontanicznie wtedy, gdy spacanych poyczek nie da si zastpi nowymi, udzielanymi w tym samym tempie. Zjawisko to jest typowe dla okresw recesji. Kiedy klienci nie spacaj poyczek, banki ostroniej przyznaj nowe. Zrozumiaa niech spoeczestwa do zacigania poyczek w okresie niepewnoci i pesymizmu zbiega si ze wzmoon ostronoci bankw, ktre ustalaj ostrzejsze kryteria udzielania kredytw. Na dodatek za kiedy zyski bankw i warto ich aktyww spadaj w wyniku niemonoci odzyskania przez nie poyczek, bankierzy staraj si postpowa ostroniej i w pozostaych warunkach niezmienionych zwiksza ilo gotwki, ktr mogliby dysponowa, poprzez podnoszenie stopy rezerw, co jeszcze bardziej ogranicza kredyt. Ostatecznie za bankructwa przedsibiorstw i frustracja wynika z niezdolnoci honorowania zobowiza wobec bankw dodatkowo przyczynia si do zniechcenia podmiotw ekonomicznych i decyzji o unikaniu nowych projektw inwestycyjnych nansowanych z poyczek bankowych. W istocie bowiem przedsibiorcy ostatecznie zdaj sobie spraw, e pozwolili sobie na nieuzasadniony optymizm w fazie ekspansji przede wszystkim wskutek zbyt dogodnych warunkw kredytowania oferowanych pocztkowo przez bankierw i zauwaaj, i ich do owych bdw przyczyniy si wanie te dogodne warunki43. Postanawiaj zatem nie popenia wicej tych samych bdw. (Czy taka prba poprawy si uda i czy w przyszoci przedsibiorcy bd pamitali o swoich nieprzyjemnych dowiadczeniach na etapie recesji, to kwestia inna, ktr zajmiemy si pniej). Zobaczylimy zatem, e system bankowy oparty na rezerwie czstkowej moe ogranicza i drastycznie zmniejsza poda pienidza rwnie atwo, jak powiksza j wraz z ekspansj kredytow. Innymi sowy, system ten tworzy elastyczny i niezwykle kruchy zasb pienidza podlegajcy silnym wahaniom, ktrych zagodzenie czy powstrzymanie jest bardzo trudne albo wrcz niemoliwe. Taki system pieniny i bankowy stanowi przeciwiestwo systemw nieelastycznych (na przykad systemu czcego klasyczny standard zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy), ktre nie dopuszczaj do nieproporcjonalnej ekspansji poday pienidza (wiatowa produkcja zota rosa w minionych stuleciach o 12 procent rocznie). Co
Zob. te rozdz. V, podrozdz. 4. Powana szkoda, jak bankierzy wyrzdzaj klientom, ktrych zachcaj do korzystania z nowych poyczek i angaowania si w przedsiwzicia wymagajce nansowania bankowego, powinna by w zasadzie przedmiotem rozpraw sdowych, w ktrych banki pozywano by o odszkodowania za straty poyczkobiorcw. Jeli jak dotd sprawy takie nie byy wnoszone do sdw, to dzieje si tak dlatego, e teoria ekonomii nie rozwina si wystarczajco, aby jasno wskaza przyczyn i natur tych strat. Tymczasem argumenty naukowe s dzi wykorzystywane w procesach sdowych. Przykadem moe by wykorzystanie najnowszych osigni biologii w celu ustalenia przez sd ojcostwa w sprawach, w ktrych jeszcze kilka lat temu byoby to niemoliwe.
43

198

PROCES EKSPANSJI KREDYTOWEJ

wicej, maj one nastpujc zalet: ze wzgldu na swj brak elastycznoci (zoto jest niezniszczalne i w caej historii wiata zgromadzono jego bardzo stabilny zasb) nie pozwalaj ani na nagy spadek poday kredytu czy pienidza, ani (co logiczne) na osabianie gospodarki wskutek ich niedoborw, w przeciwiestwie do aktualnego systemu bankowego, ktry jest odpowiedzialny za obecn sytuacj44.

44 W ostatnim rozdziale zbadamy wzgldne zalety klasycznego standardu zota opartego na systemie bankowoci poddanym zasadom prawnym, czyli stosujcym si do wymogu stuprocentowej rezerwy.

ROZDZIA V
BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

W poprzednim rozdziale wyjanialimy, w jaki sposb umowa pieninego depozytu bankowego z rezerw czstkow prowadzi do tworzenia nowego pienidza (depozytw) i jego wnikania do systemu gospodarczego w postaci nowych poyczek niewspieranych naturalnym wzrostem dobrowolnych oszczdnoci (czyli do ekspansji kredytowej). W tym rozdziale skupimy si na skutkach ekspansji kredytowej dla systemu gospodarczego. Przeanalizujemy wypaczenia, do jakich prowadzi proces ekspansji: bdy inwestycyjne, zacienianie si kredytu, kryzysy bankowe, a w kocu bezrobocie oraz recesje ekonomiczne. Najpierw jednak musimy szczegowo przebada zarwno teori kapitau, jak i struktur produkcji realnej gospodarki, poniewa ich dobra znajomo jest istotna dla zrozumienia procesw wyzwalanych na rynku przez banki przyznajce poyczki, ktre nie bior si z wczeniejszego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Analiza nasza ujawni, e niepokojce nas pojcie prawne (umowa pieninego depozytu bankowego z rezerw czstkow) wyrzdza wielk szkod licznym podmiotom gospodarczym (i spoeczestwu w oglnoci), gdy stanowi podstawowe rdo powracajcych recesji gospodarczych. Co wicej, pokaemy e skoro ekspansja kredytowa prowadzi do kryzysw gospodarczych i bankowych, a prawo wielkich liczb nie ma zastosowania w bankowoci, to w bankowoci opartej na rezerwie czstkowej zapewnienie skutecznej realizacji operacji nansowych jest technicznie niemoliwe. Nabiera to wielkiego znaczenia wobec nieuchronnego pojawienia si banku centralnego jako kredytodawcy ostatniej instancji, co zbadamy dokadniej w jednym z dalszych rozdziaw. Zaczniemy od wyjanienia procesw spontanicznie rozpoczynajcych si w systemie gospodarczym wtedy, gdy nowe poyczki pyn z dobrowolnego powikszania realnych oszczdnoci spoeczestwa; przez porwnanie atwiej nam bdzie potem zrozumie, co dzieje si, gdy banki tworz poyczki ex nihilo w procesie ekspansji kredytowej.

1 . Po d s t a w y t e o r i i k a p i t a u
W podrozdziale tym zbadamy podstawowe zaoenia teorii kapitau istotne dla zrozumienia skutkw wywoywanych przez ekspansj kredyto-

200

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

w w systemie gospodarczym1. Zaczniemy od rozwaenia subiektywistycznej koncepcji ludzkiego dziaania jako cigu etapw produkcji zmierzajcych do osignicia okrelonego celu.

Ludzkie dziaanie jako cig subiektywnych etapw Moemy zacz od zdeniowania ludzkiego dziaania jako dowolnego wiadomego zachowania lub postpowania2. Czowiek dziaa po to, aby osign pewne cele, ktre uznaje za wane. Warto wie si ze stopniem subiektywnej wanoci, jak podmiot przypisuje swemu celowi, rodki natomiast oznaczaj wszystko, co podmiot subiektywnie uwaa za odpowiednie do osignicia celu. Uyteczno to subiektywna ocena rodkw dokonywana przez podmiot z uwagi na warto celu, ktre to rodki pomog mu go osign. rodki z samej denicji musz by ograniczone: gdyby podmiot nie uznawa ich w wietle swoich celw za ograniczone, to nie uwzgldniaby ich nawet przed podjciem dziaania. Cele i rodki nie s dane (tj. nie stanowi danych), lecz wynikaj z fundamentalnej przedsibiorczej aktywnoci ludzkich istot, polegajcej na tworzeniu, odkrywaniu lub po prostu uwiadamianiu sobie przez podmiot, jakie cele i rodki s istotne dla niego w konkretnym czasie i miejscu. Kiedy tylko podmiot uzna, e odkry, do jakich celw warto dy, wyrabia sobie pewien pogld na to, jakie dostpne rodki mog mu by w tym pomocne. Nastpnie wcza je, niemal zawsze milczco, do planu dziaania, ktry realizuje w akcie woli. Plan jest wic swego rodzaju wewntrznym obrazem stworzonym przez podmiot z rnych przyszych etapw, elementw i sytuacji, ktre mog si wiza z jego dziaaniem. Plan to dokonana przez podmiot osobista ocena konkretnych informacji, jakie ju ma i jakie stopniowo odkrywa w zwizku z kadym dziaaniem. Co wicej, kade dziaanie implikuje proces indywidualnego, osobistego planowania, w ktrym podmiot stale rozwaa, zmienia i modykuje swoje plany w miar odkrywania i tworzenia nowych

Teoria kapitau, ktr wyoymy, pozwala zrozumie znieksztacenia, jakie bankowa ekspansja kredytowa powoduje w realnej strukturze produkcji. Krytycy austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego (nazywanej rwnie teori kredytu ducjarnego), ktr tu przedstawiamy, popeniaj w istocie zwyky bd, nie uwzgldniajc teorii kapitau. Dotyczy to na przykad Hansa Michaela Trautweina i jego dwch prac: Money, Equilibrium, and the Business Cycle: Hayeks Wicksellian Dichotomy, History of Political Economy 28, nr 1, wiosna 1996, s. 2755, oraz Hayeks Double Failure in Business Cycle Theory: A Note, rozdz. 4 ksiki: M. Colonna, H. Hagemann (red.), Money and Business Cycles: The Economics of F. A. Hayek, Edward Elgar, Aldershot (U.K.) 1994, t. 1, s. 7481. 2 Co do takich poj jak: ludzkie dziaanie, plan dziaania, subiektywna koncepcja czasu i dziaania rozumianego jako cig kolejnych etapw zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo ecnomico y funcin empresarial, s. 43 i nast.

Podstawy teorii kapitau

201

subiektywnych informacji o celach, jakie sobie wyznaczy, oraz rodkach, jakie jego zdaniem s mu dostpne i pomog osign te cele3. Wszelkie ludzkie dziaanie jest nakierowanie na osignicie celu, czyli dobra konsumpcyjnego, ktre mona zdeniowa jako dobro bezporednio i subiektywnie zaspokajajce potrzeby ludzkiego podmiotu. Owe dobra konsumpcyjne, stanowice w konkretnym, subiektywnym kontekcie kadego dziaania cel, do ktrego dy podejmujcy je podmiot, okrela si tradycyjnie jako dobra ekonomiczne pierwszego rzdu4. Osignicie tych celw dbr konsumpcyjnych bd dbr ekonomicznych pierwszego rzdu jest z koniecznoci poprzedzane licznymi etapami porednimi odpowiadajcymi dobrom ekonomicznym wyszego (drugiego, trzeciego, czwartego itd.) rzdu. Im wyszy jest rzd dobra na danym etapie, tym bardziej jest ono odlege od kocowego dobra konsumpcyjnego. Co wicej, wszelkie ludzkie dziaanie zachodzi w czasie, lecz nie mamy tu na myli deterministycznego czy Newtonowskiego sensu tego sowa (tj. czysto zycznego czy podobnego), lecz sens subiektywny, a wic subiektywne postrzeganie czasu przez podmiot w kontekcie jego dziaania. Zgodnie z t subiektywistyczn koncepcj podmiot dowiadcza upywu czasu w trakcie dziaania; innymi sowy, w miar tego, jak uwiadamia sobie nowe cele i rodki, opracowuje plany dziaania i nalizuje poszczeglne etapy skadajce si na kade dziaanie. Kiedy czowiek zaczyna dziaa, nieuchronnie syntetyzuje wspomnienia z przeszoci w nowe oczekiwania i wyobraenia przyszoci, odnoszce si do rnych etapw procesu dziaania, ktry bdzie realizowa. Przyszo ta nigdy nie jest z gry okrelona: podmiot wyobraa j sobie, stopniowo tworzy i buduje. Std te przyszo zawsze jest niepewna, poniewa trzeba
3 Rozwj ekonomii jako nauki, ktra zawsze opiera si na ludziach, twrczych podmiotach i pionierach wszystkich procesw i zdarze spoecznych (koncepcja subiektywistyczna), jest niewtpliwie najwaniejszym i najbardziej charakterystycznym osigniciem zaoonej przez Carla Mengera austriackiej szkoy ekonomicznej. Menger uwaa za niezmiernie wane odrzucenie sterylnego obiektywizmu szkoy klasycznej (anglosaskiej), ktrej przedstawiciele obsesyjnie upierali si przy rzekomym istnieniu zewntrznych obiektywnych bytw (klas spoecznych, agregatw, materialnych czynnikw produkcji itd.). Utrzymywa, e ekonomici powinni zamiast tego zawsze przyjmowa subiektywistyczny punkt widzenia na dziaajce istoty ludzkie i e gwnie ta perspektywa powinna wpywa na sposb formuowania wszystkich teorii ekonomicznych zarwno ich treci naukowej, jak i praktycznych wnioskw i zastosowa. Zob. w tej sprawie: Huerta de Soto, Gnesis, esencia y evolucin de la Escuela Austriaca de Economia, rozdz. 1 ksiki Estudios de economia poltica, s. 1755. 4 Klasykacja ta i terminologia pochodz od Carla Mengera, ktrego teoria dbr ekonomicznych rnego rzdu jest jedn z najwaniejszych logicznych konsekwencji jego subiektywistycznej koncepcji ekonomii; zob. Carl Menger, Grundstze der Volkswirthschaftslehre, Wilhelm Braumller, Wien 1871. W odniesieniu do dbr konsumpcyjnych lub dbr pierwszego rzdu Menger posuguje si okreleniem Gter der ersten Ordnung (s. 8). Praca Mengera ukazaa si po angielsku w przekadzie J. Dingwalla i B. Hoselitza pt. Principles of Economics, New York University Press, New York 1981.

202

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

j dopiero zbudowa, a jedyne, czym w zwizku z ni dysponuje podmiot, to konkretne idee, wyobraenia czy oczekiwania, ktre ma nadziej zrealizowa, przechodzc przez etapy skadajce si, jak to sobie wyobraa, na proces jego osobistego dziaania. Przyszo jest ponadto otwarta na wszelk kreatywno czowieka i w kadym momencie podmiot moe modykowa swoje cele lub zmienia, reorganizowa i korygowa poszczeglne etapy swoich dziaa. W ekonomii czas jest wic nieodczny od ludzkiego dziaania. Nie mona wyobrazi sobie dziaania, ktre nie zachodzi w czasie ani nie wymaga czasu. Co wicej, podmiot postrzega upyw czasu w miar dziaania i przechodzenia przez rne etapy tego procesu. Ludzkie dziaanie, ktre jest zawsze nakierowane na osignicie jakiego celu czy zmniejszenie jakiej niedogodnoci, niezmiennie zajmuje czas w tym sensie, e wymaga pokonania wielu kolejnych etapw. A wic tym, co oddziela podmiot od osignicia celu, jest wanie czas potrzebny do uporania si z cigiem kolejnych etapw skadajcych si na proces dziaania5. Jeli chodzi o subiektywne ujcie przyszoci przez podmiot, to zawsze wystpuje nastpujca tendencja: w miar wyduania si czasu wymaganego przez dziaanie (tj. narastania liczby i zoonoci kolejnych, skadajcych si na nie etapw) wynik bd cel dziaania staj si bardziej wartociowe. Dziaanie moe nabiera wikszej subiektywnej wartoci z uwagi na liczb, czas trwania i zoono jego etapw na dwa sposoby: kiedy umoliwia podmiotowi osignicie wynikw, ktre subiektywnie ceni wyej, a ktrych nie mgby osign za pomoc dziaa trwajcych krcej, albo kiedy pozwala mu osign wicej celw, ni byoby to moliwe dziki krtszym procesom dziaania6. atwo zrozumie ekonomiczn zasad, wedle ktrej procesy ludzkiego dziaania zmierzaj zwykle do celw o wartoci tym wikszej, im duej te procesy trwaj. Gdyby bowiem tak nie byo, a wic gdyby podmiot nie przypisywa wikszej wartoci wynikom duszych dziaa, to nigdy by ich nie podejmowa, decydujc si na dziaania krtsze. Innymi sowy, podmiot od celu dzieli wanie pewien dystans czasowy (tj. czas niezbdny do realizacji wszystkich etapw procesu jego dziaania). Jest wic oczywiste, e ludzie, w pozostaych warunkach
5 Co do subiektywnej, eksperymentalnej i dynamicznej koncepcji czasu w ekonomii jako jedynej, ktra ma zastosowanie do ludzkiego dziaania zob. rozdz. 4 ksiki: Gerald P. ODriscoll, Mario J. Rizzo, The Economics of Time and Ignorance, Basil Blackwell, Oxford 1985, s. 5270. 6 Trafnie zauwaa Ludwig M. Lachmann, e rozwj ekonomiczny pociga za sob nie tylko wzrost liczby etapw produkcji, lecz take wzrost ich zoonoci, a zatem rwnie zmian ich ukadu; Ludwig M. Lachmann, Capital and its Structure, Sheed Andrews and McMeel, Kansas City 1978, s. 83. Zob. te Peter Lewin, Capital in Disequilibrium: A Reexamination of the Capital Theory of Ludwig M. Lachmann, History of Political Economy 29, nr 3 (jesie 1997), s. 523548, oraz Roger W Garrison, Time . and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, Routledge, LondonNew York 2001, s. 2526.

Podstawy teorii kapitau

203

niezmienionych, zawsze staraj si osign swoje cele tak szybko, jak to moliwe, oraz e s gotowi odoy osignicie celw tylko wtedy, gdy s przekonani, e takie postpowanie pozwoli im osign cele bardziej wartociowe7. Moemy teraz przystpi do omwienia pojcia preferencji czasowej, zgodnie z ktrym podmiot, w pozostaych warunkach niezmienionych, woli zaspokaja swoje potrzeby czy osiga cele moliwie jak najszybciej. Innymi sowy, kiedy podmiot ma przed sob dwa cele o subiektywnie jednakowej wartoci, zawsze woli ten, ktry moe osign w krtszym czasie. Mwic krcej, dobra dzisiejsze, w pozostaych warunkach niezmienionych, zawsze preferuje si w stosunku do dbr przyszych. Prawo preferencji czasowej jest po prostu innym sposobem wyraenia nastpujcej wanej zasady: kady podmiot w trakcie dziaania stara si osign rezultat moliwie jak najszybciej, a od jego celu oddziela go cig etapw porednich trwajcych przez okrelony czas. Preferencja czasowa nie jest wic koncepcj psychologiczn ani zjologiczn, lecz si rzeczy wynika z logicznej struktury dziaania obecnej w ludzkim umyle. Krtko mwic, ludzkie dziaanie zmierza ku pewnym celom, a podmiot wybiera rodki do ich osignicia. Cel jest tym, co chce osign podmiot podejmujcy jakie dziaanie, a w kadym dziaaniu czas jest tym, co oddziela podmiot od celu. A wic im bardziej podmiot zblia si w czasie do celu, tym bliej jest osignicia tego, co sobie ceni. Opisana przez nas tutaj tendencja i objaniona preferencja czasowa to po prostu dwa rne sposoby przedstawienia tej samej rzeczywistoci. W pierwszym ujciu podmioty podejmuj czasochonne dziaania, poniewa oczekuj, e osign w ten sposb wartociowsze cele; w ujciu drugim podmioty, w pozostaych warunkach niezmienionych, zawsze preferuj dobra blisze im w czasie8.
7 Jos Castaeda stwierdza ze swad: Kiedy do procesu produkcji wprowadza si wicej rodkw pomocniczych, staje si on duszy i na og bardziej wydajny. Moliwe oczywicie s procesy bardziej porednie, czyli takie, ktre s dusze czy bardziej rozcignite, lecz nie bardziej wydajne. Nie bierze si ich jednak pod uwag, poniewa si ich nie stosuje, a proces duszy wprowadza si tylko wtedy, gdy poprawia wydajno (Jos Castaeda Chornet, Lecciones de teora econmica, Editorial Aguilar, Madrid 1972, s. 385). 8 Prawo preferencji czasowej moe pochodzi nawet z czasw w. Tomasza z Akwinu, a zostao wyranie sformuowane w 1285 r. przez jednego z jego najznakomitszych uczniw Gilesa Lessinesa, ktry stwierdza, e: res futurae per tempora non sunt tantae existimationis, sicut eadem collectae in instanti nec tantam utilitatem inferunt possidentibus, propter quod oportet quod sint minoris existimationis secundum iustitiam. Co znaczy: dobra przysze nie s cenione tak wysoko jak dobra dostpne natychmiast ani nie s rwnie uyteczne dla swych wacicieli, dlatego te sprawiedliwo wymaga, aby uwaa je za mniej cenne (Aegidius Lessines, De usuris in communi et de usurarum contractibus, opusculum 66, 1285, s. 426, cytowane w: Dempsey, Interest and Usury, s. 214, przyp. 31). Pogld ten przedstawiali pniej w. Bernard ze Sieny, Conrad Summenhart i Martn Azpilcueta, odpowiednio w latach 1431, 1499 i 1556 (zob. Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, s. 85, 92, 106107 i 399400). Jego

204

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Nie mona zatem wyobrazi sobie ludzkiego dziaania, do ktrego nie stosowaaby si zasada preferencji czasowej. wiat bez preferencji czasowej jest nie do pomylenia i byby czym absurdalnym: oznaczaoby to, e ludzie zawsze preferowaliby przyszo w stosunku do teraniejszoci, a cele, jeden po drugim, byyby odkadane na pniej, tu przed ich osigniciem, tote adnego celu nigdy by nie osignito, a ludzkie dziaanie byoby bezsensowne9.

Kapita i dobra kapitaowe Terminu dobra kapitaowe moemy uy na okrelenie porednich etapw kadego procesu dziaania, subiektywnie uznawanych za takie przez dziaajcy podmiot. Innymi sowy, kady poredni etap realizowanego przez podmiot procesu produkcji jest dobrem kapitaowym. Taka denicja dbr kapitaowych doskonale zatem odpowiada przedstawionej tutaj subiektywistycznej koncepcji ekonomii. Ekonomiczny charakter dobra kapitaowego nie zaley od jego waciwoci zycznych, lecz od opinii podmiotu, ktry uwaa, e umoliwi mu ono osignicie lub zakoczenie jakiego etapu procesu jego dziaania. Dlatego te dobra kapitaowe, tak jak je zdeniowalimy, s po prostu porednimi etapami, co do ktrych podmiot jest przekonany, e musi je przej, zanim osignie cel swojego dziaania. Dobra kapitaowe zawsze naley umiejscawia w kontekcie teleologicznym, ktrego zasadnicze elementy to cel denia oraz subiektywne ujcie przez dziaajcy podmiot etapw niezbdnych do jego osignicia10.

znaczenie w teorii ekonomii analizowali potem Turgot, Rae, Bhm-Bawerk, Jevons, Wicksell, Fisher oraz zwaszcza Frank Albert Fetter i Ludwig von Mises. 9 W wiecie bez preferencji czasowej ludzie nie konsumowaliby niczego i wszystko oszczdzali, tote ostatecznie wyginliby z godu, a cywilizacja by zanikna. Wyjtki od prawa preferencji czasowej s tylko pozorne i zawsze bior si z pominicia nieodcznego od niego warunku ceteris paribus. A wic staranne zbadanie kadego rzekomego kontrprzykadu wystarcza, aby ujawni, e odrzucenie preferencji czasowej nie zachodzi w identycznych warunkach. Taki jest przypadek dbr, z ktrych nie mona korzysta rwnoczenie, albo dbr, ktre cho wydaj si zycznie rwnowane, nie s identyczne z subiektywnego punktu widzenia podmiotu (na przykad lody, ktre wolimy w lecie, cho bliej jest zima). Na temat teorii preferencji czasowej zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 411417. 10 Trzeba wyranie zaznaczy, e tak zdeniowane dobra kapitaowe wyrnia to, i doskonale mieszcz si w obrbie poj teleologicznych. S to cele porednie obrane we wczeniejszych planach; s rodkami powzitymi dla osignicia jeszcze dalszych celw przewidywanych we wczeniejszych planach. Utrzymuje si tutaj, e dostrzeenie tego aspektu aktualnie dostpnych rzeczy materialnych daje klucz do rozwikania problemw, ktre na og chce si rozwizywa za pomoc teorii kapitau (Israel M. Kirzner, Essay on Capital, Augustus M. Kelley, New York 1966, s. 38, przedrukowany w jego ksice pt. Essays on Capital and Interest: An Austrian Perspective, Edward Elgar, Aldershot (U. K.) 1996, s. 13122).

Podstawy teorii kapitau

205

Dobra kapitaowe s wic dobrami ekonomicznymi wyszego rzdu, czyli czynnikami produkcji, ktre subiektywnie materializuj si na kadym porednim etapie konkretnego procesu dziaania. Co wicej, dobra kapitaowe wyrastaj ze zwizku trzech podstawowych elementw: zasobw naturalnych, pracy i czasu, ktre cz si w przedsibiorczym dziaaniu pomylanym i realizowanym przez istoty ludzkie11. Warunkiem sine qua non wytwarzania dbr kapitaowych jest oszczdzanie, czyli rezygnacja z natychmiastowej konsumpcji lub jej odkadanie. W procesie dziaania bowiem podmiot moe osiga kolejne, coraz bardziej czasochonne etapy porednie tylko wtedy, gdy najpierw zaniecha szans podjcia dziaa, ktre przyniosyby szybszy wynik. Innymi sowy, musi zrezygnowa z osignicia bezporednich celw, ktre zaspokoiyby jego aktualne potrzeby (konsumpcj). Aby zilustrowa t wan koncepcj, posuymy si przykadem podanym przez Bhm-Bawerka w celu wyjanienia procesu oszczdzania i inwestowania w dobra kapitaowe, realizowanego przez indywidualny podmiot dziaajcy w odosobnieniu, jak Robinson Crusoe na swojej wyspie12. Zamy, e Robinson Crusoe wanie przyby na wysp i cay czas pochania mu rczny zbir owocw, jego jedynego pokarmu. Co dzie po11 Wyjania to tradycyjn koncepcj trzech czynnikw produkcji: gruntu lub zasobw naturalnych, pracy oraz dbr kapitaowych, czyli dbr ekonomicznych wyszego rzdu. W kadym procesie dziaania czy produkcji dziaajcy podmiot, posugujc si zmysem przedsibiorczoci, wytwarza i czy te trzy czynniki albo zasoby. W rezultacie tych procesw na rynku pojawiaj si cztery rne rodzaje dochodw: zysk czysto przedsibiorczy, pyncy z czujnoci i kreatywnoci podmiotu; renta czerpana z gruntu lub zasobw naturalnych, czyli z ich zdolnoci produkcyjnej; dochd z pracy, czyli z pac; wreszcie renta czerpana z wykorzystania dbr kapitaowych. Nawet jeli ostatecznie wszystkie dobra kapitaowe stanowi kombinacje zasobw naturalnych i pracy, to obejmuj rwnie (niezalenie od przedsibiorczej czujnoci i kreatywnoci, jakie s niezbdne do ich obmylenia i wygenerowania) czas potrzebny na ich wytworzenie. Co wicej, z ekonomicznego punktu widzenia dbr kapitaowych nie mona odrnia od zasobw naturalnych wycznie na podstawie ich szczeglnej postaci zycznej. Tylko kryteria czysto ekonomiczne, takie jak niezmienna trwao dobra w procesie osigania celw oraz fakt, e nie jest konieczne adne inne dziaanie podmiotu, pozwalaj nam z ekonomicznego punktu widzenia wyranie rozrni grunt (czy zasb naturalny), ktry zawsze jest trway, i dobra kapitaowe, ktre, mwic cile, nie s trwae i zostaj wydatkowane czy skonsumowane w toku procesu produkcji, wskutek czego konieczne jest uwzgldnienie ich deprecjacji. Dlatego wanie Hayek stwierdza, e, wbrew pozorom, cige doskonalenie gruntu to sam grunt (F. A. Hayek, The Pure Theory of Capital, Routledge and Kegan Paul, London (1941) 1976, s. 57; zob. te s. 307 i przyp. 31). 12 Jest to klasyczny przykad podany przez Eugena von Bhm-Bawerka w ksice Kapital und Kapitalzins: Positive Theorie des Kapitales, Verlag der Wagnerschen UniversittsBuchhandlung, Innsbruck 1889, s. 107135. Praca ta przeoona na jzyk angielski przez Hansa F. Sennholza nosi tytu: Capital and Interest, t. 2 (Positive Theory of Capital), Libertarian Press, South Holland (Illinois) 1959, s. 102118. W przek. pol. tylko pierwsza cz traktatu: Kapita i zysk z kapitau, Dzia pierwszy, tum. pod red. Wadysawa Zawadzkiego, Warszawa 19241925.

206

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

wica na to wszystkie swoje siy i zbiera do, by przey, a nawet zje nieco ponad to minimum. Po kilku tygodniach takiej diety Robinson Crusoe wpada na pomys usprawnienia: oto majc kilkumetrowej dugoci drewniany kij, mgby siga wyej i dalej, mocno uderza w krzewy i dziki temu znacznie szybciej zbieraby niezbdn ilo owocw. Jedyny kopot polega na tym, e znalezienie odpowiedniego drzewa, odamanie gazi, a nastpnie jej obrbka (usunicie lici i bocznych gazek) zajoby mu, jak szacuje, a pi dni. W tym czasie musiaby zaniecha zbioru owocw. Jeli chce sporzdzi kij, musi na pewien czas ograniczy spoycie owocw, a nadwyk skada do koszyka, a nazbiera si tyle, e wystarczy mu na przetrwanie piciu dni, przewidywanego czasu sporzdzenia kija. Po zaplanowaniu takiego dziaania Robinson Crusoe postanawia je podj, tote musi najpierw oszczdza pewn cz zbieranych codziennie owocw, odpowiednio zmniejszajc ich spoycie. Oznacza to oczywicie, e musi si zdoby na nieuchronne powicenie; ale uwaa, i warto je podj dla takiego celu. Postanawia wic zmniejszy konsumpcj (innymi sowy, oszczdza) przez kilka tygodni i gromadzi nadwyk owocw w koszyku tak dugo, a bdzie ich tyle, ile w jego przekonaniu potrzeba mu na przeycie, kiedy bdzie produkowa kij. Przykad ten pokazuje, e proces inwestycji w dobra kapitaowe wymaga uprzedniego oszczdzania, czyli zmniejszenia konsumpcji poniej poziomu, ktry mona by osign nie oszczdzajc13. Kiedy Robinson Crusoe zaoszczdzi ju dostateczn ilo owocw, przeznacza pi dni na poszukiwanie gazi, z ktrej mgby zrobi kij, odamanie jej z drzewa i obrbk. Czym ywi si w czasie tych piciu dni powiconych na sporzdzenie narzdzia, proces produkcji zmuszajcy go do przerwania codziennego zbioru owocw? Spoywa po prostu owoce zgromadzone w koszyku w cigu wczeniejszego, kilkutygodniowego okresu, kiedy oszczdza potrzebn cz zebranych rcznie owocw, cierpic pewien niedosyt. W ten sposb po upywie piciu dni Robinson Crusoe, jeli tylko trafnie wyliczy, bdzie mia kij (dobro kapitaowe) odpowiadajcy poredniemu etapowi usunitemu w czasie (zaoszczdzonym piciu dniom) z bezporedniego procesu produkcji owocw (rcznego zbioru), ktrym si dotd zajmowa. Majc gotowy kij, Robinson Crusoe moe dosign miejsc niedostpnych
13 Oszczdzanie zawsze prowadzi do dbr kapitaowych, nawet jeli skadaj si one pocztkowo jedynie z dbr konsumpcyjnych (w naszym przykadzie owocw), ktre pozostaj niesprzedane (ani nie skonsumowane). Potem stopniowo cz dbr kapitaowych (owocw) zostaje zastpiona przez inne (kij), w miar jak pracownicy (Robinson Crusoe) cz swoj prac z zasobami naturalnymi w procesie, ktry pochania czas i ktry mog zrealizowa dziki temu, e korzystaj z niesprzedanych dbr konsumpcyjnych (zaoszczdzonych owocw). A wic oszczdnoci wytwarzaj najpierw dobra kapitaowe (niesprzedane dobra konsumpcyjne bdce w zapasie), ktre stopniowo zostaj zuyte i zastpione przez inne dobro kapitaowe (kij). Co do tego wanego zagadnienia zob. Richard von Strigl, Capital and Production, redakcja i wprowadzenie Jrg Guido Hlsmann, Mises Institute, Auburn (Alabama) 2000, s. 27, 62.

Podstawy teorii kapitau

207

dla jego rk i mocno uderza krzewy, co daje mu dziesiciokrotne zwikszenie produkcji owocw. Od tej chwili zatem za pomoc kija zbiera owoce potrzebne do przeycia w cigu jednej dziesitej czci dnia, a reszt czasu moe przeznacza na wypoczynek lub denie do kolejnych celw znacznie dla niego waniejszych (takich jak budowa chaty albo polowanie na zwierzyn w celu urozmaicenia diety i sporzdzenia odziey). Proces produkcji realizowany przez Robinsona Crusoe, podobnie jak kady inny, wynika oczywicie z twrczego, przedsibiorczego dziaania, uwiadomienia sobie przez dziaajcy podmiot, e moe odnie korzy, czyli osign wartociowsze dla niego cele, podejmujc dziaania wymagajce duszego czasu (gdy obejmujce wicej etapw). Procesy dziaania czy produkcji skutkuj wic dobrami kapitaowymi stanowicymi po prostu porednie dobra ekonomiczne w procesie dziaania, ktrego cel nie zosta jeszcze osignity. Podmiot jest gotw powici bezporedni konsumpcj (czyli oszczdza) tylko wtedy, gdy uwaa, e postpujc w ten sposb, osignie cele, ktre ceni wyej (w naszym przykadzie celem tym jest produkcja dziesiciokrotnie wikszej iloci owocw, niby mona zebra rcznie). Co wicej, Robinson Crusoe musi stara si jak najlepiej skoordynowa aktualne zachowanie z przewidywanym zachowaniem przyszym. Mwic konkretniej, musi unika podejmowania procesw dziaania zbyt dugich w stosunku do oszczdnoci: byoby tragiczne, gdyby nie osignwszy celu, wyczerpa owoce (czyli skonsumowa wszystkie oszczdnoci) w poowie procesu wytwarzania dobra kapitaowego. Musi rwnie powstrzyma si od gromadzenia oszczdnoci zbyt wielkich w stosunku do przyszych potrzeb inwestycyjnych, poniewa byoby to jedynie zbdne powicenie bezporedniej konsumpcji. Tym, co pozwala Robinsonowi Crusoe odpowiednio skoordynowa aktualne zachowania z przyszymi potrzebami i zachowaniami czy skorygowa je ze wzgldu na nie, jest wanie jego subiektywna ocena wasnej preferencji czasowej. Z jednej strony to, e jego preferencja czasowa nie ma charakteru absolutnego, umoliwia mu powicenie czci aktualnej konsumpcji w cigu kilku tygodni w nadziei, e dziki temu bdzie mg wyprodukowa kij. Z drugiej strony to, e w ogle ma jak preferencj czasow, wyjania, dlaczego ogniskuje swoje wysiki wycznie na tworzeniu dobra kapitaowego, ktre moe wyprodukowa w stosunkowo ograniczonym czasie, a ktre wymaga powicenia i oszczdzania przez ograniczon liczb dni. Gdyby Robinson Crusoe nie mia adnej preferencji czasowej, nic nie powstrzymaoby go od tego, by od razu wszystkie siy skupi na budowie chaty (co mogoby mu zaj na przykad co najmniej miesic), a takie dziaanie byoby niemoliwe bez uprzedniego zaoszczdzenia wielkiej iloci owocw. W takiej sytuacji albo umarby z godu, albo szybko przerwa i zarzuci swj plan, ktry okaza si zbyt ambitny w porwnaniu z moliwociami, jakie daj mu poczynione oszczdnoci. Trzeba w kadym razie zdawa sobie spraw, e zaoszczdzone zasoby (owoce w koszyku) s wanie tym, co pozwala Robinsonowi Crusoe przey okres, ktry przeznacza na produkcj dobra kapitaowego,

208

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

a nie na zbir owocw. Jeli nawet produktywno Robinsona Crusoe jest niewtpliwie znacznie wiksza, gdy zbiera owoce za pomoc kija, ni gdy zbiera rcznie, to nie ulega wtpliwoci, e proces pozyskiwania owocw przy uyciu kija jest bardziej rozcignity w czasie (obejmuje wicej etapw) ni zbir rczny. Procesy produkcji wykazuj tendencj do zwikszania swojej dugoci i czasu trwania (tj. staj si coraz bardziej zoone i obejmuj coraz wicej etapw) w wyniku oszczdzania i przedsibiorczej aktywnoci ludzi; im si za staj bardziej rozcignite i czasochonne, tym zwykle s bardziej efektywne. W przypadku nowoczesnej gospodarki, w ktrej wiele podmiotw gospodarczych rwnoczenie wykonuje rne funkcje, bdziemy si posugiwali terminem kapitalista na okrelenie tego podmiotu gospodarczego, ktrego funkcj jest wanie oszczdzanie; innymi sowy, kapitalista konsumuje mniej, ni wytwarza lub produkuje, oraz udostpnia pracownikom zasoby potrzebne im do przeycia w czasie trwania procesu produkcji, w ktrym uczestnicz. (Robinson Crusoe rwnie zachowywa si jak kapitalista, kiedy oszczdza owoce, ktre pniej pozwoliy mu przetrwa podczas wytwarzania kija). Kiedy wic kapitalista oszczdza, uwalnia zasoby (dobra konsumpcyjne), ktre mona wykorzysta na utrzymanie pracownikw skupiajcych swoj energi na etapy produkcji wci odlege od ostatecznej konsumpcji, czyli na wytwarzanie dbr kapitaowych. Procesy produkcji w nowoczesnej gospodarce, inaczej ni w przypadku Robinsona Crusoe, s niesychanie zoone, a jeli chodzi o czas trwania bardzo dugie. Obejmuj mnstwo etapw, a wszystkie one s wzajemnie powizane i dziel si na liczne procesy skadowe, wykorzystywane przez ludzi w niezliczonych, stale uruchamianych przedsiwziciach. Na przykad proces produkcji samochodu obejmuje setki czy nawet tysice etapw produkcji, wymagajcych bardzo dugiego czasu (nawet kilkuletniego) od chwili, kiedy przedsibiorstwo samochodowe zaczyna projektowa pojazd (etap najwczeniejszy w stosunku do ostatecznej konsumpcji), zamawia u dostawcw odpowiednie materiay, przepuszcza je przez rne linie montaowe, zamawia rne czci silnika, wszystkie akcesoria i tak dalej, a dojdzie do etapw najbliszych konsumpcji, takich jak transport i dostawa do sprzedawcw, opracowanie kampanii reklamowych oraz prezentacja samochodu publicznoci i jego sprzeda. I chocia odwiedzajc fabryk, widzimy, jak co minuta pojawia si gotowy pojazd, nie moemy ulec zudzeniu, e proces produkcji kadego samochodu trwa minut. Powinnimy mie wiadomo, e kady samochd wymaga procesu produkcji trwajcego kilka lat, obejmujcego liczne etapy, poczwszy od wymylenia i zaprojektowania modelu, a skoczywszy na zaprezentowaniu samochodu jako dobra konsumpcyjnego jego dumnemu wacicielowi. A poza tym w nowoczesnych spoeczestwach wystpuje tendencja do specjalizacji w rnych etapach procesu produkcji. Pogbiajcy si i upowszechniajcy podzia pracy (a dokadniej wiedzy), zarwno poziomy, jak i pionowy, powoduje stae rozbijanie etapw procesw produkcji

Podstawy teorii kapitau

209

na kolejne etapy. Rne rmy i podmioty ekonomiczne specjalizuj si zwykle w takich czstkowych etapach. Niezalenie od analizy kolejnych etapw moemy rwnie bada ten proces, uwzgldniajc wiele jego faz zachodzcych rwnoczenie. Wszystkie te etapy stale wspwystpuj z innymi, tote kiedy jedni zajmuj si projektowaniem pojazdw (samochodw, ktre stan si dostpne dla ogu w cigu dziesiciu lat), inni w tym czasie zamawiaj materiay od dostawcw, inni pracuj przy liniach montaowych, a jeszcze inni znajduj zatrudnienie w handlu (dziedzinie bardzo bliskiej ostatecznej konsumpcji), skupiajc si na promocji sprzeday samochodw ju wyprodukowanych14. Jest zatem jasne, e rnica midzy bogatym Robinsonem Crusoe, ktry ma kij, a biednym Robinsonem Crusoe, ktry go nie ma, polega na tym, i ten pierwszy uzyska dobro kapitaowe dziki wczeniejszym oszczdnociom. Z tych samych powodw zasadnicza rnica pomidzy spoeczestwami bogatymi a biednymi wynika nie z tego, e bogate bardziej si trudz ani nawet nie z ich bardziej zaawansowanej wiedzy technologicznej, lecz przede wszystkim jest konsekwencj faktu, i bogate narody dysponuj rozleglejsz sieci korzystnie zainwestowanych kapitaowych dbr. Dobra te obejmuj maszyny, narzdzia, komputery, pprodukty, oprogramowanie i tak dalej, istniej za dziki wczeniejszym oszczdnociom obywateli tych narodw. Innymi sowy, stosunkowo bogate spoeczestwa maj wicej bogactwa, poniewa dysponuj wikszym zakumulowanym czasem w formie dbr kapitaowych, co przyblia je do osignicia celw znacznie cenniejszych. Nie ma wtpliwoci, e amerykaski robotnik otrzymuje znacznie wysz pac ni robotnik hinduski, lecz dzieje si tak gwnie dlatego, e Amerykanin ma do dyspozycji i wykorzystuje znacznie wicej dbr kapitaowych (traktorw, komputerw, maszyn itd.) ni Hindus, a dobra przez niego wykorzystywane s znacznie lepszej jakoci. Innymi sowy, im duszy proces produkcji, tym zwykle wiksza, jak widzielimy, jest jego produktywno. Nowoczesny pug cignikowy orze ziemi znacznie bardziej efektywnie ni puyca. Niemniej cignik jest dobrem kapitaowym, ktrego produkcja wymaga cigu etapw znacznie bardziej licznych, zoonych i rozcignitych w czasie ni proces produkcji puycy. W niezwykle skomplikowanej sieci tworzcej struktur produkcji nowoczesnej gospodarki dobra kapitaowe nie s wieczne, lecz zawsze s tymczasowe w tym sensie, e w toku procesu produkcji zostaj zycznie zuyte czy skonsumowane lub staj si przestarzae. Innymi sowy, zuycie wyposae14 Mark Skousen w swojej ksice The Structure of Production, New York University Press, LondonNew York 1990, przedstawia oglny zarys etapw procesu produkcji w amerykaskim przemyle tekstylnym i petrochemicznym (s. 168169). Pisze o zoonoci procesw obu rodzajw produkcji oraz o ich wieloetapowoci, ktra wymaga dugiego czasu. Tego rodzaju schemat toku pracy mona wykorzysta do uproszczonego opisu dziaalnoci w kadej innej dziedzinie czy gazi gospodarki. Skousen zaczerpn schematy organizacji owych bran z ksiki: E. B. Alderfer, H. E. Michel, Economics of American Industry, wyd. 3, McGraw-Hill, New York 1957.

210

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

nia kapitaowego ma charakter nie tylko zyczny, ale take technologiczny i ekonomiczny (przestarzao). Dobra kapitaowe trzeba zatem konserwowa i naprawia (w przypadku Robinsona Crusoe znaczy to, e musi on dba o swj kij i chroni go przed zuyciem). Przedsibiorcy musz zatem naprawia istniejce dobra kapitaowe, a co jeszcze waniejsze, musz stale produkowa nowe dobra kapitaowe w celu zastpienia starych, ktre ulegaj zuyciu. Deprecjacja wie si ze zuyciem, jakiemu podlegaj dobra kapitaowe w toku procesu produkcji. Aby skompensowa deprecjacj poprzez wytwarzanie dbr kapitaowych niezbdnych w celu zastpienia tych, ktre ulegy zuyciu, konieczny jest pewien minimalny poziom oszczdnoci. Jest to jedyny sposb umoliwiajcy podmiotowi utrzymanie swojej zdolnoci produkcyjnej w stanie nietknitym. Co wicej, jeli chce on jeszcze bardziej zwikszy liczb etapw, wyduy procesy i zwikszy ich produktywno, musi zakumulowa oszczdnoci przekraczajce minimalny poziom niezbdny do przeciwdziaania tempu cile rozumianego umorzenia rodkw trwaych, co jest ksigowym terminem na okrelenie deprecjacji dbr kapitaowych. Aby oszczdza, podmiot musi ograniczy konsumpcj w stosunku do produkcji. Jeli produkcja jest staa, musi zmniejszy rzeczywist konsumpcj; jeli jednak produkcja ronie, bdzie mg oszczdza (akumulowa dobra kapitaowe) dziki utrzymaniu konsumpcji na wzgldnie staym poziomie. Jednak nawet w tym drugim przypadku oszczdzanie wymaga (jak zawsze) powicenia potencjalnego wzrostu konsumpcji, jaki byby moliwy dziki rosncej produkcji. W kadym procesie produkcji (czyli w cigu kolejnych etapw lub dbr kapitaowych) mona odrni etapy stosunkowo blisze w czasie kocowemu dobru konsumpcyjnemu od etapw stosunkowo od niego dalszych. Dobra kapitaowe s na og trudne do przeksztacenia, a im bardziej zbliaj si do ostatecznego etapu konsumpcji, tym trudniejsze jest ich przeksztacenie. Niemniej to, e adaptacja dbr kapitaowych jest trudna, nie oznacza, e podmiot w procesie swego dziaania nie musi czsto modykowa swoich celw, powraca do etapw ju zakoczonych i ich przeksztaca (czyli przetwarza dbr kapitaowych tak dalece, jak to moliwe z praktycznego punktu widzenia). Tak czy inaczej, kiedy zmieniaj si okolicznoci lub podmiot zmienia zdanie i modykuje cele swojego dziaania, dobra kapitaowe dotychczas wytworzone przez niego mog si sta cakowicie bezuyteczne lub zachowaj uyteczno tylko po przeprowadzeniu kosztownych przeksztace. Zdarza si rwnie, e podmiot znajduje jaki sposb wykorzystania tych dbr, jednak pniej konstatuje, e mg je wykorzysta w jakim innym procesie produkcji. I wreszcie bardzo rzadko si zdarza, by jakie dobro kapitaowe byo tak odlege od konsumpcji albo by warunki byy tego rodzaju, e dobro to idealnie nadawaoby si do wykorzystania w jakim innym projekcie. Widzimy tutaj wpyw przeszoci na dziaania teraniejsze. Dziaanie, jak je zdeniowalimy, zawsze jest nastawione na przyszo, nigdy na przeszo; podmiot za uznaje jakie dobro za dobro kapitaowe, opierajc

Podstawy teorii kapitau

211

si na planowanym przyszym dziaaniu, a nie na materialnych waciwociach tego dobra ani na dawnych projektach dziaania15. Niemniej przeszo niewtpliwie wpywa na przysze dziaania w tym sensie, e okrela aktualny punkt wyjcia. Ludzie obmylajcy, podejmujcy i doprowadzajcy do koca swoje dziaania popeniaj niezliczone bdy, a w konsekwencji przystpuj do kolejnych dziaa z pozycji aktualnej, ktr prbowaliby uksztatowa inaczej, gdyby z gry wiedzieli o tych bdach. Kiedy jednak dochodzi ju do okrelonego rozwoju zdarze, ludzie zawsze staraj si jak najlepiej wykorzysta aktualne warunki z myl o osigniciu celw w przyszoci. O ile dobra kapitaowe s trudne do przeksztacenia, o tyle inwestorom udaje si zapewni im znaczn mobilno dziki prawnym instytucjom wasnoci i prawa umownego, ktre reguluje rne formy przenoszenia takich dbr. Ta struktura produkcji (niezwykle zoona i rozcignita w czasie) dopuszcza wic sta mobilno inwestorw dziki wymianie i sprzeday dbr kapitaowych na rynku16. Moemy ju teraz rozway pojcie kapitau, ktre z ekonomicznego punktu widzenia rni si od pojcia dbr kapitaowych. Zdeniujmy kapita jako warto rynkow dbr kapitaowych, ktra to warto jest oszacowana przez poszczeglne podmioty kupujce i sprzedajce dobra kapitaowe na wolnym rynku17. Widzimy zatem, e kapita jest po prostu abstrakcyjnym pojciem lub narzdziem rachunku ekonomicznego; innymi sowy, subiektywn wycen czy ocen wartoci rynkowej, jak przedsibiorcy przypisuj dobrom kapitaowym oraz na podstawie ktrej stale kupuj je i sprzedaj, starajc si osign z kadej transakcji czysto
15 Z tego wanie powodu Hayek jest bardzo krytyczny wobec tradycyjnej denicji dobra kapitaowego jako wytworzonego przez ludzi dobra poredniego, uznajc j za pozostao teorii wartoci opartej na koszcie produkcji, dawnych pogldw, ktre poszukiway wyjanienia ekonomicznych waciwoci rzeczy w zawartych w niej siach. (...) Co byo, to byo dotyczy to teorii kapitau w nie mniejszym stopniu ni kadej innej dziedziny ekonomii. Wykorzystanie koncepcji, ktre znaczenie dobra upatruj w minionych wydatkach, moe by tylko mylce (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 89). Hayek podsumowuje, e Dla problemw zwizanych z popytem na kapita fundamentalne znaczenie ma moliwo wytwarzania nowego wyposaenia. Pojcia wykorzystywane w teorii kapitau, zwaszcza koncepcje rnych okresw inwestycyjnych, niezmiennie odnosz si do okresw przyszych, zawsze spogldaj przed siebie, a nigdy za siebie (ibid., s. 90). 16 Zniechcony przedsibiorca, ktry chce porzuci swoj rm i osi gdzie indziej, zetknie si z pewnoci na rynku ze sta mobilnoci; umowy prawne pozwalaj mu wystawi rm na sprzeda, upynni j i wykorzysta t now pynno w celu nabycia innej rmy. Osiga w ten sposb realn, praktyczn mobilno znacznie wiksz od zycznej czy technicznej mobilnoci dobra kapitaowego (ktra, jak widzielimy, jest zazwyczaj do ograniczona). 17 Przy rnych okazjach bdziemy jednak zmuszeni uywa terminu kapita mniej cile w odniesieniu do zbioru dbr kapitaowych skadajcych si na struktur produkcji. Takie swobodne znaczenie kapitau przyjmuje midzy innymi Hayek w The Pure Theory of Capital, s. 54; podobnie Lachmann w Capital and its Structure, gdzie na s. 11 kapita jest zdeniowany jako niejednorodny zapas zasobw materialnych.

212

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

przedsibiorczy zysk. Nawet w gospodarce socjalistycznej, w ktrej nie istnieje wolny rynek i nie ma cen rynkowych, mona mwi o dobrach kapitaowych, ale nie o kapitale, ten bowiem zawsze wymaga rynku i cen swobodnie ustalanych przez uczestniczce w nim podmioty gospodarcze. Gdyby nie ceny rynkowe i subiektywne oszacowanie wartoci dbr skadajcych si na porednie etapy procesw produkcji, w nowoczesnym spoeczestwie nie daoby si szacowa ani oblicza, czy ostateczna warto dbr wytworzonych z wykorzystaniem dbr kapitaowych wyrwnuje koszty poniesione w procesach produkcji; nie byoby te moliwe skoordynowane kierowanie wysikami ludzi uczestniczcych w rnych procesach dziaania18. Staralimy si w innym miejscu wykaza, e kady system krpujcy przedsibiorczo utrudnia dostp do informacji niezbdnych do dziaania19. Hamuje spontaniczny przepyw tych informacji i sprawia, e ludzie nie mog w swoich dziaaniach uwzgldni potrzeb innych. Oznacza to, e przymusowe ingerencje, charakterystyczne dla socjalizmu interwencjonizmu i ustrojw, w ktrych okrelonym grupom przyznaje si przywileje wbrew tradycyjnym zasadom prawnym, w wikszym lub mniejszym stopniu utrudnia dziaalno przedsibiorcw, a tym samym koordynacj dziaa poszczeglnych ludzi; z reguy prowadzi rwnie do notorycznego braku rwnowagi w funkcjonowaniu spoeczestwa. Brak koordynacji moe dotyczy dziaa podejmowanych w jednym czasie lub jak w przypadku ludzkich dziaa zwizanych z rnymi etapami procesw produkcji czy dobrami kapitaowymi dziaa w rnych okresach, co powoduje, e ludzie s pozbawieni moliwoci swobodnego dziaania wykazuj skonno do niewaciwego dostosowania zachowa aktualnych do przyszych zachowa i potrzeb. Jak widzielimy na przykadzie wyizolowanego procesu produkcji Robinsona Crusoe, koordynacja midzyokresowa ma fundamentalne znaczenie dla wszelkiego ludzkiego dziaania, ktre zajmuje czas, zwaszcza za dla dziaa zwizanych w dobrami kapitaowymi; std wielka waga dopuszczania swobodnego praktykowania przedsibiorczoci w tej dziedzinie. Przedsibiorcy mog dziki temu stale odkrywa moliwoci osigania zysku na rynku, kiedy s przekonani, e dostrzegaj nowe moliwe kombinacje dbr kapitaowych i uznaj te kombinacje za niedowartociowane w porwnaniu cen, jak spodziewaj si uzyska w przyszoci za wytworzone z tych kombinacji dobra konsumpcyjne. Krtko mwic, chodzi tu nam o proces staego kupowania i sprzedawania, rekombinacji i produkcji nowych rodzajw dbr kapitaowych, proces wytwarzajcy dynamiczn i bardzo zoon struktur produkcji, ktra zawsze rozwija si poziomo
18 Do tego wanie sprowadza si zasadniczy argument Misesa w sprawie niemoliwoci rachunku ekonomicznego w gospodarce socjalistycznej; zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, rozdz. 37. 19 Ibid., rozdz. 2 i 3, s. 41155.

Podstawy teorii kapitau

213

i pionowo20. Bez wolnej przedsibiorczoci oraz bez wolnych rynkw dbr kapitaowych i pienidza niemoliwe jest przeprowadzanie niezbdnego rachunku ekonomicznego dotyczcego poziomego i pionowego rozwoju rnych etapw procesu produkcji, co prowadzi do mnoenia si nieskoordynowanych dziaa wytrcajcych spoeczestwo z rwnowagi i uniemoliwiajcych jego harmonijny rozwj. W przedsibiorczych procesach koordynacji midzyokresowej gwna rola przypada wanej cenie rynkowej: cenie dbr dzisiejszych w stosunku do dbr przyszych, powszechniej znanej jako stopa procentowa, ktra w nowoczesnych spoeczestwach reguluje relacje pomidzy konsumpcj, oszczdnociami i inwestycjami, a ktr przeanalizujemy bliej w kolejnym ustpie.

Stopa procentowa Jak widzielimy, ludzie na swojej skali wartoci zawsze, w pozostaych warunkach niezmienionych, umiejscawiaj dobra dzisiejsze wyej ni przysze. Przy tym jednak wzgldna wielko tej rnicy subiektywnej oceny moe by bardzo rna w zalenoci od osoby; moe nawet znacznie zmienia si w cigu ycia jednej osoby, stosownie do zmiany jej sytuacji. Niektrzy ludzie maj siln preferencj czasow i wyceniaj teraniejszo wysoko w stosunku do przyszoci; s wic gotowi powici bezporednie osignicie celw tylko wtedy, gdy oczekuj, lub s przekonani, e w przyszoci osign cele, ktre subiektywnie ceni bardzo wysoko. Preferencja czasowa innych ludzi jest raczej ograniczona i cho oni rwnie ceni dobra dzisiejsze wyej ni przysze, to wykazuj wiksz skonno do rezygnacji z celw bezporednio osigalnych w zamian za cele, ktre ceni tylko nieco bardziej, a mog je osign jutro. Ta rnica psychicznej intensywnoci subiektywnej wyceny dbr dzisiejszych w porwnaniu z dobrami przyszymi, rnica wyraajca si w skali wartoci kadego ludzkiego podmiotu, oznacza, e na rynku zoonym z wielu podmiotw gospodarczych, z ktrych kady wykazuje si swoist i zmienn preferencj czasow, powstaj liczne moliwoci wzajemnie korzystnej wymiany. Ludzie o niskiej preferencji czasowej bd wic gotowi rezygnowa z dbr dzisiejszych w zamian za dobra przysze wyceniane tylko odrobin wyej oraz bd przystpowali do transakcji wymiany, w ktrej przeka swoje dobra teraniejsze ludziom o wyszej preferencji czasowej, a wic cenicym teraniejszo znacznie intensywniej ni oni. Kreatywno i czujno nieodcznie zwizane z przedsibiorczoci prowadz do procesu rynkowego zmierzajcego do ustalenia ceny rynkowej dbr dzisiejszych w relacji do dbr przyszych. Terminu stopa procentowa bdziemy uywali
20 Terminologi t posuguje si na przykad Knut Wicksell w Lecture on Political Economy, Routledge and Kegan Paul, London 1951, t. 1, s. 164, mwic wprost o wymiarze poziomym i wymiarze pionowym struktury dbr kapitaowych.

214

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

na okrelenie ceny rynkowej dbr dzisiejszych w stosunku do dbr przyszych. Zwaywszy na to, e na rynku wiele dziaa przeprowadza si z wykorzystaniem pienidzy jako oglnie przyjtego rodka wymiany, stopa procentowa jest cen, jak trzeba zapaci, aby natychmiast dosta okrelon liczb jednostek pieninych; cena ta odpowiada liczbie jednostek, jak trzeba bdzie zwrci w ustalonym terminie bd na zakoczenie ustalonego okresu. Cen t zwyczajowo wyraa si na og w postaci okrelonego roczn stop procentow. Na przykad stopa procentowa w wysokoci 9 procent wskazuje, e transakcje rynkowe s przeprowadzane w taki sposb, i moliwe jest niezwoczne otrzymanie 100 j.p. (dobro teraniejsze) w zamian za obietnic zwrotu 109 j.p. po upywie jednego roku (dobro przysze)21. Stopa procentowa jest zatem cen ustalon na rynku, przy czym dostawcami bd sprzedawcami dbr dzisiejszych s wanie oszczdzajcy, czyli ludzie stosunkowo bardziej skonni zrezygnowa z bezporedniej konsumpcji w zamian za przysze dobra wikszej wartoci. Nabywcami dbr dzisiejszych s ci wszyscy, ktrzy konsumuj bezporednio dostpne towary i usugi (mog to by robotnicy, waciciele zasobw naturalnych lub dbr kapitaowych albo jaka kombinacja tych grup). Rynek dbr dzisiejszych i przyszych, na ktrym ustalana jest stopa procentowa, w istocie obejmuje ca spoeczn struktur etapw produkcji; w jej obrbie oszczdzajcy, czyli
21 Stop procentow mona w istocie interpretowa na dwa rne sposoby. Mona j ujmowa jako stosunek cen dzisiejszych (z ktrych jedna odpowiada dobru dostpnemu dzisiaj, druga temu samemu dobru dostpnemu jutro); mona te traktowa j jako cen dbr dzisiejszych w kategoriach dbr przyszych. Obie koncepcje prowadz do tych samych wnioskw. Rzecznikiem pierwszej jest Ludwig von Mises, dla ktrego stopa procentowa nie jest cen, lecz stosunkiem cen towarw (Ludzkie dziaanie, s. 447). Wolimy tutaj posugiwa si koncepcj drug, idc w lady Murraya N. Rothbarda. Szczegowe przedstawienie sposobu ustalania stopy procentowej jako ceny dbr dzisiejszych w kategoriach dbr przyszych wraz z innymi analizami mona znale w ksice Murraya N. Rothbarda Ekonomia wolnego rynku, Warszawa 2008, rozdz. 56. Stopa procentowa jest w kadym razie ustalana w taki sam sposb jak kada inna cena rynkowa. Jedyna rnica polega na tym, e stopa procentowa, zamiast wyraa ustalon cen kadego towaru czy usugi w jednostkach pieninych, opiera si na sprzeday dbr dzisiejszych w zamian za dobra przysze (przy czym jedne i drugie s ujte w postaci jednostek pieninych). Cho bronimy tu koncepcji, e stop procentow okrela wycznie preferencja czasowa (tj. przez wynikajca z preferencji czasowej subiektywna wycena uytecznoci), to przyjcie innej teorii (na przykad e stopa procentowa w wikszym lub mniejszym stopniu jest wyznaczana przez kracow produktywno kapitau) nie wpywa na zasadnicz argumentacj tej ksiki co do szkodliwych skutkw wywoywanych w strukturze produkcji przez bankow ekspansj kredytow. Charles E. Wainhouse tak si wypowiada w tej sprawie: Hayek twierdzi, e jego monetarna teoria uktuacji gospodarczych nie kci si z adn nowoczesn teori procentu i nie ma potrzeby wskazywa, ktra z nich stanowi podstaw jego teorii. Istotne s pienine przyczyny odchyle biecej stopy procentowej od stopy rwnowagowej (Empirical Evidence for Hayeks Theory of Economic Fluctuations, rozdz. 2 ksiki Money in Crisis: The Federal Reserve, the Economy and Monetary Reform, red. Barry N. Siegel, Pacic Institute for Public Policy Research, San Francisco 1984, s. 40).

Podstawy teorii kapitau

215

kapitalici, rezygnuj z bezporedniej konsumpcji i oferuj dobra dzisiejsze wacicielom podstawowych czy pierwotnych czynnikw produkcji (robotnikom i wacicielom zasobw naturalnych) oraz wacicielom dbr kapitaowych w zamian za pen wasno dbr konsumpcyjnych (i kapitaowych) o, jak si zakada, wyszej wartoci, ktr to wasno obejmuj w przyszoci, z chwil ukoczenia produkcji tych dbr. Jeli wyeliminujemy pozytywne (lub negatywne) skutki zyskw (lub strat) czysto przedsibiorczych, to ta rnica wartoci jest zwykle zgodna ze stop procentow. Z prawnego punktu widzenia wymiana dbr dzisiejszych na przysze moe przyjmowa wiele form. Na przykad w spdzielni sami robotnicy wystpuj rwnoczenie w roli kapitalistw, czekajc do koca caego procesu produkcji, by naby wasno dobra nalnego i jego penej wartoci. Na og jednak robotnicy nie s gotowi czeka, a proces produkcji si skoczy, ani nie chc podejmowa zwizanego z nim ryzyka i niepewnoci. Std te zamiast tworzy spdzielnie, wol sprzedawa si robocz w zamian za bezporednie dobra dzisiejsze. Zawieraj umow o prac (inaczej umow zatrudnienia), zgodnie z ktr osoba przekazujca im dobra dzisiejsze (kapitalista, oszczdzajcy czy dostawca dbr dzisiejszych) uzyskuje pen wasno dobra nalnego z chwil jego wyprodukowania. Moliwe s rwnie kombinacje tych dwch rnych umw. Nie jest to waciwe miejsce, by analizowa rne formy prawne, w jakich w nowoczesnym spoeczestwie dochodzi do wymiany dbr dzisiejszych na przysze. Ponadto formy te nie wpywaj na gwny tok wywodu zawarty w tej ksice, cho s niewtpliwie bardzo interesujce zarwno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. Warto zauway, e rynek poyczek, na ktrym mona otrzyma poyczk, zgadzajc si zapaci odpowiedni stop procentow, stanowi stosunkowo niewielk cz oglnego rynku wymiany dbr dzisiejszych na przysze, obejmujcego ca struktur produkcji spoeczestwa. Waciciele pierwotnych rodkw produkcji (pracy i zasobw naturalnych) oraz dbr kapitaowych tworz na nim popyt na dobra dzisiejsze, oszczdzajcy za zapewniaj ich poda. Rynek poyczek (krtkoterminowych, rednioterminowych i dugoterminowych) jest wic po prostu podzbiorem tego znacznie szerszego rynku, na ktrym dobra dzisiejsze wymienia si na przysze, i odgrywa w stosunku do niego rol jedynie wtrn i zalen, chocia to wanie rynek poyczek jest najbardziej widoczny i oczywisty dla szerokiego ogu22. atwo bowiem wyobrazi sobie spoeczestwo, w ktrym
22 To, co potocznie nazywamy rynkiem pieninym, w istocie jest po prostu rynkiem poyczek krtkoterminowych. Rzeczywisty rynek pieniny obejmuje cao rynku, na ktrym towary i usugi wymienia si na jednostki pienine i rwnoczenie zostaje na nim ustalona cena, czyli warto nabywcza pienidza, oraz cena pienina kadego towaru i usugi. Dlatego wanie zupenie mylce jest nastpujce stwierdzenie Marshalla: Rynek pieniny to rynek dysponowania pienidzem; warto pienidza odpowiada na nim zawsze stopie dyskontowej, czyli przyjmowanej na nim stopie oprocentowania poyczek krtkoterminowych (Alfred Marshall, Money Credit

216

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

nie istnieje aden rynek poyczek, a wszystkie podmioty gospodarcze inwestuj swoje oszczdnoci w produkcj bezporednio (przez nansowanie wewntrzne i utrzymywanie zyskw niepodzielonych w spkach, korporacjach i spdzielniach). Cho w takim przypadku stopa procentowa nie mogaby si ustala na (nieistniejcym) rynku poyczek, jednak okrelaby j stosunek, w jakim dobra dzisiejsze byyby wymieniane na dobra przysze na rnych porednich etapach procesw produkcji. W takich warunkach stop procentow ustalaaby stopa zysku, ktra wykazywaaby tendencj do zrwnywania dochodw netto na kadym etapie procesu produkcji, w przeliczeniu na jednostki wartoci i czasu. Cho takiej stopy procentowej nie da si bezporednio obserwowa na rynku i cho w przypadku kadej rmy i kadego konkretnego procesu produkcji obejmuje ona wane czynniki zewntrzne (takie jak skadniki zyskw lub strat czysto przedsibiorczych oraz premi za ryzyko), to zyski generowane na kadym etapie caego systemu ekonomicznego bd zasadniczo odpowiaday stopie procentowej, a to ze wzgldu na typowo przedsibiorczy proces wyrwnywania zyskw ksigowych na rnych etapach struktury produkcji, przy zaoeniu, e nie zachodz adne kolejne zmiany i e wszystkie moliwoci twrcze i szanse osignicia zysku przedsibiorczego zostay ju odkryte i wykorzystane23. W wiecie zewntrznym bezporednio mona zaobserwowa jedynie dwa typy liczb, ktre moglibymy nazwa stop procentow brutto lub rynkow stop procentow (odpowiadajc stopie procentowej na rynku kredytowym) oraz zyskami ksigowymi brutto generowanymi przez kade dziaanie produkcyjne (czyli dochodem netto). Pierwszy to zdeniowana przez nas stopa procentowa (nazywana niekiedy rwnie pierwotn lub naturaln stop procentow) powikszona o premi za ryzyko zwizane z dan operacj oraz powikszona lub pomniejszona o premi na oczekiwan inacj lub deacj, czyli na oczekiwany spadek lub wzrost siy nabywczej jednostki pieninej wykorzystywanej w transakcjach wymiany dbr dzisiejszych na przysze oraz w rachunkach dotyczcych tych transakcji. Drugi typ liczb, rwnie bezporednio dajcy si obserwowa na rynku, odpowiada zyskom ksigowym brutto (tj. dochodowi netto) osignitym z konkretnej produkcyjnej dziaalnoci prowadzonej na kadym etapie procesu produkcji. Zyski te odpowiadaj zwykle zdeniowanej przez nas w poprzednim akapicie stopie procentowej brutto (czyli rynkowej stopie procentowej) powikszonej lub pomniejszonej o czysto przedsibiorcze
and Commerce, Macmillan, London 1924, s. 14). Mises w Ludzkim dziaaniu (s. 344) dokadnie wyjania zamieszanie terminologiczne wprowadzone przez Marshalla. 23 cile jednak mwic, pojcie stopy zysku nie ma adnego sensu w realnym wiecie, a wprowadzamy je wycznie w celu ilustracji i po to, by pomc czytelnikowi zrozumie teori cyklu. Jak stwierdza Mises: Wynika z tego oczywicie, e absurdem jest mwienie o stopie zysku lub redniej stopie zysku. (...) W zyskach nie ma niczego normalnego; nigdy te nie mona mwi o rwnowadze w odniesieniu do zyskw (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 257).

Podstawy teorii kapitau

217

zyski lub straty24. Tak jak na wszystkich rynkach zyski i straty z przedsibiorczoci wykazuj tendencj do znikania wskutek konkurencji pomidzy przedsibiorcami. Zyski ksigowe z kadej produkcyjnej dziaalnoci w przeliczeniu na jednostk czasu zrwnuj si na og z rynkow stop procentow brutto. Mona by wrcz uzna, e zyski ksigowe wykazywane przez kad rm za rok obrachunkowy obejmuj ukryty skadnik stopy procentowej z uwagi na zasoby oszczdzane i inwestowane przez kapitalistw posiadajcych dan rm. Ten ukryty skadnik wraz z czynnikiem ryzyka oraz zyskami lub stratami przedsibiorczymi wynikajcymi z czysto przedsibiorczej dziaalnoci rmy daj zyski ksigowe. Z tego punktu widzenia jest moliwe, by rma wykazywaa ksigowe zyski (tj. dochd netto), mimo e w istocie poniosa przedsibiorcze straty, gdy zyski ksigowe nie osigny kwoty niezbdnej, by przekroczy ukryty skadnik rynkowej stopy procentowej brutto charakterystycznej dla zasobw, jakie kapitalici zainwestowali w swoj rm w cigu danego roku obrachunkowego. Bez wzgldu na zewntrzn form, jak przyjmuje stopa procentowa, trzeba przede wszystkim pamita, e jako cena rynkowa czy spoeczna stopa preferencji czasowej odgrywa w nowoczesnym spoeczestwie zasadnicz rol w koordynacji zachowa konsumentw, oszczdzajcych, inwestorw i producentw. Dla Robinsona Crusoe niezmiernie wane byo skoordynowanie dziaa i powstrzymanie si od wkadania wysiku w osignicie przyszych celw, jeli okazaby si on nieproporcjonalnie duy w stosunku do zapasw zaoszczdzonych dbr dzisiejszych. Z tym samym problemem koordynacji midzyokresowej stale borykaj si spoeczestwa. W nowoczesnej gospodarce zachowania teraniejsze i przysze uzgadnia si za pomoc przedsibiorczej dziaalnoci na rynku, na ktrym dobra dzisiejsze wymienia si na przysze, ustalajc stop procentow, czyli rynkow cen dbr przyszych liczon w dobrach teraniejszych. A wic im wiksze s oszczdnoci, czyli im wiksza jest ilo dbr dzisiejszych sprzedawanych lub oferowanych na sprzeda, tym nisza (w pozostaych warunkach niezmienionych) ich cena w kategoriach dbr przyszych, a w konsekwencji nisza rynkowa stopa procentowa. Stan ten pokazuje przedsibiorcom, e dostpnych jest wicej dbr dzisiejszych, co pozwala im zwiksza dugo i zoono etapw realizowanych przez nich procesw produkcji, dziki czemu na tych etapach produkcja staje si wydajniejsza. Im natomiast mniejsze oszczdnoci, czyli (w pozostaych warunkach niezmienionych)
Stopa procentowa, na jakiej udziela si poyczek na rynku kredytowym, w istocie rwnie obejmuje pewien skadnik przedsibiorczy, o ktrym nie wspominalimy w tekcie. Wynika on z nieuchronnej niepewnoci (ktrej nie naley myli z ryzykiem) co do moliwych waha preferencji czasowej spoeczestwa lub innych zakce, przed ktrymi nie mona si zabezpieczy, a ktre s charakterystyczne dla cyklw koniunkturalnych: Udzielenie kredytu stanowi zawsze rodzaj spekulacji przedsibiorcy, ktra moe by nietrafna i skoczy si utrat czci lub caoci poyczonej kwoty. Odsetki okrelone w umowie kredytowej i spacane po zacigniciu poyczki, zawieraj nie tylko procent pierwotny, ale take zysk przedsibiorcy (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 455).
24

218

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

im mniej podmiotw ekonomicznych jest gotowych rezygnowa z bezporedniej konsumpcji dbr dzisiejszych, tym wysza rynkowa stopa procentowa. Wysoka rynkowa stopa procentowa wskazuje wic, e oszczdnoci s stosunkowo skpe, co jest nieomylnym znakiem, e przedsibiorcy powinni si wystrzega zbdnego wyduania rnych etapw procesu produkcji, bo moe to doprowadzi do bdw koordynacji i niedostosowa stwarzajcych powane zagroenie dla trwaego, zdrowego i harmonijnego rozwoju spoeczestwa25. Krtko mwic, stopa procentowa informuje przedsibiorcw, jakie nowe etapy produkcji czy projekty inwestycyjne mog i powinni inicjowa, a jakich nie, aby utrzyma moliwie najwysz koordynacj zachowa oszczdzajcych, konsumentw i inwestorw oraz zapobiec sytuacji, w ktrej rne etapy produkcji byyby zbyt krtkie lub zbyt dugie. Musimy wreszcie podkreli, e rynkowa stopa procentowa jest zazwyczaj jednakowa dla caego rynku czy struktury produkcji w spoeczestwie nie tylko midzysektorowo, czyli w rnych obszarach rynku, ale take midzyokresowo, a wic na etapach produkcji stosunkowo bliskich konsumpcji i na tych, ktre s od niej odleglejsze. W istocie bowiem kiedy stopa procentowa, jak mona uzyska za dobra dzisiejsze na pewnych etapach (na przykad najbliszych konsumpcji), jest wysza od tej, jak mona uzyska na innych etapach (na przykad najdalszych od konsumpcji), to wtedy sama sia przedsibiorczoci, oparta na pragnieniu zysku, spowoduje, e ludzie bd wycofywali inwestycje z etapw, dla ktrych stopa procentowa czy stopa zyskw jest wzgldnie nisza, oraz inwestowali w etapy, dla ktrych oczekiwana stopa procentowa czy stopa zyskw jest wysza.

Struktura produkcji Zilustrowanie za pomoc wykresw niezwykle skomplikowanej struktury etapw produkcji skadajcych si na nowoczesn gospodark jest prawie niemoliwe, jednak w celu przyblienia argumentw teoretycznych, ktre dalej rozwiniemy, przedstawiamy na wykresie V1 uproszczon wersj tej struktury.

25 Ta sama myl jest centralnym punktem najnowszej pracy Rogera Garrisona, ktr przeczytalimy ju po ukazaniu si pierwszego, hiszpaskiego wydania naszej ksiki. Garrison stwierdza: Niejednoczesna alokacja moe by wewntrznie spjna, a tym samym trwaa, ale te moe si wiza z pewn systematyczn wewntrzn niespjnoci, w ktrym to przypadku jej trwao jest zagroona. Rozrnienie pomidzy trwaymi a nietrwaymi schematami alokacji zasobw jest czy powinno by wanym przedmiotem zainteresowania teorii makroekonomicznej (Garrison, Time and Money, s. 3334).

Wykres V1. Schemat struktury produkcji

Pierwotne rodki produkcji (praca i zasoby naturalne)

Odsetki

Dwa punkty widzenia

SEKWENCYJNY (diachroniczny)

RWNOCZESNY (synchroniczny)

100 jednostek pieninych dochodu netto

Etapy jako kolejne okresy

Rwnoczesne etapy procesu produkcji (dobra kapitaowe, czyli produkty porednie)

Rok 1

Etap 5 (dobra pitego rzdu)

Podstawy teorii kapitau

Rok 2

Rok 3

Rok 4

Rok 5

Etap 4 (dobra czwartego rzdu) Etap 3 (dobra trzeciego rzdu) Etap 2 (dobra drugiego rzdu) Etap 1 (dobra pierwszego rzdu)

Ostateczna konsumpcja = 100 jednostek pieninych dochodu netto

219

220

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Co wicej, chocia wykres ten nie jest koniecznie potrzebny do wyjanienia zasadniczych argumentw teoretycznych, a autorzy tej miary co Ludwig von Mises nigdy nie uywali go, prezentujc teori kapitau i cyklw koniunkturalnych26, to zwykle teoretycy uwaali, e posuenie si uproszczonymi schematami etapw realnych procesw produkcji (w rodzaju wykresu V1) sprzyja jasnoci wywodu27.
Mises, The Theory of Money and Credit, take Ludzkie dziaanie. Pierwszym teoretykiem, ktry przedstawi ilustracj zasadniczo identyczn z wykresem V1, by William Stanley Jevons; zamieci j w ksice The Theory of Political Economy, ktrej pierwsze wydanie ukazao si w 1871 r. Posugiwalimy si reprintem wydania 5 (pod redakcj Kelleya i Millmana), opublikowanym w Nowym Jorku w 1957 r.; na s. 230 jest tam rysunek, na ktrym, jak pisze Jevons, o ox oznacza czas trwania inwestycji, a pooenie poszczeglnych punktw i wzgldem osi poziomej wielko zainwestowanego kapitau. Pniej, w 1889 r., Eugen von Bhm-Bawerk powici wicej uwagi teoretycznemu zagadnieniu struktury kolejnych etapw oraz wykorzystaniu wykresw w celu zilustrowania tej struktury. Proponowa przedstawianie jej za pomoc rocznych wsprodkowych krgw (posugiwa si okreleniem konzentrische Jahresringe), z ktrych kady opisuje jaki etap produkcji; krgi te nakadaj si na inne, wiksze. Wykres tego rodzaju pojawia si wraz z objanieniem Bhm-Bawerka na s. 114115 jego ksiki Kapital und Kapitalzins, t. 2 (Positive Theorie des Kapitales); w anglojzycznym wydaniu Capital and Interest odpowiadaj im s. 106107, t. 2. Gwny problem zwizany z wykresem Bhm-Bawerka polega na tym, e bardzo niezrcznie przedstawia on upyw czasu, wskutek czego pojawia si potrzeba wprowadzenia drugiego wymiaru (pionowego). Bhm-Bawerk mg z atwoci obej t trudno, zastpujc swoje wsprodkowe krgi pewn liczb walcw umieszczonych jeden na drugim w taki sposb, by kady walec mia podstaw mniejsz ni znajdujcy si pod nim (na podobiestwo okrgego tortu weselnego zoonego z warstw o coraz mniejszej rednicy). Trudno t pokona pniej Hayek w pierwszym wydaniu swojej klasycznej dzi ksiki Prices and Production z przedmow Lionela Robbinsa, Routledge, London 1931, wyd. 2 poprawione 1935, s. 36 wydania pierwszego i s. 39 wydania drugiego. Od tego miejsca wszystkie cytaty z tej ksiki, o ile nie wskaemy inaczej, bd zaczerpnite z wydania drugiego. Ksika ta zawiera schemat bardzo podobny do wykresu V1. Hayek ponownie posuy si tego rodzaju ilustracj w 1941 r. (tym razem w ujciu cigym) w ksice The Pure Theory of Capital (zob. np. s. 109). Co wicej, w 1941 r. Hayek opracowa rwnie perspektywiczny trjwymiarowy wykres rnych etapw procesu produkcji. Zyskuje on na dokadnoci, precyzji i elegancji, jednak tyle samo traci pod wzgldem zrozumiaoci (s. 117 wydania angielskiego z 1941 r.). W 1962 r. Murray Rothbard (Ekonomia wolnego rynku, rozdz. 67) zaproponowa ilustracj podobn do tej, ktr posuy si Hayek, a pod wieloma wzgldami nawet od niej lepsz. Bardzo podobny do ilustracji Rothbarda jest schemat Marka Skousena z ksiki The Structure of Production. W literaturze hiszpaskojzycznej schemat etapw struktury produkcji wprowadzilimy po raz pierwszy ponad 20 lat temu w artykule La teora austriaca del ciclo econmico opublikowanym pierwotnie w Moneda y crdito nr 152, marzec 1980, s. 3755 w mojej ksice Estudios de economa poltica, rozdz. 13, s. 160176). Cho oparte na trjktach wykresy proponowane przez Knuta Wicksella w Lectures on Political Economy (t. 1, s. 159) rwnie mona by interpretowa jako ilustracj struktury produkcji, wiadomie pominlimy je w tym krtkim opisie historii schematw wykorzystywanych do opisu etapw procesu produkcji. Zobacz take: Alonso Neira, M.A., Hayeks Triangle, w: An Eponymous Dictionary of Economics: A Guide to Laws and
27 26

Podstawy teorii kapitau

221

Etapy struktury produktywnej ukazane na wykresie V1 nie przedstawiaj produkcji dbr kapitaowych i konsumpcyjnych w sensie zycznym, lecz ich wartoci wyraone w jednostkach pieninych. Co do lewej strony wykresu, to zakadamy, e struktura produkcji skada si z piciu etapw, ktrych liczby porzdkowe, zgodnie z klasycznym ujciem Mengera, zwikszaj si wraz z odlegoci od ostatecznego etapu konsumpcji. Pierwszy etap obejmuje dobra ekonomiczne pierwszego rzdu, czyli dobra konsumpcyjne, ktre na naszym wykresie maj warto wymienn 100 j.p. Drugi etap obejmuje dobra ekonomiczne drugiego rzdu, czyli dobra kapitaowe najblisze konsumpcji. Podobnie jest z etapem trzecim, czwartym i pitym, przy czym etap pity jest najodleglejszy od konsumpcji. Aby uproci wyjanienie, zaoylimy, e kady etap wymaga jednego roku, tote proces produkcji przedstawiony na wykresie V-1 trwaby pi lat od rozpoczcia na etapie pitym (najdalszym od konsumpcji) a do kocowych dbr konsumpcyjnych na pierwszym etapie. Etapy przedstawione na naszym schemacie mona rozwaa na dwa sposoby: sekwencyjnie, jako cig etapw produkcji, ktre trzeba przej, zanim po piciu latach dojdzie si do kocowego dobra konsumpcyjnego (diachroniczny punkt widzenia), albo rwnoczenie, jako zdjcie etapw zachodzcych rwnoczenie w tym samym roku obrachunkowym (synchroniczny punkt widzenia). Jak wskazuje Bhm-Bawerk, ta druga interpretacja schematu (jako przedstawienie procesu produkcji w postaci zbioru zsynchronizowanych etapw) do przypomina piramidy struktury wiekowej budowane na podstawie spisw ludnoci. Piramidy te przedstawiaj przekroje rzeczywistej populacji w klasykacji wiekowej. Moemy z nich rwnie odczyta zmiany liczby ludzi w kadej kategorii wiekowej (tablica umieralnoci); ta druga interpretacja odpowiada ujmowaniu etapw jako nastpujcych kolejno po sobie28. Strzaki na naszym schemacie odpowiadaj przepywom dochodu pieninego, ktry na kadym etapie procesu produkcji dociera do wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (pracy i zasobw naturalnych w postaci pac i czynszw dzierawnych) oraz do wacicieli dbr kapitaowych (kapitalistw, czyli oszczdzajcych) w postaci odsetek (lub zysku ksigowego). Jeli wic rozpoczniemy od pierwszego etapu w naszym przykadzie, to konsumenci wydaj 100 j.p. na dobra konsumpcyjne, a pieTheorems Named after Economists, Segura, I. and Rodriguez Braun, C., eds. (Chatelham, U.K.; Edward Elgar 2004). Na koniec, szczegow analiz trjktw Hayeka z punktu widzenia szkoy austriackiej znale mona w: Block, W i Barnett, R., On . Hayekian Triangles, Procesos de Mercado, Vol. III, n. 2, 2006. 28 Zapas kapitau stanowi, by tak rzec, przekrj wielu procesw produkcji, ktre rni si dugoci i rozpoczynaj w rnym czasie. Przecina je zatem na bardzo rnych etapach rozwoju. Moglibymy porwna to do spisu ludnoci, ktry stanowi przekrj cieek ludzkiego ycia, a napotyka i unieruchamia poszczeglnych czonkw spoeczestwa w najrozmaitszych punktach wieku i etapu ycia (Eugen von Bhm-Bawerk, Capital and Interest, t. 2 (Positive Theory of Capital), s. 106). W wydaniu oryginalnym cytowany fragment pojawia si na s. 115.

222

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

nidze te staj si wasnoci kapitalistw bdcych wacicielami gazi przemysu wytwarzajcych dobra konsumpcyjne. Rok wczeniej kapitalici ci zapacili ze swych oszczdnoci 80 j.p. za usugi trwaych dbr kapitaowych i za obrotowe dobra kapitaowe wytwarzane przez innych kapitalistw na drugim etapie procesu produkcji. Ci pierwsi kapitalici pac rwnie 10 j.p. wacicielom pierwotnych rodkw produkcji (pracy i zasobw naturalnych), ktre wykorzystuj bezporednio na ostatnim etapie odpowiadajcym produkcji dbr konsumpcyjnych (ta patno na rzecz wacicieli pierwotnych rodkw produkcji jest na naszym schemacie przedstawiona przez pionow strzak zaczynajc si na prawo od ostatniego etapu 100 j.p. i sigajc do prawego grnego prostokta zawierajcego 10 j.p.). Poniewa kapitalici z etapu dbr konsumpcyjnych wypacili 80 j.p. wacicielom dbr kapitaowych z drugiego etapu, a 10 j.p. robotnikom i wacicielom zasobw naturalnych (razem 90 j.p.), to po upywie jednego roku, kiedy sprzedaj dobra konsumpcyjne za 100 j.p., osigaj zysk ksigowy, czyli procenty uzyskane dziki temu, e rok wczeniej wypacili zaoszczdzone 90 j.p. Ta rnica pomidzy cakowit wypacon przez nich kwot 90 j.p. (ktre mogli byli skonsumowa, lecz zaoszczdzili je i zainwestowali), a kwot 100 j.p., jak otrzymuj na koniec roku, jest rwna stopie procentowej w wysokoci okoo 11 procent rocznie (10 : 90 = 0,11). Z ksigowego punktu widzenia kwota ta pojawia si jako zysk na rachunku wynikw sporzdzonym w celu ukazania przedsibiorczej dziaalnoci kapitalistw z etapu dbr konsumpcyjnych (prostokt w lewym dolnym rogu wykresu V1). To samo rozumowanie moemy powtrzy w odniesieniu pozostaych etapw. Oto na przykad kapitalici, ktrzy posiadaj dobra porednie z trzeciego etapu, wyoyli na pocztku okresu 40 j.p. w patnociach za dobra kapitaowe wyprodukowane na czwartym etapie oraz 14 j.p. wacicielom pierwotnych rodkw produkcji (pracy i zasobw naturalnych). W zamian za te wypacone 54 j.p. staj si wacicielami produktu, ktry, gdy tylko zostanie ukoczony, sprzedaj kapitalistom z drugiego etapu za 60 j.p., zarabiajc rnic w wysokoci 6 j.p., stanowic ich zysk ksigowy, czyli odsetki; jest to rwnie blisko 11 procent. Schemat ten powtarza si na kadym etapie. Grna cz wykresu pokazuje kwoty, jakie kapitalici wypacaj na kadym etapie za pierwotne rodki produkcji (robotnikom i wacicielom zasobw naturalnych), a ktre daj razem 70 j.p. (18 + 16 + 14 + 12 + + 10 = 70 j.p.). W kolumnie po prawej stronie wyliczamy kwoty pienine otrzymywane na kadym etapie jako zyski ksigowe. Zyski te odpowiadaj rnicy ksigowej pomidzy liczb jednostek pieninych wypaconych przez kapitalistw na danym etapie a liczb jednostek pieninych, jakie otrzymuj ze sprzeday swoich produktw na etapie kolejnym. Jak wiemy, te zyski ksigowe s na og zgodne z odsetkami uzyskiwanymi od kwot, jakie kapitalici na kadym etapie oszczdzaj i wypacaj kapitalistom z wczeniejszych etapw oraz wacicielom pierwotnych rodkw produk-

Podstawy teorii kapitau

223

cji. Rnice ksigowe pomidzy dochodami a wydatkami na poszczeglnych etapach sumuj si do 30 j.p., co po dodaniu 70 j.p. otrzymanych przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji daje 100 j.p. dochodu netto, a wic dokadnie tyle, ile wynosi kwota wydana na kocowe dobra konsumpcyjne w tym okresie.

Kilka uwag dodatkowych Musimy teraz omwi kilka wanych dodatkowych zagadnie zwizanych z naszym schematem etapw procesu produkcji. 1. Arbitralny wybr czasu trwania kadego etapu Po pierwsze, musimy stwierdzi, e ustalenie czasu kadego etapu na jeden rok byo czysto arbitralne i e mona byo wybra dowolny inny okres. Zdecydowalimy si na jeden rok, poniewa w dziaalnoci gospodarczej i rachunkowoci jest to okres najczciej przyjmowany, tote czas proponowany przez nas w celu ilustracji schemat etapw produkcji bdzie atwo zrozumiay. 2. Uniknicie mylcej koncepcji przecitnego okresu produkcji Po drugie, powinnimy wskaza, e czas trwania naszego przykadowego procesu produkcji zosta ustalony na pi lat rwnie czysto arbitralnie. Nowoczesne procesy produkcji s, jak wiemy, wysoce zoone, a liczba i czas trwania ich etapw bywaj bardzo rne w zalenoci od sektora gospodarki czy rodzaju dziaalnoci. Odwoywanie si do przecitnego okresu produkcji jest w kadym razie zbdne i pozbawione sensu, poniewa oszacowanie dugoci dowolnego konkretnego procesu produkcji a priori zaley od danego procesu. Wiemy, e dobra kapitaowe s w istocie porednimi etapami procesu produkcji zainicjowanego przez przedsibiorc. Z subiektywnego punktu widzenia proces produkcji zawsze ma pocztek, konkretny moment, w ktrym podmiot po raz pierwszy stwierdza, e jaki szczeglny cel jest dla niego wartociowy, oraz pewn liczb etapw porednich, ktre podmiot obmyla z gry, a potem w toku dziaania stara si przej. A wic analiza nasza nie opiera si na koncepcji przecitnego okresu produkcji, tote jest odporna na krytyk tego pojcia29. W istocie wszystkie okresy produkcji maj jakie specyczne rdo i ledzc ich po-

John B. Clark, The Genesis of Capital, Yale Review nr 2, listopad 1893, s. 302 315, oraz tene, Concerning the Nature of Capital: A Reply, Quarterly Journal of Economics, maj 1907, a take Frank H. Knight, Capitalist Production, Time and Rate of Return, w: Economic Essays in Honour of Gustav Cassel, George Allen and Unwin, London 1933.

29

224

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

cztki, nie mona si cofa w nieskoczono; kade takie poszukiwanie zatrzymuje si na tej wanie chwili, kiedy jaki przedsibiorca zacz dy do celu, jakim by, zgodnie z jego wyobraeniami, ostateczny etap zainicjowanego procesu30. A zatem pierwszy etap produkcji rozpoczyna si z chwil, gdy w umyle przedsibiorcy zrodzi si pomys jej ostatniego etapu (dobra konsumpcyjnego lub kapitaowego). Gdy ustala si pocztek tego pierwszego etapu, nie ma absolutnie adnego znaczenia, czy dany proces produkcji obejmuje wykorzystanie dbr kapitaowych lub czynnikw produkcji wczeniej wytworzonych, co do ktrych jednak nikt nie wyobraa sobie, e zostan kiedy zastosowane w takim procesie. Co wicej, cofanie si w nieskoczono w poszukiwaniu pocztkw cigu etapw procesu produkcji jest zbdne, poniewa kade dobro kapitaowe kiedy wytworzone, ktre jednak przez krtszy lub duszy czas nie jest wykorzystywane w okrelonym celu, staje si ostatecznie, by tak rzec, kolejnym zasobem pierwotnym, podobnym pod tym wzgldem do wszystkich innych zasobw naturalnych, ktre generuj dochd, a jednak podmiot postrzega je po prostu jako rne wyjciowe czynniki dla jego toku dziaania31. Krtko mwic, wszystkie procesy produkcji s niezmiennie nastawione na przyszo, maj moliwy do ustalenia pocztek i przewidywalny koniec, a ich trwanie moe by dusze lub krtsze, lecz nigdy nie jest nieskoczone ani nieokrelone. Retrospektywne obliczanie rzekomych fantasmagorycznych przecitnych okresw produkcji jest z tego powodu pozbawione sensu. 3. Dobra kapitaowe trwae i obrotowe Trzecia istotna uwaga w sprawie naszego obrazu etapw produkcji dotyczy tego, e obejmuj one nie tylko trwae dobra kapitaowe, ale rwnie obrotowe dobra kapitaowe oraz trwae dobra konsumpcyjne. Z punktu widzenia dziaajcego podmiotu rozrnienie pomidzy dobrami kapitaowymi trwaymi a obrotowymi jest nieistotne, poniewa opiera si ono zasadniczo na zycznych cechach danego dobra i zaley zwaszcza od tego, czy dobra te uznaje si za ukoczone, czy te nie. W istocie bowiem kiedy do procesu produkcji
Ludwig von Mises wyranie stwierdza, e dugo okresu, ktry by w przeszoci potrzebny do wytworzenia dostpnych dzi dbr produkcyjnych, nie ma adnego znaczenia. Owe dobra kapitaowe s cenione wycznie ze wzgldu na uyteczno w zaspokajaniu przyszych potrzeb. Przecitny okres produkcji to pojcie puste (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 416). Podobn opini wypowiada Rothbard w swojej ksice Ekonomia wolnego rynku, t. 2 s. 202203. 31 Rothbard wskazuje rwnie, e ziemia, ktr nawodniono kanaami albo zmieniono wskutek wyrbu lasw, staa si czym aktualnie, trwale danym. Poniewa jest aktualnie dana, nie zuywa si w procesie produkcji i nie wymaga zastpienia, staje si czynnikiem ziemi, zgodnie z nasz denicj (wyrnienia kursyw w oryginale). W konkluzji stwierdza, e z chwil gdy oddzielimy przeksztacenia trwae od nietrwaych, widzimy, e struktura produkcji nie rozciga si nieskoczenie wstecz w czasie, ale zamyka si w relatywnie krtkiej przestrzeni czasowej (Ekonomia wolnego rynku, t. 2, s. 206, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie).
30

Podstawy teorii kapitau

225

wcza si trwae dobra kapitaowe, uwaa si je za ukoczone, podczas gdy o obrotowych dobrach kapitaowych sdzi si, e s pfabrykatami w porednim procesie produkcji. Zgodnie jednak z subiektywistycznym ujciem procesw produkcji zmierzajcych do konsumpcji zarwno trwae, jak i obrotowe dobra kapitaowe stanowi porednie etapy procesu dziaania koczcego si dopiero wtedy, gdy pragnienia konsumentw zostaj zaspokojone kocowym dobrem konsumpcyjnym; z tego te powodu z ekonomicznego punktu widzenia rozrnianie tych dwch kategorii nie ma sensu. To samo mona powiedzie o zapasach, czyli zasobach dbr porednich utrzymywanych do dyspozycji na kadym etapie produkcji. Zapasy te, zaliczane do kapitau obrotowego, stanowi jeden z najwaniejszych skadnikw wartoci na kadym etapie procesu produkcji. Co wicej, wykazano e kiedy gospodarka rozwija si i kwitnie, zapasy te staj si jeszcze waniejsze, poniewa pozwalaj rnym rmom zminimalizowa upione, lecz zawsze obecne ryzyko nieoczekiwanych niedoborw czy wskiego garda wyduajcych czas dostawy. Dziki zapasom klienci na wszystkich poziomach (nie tylko na poziomie konsumpcji, ale i dbr porednich) maj do wyboru coraz wicej produktw, ktre mog od razu nabywa. Jednym z przejaww wyduania si procesw produkcji jest zatem wanie cige zwikszanie si zapasw bd zasobw pproduktw. 4. Rola trwaych dbr konsumpcyjnych Po czwarte, trwae dobra konsumpcyjne zaspokajaj potrzeby ludzkie w bardzo wyduonych okresach. Nale one zatem rwnoczenie do kilku etapw procesu: ostatecznego etapu konsumpcji oraz, w zalenoci od czasu ich uytkowania, rnych etapw wczeniejszych. Dla naszych celw nie ma jednak znaczenia, czy konsument musi czeka przez kilka lat lub etapw, zanim wykorzysta ostatnie usugi, jakie moe zapewni jego trwae dobro konsumpcyjne. Dopiero wtedy gdy usugi te s bezporednio odebrane, docieramy do ostatniego etapu z wykresu V1, etapu konsumpcji. Lata, jakie waciciel trwaego dobra konsumpcyjnego powica na jego utrzymywanie i konserwacj, by wci mogo w przyszoci wykonywa dla niego usugi konsumpcyjne, odpowiadaj etapom przedstawionym w wyszej czci wykresu i coraz odleglejszym od konsumpcji: etapowi drugiemu, trzeciemu, czwartemu itd.32. A wic jednym z przejaww wyF. A. Hayek wyjania: Rne konkretne przysze usugi, ktrych wykonania oczekuje si od takich dbr, trzeba sobie w tym przypadku wyobraa jako przynalene do rnych etapw produkcji odpowiadajcych okresowi, jaki upynie, zanim usugi te dojrzej (Prices and Production, s. 40, take przyp. na s. 2). Zachodzca pod tym wzgldem rwnowano trwaych dbr konsumpcyjnych i dbr kapitaowych zostaa ju dowiedziona przez Eugena Bhm-Bawerka, wedug ktrego warto odleglejszych porcji wykonania usugi podlega tym samym losom co warto dbr przyszych (Capital and Interest, t. 2 (Positive Theory of Capital), s. 325337, zw. s. 337). W wydaniu niemieckojzycznym zob. rozdzia Der Zins aus ausdauernden Gtern, s. 361362 cy32

226

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

duania si procesw produkcji oraz zwikszania si liczby ich etapw jest wanie produkcja duej liczby trwaych dbr konsumpcyjnych o coraz wyszej jakoci i wikszej trwaoci33. 5. Tendencja zrwnywania si stp zysku ksigowego bd stp procentowych na poszczeglnych etapach Pity, zasadniczy punkt, jaki musimy tu podkreli, jest nastpujcy. Oto na rynku zaznacza si tendencja (napdzana si przedsibiorczoci) do zrwnywania stopy zysku osiganej z wszelkich dziaa gospodarczych. Zjawisko to zachodzi nie tylko horyzontalnie, w obrbie kadego etapu produkcji, ale take wertykalnie, pomidzy etapami. Kiedy bowiem pojawia si nierwnomierno zyskw, przedsibiorcy koncentruj swoje wysiki, zdolnoci twrcze i inwestycje na tych dziaaniach, ktre przynosz zyski stosunkowo wysze, przestaj za inwestowa je w dziaania przynoszce nisze zyski. Nie bez przyczyny w przykadzie z wykresu V1 stopa zyskw ksigowych, czyli wzgldna rnica pomidzy przychodami a wydatkami, jest ta sama na kadym etapie wynosi okoo 11 procent rocznie. Gdyby sytuacja bya inna, a wic gdyby na jednym z etapw stopa zyskw ksigowych bd odsetek bya wysza, doszoby do wycofania inwestycji, a zasoby produktywne zostayby przeniesione z etapw o niszej stopie zysku do tych, w ktrych stopa zysku ksigowego jest wysza. Takie przekierowanie zasobw trwa tak dugo, jak dugo zaznaczajcy si na tych etapach zwikszony popyt na dobra kapitaowe i pierwotne rodki produkcji zapewnia zwikszone wydatki na te czynniki; wikszy za napyw kocowych dbr prowadzi do spadku ich cen, wskutek czego stopa zysku
towanego ju wydania z 1889 r. Bhm-Bawerk wyraa si tam nastpujco: In Folge davon verfllt der Werth der entlegeneren Nutzleistungsraten demselben Schicksale, wie der Werth knftiger Gter (zob. Kapital und Kapitalzins, t. 2 (Positive Theorie des Kapitales), s. 365). W Hiszpanii Jos Castaeda Chornet dowodzi, e by moe to on wanie najlepiej zrozumia t zasadnicz ide, kiedy stwierdza: trwae dobra konsumpcyjne, ktre generuj napywajcy w czasie strumie usug konsumpcyjnych, mona wczy do kapitau trwaego gospodarki. Stanowi one w cisym sensie trway kapita konsumpcyjny, a nie kapita produktywny. Kapita w szerokim sensie obejmuje wic kapita produktywny, czyli rzeczywisty, jak rwnie kapita konsumpcyjny, czyli kapita przeznaczony do uytkowania (Castaeda, Lecciones de teora econmica, s. 686). 33 Roger W Garrison przedstawi dodatkowy argument, e wszystkie dobra kon. sumpcyjne, na ktre istnieje rynek artykuw uywanych, naleaoby z ekonomicznego punktu widzenia zalicza do dbr inwestycyjnych. Istotnie, dobra konsumpcyjne klasykowane jako trwae stanowi rwnoczenie pewn cz kolejnych etapw procesu produkcji, cho z prawnego punktu widzenia nale do konsumentw, ktrzy troszcz si o nie, chroni je i utrzymuj ich zdolno produkcyjn, aby mogy zapewnia bezporednie usugi konsumpcyjne przez wiele lat. Zob. Roger Garrison, The AustrianNeoclassical Relation: A Study in Monetary Dynamics, praca doktorska, University of Virginia, 1981, s. 45. Na temat moliwoci i celowoci przedstawiania trwaych dbr konsumpcyjnych na naszym wykresie zob. Garrison, Time and Money, s. 4748.

Podstawy teorii kapitau

227

zrwnuje si ze stop odnotowywan na innych etapach. To mikroekonomiczne rozumowanie ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia zmian zachodzcych w okrelonych etapach produkcji pod wzgldem liczby i ich dugoci. Zmiany te przebadamy pniej. 6. Inwestycje oraz oszczdnoci brutto i netto Po szste, chocia w przykadzie z wykresu V1 cakowity dochd netto uzyskany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji oraz kapitalistw w postaci zysku czy odsetek (100 j.p.) odpowiada dokadnie kwocie wydanej w tym okresie na dobra konsumpcyjne (a wic oszczdnoci netto s rwne zeru), to wolumen oszczdnoci i inwestycji brutto jest znacznie wikszy. Te oszczdnoci i inwestycje brutto s pokazane w tabeli V1, ktra podaje (po lewej stronie) dla kadego etapu poda dbr dzisiejszych oferowanych przez oszczdzajcych w zamian za dobra przysze. Po prawej stronie tabeli znajdujemy odpowiedni popyt na dobra dzisiejsze dostawcw dbr przyszych, gwnie wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (pracy i zasobw naturalnych), oraz kapitalistw z wczeniejszych etapw. Z tabeli moemy odczyta, e oszczdnoci brutto, czyli cakowita poda dbr dzisiejszych, s rwne 270 j.p.: s to oglne oszczdnoci brutto w systemie ekonomicznym 2,7 razy wiksze od kwoty wydanej w danym roku na kocowe dobra konsumpcyjne. Te oszczdnoci brutto s identyczne z inwestycjami brutto w roku obrachunkowym w postaci ponoszonych przez kapitalistw wydatkw na zasoby naturalne, prac i dobra kapitaowe z wczeniejszych etapw procesu produkcji34. 7. Dochd brutto i netto za dany rok Po sidme, nasz przedstawiony na wykresie V1 schemat rwnych etapw procesu produkcji moemy interpretowa jako ilustracj przepywu zarwno dbr kapitaowych, jak i pienidzy. Dobra kapitaowe w istocie rzeczy spywaj w d, czyli z etapw najdalszych od konsumpcji do etapw jej najbliszych, pienidze za pyn w przeciwnym kierunku.
34 Tabele takie jak tabela V1 tworzy w tym samym celu Bhm-Bawerk (Capital and Interest, t. 2, s. 108109, gdzie w 1889 r. autor po raz pierwszy odnotowa dla kadego etapu produkcji wyraon w latach pracy warto wytworzonych na nim produktw). Pniej, w 1929 r., to samo zadanie z wiksz precyzj wykona F. A. Hayek w artykule Gibt es einen Widersinn des Sparens?, Zeitschrift Fr Nationalkonomie, t. 1, z. 3, 1929, przeoonym na jzyk angielski pt. The Paradox of Savings opublikowanym w Economia, maj 1931, a pniej wczonym jako dodatek do ksiki Prots, Interest and Investment and Other Essays on the Theory of Industrial Fluctuations, George Routledge and Sons, London 1939 (wyd. 1) oraz Augustus M. Kelley, Clifton (New Jersey) 1975, s. 199263, zw. s. 229231. Jak przyznaje Hayek, ch uproszczenia niezrcznej prezentacji tych tablic skonia go do wprowadzenia schematu etapw produkcji, jaki przedstawilimy na wykresie V1; zob. Prices and Production, s. 38, przyp. 1.

228

Tabela V1. Poda i popyt na dobra dzisiejsze

Dostawcy dbr dzisiejszych (Oszczdzajcy, czyli wytwarzajcy popyt na dobra przysze) Wytwarzajcy popyt na dobra dzisiejsze (Dostawcy dbr przyszych)

Kapitalici z etapu 1. = 80 + 10 = 90 > 80

dla kapitalistw z etapu 2. +10 na pierwotne rodki produkcji dla kapitalistw z etapu 3. +12 na pierwotne rodki produkcji dla kapitalistw z etapu 4. +14 na pierwotne rodki produkcji dla kapitalistw z etapu 5. +16 na pierwotne rodki produkcji 18 na pierwotne rodki produkcji 70 Cakowity popyt wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (ziemi i pracy) === 270 j.p. Cakowity popyt na dobra dzisiejsze

Kapitalici z etapu 2. = 60 + 12 = 72 > 60

Kapitalici z etapu 3. = 40 + 14 = 54 > 40

Kapitalici z etapu 4. = 20 + 16 = 36 > 20 200 Cakowity popyt wacicieli dbr kapitaowych === OSZCZDNOCI I INWESTYCJE = (BRUTTO)

Kapitalici z etapu 5. = 0 + 18 = 18 >

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Cakowita poda dbr dzisiejszych

270 j.p. =

Podstawy teorii kapitau

229

Tabela V2. Produkcja brutto i dochd netto w okrelonym roku

Produkcja brutto w okrelonym roku 100 j.p. ostatecznej konsumpcji + 270 j.p. cakowitej poday dbr dzisiejszych (Oszczdnoci i inwestycje brutto zgodnie z tym, co pokazano szczegowo w tabeli V1) Cakowita produkcja brutto: 370 j.p. Dochd netto w danym roku a) Dochd netto uzyskany przez kapitalistw (zysk ksigowy albo odsetki na kadym etapie) Kapitalici z etapu 1.: Kapitalici z etapu 2.: Kapitalici z etapu 3.: Kapitalici z etapu 4.: Kapitalici z etapu 5.: 100 90 80 72 60 54 40 36 20 18 = 10 = 8 = 6 = 4 = 2 30 j.p.

Cakowite zyski ksigowe (odsetki), czyli dochd netto uzyskany przez kapitalistw na wszystkich etapach: b) Dochd netto uzyskany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji Z etapu 1.: Z etapu 2.: Z etapu 3.: Z etapu 4.: Z etapu 5.: Cakowity dochd netto uzyskany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji: Cakowity dochd netto = cakowita konsumpcja WNIOSEK: Produkcja brutto w okrelonym roku jest 3,7 razy wiksza od dochodu netto.

10 12 14 16 18 === 70 j.p. 100 j.p.

230

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Innymi sowy, jednostki pienine zuytkowuje si najpierw na zapat za kocowe dobra konsumpcyjne, a poczwszy od tego punktu stopniowo przemieszczaj si w gr skali etapw produkcji, a osign etapy najdalsze od konsumpcji. Std te w celu okrelenia pieninego dochodu brutto w danym okresie dodajemy wszystkie transakcje od dou ku grze (ujte w jednostkach pieninych) przeprowadzone w tym okresie. Szczegy przedstawia tabela V2. Z tabeli tej odczytujemy, e dochd brutto w danym okresie jest rwny 370 j.p. Z kwoty tej 100 j.p. odpowiada dochodowi netto wydanemu w caoci na kocowe dobra konsumpcyjne, natomiast 270 j.p. odpowiada cakowitej poday dbr dzisiejszych, czyli oszczdnociom brutto, ktre s rwne cakowitemu popytowi brutto na dobra dzisiejsze w tyme okresie. Pomidzy dochodem brutto a dochodem netto, zgodnie z rachunkiem przeprowadzonym w tabeli V2, zachodzi nastpujca relacja: dochd brutto jest 3,7 razy wikszy od dochodu netto w tyme okresie. Oznacza to, e zachodzi pewna relacja pomidzy liczb jednostek pieninych wydanych na dobra konsumpcyjne a znacznie wiksz liczb wydan na dobra kapitaowe. Proporcja ta jest przedstawiona na wykresie V1 przez niezacieniony obszar odpowiadajcy ostatniemu etapowi (dbr konsumpcyjnych) oraz zacienione obszary obejmujce pozostae etapy (wraz z ukazanym u gry dochodem pieninym netto z czynnikw produkcji). Jest zatem niewtpliwie tak, e ilo pienidzy wydawanych na bezporednie dobra w toku dowolnego okresu jest zdecydowanie wiksza ni kwota wydana w tym samym okresie na dobra i usugi konsumpcyjne. Warto zauway, e nawet umys tak byskotliwy jak Adam Smith popeni niefortunne bdy w zwizku z rozpoznaniem tego fundamentalnego faktu ekonomicznego. Twierdzi mianowicie e:
warto dbr krcych midzy rnymi przedsibiorcami nie moe nigdy by wysza ni warto dbr krcych midzy przedsibiorcami a konsumentami; wszystko bowiem, co kupuj przedsibiorcy, jest ostatecznie przeznaczone na sprzeda dla konsumentw35.

Krytyka miernikw wykorzystywanych w rachunku narodowym Suma dochodu brutto, jak go tu zdeniowalimy i obliczalimy, wraz z jego dystrybucj na rne etapy procesu produkcji maj zasadnicze znaczenie dla poprawnego zrozumienia procesu gospodarczego zachodzcego w spoeczestwie. Struktura etapw dbr kapitaowych i ich warto
Adam Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, prze. Z. Sadowski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954, t. 1, s. 405. Jak wskazuje Hayek (Prices and Production, s. 47), trzeba zauway, e autorytet Adama Smitha zmyli w tej sprawie wielu autorw. I tak na przykad Thomas Tooke w swojej ksice An Inquiry into the Currency Principle (London 1844, s. 71) wykorzystywa, podobnie jak inni, argument Smitha w celu uzasadnienia bdnych doktryn szkoy bankowej.
35

Podstawy teorii kapitau

231

w jednostkach pieninych nie s jednak danymi, ktre raz uzyskane mona automatycznie i w nieskoczono przyjmowa bez wzgldu na ludzkie decyzje podejmowane przez przedsibiorcw zmuszonych do cigych, wiadomych wyborw co do zwikszania, utrzymywania bez zmian lub zmniejszania liczby zapocztkowanych w przeszoci etapw produkcji. Innymi sowy, to, czy pewna struktura etapw produkcji pozostaje niezmienna lub si zmienia, zwajc si lub poszerzajc, zaley wycznie od tego, czy przedsibiorcy z kadego etapu subiektywnie ustalaj, e warto reinwestowa ten sam odsetek uzyskanych przychodw pieninych, czy te raczej s przekonani, i korzystniej dla nich bdzie zmodykowa t proporcj, zwikszajc j lub zmniejszajc. Hayek pisze w zwizku z tym:
Strumie pienidza odbierany w kadej chwili przez przedsibiorc reprezentujcego dowolny etap produkcji zawsze skada si z dochodu netto, ktry moe on wykorzysta na konsumpcj bez zakcania aktualnych metod produkcji, oraz z czci, ktre musi cigle reinwestowa. Od niego jednak wycznie zaley, czy dokona redystrybucji swoich cakowitych przychodw pieninych w tych samych proporcjach co uprzednio. Gwnym czynnikiem wpywajcym na jego decyzje jest wielko zyskw, jakie spodziewa si osign z produkcji konkretnego produktu poredniego36.

adne zatem prawo natury nie zmusza przedsibiorcw do reinwestowania dochodw w takich samych proporcjach, w jakich inwestowali w dobra kapitaowe w przeszoci. Proporcja ta zaley od konkretnych warunkw wystpujcych w danej chwili, w szczeglnoci za od oczekiwa przedsibiorcw co do zyskw, jakie maj nadziej osign na kadym etapie procesu produkcji. Oznacza to, e z analitycznego punktu widzenia bardzo wane jest, by skupi si na ewolucji kwot dochodu brutto przedstawionych na naszym schemacie i unika koncentrowania si wycznie na wartociach netto, jak to jest przyjte. Widzimy zatem, e nawet jeli oszczdnoci netto s rwne zeru, struktura produkcji utrzymuje si dziki znacznym oszczdnociom i inwestycjom brutto, ktrych suma jest kilkakrotnie wiksza od kwoty wydanej w toku kadego okresu produkcji na dobra i usugi konsumpcyjne. Zasadnicz wag ma wic badanie oszczdnoci i inwestycji brutto, czyli ujtej w kategoriach pieninych zagregowanej wartoci wydawanej na etapach dbr porednich wczeniejszych od
36 Hayek, Prices and Production, s. 49. Z tego wanie powodu koncepcja kapitau jako jednorodnego funduszu, ktry reprodukuje si sam z siebie, jest pozbawiona sensu. Takie ujcie kapitau, ktrego broni J. B. Clark i F. H. Knight, stanowi (wraz z koncepcj oglnej rwnowagi) teoretyczn podstaw cakowicie nieaktualnego modelu ruchu okrnego dochodw pojawiajcego si we wszystkich niemal podrcznikach ekonomii, cho jest mylcy, gdy nie odzwierciedla czasowej struktury etapw procesu produkcji ukazanej na wykresie V1 (zob. te przyp. 39).

232

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

ostatecznej konsumpcji kwoty, ktra pozostaje ukryta, jeli skupiamy si wycznie na ewolucji liczb ksigowych w ujciu netto. Powinnimy wanie dlatego szczeglnie krytycznie podchodzi do tradycyjnych miernikw wykorzystywanych w rachunku narodowym. Na przykad tradycyjna denicja produktu narodowego brutto (PNB) zawiera sowo brutto, co jednak w aden sposb nie odzwierciedla rzeczywistego dochodu brutto wydawanego w cigu roku na ca struktur produkcji. Z jednej strony dane liczbowe dotyczce PKB ukrywaj istnienie rnych etapw procesu produkcji. Z drugiej za nawet powaniejsze konsekwencje ma to, e produkt narodowy brutto pomimo zawartego w nazwie sowa brutto nie odzwierciedla cakowitych wydatkw pieninych brutto na wszystkich etapach produkcji i we wszystkich sektorach gospodarki. Dzieje si tak, gdy miernik ten uwzgldnia wycznie produkcj dbr i usug dostarczanych uytkownikom kocowym. Opiera si on w istocie na wskim ksigowym kryterium wartoci dodanej, ktra jest obca fundamentalnym prawdom gospodarki; stanowi jedynie sum wartoci dbr i usug konsumpcyjnych oraz kocowych dbr kapitaowych ukoczonych w cigu roku. Nie uwzgldnia pozostaych produktw porednich skadajcych si na etapy procesu produkcji, ktre przechodz z etapu na etap w cigu roku obrachunkowego37. Dane liczbowe dotyczce produktu narodowego
37 Na przykad Ramn Tamames utrzymuje, e produkt narodowy brutto wedug cen rynkowych mona zdeniowa jako sum wartoci wszystkich dbr i usug kocowych wytworzonych przez kraj w jednym roku. Mwi o dobrach i usugach kocowych, poniewa porednie wycza si, aby unikn podwjnego liczenia jakiej wartoci (Fundamentos de estructura econmica, wyd. 10 poprawione, Alianza Universidad, Madrid 1992, s. 304). Podobnie myli Enrique Viaa w swojej ksice Lecciones de contabilidad nacional, Editorial Cvitas, Madrid 1993, gdy stwierdza, e rozrnienie pomidzy bezporednimi nakadami a amortyzacj doprowadzio do tego, e w rachunku wartoci dodanej te pierwsze pomija si, natomiast uwzgldnia t drug. Rozrniamy zatem pomidzy wartoci dodan brutto, ktra obejmuje amortyzacj, a wartoci dodan netto, ktra jej nie zawiera. W konsekwencji zarwno produkt, jak i dochd mog by ujmowane brutto lub netto zalenie od tego, czy uwzgldniaj, czy pomijaj amortyzacj (s. 39). Jak widzimy, etykiet brutto opatruje si liczb, ktra wci jest netto, gdy nie obejmuje caej wartoci nakadw porednich. Podrczniki rachunku narodowym nie zawsze lekcewayy fundamentalne znaczenie produktw porednich. Klasyczna praca J. R. Hicka i A. G. Harta The Social Framework of the American Enonomy: An Introduction to Economics, Oxford University Press, New York 1945, wyranie podkrela wielkie znaczenie czasowej rozcigoci kadego procesu produkcji dbr konsumpcyjnych (pokazuje to na przykadzie produkcji bochenka chleba). Autorzy szczegowo wyjaniaj rne produkty porednie niezbdne do tego, by otrzyma to kocowe dobro konsumpcyjne. Hicks i Hart stwierdzaj w konkluzji (s. 3334): Produkty powstae na tych wczesnych etapach s produktami uytecznymi, lecz nie nadaj si bezporednio do zaspokojenia potrzeb klientw. Ich uyteczno polega na wykorzystaniu w dalszych etapach, ktrych zakoczeniem jest produkt bezporednio podany przez konsumentw. (...) Dobro producentw moe by z technicznego punktu widzenia gotowe w tym sensie, e zakoczona jest konkretna operacja potrzebna do jego wytworzenia. (...) Moe te nie by technicznie gotowe, lecz wci w toku wytwa-

Podstawy teorii kapitau

233

brutto uwzgldniaj wic jedynie niewielki odsetek cakowitej produkcji dbr kapitaowych. PKB obejmuje w istocie warto sprzeday trwaych dbr kapitaowych, takich jak nieruchomoci, pojazdy przemysowe, maszyny, narzdzia, komputery itd., ktre s gotowe i sprzedawane w cigu roku swym uytkownikom kocowym, a wic uznaje si je za dobra kocowe. adn miar nie uwzgldnia jednak wartoci obrotowych dbr kapitaowych, porednich produktw nietrwaych ani dbr kapitaowych, ktre albo nie s jeszcze ukoczone, albo, jeli s ukoczone, przechodz w trakcie procesu produkcji z jednego etapu do nastpnego. Produkty porednie rni si oczywicie od swoich odpowiednikw bdcych czci produktw nalnych (np. ganik wyprodukowany jako produkt poredni, to nie ten sam ganik, ktry montuje si w samochodzie sprzedawanym jako produkt nalny). Natomiast wielko naszej produkcji brutto z tabeli V2 obejmuje produkcj brutto wszystkich dbr kapitaowych, gotowych i niegotowych, trwaych i obrotowych, a take wszystkie dobra i usugi konsumpcyjne wytworzone w danym roku obrachunkowym. Krtko mwic, produkt krajowy brutto jest liczb zagregowan przedstawiajc wartoci dodane i nieuwzgldniajc dbr porednich. Jedyny argument za wykorzystaniem tej liczby, jaki podaj teoretycy rachunku narodowego, polega na tym, e uycie tego kryterium pozwala im unikn problemu podwjnego liczenia. Z punktu widzenia teorii makroekonomicznej argument ten opiera si jednak na wskim pojciu ksigowym, ktre ma zastosowanie do pojedynczych rm i jest bardzo niebezpieczne, poniewa wycza z rachunku olbrzymi wkad pracy przedsibiorcw w coroczn produkcj porednich dbr kapitaowych, ogrom aktywnoci gospodarczej, ktrej, wedle danych liczbowych dotyczcych PKB, w ogle nie warto ocenia. Aby uzmysowi sobie, o jakie wielkoci tu chodzi, wystarczy uwzgldni fakt, e produkcja brutto (obliczona wedle naszego kryterium) takiego kraju rozwinitego jak Stany Zjednoczone przekracza ponad dwukrotnie jego ocjalny PKB38.
rzania nawet w obrbie swojego wasnego etapu. W kadym z tych przypadkw jest dobrem producentw, poniewa potrzebne s dalsze etapy, zanim wynik caego procesu bdzie mona przekaza w rce konsumentw. Dobro konsumentw jest kocem caego procesu; dobra producentw s etapami na drodze ku niemu (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). 38 W ksice The Structure of Production na s. 191192 Skousen proponuje wprowadzenie produkcji krajowej brutto, nowego miernika stosowanego w rachunku narodowym. Co do moliwej produkcji krajowej brutto Stanw Zjednoczonych wnioski Skousena s nastpujce: Po pierwsze, produkcja krajowa brutto bya niemal dwukrotnie wiksza od produktu krajowego brutto, co pokazuje, w jakim stopniu produkt krajowy brutto nie doszacowuje cakowitych wydatkw w gospodarce. Po drugie, konsumpcja stanowi jedynie 34 procent cakowitej produkcji brutto, a wic znacznie mniej ni sugeruj dane liczbowe dla produktu krajowego brutto (66 procent). Po trzecie, wydatki na dziaalno gospodarcz, w tym bezporednie nakady i prywatne inwestycje brutto, stanowi najwikszy sektor gospodarki, o 56 procent wikszy ni brana dbr konsumpcyjnych. Dane dotyczce produktu krajowego brutto sugeruj, e brana dbr

234

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Dane liczbowe uwzgldniane w tradycyjnym rachunku narodowym wykazuj wic tendencj do cakowitego eliminowania zasadniczej roli, jak w procesie produkcji peni etapy porednie; w szczeglnoci za mierniki te lekcewa niewtpliwy fakt, e niezmienno etapw porednich nie jest zagwarantowana, lecz wynika z niedajcego si przewidzie cigu konkretnych decyzji przedsibiorcw, ktre zale od oczekiwanych zyskw ksigowych oraz od spoecznej stopy preferencji czasowej, czyli stopy procentowej. Zastosowanie produktu narodowego brutto do pomiaru w rachunku narodowym wrcz nieodparcie sugeruje, e produkcja ma charakter natychmiastowy i nie wymaga czasu, co znaczy e w procesie produkcji nie wystpuj adne etapy porednie, a preferencja czasowa nie ma znaczenia dla okrelenia stopy procentowej. Krtko mwic, standardowe mierniki dochodu narodowego cakowicie odrzucaj najwiksz i najwaniejsz cz procesu produkcji, a co wicej, czyni to w sposb zamaskowany, poniewa, paradoksalnie i wbrew okreleniu brutto, skaniaj laikw (a nawet wikszo ekspertw) w tej dziedzinie do pomijania najwaniejszej czci struktury produkcji kadego kraju39.
kapitaowych stanowi zaledwie 14 procent gospodarki. Wszystkie te liczby odnosz si do danych dotyczcych rachunku narodowego Stanw Zjednoczonych w 1982 r. Jak zobaczymy pniej, gdy zajmiemy si cyklami koniunkturalnymi, tradycyjne wielkoci liczbowe produktu krajowego brutto maj pewn uderzajc teoretyczn wad ukrywaj wane oscylacje zachodzce na porednich etapach procesu produkcji w toku cyklu. Produkt krajowy brutto natomiast odzwierciedlaby wszystkie takie uktuacje. Zob. te dane za 1986 r. podane w rozdz. VI pod koniec przyp. 20. 39 Jak wskazuje Murray Rothbard, omawiany aspekt netto PKB niezmiennie skania do utosamiania kapitau z wiecznym funduszem, ktry reprodukuje si sam z siebie bez potrzeby jakich konkretnych decyzji podejmowanych przez przedsibiorcw. Jest to mitologiczna doktryna, ktrej broni J. B. Clark i Frank H. Knight, stanowica podstaw pojciow aktualnego systemu rachunku narodowego. System ten jest po prostu statystycznym, ksigowym przejawem bdnego zrozumienia teorii kapitau, za ktrym opowiadaj si obaj ci autorzy. Rothbard stwierdza w konkluzji: Utrzymanie tej doktryny wymaga odrzucenia etapowej analizy produkcji i wrcz zaprzeczenia roli czasu w produkcji (Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 2, s. 104). Co wicej, aktualna metoda obliczania produktu krajowego brutto ujawnia take ogromny wpyw Keynesa znacznie wyolbrzymia znaczenie konsumpcji w gospodarce, co sprawia faszywe wraenie, e najwaniejsza cz produktu krajowego wystpuje w formie dbr i usug konsumpcyjnych, nie za dbr inwestycyjnych. Wyjania to na dodatek, dlaczego wikszo zainteresowanych (ekonomistw, przedsibiorcw, inwestorw, politykw, dziennikarzy i urzdnikw pastwowych) ma znieksztacony obraz sposobu funkcjonowania gospodarki. Poniewa uwaaj oni, e sektor dbr konsumpcyjnych jest w gospodarce najwikszy, bardzo atwo dochodz do wniosku, e najlepszym sposobem podsycania rozwoju gospodarczego kraju jest pobudzanie nie tyle inwestycji, ile konsumpcji. Na ten temat zob.: Hayek, Prices and Production, s. 4749, zw. przyp. 2 na s. 48, oraz Skousen, The Structure of Production, s. 190; George Reisman. The Value of Final Products Counts Only Itself, The American Journal of Economics and Sociology, vol. 63, no. 3, July 2004, s. 609-625, i tene, Capitalism, Ottawa, Illinois, Jameson Books, 1996, s. 624 i nast. Zob. te przypis 55.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

235

Gdyby mierniki dochodu narodowego zostay zmodykowane i stay si rzeczywicie miernikami brutto, obejmowayby wszystkie produkty porednie, co umoliwiaoby ledzenie stosunku kwoty wydawanej corocznie na dobra i usugi konsumpcyjne do kwoty wydawanej na wszystkie etapy porednie. Wspczynnik ten jest ostatecznie okrelany przez spoeczn stop preferencji czasowej, ktra ustala proporcj pomidzy oszczdnociami i inwestycjami brutto a konsumpcj. Im nisza jest preferencja czasowa, a wic im wiksze s oszczdnoci wytwarzane w spoeczestwie, tym oczywicie oszczdnoci i inwestycje brutto s wiksze w stosunku do ostatecznej konsumpcji. Jednoczenie za wysoka preferencja czasowa oznacza, e stopy procentowe bd wysokie, a stosunek oszczdnoci i inwestycji brutto do konsumpcji bdzie mala. Odpowiednia midzyokresowa koordynacja decyzji podmiotw ekonomicznych w nowoczesnym spoeczestwie wymaga, aby struktura produkcji szybko i wydajnie adaptowaa si do rnych spoecznych stp preferencji czasowej, co na og gwarantuje duch przedsibiorczoci pobudzany motywem zysku, gdy przedsibiorcy staraj si wyrwnywa zyski osigane na wszystkich etapach. Jeli chcemy znale miernik statystyczny, ktry zamiast ukrywa ten wany proces koordynacji niejednoczesnej, rzuci na niego jak najwicej wiata, musimy zastpi aktualn ocen dokonywan za pomoc produktu krajowego brutto innym miernikiem, takim jak zdeniowana tutaj produkcja krajowa brutto40.

2 . W p y w z w i k s z e n i a k r e d y t u m a j c e g o p o k r yc i e w e w c z e n i e j s z y m w z r o c i e d o b r o w o l n yc h o s zc z d n o c i n a s t ru k t u r p ro du k c j i
Trzy rodzaje procesu dobrowolnego oszczdzania Zbadamy w tym podrozdziale, co si dzieje w obrbie struktury produkcji, kiedy podmioty ekonomiczne z jakiego powodu wykazuj nisz
Tabele nakadw i wynikw s w pewnej mierze wolne od wad tradycyjnej rachunku narodowego, poniewa umoliwiaj obliczanie kwoty odpowiadajcej wszystkim produktom porednim. Jeli nawet analiza nakadw i wynikw jest krokiem we waciwym kierunku, to jednak ma rwnie bardzo powane ograniczenia. W szczeglnoci uwzgldnia tylko dwa wymiary: wie rne sektory przemysu z czynnikami produkcji, ktre wykorzystuje si w nich bezporednio, ale nie z czynnikami produkcji wprawdzie wykorzystywanymi, lecz odpowiadajcymi odleglejszym etapom. Innymi sowy, analiza nakadw i wynikw nie odzwierciedla zbioru kolejnych etapw porednich prowadzcych do jakiego etapu poredniego, dobra kapitaowego czy kocowego dobra konsumpcyjnego. Zamiast tego wie kady sektor jedynie z jego bezporednim dostawc. Co wicej, ze wzgldu na wielki koszt sporzdzania tabel nakadw i wynikw oraz ich zoono zestawia si je tylko co okrelon liczb lat (w Stanach Zjednoczonych co pi), tote zawarte w nich dane statystyczne maj nik warto dla obliczania produkcji krajowej brutto za kady rok. Zob. Skousen, The Structure of Production, s. 45.
40

236

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

preferencj czasow, a wic postanawiaj zwikszy swoje oszczdnoci, czyli poda dbr dzisiejszych. Moe to nastpi w wyniku dowolnego z poniszych procesw. Po pierwsze, kapitalici z rnych etapw struktury produkcji mog, poczwszy od pewnej chwili, postanowi, e zmodykuj wzgldn wielko kwot reinwestowanych z dochodu brutto osiganego z dziaalnoci produkcyjnej. Innymi sowy, nic nie gwarantuje, e utrzyma si midzy okresami cigo wspczynnika, wedle ktrego kapitalici z jakiego etapu produkcji wydaj osignite z tego etapu dochody na zakup dbr kapitaowych z etapw wczeniejszych oraz na prac i zasoby naturalne. Cakiem moliwe, e kapitalici postanowi zwikszy wytwarzan poda dbr dzisiejszych. Oznacza to, e decyduj si reinwestowa wikszy odsetek dochodu uzyskiwanego w jednym okresie, nabywajc dobra i usugi kapitaowe oraz pierwotne rodki produkcji (prac i zasoby naturalne). W takim przypadku ich ksigowa mara zysku na krtk met zmaleje, co jest odpowiednikiem spadkowej tendencji rynkowej stopy procentowej. Mara zysku spada wskutek zwikszania si kosztw pieninych w stosunku do dochodu. Kapitalici s gotowi przejciowo zaakceptowa taki spadek zyskw ksigowych, poniewa spodziewaj si, e w ten sposb w bardziej lub mniej odlegej przyszoci wytworz cakowite zyski wiksze od tych, jakie osignliby, gdyby nie zmienili swojego postpowania41. Gdy si uwzgldni to, e rynek wymiany dbr dzisiejszych na dobra przysze obejmuje ca struktur etapw produkcyjnych w danym spoeczestwie, taki wzrost oszczdnoci i stanowice jego przejaw nowe inwestycje s czsto w spoeczestwie najwaniejsze. Po drugie, waciciele pierwotnych rodkw produkcji (robotnicy i waciciele zasobw naturalnych) mog postanowi, e nie bd jak dawniej konsumowali caej kwoty przypadajcego na nich spoecznego dochodu netto (na wykresie V1 jest to 70 j.p.). Mog zamiast tego, poczwszy od pewnej chwili, zmniejszy konsumpcj oraz inwestowa jednostki pienine, ktrych nie wydaj ju na kocowe dobra i usugi konsumpcyjne, w etapy produkcji, ktre postanawiaj uruchomi bezporednio jako kapitalici (kategoria ta obejmuje czonkw spdzielni). Cho taki bieg wypadkw zdarza si na rynku, wynikajce z niego oszczdnoci na og nie s w rzeczywistym wiecie zbyt powane.
41 Ten oczekiwany wzrost zysku nie jest rozwaany w kategoriach wzgldnych, lecz absolutnych. Zyski stanowice na przykad 10 procent ze 100 j.p. (10 j.p.) s w istocie mniejsze od zyskw stanowicych 8 procent ze 150 j.p. (12 j.p.). Nawet jeli stopa procentowa czy stopa zyskw ksigowych maleje w wyniku osabienia si preferencji czasowej, co prowadzi do wzrostu oszczdnoci i inwestycji, to zyski ksigowe w ujciu absolutnym rosn o 20 procent, czyli z 10 do 12 j.p. Tak wanie w toku rozwaanego przez nas procesu dzieje si zwykle na etapach najodleglejszych od konsumpcji. Jeli chodzi o etapy najblisze konsumpcji, to trzeba pamita, e, jak wskaemy w gwnym tekcie, porwnania tego nie dokonuje si w odniesieniu do minionych zyskw, lecz do szacowanych zyskw, jakie mona by wytworzy, gdyby przedsibiorcy nie zmodykowali strategii inwestowania.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

237

Po trzecie, moe si zdarzy, e zarwno waciciele pierwotnych rodkw produkcji (robotnicy i waciciele zasobw naturalnych), jak i kapitalici (w tym zakresie, w jakim osigaj dochd netto w postaci zyskw ksigowych lub odsetek rwnych rynkowej stopie procentowej), poczwszy od pewnej chwili, postanawiaj nie konsumowa caego dochodu netto, lecz poycza jego cz kapitalistom z rnych etapw procesu produkcji, umoliwiajc im poszerzenie dziaalnoci przez zakup wikszej iloci dbr kapitaowych z wczeniejszych etapw oraz nabywanie dodatkowych zasobw naturalnych i zatrudnianie dodatkowej siy roboczej. Ten trzeci wzorzec zwikszania oszczdnoci opiera si na wykorzystaniu rynku kredytowego, ktry, cho w wiecie realnej gospodarki jest najlepiej widoczny i najbardziej si wyrnia, ma znaczenie wtrne i odgrywa rol pomocnicz w stosunku do oglniejszego rynku wymiany dbr dzisiejszych na przysze drog samonansowania lub reinwestowania przez kapitalistw z odpowiednich etapw produkcji ich dbr dzisiejszych (pierwszy i drugi z wymienionych wzorcw oszczdzania i inwestycji). Takie zwikszanie oszczdnoci, cho wane, jest zazwyczaj wtrne wobec dwch pierwszych wyej wspomnianych wzorcw oszczdzania. Zachodzi jednak bardzo cisy zwizek pomidzy strumieniami oszczdnoci i inwestycji w pierwszych dwch wzorcach oraz w trzecim, tak wic oba te sektory rynku czasowego oglny sektor struktury produktywnej oraz szczeglny sektor rynku kredytowego zachowuj si tak, jakby byy naczyniami poczonymi.

Zapisy ksigowe oszczdnoci kierowanych na poyczki Z ekonomicznego punktu widzenia wszystkie trzy wzorce powikszania oszczdnoci niezmiennie pocigaj za sob wzrost poday dbr dzisiejszych ze strony oszczdzajcych, ktrzy przenosz te dobra dzisiejsze na wacicieli zasobw pierwotnych i materialnych rodkw produkcji (dbr kapitaowych) z wczeniejszych etapw produkcji. Moemy zatem wykorzysta przykad z rozdziau czwartego, w ktrym wzrost oszczdnoci by wynikiem trzeciego z opisanych wyej wzorcw, uzyskujc nastpujce zapisy ksigowe. Oszczdzajcy, ktry poycza swoje zasoby w postaci dbr dzisiejszych, odnotowuje w ksigach:
(72) Winien 1 000 000 Poyczka udzielona Gotwka Ma 1 000 000

Zapis ten jest oczywicie ksigowym stwierdzeniem faktu, e oszczdzajcy oferuje 1 000 000 j.p. dbr dzisiejszych, ktrych si zrzeka. Traci w ten sposb pen dostpno tych dbr i przenosi j na osob trzeci na przykad na przedsibiorc z jakiego etapu produkcji. Przedsibiorca

238

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

otrzymuje te jednostki pienine jako poyczk, co odnotowuje w swoich ksigach nastpujcym zapisem:
(73) Winien 1 000 000 Gotwka Poyczka zacignita Ma 1 000 000

Przedsibiorca, ktry otrzymuje te dobra dzisiejsze, wykorzystuje je w celu nabycia: 1) dbr kapitaowych z wczeniejszych etapw produkcji; 2) usug pracownikw; 3) zasobw naturalnych. W przypadku omawianego trzeciego wzorca oszczdzajcy, ktrzy nie chc si bezporednio zaangaowa w dziaalno na ktrym z etapw produkcji, mog oszczdza i inwestowa na rynku kredytowym, zawierajc umowy poyczki. Cho jest to metoda porednia, przynosi ostatecznie wynik identyczny jak dwa pierwsze wzorce dobrowolnego powikszania poyczek.

Zagadnienie poyczek konsumpcyjnych Mona twierdzi, e niekiedy poyczki nie s przyznawane przedsibiorcom z rnych etapw produkcji, by umoliwi im wyduenie procesw produkcyjnych przez inwestycje, lecz konsumentom kupujcym dobra kocowe. Po pierwsze, musimy zauway, e dwa pierwsze opisane wyej wzorce oszczdzania z samej natury wykluczaj wykorzystanie zaoszczdzonych zasobw w celu konsumpcji. Poyczk konsumpcyjn mona sobie wyobrazi jedynie na rynku kredytowym, ktry, jak wiemy, peni rol pomocnicz i jest wtrny w stosunku do cakowitego rynku, na ktrym oferuje si dobra dzisiejsze i kupuje je w zamian za dobra przysze. Po drugie, poyczek konsumpcyjnych udziela si zazwyczaj na snansowanie zakupu trwaych dbr konsumpcyjnych, ktre, jak widzielimy w poprzednim podrozdziale42, maj w istocie podobny charakter do dbr kapitaowych utrzymywanych dopty przez pewn liczb kolejnych etapw produkcji, dopki takie trwae dobro konsumpcyjne jest przydatne wacicielowi. W takich warunkach, zdecydowanie najczciej spotykanych, ekonomiczne skutki poyczek konsumpcyjnych z uwagi na zachcanie do inwestycji i wyduanie etapw produkcji s takie same jak skutki kadego wzrostu oszczdnoci bezporednio inwestowanych w dobra kapitaowe na dowolnym etapie struktury produkcji i nie daj si odrni od owych skutkw. A wic tylko hipotetyczna poyczka konsumpcyjna przeznaczona na snansowanie biecych wydatkw gospodarstwa domowego na nietrwae dobra konsumpcyjne przynosiaby skutek w postaci natychmiastowego i bezporedniego wzrostu kocowej konsumpcji biecej. Niemniej niezalenie od tego,
42

Zob. s. 225226 oraz przypisy 32 i 33.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

239

e na kocow konsumpcj biec przeznacza si stosunkowo niewiele kredytu, samo istnienie na rynku takich poyczek konsumpcyjnych wskazuje na pewien upiony popyt na nie. Zwaywszy na powizanie czce wszystkie sektory rynku dbr dzisiejszych i przyszych, z chwil zaspokojenia tego szcztkowego popytu na poyczki suce do snansowania biecej konsumpcji wikszo zaoszczdzonych zasobw zostaje uwolniona i moe by zainwestowana w etapy produkcji odleglejsze od konsumpcji.

Wpyw dobrowolnych oszczdnoci na struktur produkcji Wyjanimy teraz, w jaki sposb system cen i koordynujca rola przedsibiorcw na wolnym rynku spontanicznie kieruj spadek spoecznej stopy preferencji czasowej oraz wynikajcy z niego wzrost oszczdnoci ku zmianom spoecznej struktury etapw produkcji, zwikszajc zoono i rozcigo tej struktury, a na dusz met powanie wzmacniaj jej produktywno. Krtko mwic, wyjanimy jeden z najwaniejszych procesw koordynacyjnych przebiegajcych we wszystkich gospodarkach. Teorie ekonomiczne monetaryzmu i keynesizmu (ktrych krytyczn analiz przeprowadzimy w rozdziale sidmym, spowodoway niestety, e od przynajmniej dwch pokole ekonomistw wikszo podrcznikw ekonomii i programw studiw niemal zupenie lekceway ten proces. W konsekwencji za wikszo dzisiejszych ekonomistw nie jest obeznana z funkcjonowaniem jednego z najwaniejszych procesw koordynacji przebiegajcych we wszystkich gospodarkach rynkowych43. Na potrzeby analizy zaczniemy od rozwaenia pewnej sytuacji skrajnej, ktra jednak moe by bardzo pomocna w gracznym zilustrowaniu odpowiednich procesw oraz ich lepszym zrozumieniu. Zamy, e podmioty gospodarcze nagle postanawiaj oszczdza 25 procent swoich dochodw netto. Za punkt wyjcia przyjmiemy czytelny przykad liczbowy z poprzedniego podrozdziau, kiedy to zaoylimy, e dochd netto jest rwny 100 j.p., co odpowiada pierwotnym rodkom produkcji oraz otrzymanym przez ka-

Studiujc ekonomi w kocu lat 70. zauwaylimy, e aden wykadowca teorii ekonomii nie wyjania, w jaki sposb oszczdnoci wpywaj na struktur produkcji; profesorowie opisywali jedynie Keynesowski model paradoksu oszczdzania, ktry, jak powszechnie wiadomo, wprost potpia wzrost oszczdnoci spoecznych, poniewa zmniejsza on efektywny popyt. Cho Keynes bezporednio nie wspomina o paradoksie oszczdzania, to koncepcja ta jest wynikiem jego zasad ekonomicznych doprowadzonych do logicznego wniosku: Skoro rzdy powinny zwiksza swoje wydatki w czasie recesji, to dlaczego nie powinny tego robi gospodarstwa domowe? Gdyby nie byo adnych zasad zdrowych nansw w dziedzinie publicznej, to skd miayby si wzi takie zasady w dziedzinie nansw rodziny? Jedzmy, pijmy i cieszmy si, bo w duszej perspektywie wszyscy bdziemy martwi (Cliord F. Thies, The Paradox of Thrift: RIP, Cato Journal 16, nr 1, wiosna lato 1996, s. 125). Zob. te nasze uwagi w przyp. 58 co do traktowania tego zagadnienia w rnych wydaniach podrcznika Samuelsona.

43

240

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

pitalistw odsetkom, i jest w caoci przeznaczany na dobra konsumpcyjne. Zaoymy teraz, e wskutek osabnicia preferencji czasowej podmioty gospodarcze postanawiaj zrezygnowa z 25 procent (czyli czwartej czci) konsumpcji i zaoszczdzi odpowiednie zasoby, a t nadwyk dbr dzisiejszych zaoferowa podmiotom, ktre by ich ewentualnie potrzeboway. Taki wzrost dobrowolnych oszczdnoci pociga za sob rwnoczenie trojakie skutki. Ze wzgldu na ich wielkie znaczenie rozwaymy je teraz z osobna44.

Po pierwsze: skutek wywoany now nierwnomiernoci zyskw osiganych na rnych etapach produkcji Jeeli nastpuje wzrost oszczdnoci spoecznych w wysokoci jednej czwartej dochodu netto, to oczywicie cakowity popyt pieniny na doProblem ten jako pierwszy, idc w lady Turgota, podj i rozwiza Eugen von Bhm-Bawerk. Jego analiza miaa charakter elementarny, lecz zawieraa wszystkie zasadnicze elementy rozstrzygajcego wyjanienia. Znajduje si ona w t. 2 jego opus magnum Capital and Interest, opublikowanym w 1889 r. (Kapital und Kapitalzins: Positive Theorie des Kapitales, s. 124125). Ze wzgldu na jej znaczenie zacytujemy tu fragment Capital and Interest, w ktrym Bhm-Bawerk stawia kwesti wzrostu dobrowolnych oszczdnoci w gospodarce rynkowej oraz zwizanych z nim si prowadzcych do wyduenia struktury produkcji. Zamy, powiada Bhm-Bawerk, e kada osoba konsumuje, rednio biorc, tylko trzy czwarte swego dochodu i oszczdza jedn czwart; wtedy oczywicie dojdzie do spadku pragnienia zakupu dbr konsumpcyjnych i popytu na nie. Przedmiotem popytu i sprzeday bd dobra konsumpcyjne w iloci odpowiadajcej zaledwie trzem czwartym tego co poprzednio. Gdyby jednak przedsibiorcy mieli pomimo to utrzymywa przez pewien czas dawny sposb dysponowania siami produkcji i wci wprowadzali na rynek dobra konsumpcyjne w tempie penych 10 milionw lat pracy rocznie, to nadpoda ta wkrtce obniyaby ceny tych dbr, prowadzc do ich nierentownoci, a tym samym zachcajc przedsibiorcw do skorygowania produkcji stosownie do zmienionego popytu. Przekonaj si oni, e tylko w cigu jednego roku produkt 7,5 miliona lat pracy zostaje przetworzony na dobra konsumpcyjne czy to w wyniku dojrzewania pierwszego rocznego krgu, czy to przez dodatkow aktualn produkcj. Reszt 2,5 miliona lat pracy pozostaych przy aktualnym rocznym rozkadzie mona wykorzysta w celu zwikszenia kapitau. I tak zostanie ona wykorzystana. (...) W ten sposb zostaje ona dodana do produktywnego kredytu kraju, zwikszajc si nabywcz producentw dla celw produkcji, a wic staje si przyczyn wzrostu popytu na dobra produkcyjne, inaczej mwic na produkty porednie. A to wanie ten popyt, wedle ostatniej analizy, zachca menederw przedsibiorstw gospodarczych do inwestowania dostpnych si produkcyjnych w podane produkty porednie. (...) Jeli ludzie rzeczywicie oszczdzaj, to zmiana popytu, raz jeszcze poprzez czynnik ceny, zmusza przedsibiorcw do zmiany sposobu dysponowania siami produkcyjnymi. W tym przypadku mniej si produkcyjnych wykorzystuje si w cigu roku na obsug teraniejszoci poprzez dobra konsumpcyjne, a odpowiednio wiksza ilo si produkcyjnych zostaje zwizana w przejciowym etapie produktw porednich. Innymi sowy, nastpuje wzrost kapitau, ktry obraca si na korzy zwikszonej przyjemnoci z dbr konsumpcyjnych w przyszoci (Bhm-Bawerk, Capital and Interest, t. 2 (Positive Theory of Capital), s. 112113; wyrnienia kursyw dodane przeze mnie).
44

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

241

bra konsumpcyjne spadnie o tyle samo. Wykres V2 ilustruje wpyw tego zjawiska na kocowy etap konsumpcji oraz na zyski ksigowe rm dziaajcych na tym etapie. Wykres V2 pokazuje, e przed zwikszeniem si oszczdnoci dochd netto wysokoci 100 j.p. wydawano na kocowe dobra konsumpcyjne produkowane przez rmy, ktre wczeniej poniosy koszty cznej wysokoci 90 j.p. Z kwoty tej 80 j.p. odpowiada zakupowi dbr kapitaowych z etapu bezporednio wczeniejszego, a 10 j.p. zapacono za pierwotne rodki produkcji wynajte lub kupione na tym ostatnim etapie (praca i zasoby naturalne). Wynika std zysk ksigowy 10 j.p., bliski stopie procentowej w wysokoci 11 procent, ktra, jak widzielimy w poprzednim podrozdziale, jest rynkow stop procentow, do jakiej zbliaj si zasadniczo zyski ksigowe z wszystkich etapw produkcji, zarwno najbliszych ostatecznej konsumpcji, jak i od niej najdalszych. Jeli zaoymy, e dochodzi do wzrostu oszczdnoci rwnego 25 procent dochodu netto, to na etapie kocowym (konsumpcji) powstaje nowa sytuacja przedstawiona na wykresie V2 w okresie t + 1. Widzimy, e bezporednio po zwikszeniu si oszczdnoci popyt na kocowe dobra konsumpcyjne maleje ze 100 j.p. do 75 j.p. w kadym okresie. Temu spadkowi dochodw gotwkowych, jaki odczuwaj rmy dziaajce na ostatnim etapie produkcji, nie towarzyszy jednak zmniejszenie wydatkw. Przeciwnie, rmy te odnotowuj w ksigach rachunkowych nie zmienione wydatki w wysokoci 90 j.p. Podobnie jak w poprzednim przypadku z kwoty tej 80 j.p. wydaje si na dobra kapitaowe z poprzedniego etapu (maszyny, materiay, produkty porednie itd.), a 10 j.p. paci si wacicielom pierwotnych rodkw produkcji (robotnikom i wacicielom zasobw naturalnych). W wyniku takiego wzrostu oszczdnoci rmy dziaajce na ostatnim etapie (konsumpcji) ponosz strat ksigow w wysokoci 15 j.p. Kwota ta ronie do 25 j.p., jeli uwzgldnimy koszt alternatywny wynikajcy z faktu, e przedsibiorcy nie tylko ponosz rzeczon strat ksigow, ale rwnie nie zarabiaj 10 j.p., ktre kapita zainwestowany w inne etapy produkcji przynosi w charakterze odsetek. Moemy zatem stwierdzi, e wszelki wzrost oszczdnoci prowadzi do znacznych wzgldnych strat lub do zmniejszenia si zyskw ksigowych rm dziaajcych na etapach najbliszych ostatecznej konsumpcji. Teraz jednak przypomnijmy sobie, e sektor konsumpcji stanowi stosunkowo niewielk cz cakowitej struktury produkcji spoeczestwa i e suma jednostek pieninych wydawanych na ostateczn konsumpcj jest tylko uamkiem wartoci produkcji krajowej brutto, ktra obejmuje wszystkie etapy procesu produkcyjnego. A wic fakt, e na tym ostatnim etapie pojawiaj si straty ksigowe, nie wpywa bezporednio na etapy poprzedzajce konsumpcj, podczas ktrych wci wystpuje dodatnia rnica pomidzy dochodami a wydatkami rnica podobna do tej, ktra istniaa przed wzrostem oszczdnoci. Dopiero po duszym czasie efekt tumienia wywoywany przez wzrost oszczdnoci na etapie kocowym

242

Wykres V2
Pierwotne rodki produkcji Zysk ksigowy (Przyblione odsetki 11%) Przychd cakowity Koszty cakowite = 100 = 90 = +10

Etap kocowy w okresie t

Kocowa konsumpcja

Po wzrocie oszczdnoci
Pierwotne rodki produkcji Strata ksigowa Przychd cakowity Koszty cakowite

= 75 = 90 = 15 = 10 = 25 = 20 = 18 = +2

Etap kocowy w okresie t+1

Kocowa konsumpcja

Poniewa wystpuje strata, zasoby zostaj przeniesione na dalsze etapy, gdzie wystpuj zyski

(Nieotrzymane odsetki) Strata cakowita Przychd cakowity Koszty cakowite Zysk ksigowy (Przyblione odsetki 11%)

Etap pity w okresie t

Pierwotne rodki produkcji

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Etap pity w okresie t+1

Pierwotne rodki produkcji

Przychd cakowity Koszty cakowite Zysk ksigowy (Przyblione odsetki 1,70%)

=32,25 = 31,71 = +0,54

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

243

(dbr konsumpcyjnych) zacznie by odczuwany na etapach mu najbliszych, przy czym to negatywne oddziaywanie bdzie si osabiao w miar przechodzenia ku etapom produkcji stosunkowo odleglejszych od ostatecznej konsumpcji. Tak czy inaczej zyski ksigowe na etapach najdalszych od konsumpcji wyka tendencj do utrzymywania si na poziomie niezmienionym, co pokazano na wykresie V2 dla etapu pitego w okresie t. Zauwaamy tutaj, e dziaalno na tym etapie wci przynosi zyski ksigowe w wysokoci 11 procent wynik dochodw netto rwnych 20 j.p. i cakowitych kosztw rwnych 18 j.p. Wzrost oszczdnoci wyranie prowadzi wic do wielkiej rozbienoci pomidzy zyskami ksigowymi osiganymi przez rmy dziaajce na pierwszym etapie (dbr konsumpcyjnych) a zyskami ksigowymi osiganymi przez rmy dziaajce na etapach najdalszych od ostatecznej konsumpcji (w naszym przykadzie jest to pity etap struktury produkcji). W sektorze dbr konsumpcyjnych wzrost oszczdnoci prowadzi do straty ksigowej, podczas gdy brane z pitego etapu, odleglejsze od konsumpcji (tj. wyprodukowane przez nie dobra bd dostpne dopiero po upywie 5 lat) wci ciesz si zyskami wynoszcymi blisko 11 procent zainwestowanego kapitau (biecy spadek konsumpcji nie wpywa na konsumpcj za pi lat). Ta nierwnomierno zyskw stanowi sygna ostrzegawczy i jest dla przedsibiorcw bodcem, by ograniczyli inwestowanie w etapy bliskie konsumpcji, kierujc odpowiednie zasoby na inne etapy wci obiecujce stosunkowo wysze zyski; s to w danej sytuacji etapy najdalsze od ostatecznej konsumpcji. Std te przedsibiorcy bd skonni przenosi cz popytu na zasoby produkcyjne w postaci dbr kapitaowych i pierwotnych czynnikw produkcji z etapu ostatniego (konsumpcji) i jemu najbliszych na etapy najdalsze od konsumpcji, gdzie, jak si przekonuj, wci bd mogli osiga o wiele wiksz rentowno. Ten wzrost inwestycji czy popytu na dodatkowe zasoby produkcyjne na etapach najdalszych od konsumpcji wywouje skutek pokazany na wykresie V2 dotyczcy etapu pitego w okresie t + 1. Przedsibiorcy z etapu pitego wrcz zwikszaj inwestycje w czynniki pierwotne i zasoby produkcyjne z 18 j.p. do 31,71 j.p., niemal podwajajc wyjciowe nakady. (Z kwoty tej 21,5 j.p. wydaje si na usugi produkcyjne dbr kapitaowych, a 10,21 j.p. na prac i zasoby naturalne)45. Prowadzi to do wzrostu produkcji dbr na etapie pitym, ktra w ujciu pieninym zwiksza si z 20 j.p. do 32,35 j.p., przynoszc zysk ksigowy rwny 0,54 j.p. Cho w ujciu procentowym ta kwota jest nisza ni dawne zyski (1,70 procent w porwnaniu z 11 procent, jakie osigano wczeniej), jest to rentowno znacznie wysza od rentownoci bran wytwarzajcych kocowe dobra konsumpcyjne (ktre, jak widzielimy, ponosz w wartociach bezwzgldnych straty w wysokoci 15 j.p.).
45

Kwoty te odpowiadaj przykadowi liczbowemu przedstawionemu na wykresie

V3.

244

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

A wic wzrost oszczdnoci prowadzi do nierwnomiernoci stp zysku na rnych etapach struktury produktywnej. Skania to przedsibiorcw do zmniejszenia bezporedniej produkcji dbr konsumpcyjnych oraz zwikszenia produkcji na etapach najdalszych od konsumpcji. Dochodzi zwykle do przejciowego wyduenia procesw produkcji trwajcego tak dugo, a nowa spoeczna stopa preferencji czasowej czy stopa procentowa (w postaci rnic pomidzy dochodami a wydatkami na kadym etapie), obecnie znacznie nisza wskutek znacznego wzrostu oszczdnoci, uksztatuje si rwnomiernie w caej strukturze produkcji. Przedsibiorcy z pitego etapu zdoali zwikszy swoj poda dbr dzisiejszych z 18 j.p. w okresie t do 31,71 j.p. w okresie t + 1. Byo to moliwe dziki wikszym oszczdnociom spoecznym, czyli wikszej poday dbr dzisiejszych w spoeczestwie. Przedsibiorcy nansuj te zwikszone inwestycje w jakiej mierze dziki wzrostowi wasnych oszczdnoci, czyli inwestujc cz pienidzy, ktre dawniej zarabiali jako odsetki i wydawali na konsumpcj, a take dziki nowym oszczdnociom, jakie uzyskuj na rynku kredytowym w postaci poyczek w peni zabezpieczonych wczeniejszym wzrostem dobrowolnych oszczdnoci. Innymi sowy, wzrost inwestycji na pitym etapie jest skutkiem dowolnego z trzech wzorcw opisanych w poprzednim podrozdziale. Co wicej, wzrost cen czynnikw produkcji (dbr kapitaowych, pracy i zasobw naturalnych), ktrego mona by si spodziewa w wyniku zwikszonego popytu na nie na etapie pitym, niekoniecznie musi nastpi (z moliwym wyjtkiem w przypadku bardzo specycznych rodkw produkcji). W istocie kady wzrost popytu na zasoby produktywne na etapach najdalszych od konsumpcji jest w wikszej czci lub nawet w caoci neutralizowany lub rwnowaony rwnolegym wzrostem poday tych zasobw nastpujcym w wyniku stopniowego uwalniania ich na etapach najbliszych konsumpcji, kiedy przedsibiorcy ponosz znaczne straty ksigowe, a w konsekwencji s zmuszeni ograniczy wydatki kapitaowe na te czynniki. Aby wic w toku procesu zwikszania oszczdnoci i ekonomicznego rozwoju spoeczestwa zachodzia przedsibiorcza koordynacja pomidzy etapami struktury produkcji, szczeglnie wane jest, by rynki na odpowiednie czynniki, zwaszcza rynki pierwotnych czynnikw produkcji (pracy i zasobw naturalnych) byy bardzo elastyczne i umoliwiay, z uwzgldnieniem minimalnych kosztw ekonomicznych i spoecznych, stopniowe przenoszenie tych czynnikw z jednych etapw produkcji na drugie. I wreszcie spadek inwestycji w sektorze dbr konsumpcyjnych, ktry wynika na og ze strat ksigowych spowodowanych wzrostem dobrowolnych oszczdnoci, odpowiada zazwyczaj za pewnego rodzaju spowolnienie pojawiania si na rynku nowych dbr konsumpcyjnych (niezalenie od wzrostu ich zapasw). Spowolnienie to trwa dopty, dopki narastanie zoonoci i liczby etapw procesu produkcji nie spowoduje wyranego zwikszenia produktywnoci, co z kolei doprowadzi do pojawienia si na rynku znacznie wikszych iloci dbr konsumpcyjnych. Mona by oczeki-

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

245

wa, e to przejciowe zmniejszenie poday dbr konsumpcyjnych wywoa, w pozostaych warunkach niezmienionych, wzrost ich cen. Do takiego wzrostu cen jednak nie dochodzi, wanie dlatego, e od samego pocztku ten spadek poday jest z nadwyk wyrwnywany rwnolegym spadkiem popytu na dobra konsumpcyjne, bdcego skutkiem wczeniejszego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Moemy w podsumowaniu stwierdzi, e wzrost dobrowolnych oszczdnoci zostaje zainwestowany w struktur produkcji bd to jako bezporednie inwestycje, bd te jako poyczki udzielane przedsibiorcom z etapw produkcji stosunkowo odlegych od konsumpcji. Poyczki te maj pokrycie w realnych dobrowolnych oszczdnociach i prowadz do wzrostu popytu pieninego na pierwotne rodki produkcji i dobra kapitaowe wykorzystywane na tych etapach. Jak widzielimy na pocztku tego rozdziau, procesy produkcji s zwykle tym wydajniejsze, im wicej zawieraj etapw odlegych od konsumpcji oraz im bardziej te etapy s zoone. A wic nowa, bardziej kapitaochonna struktura przyniesie w kocu, gdy tylko zainicjowane procesy dobiegn koca, znaczny wzrost ostatecznej produkcji dbr kapitaowych. Wzrost oszczdnoci wraz ze swobod dziaania przedsibiorcw s zatem warunkiem koniecznym wszystkich procesw wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz ich si napdow.

Po drugie: wpyw spadku stopy procentowej na cen rynkow dbr kapitaowych Wzrost dobrowolnych oszczdnoci, czyli poday dbr dzisiejszych, powoduje w pozostaych warunkach niezmienionych spadek rynkowej stopy procentowej. Jak wiemy, ta stopa procentowa przejawia si zwykle w rnicy ksigowej pomidzy dochodami a kosztami na rnych etapach produkcji i widoczna jest rwnie w stopie oprocentowania poyczek udzielanych na rynku kredytowym. Trzeba zauway, e spadek stopy procentowej spowodowany przez kady wzrost dobrowolnych oszczdnoci wpywa istotnie na warto dbr kapitaowych, zwaszcza tych wszystkich, ktre wykorzystuje si na etapach najdalszych od ostatecznej konsumpcji, dbr, ktrych czas uytkowania jest stosunkowo dugi i ktre wnosz stosunkowo duy wkad do procesu produkcji. Rozwamy dowolne dobro kapitaowe o dugim okresie uytkowania, takie jak budynek stanowicy wasno rmy, zakad przemysowy, statek lub samolot suce do transportu, wielki piec hutniczy, komputer czy zaawansowane technicznie urzdzenie komunikacyjne itp., ktre zostao wyprodukowane i wykonuje swoje usugi na rnych etapach struktury produkcji, zawsze do odlegych od konsumpcji. Warto rynkowa tego dobra kapitaowego jest na og rwna wartoci oczekiwanego przyszego strumienia rent zdyskontowanego wedle stopy procentowej. Warto obecna (zdyskontowana) jest malejc funkcj stopy procentowej. Na przykad

246

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

wywoany przez wzrost oszczdnoci spadek stopy procentowej z 11 do 5 procent powoduje w przypadku dobra kapitaowego o bardzo dugim okresie uytkowania ponad dwukrotne zwikszenie si wartoci obecnej (warto obecna wieczystej renty jednostkowej, gdy stopa procentowa rwna jest 11 procent, wynosi 1/0,11 = 9,09, natomiast warto obecna wieczystej renty, gdy stopa procentowa rwna jest 5 procent, wynosi 1/0,05 = 20). Jeli dobro kapitaowe jest uytkowane na przykad przez 20 lat, to spadek stopy procentowej z 11 do 5 procent wywouje wzrost jego wartoci rynkowej (skapitalizowanej) o 56 procent46. Jeli zatem ludzie zaczynaj wycenia dobra dzisiejsze stosunkowo niej, to pojawia si tendencja wzrostu ceny rynkowej dbr kapitaowych i trwaych dbr konsumpcyjnych. Co wicej, cena ta wzrasta proporcjonalnie do trwaoci danego dobra, czyli do liczby etapw produkcji, w ktrych jest ono uywane, oraz do odlegoci dzielcej te etapy od konsumpcji. W wyniku spadku stopy procentowej nastpi znaczny wzrost cen dbr kapitaowych ju wykorzystywanych oraz zwikszy si ich produkcja, co doprowadzi do poziomego poszerzenia struktury dbr kapitaowych (czyli zwikszenia produkcji istniejcych ju dbr kapitaowych). Jednoczenie za ten sam spadek stopy procentowej ujawni, e wiele procesw produkcji czy dbr kapitaowych wczeniej nieuznawanych za rentowne zaczyna przynosi zysk, a w konsekwencji przedsibiorcy zaczn je wytwarza. W istocie rzeczy bowiem przedsibiorcy powstrzymywali si dawniej od stosowania wielu innowacji technologicznych i realizacji nowych projektw, poniewa przewidywali, e ich koszty bd przewyszay uzyskiwan warto rynkow (ktra jest zasadniczo rwna wartoci szacowanych przyszych rent z kadego dobra kapitaowego dyskontowanych wedle stopy procentowej). Kiedy jednak stopa procentowa spada, warto rynkowa projektw wyduajcych struktur produkcji przez wprowadzenie nowych, bardziej nowoczesnych etapw odlegych od konsumpcji zaczyna rosn i moe nawet przekracza koszty produkcji, wskutek czego takie projekty s warte zachodu. A wic drugi skutek obniania si stopy procentowej w wyniku wzrostu dobrowolnych oszczdnoci to pogbienie struktury dbr inwestycyjnych w postaci jej

46

Korzystamy ze wzoru an =

1 (1 + i)n (1 + i)n 1 = i i(1 + i)n

co w odniesieniu do procentu skadanego i odpowiada wartoci obecnej za n okresw renty czasowej patnej z dou, przy czym okres kapitalizacji odpowiada okresowi renty. Jest oczywiste, e gdy okres n wydua si i dy do nieskoczonoci, to warto renty dy do 1/i, co jako regua mnemotechniczna ma w praktyce zastosowanie do wszystkich dbr kapitaowych o bardzo dugim okresie uytkowania (oraz do gruntu ze wzgldu na jego trwao). Zob. Lorenzo Gil Pelez, Tablas nancieras, estadistcas y actuariales, wyd. 6 poprawione i uzupenione, Editorial Dossat, Madrid 1977, s. 205237.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

247

pionowego wyduania za pomoc nowych etapw dbr kapitaowych coraz odleglejszych od ostatecznej konsumpcji47. Zarwno poszerzenie, jak i pogbienie struktury dbr kapitaowych bierze si z roli przedsibiorcw i ich kolektywnej zdolnoci do twrczoci i koordynacji. Potra oni rozpozna szans gospodarcz i potencjaln mar zyskw, jakie si pojawiaj, gdy powstaje rnica pomidzy cen rynkow dbr kapitaowych (okrelan przez warto obecn oczekiwanych przyszych rent, ktra znaczco ronie wraz ze spadkiem stopy procentowej) a kosztem niezbdnym do ich wyprodukowania (ktry pozostaje niezmieniony lub nawet moe spa, zwaywszy na wiksz rynkow poda pierwotnych rodkw produkcji pochodzcych z etapu ostatecznej konsumpcji, pocztkowo kurczcego si wskutek wzrostu konsumpcji). A zatem ten drugi skutek rwnie pociga za sob wyduenie si struktury dbr kapitaowych, podobnie jak widzielimy to w pierwszym przypadku. Fluktuacje wartoci dbr kapitaowych, ktre pojawiaj si w wyniku zmian oszczdnoci i stopy procentowej, przenosz si te zwykle na reprezentujce te dobra papiery wartociowe, a tym samym na giedy, gdzie si nimi obraca. Wzrost dobrowolnych oszczdnoci, prowadzcy do spadku stopy procentowej, podnosi wic dalej ceny akcji rm dziaajcych na etapach dbr kapitaowych najdalszych od konsumpcji, w oglnoci za ceny wszystkich papierw wartociowych reprezentujcych dobra kapitaowe. Jedynie ceny papierw reprezentujcych wasno rm najbliszych konsumpcji przejciowo relatywnie spadn, co bdzie wynikiem bezporedniego negatywnego oddziaywania spadku popytu na dobra konsumpcyjne spowodowanego przez wzrost oszczdnoci. Jest zatem jasne, e wbrew potocznym wyobraeniom, o ile nie wystpuj inne zaburzenia pienine, ktrymi jeszcze si nie zajmowalimy, gieda niekoniecznie odzwierciedla gwnie zyski spek. W istocie bowiem osigane przez rmy zyski ksigowe rozwaane w stosunku do zainwestowanego kapitau wykazuj tendencj do dostosowywania si do stopy procentowej. A wic sytuacja znacznych oszczdnoci i niskich stosunkowo zyskw (czyli niskiej stopy procentowej) ksztatuje warunki najwikszego wzrostu wartoci rynkowej papierw reprezentujcych dobra kapitaowe. Co wicej, im odleglejsze s okrelone dobra kapitaowe od ostatecznej konsumpcji, tym wysza jest cena rynkowa odpowiednich papierw wartociowych48. Z kolei
Naley zauway, e innowacje technologiczne zwikszajce produktywno (w postaci wikszej iloci czy wyszej jakoci dbr i usug) przez skracanie procesw produkcyjnych wprowadza si w kadym przypadku i to bez wzgldu na to, czy zwikszaj si oszczdnoci netto spoeczestwa. Wzrost oszczdnoci umoliwi natomiast zastosowanie nowych technologii, ktre z uwagi na kracowy brak zasobw wczeniej nie mogy by wprowadzane. 48 Grny puap cen zostaje osignity wtedy, gdy efekt redukcji stopy procentowej sabnie i sabnie wobec wzrostu liczby i wolumenu papierw wartociowych emitowanych na pierwotnym rynku akcji i obligacji, co powoduje zwykle ustabilizowanie si
47

248

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

za wzrost wzgldnych zyskw ksigowych w caej strukturze produkcji, a tym samym stopy procentowej, przejawia si, w pozostaych warunkach niezmienionych, w spadku wartoci papierw wartociowych, a w konsekwencji w spadku ich cen rynkowych. To teoretyczne wyjanienie rzuca pewne wiato na wiele oglnych wydarze giedowych, ktrych nie rozumiej proci ludzie i wielu ekspertw od nansw i ekonomii, poniewa przyjmuj po prostu naiwn teori, e gieda musi odzwierciedla tylko, w sposb automatyczny i wiernie, poziom zyskw ksigowych osiganych przez wszystkie rmy uczestniczce w procesie produkcji, bez uwzgldniania etapw, na ktrych osiga si te zyski, a take w ewolucji spoecznej preferencji czasowej (stp procentowych).

Po trzecie: efekt Ricarda Kady wzrost dobrowolnych oszczdnoci wywiera szczeglnie wany, bezporedni wpyw na poziom pac realnych. Wykres V2 pokazuje, e ze wzgldu na wzrost oszczdnoci popyt pieniny spada o jedn czwart (ze 100 j.p. do 75 j.p.). atwo wic zrozumie, dlaczego w lad za zwikszaniem si oszczdnoci idzie na og spadek cen kocowych dbr konsumpcyjnych49. Jeli, jak to si zwykle dzieje, pace czy renty za pierwotny czynnik pracy w ujciu nominalnym utrzymuj si pocztkowo bez zmian, to spadkowi cen kocowych dbr konsumpcyjnych towarzyszy wzrost realnych pac pracownikw zatrudnionych na wszystkich etapach struktury produktywnej. Majc ten sam co dawniej nominalny dochd pieniny robotnicy mog nabywa po nowych, obnionych cenach kocowe dobra i usugi konsumpcyjne w wikszej iloci i o wyszej jakoci. Ten wzrost pac realnych wynikajcy ze wzrostu oszczdnoci oznacza, e w interesie przedsibiorcw ze wszystkich etapw procesw produkcji ley zastpowanie pracy dobrami kapitaowymi. Ujmujc rzecz inaczej, wzrost
na niszym poziomie rynkowej ceny papierw wartociowych w przeliczeniu na jeden papier. W nastpnym rozdziale zobaczymy, e wszystkie dusze okresy wzrostu na rynku, a w oglnoci wszystkie trwae i stae wzrosty indeksw rynkowych bynajmniej nie wskazuj na bardzo korzystn fundamentaln sytuacj gospodarcz, lecz wynikaj z inacyjnego procesu ekspansji kredytowej, ktry wczeniej lub pniej spowoduje kryzys giedowy i recesj gospodarcz. 49 Jak wskazuje Hayek, ten spadek cen moe wymaga pewnego czasu zalenie od sztywnoci danego rynku, a w kadym razie jest nieproporcjonalnie may w stosunku do towarzyszcego oszczdnociom spadku popytu. Gdyby tak nie byo, oszczdno nie pocigaaby za sob adnego powicenia, a zapas dbr konsumpcyjnych niezbdny do utrzymania podmiotw gospodarczych do czasu zakoczenia procesw bardziej pracochonnych nie pozostaby niesprzedany. Zob. Reections on the Pure Theory of Money of Mr. J. M. Keynes (continued), Economica 12, nr 35, luty 1932, s. 2244, tekst ten zamieszczono w: Bruce Caldwell (red.), The Collected Works of F. A. Hayek, t. 9 (Contra Keynes and Cambridge: Essays, Correspondence), Routledge, London 1995, s. 179180.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

249

oszczdnoci wyznacza w caym systemie gospodarczym przez wzrost pac realnych tendencj do wyduania etapw produkcyjnych i zwikszania ich kapitaochonnoci. Przedsibiorcy stwierdzaj bowiem, e wykorzystanie dbr kapitaowych staje si opacalniejsze ni zatrudnianie pracownikw. Odpowiada to za trzeci, potny skutek zmierzajcy do wyduania etapw struktury produktywnej. czy si on z dwoma ju wspomnianymi zjawiskami i nakada na nie. Pierwszym autorem, ktry jednoznacznie odnis si do tego trzeciego skutku, by David Ricardo. Uczyni to w swojej ksice Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, wydanej w 1817 r., gdzie Ricardo stwierdza:
Kady wic wzrost pac albo co oznacza to samo spadek zyskw obniy wzgldn warto towarw produkowanych przy uyciu kapitau, ktry zuywa si powoli, a odpowiednio podniesie warto towarw wytwarzanych przy uyciu kapitau, ktry zuywa si szybciej. Spadek pac bdzie mia wrcz odwrotny skutek50.

W znanym dodatku O maszynach wczonym do opublikowanego w 1821 r. trzeciego wydania ksiki Ricardo stwierdza, e maszyny i praca stale ze sob konkuruj i czstokro dopiero wtedy mona zastosowa maszyny, kiedy zdroaa praca51. Do tej samej myli powrci pniej F. A. Hayek, ktry, poczwszy od 1939 r., wielokrotnie do niej nawizywa w swoich pracach na temat cykli koniunkturalnych. Tutaj po raz pierwszy posuymy si ni, a take dwoma wczeniej omwionymi skutkami, w celu wyjanienia konsekwencji nagego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci dla struktury produkcji oraz podwaenia teorii tak zwanego paradoksu oszczdzania i rzekomo negatywnego wpywu oszczdnoci na efektywny popyt. Hayek przedstawia bardzo zwize wyjanienie efektu Ricarda, stwierdzajc:
Przy wysokich pacach realnych i niskiej stopie zysku inwestycje przyjmuj posta wysoce kapitalistyczn: przedsibiorcy staraj si sprosta wysokim kosztom robocizny, wprowadzajc maszyny bardzo pracooszczdne maszyny tego rodzaju, jakich uycie jest zyskowne tylko przy bardzo niskiej stopie zyskw i odsetek52.
David Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, prze. Jan Drewnowski, PWN, Warszawa 1957, s. 39. 51 Ibid., s. 463. 52 Zob. Hayek, Prots, Interest and Investment and Other Essays on the Theory of Industrial Fluctuations, s. 39. Niedugo potem, w 1941 r., F. A. Hayek pokrtce omwi to zagadnienie w zwizku z wpywem wzrostu oszczdnoci na struktur produkcji, cho nie powoywa si wprost na Ricarda. Jest to jedyny znany nam przypadek bezporedniego wykorzystania efektu Ricarda do analizy skutkw wzrostu dobrowolnych oszczdnoci, a do dzi bowiem teoretykw interesuje przede wszystkim rola tego efektu w rnych fazach cyklu koniunkturalnego. Interesujcy nas fragment mona znale na
50

250

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Efekt Ricarda stanowi wic trzecie mikroekonomiczne wyjanienie zachowa przedsibiorcw, ktrzy w reakcji na nagy wzrost dobrowolnych oszczdnoci zwikszaj popyt na dobra kapitaowe oraz inwestuj w nowe etapy, dalsze od ostatecznej konsumpcji. Trzeba pamita, e wszelki wzrost dobrowolnych oszczdnoci i inwestycji wywouje pocztkowo spadek produkcji nowych dbr i usug konsumpcyjnych w stosunku do poziomu, jaki mona by w krtkim okresie osign, gdyby nie zostay wycofane nakady z etapw najbliszych ostatecznej konsumpcji. Spadek ten spenia funkcj uwalniania czynnikw produkcyjnych niezbdnych do wyduenia etapw dbr kapitaowych najodleglejszych od konsumpcji53. Co wicej, dobra i usugi konsumpcyjne niesprzedane w wyniku wzrostu dobrowolnych oszczdnoci odgrywaj rol do podobn do roli zaoszczdzonych owocw w przykadzie odwoujcym si do Robinsona Crusoe. Owoce pozwalay Robinsonowi przey przez kilka dni potrzebnych mu na wytworzenie wyposaenia kapitaowego (kija); w tym czasie nie mg zajmowa si rcznym zbieraniem owocw. W nowoczesnej gospodarce dobra i usugi konsumpcyjne, ktre pozostas. 293 The Pure Theory of Capital, Macmillan, London 1941, oraz pniejszych przedrukw (cytujemy z przedruku wydawnictwa Routledge z 1976 r.). Brzmi on nastpujco: Spadek stopy procentowej moe podnie cen pracy w takim stopniu, e wymusi szeroko zakrojone zastpowanie pracy maszynami. Hayek powrci do tego tematu pniej w artykule The Ricardo Eect opublikowanym w Economica 34, nr 9, maj 1942, s. 127152, oraz przedrukowanym jako rozdz. 11 ksiki Individualism and Economic Order, University of Chicago Press, Chicago 1948, s. 220254 [wyd. pol. Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, tum. Grzegorz uczkiewicz, Znak, Krakw 1998, s. 242278]. Trzydzieci lat potem podj go ponownie w artykule Three Elucidations of the Ricardo Eect opublikowanym w Journal of Political Economy 77, nr 2, 1979, przedrukowanym take jako rozdz. 11 ksiki New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, Routledge and Kegan Paul, London 1978, s. 165178. Mark Blaug przyzna ostatnio, e jego krytyka efektu Ricarda przedstawiona w ksice Teoria ekonomii, ujcie retrospektywne, PWN, Warszawa 2000, s. 556563, opieraa si na bdzie interpretacyjnym dotyczcym rzekomo statycznej natury analizy Hayeka. Zob. artyku Marka Blauga pt. Hayek Revisited w Critical Review 7, nr 1, zima 1993, s. 5160, zw. przyp. 5 na s. 5960. Blaug przyznaje, e odkry swj bd dziki artykuowi: Laurence S. Moss i Karen I. Vaughn, pt. Hayeks Ricardo Eect: A Second Look, zamieszczonemu w History of Political Economy 18, nr 4, zima 1986, s. 54565. Z kolei Mises (Ludzkie dziaanie, s. 652656) krytykowa nacisk, jaki kadzie si na efekt Ricarda, aby uzasadni wymuszanie wzrostu pac przez zwizki zawodowe lub rzd w celu zwikszenia inwestycji w dobra kapitaowe. Dochodzi on do wniosku, e polityka taka prowadzi jedynie do bezrobocia i bdnej alokacji zasobw w struktur produktywn, poniewa nie wynika ona ze wzrostu dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa, lecz ze zwykego narzucenia si sztucznie wysokich pac. Podobny pogld wyraa Rothbard w Ekonomii wolnego rynku, tum. Rafa Rudowski, Fijor Publishing, Warszawa 2008, t. 3, s. 104105. Taki sam pogld wyraa Hayek w The Pure Theory of Capital (s. 342), gdzie stwierdza, e narzucony metodami dyktatorskimi wzrost pac przynosi nie tylko wzrost bezrobocia i spadek oszczdnoci, ale take powszechn konsumpcj kapitau poczon ze sztucznym wydueniem i zweniem etapw struktury produkcji. 53 Zob. Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 256.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

251

j niesprzedane, gdy wzrastaj oszczdnoci, odgrywaj wan rol, gdy umoliwiaj rnym podmiotom gospodarczym (robotnikom, wacicielom zasobw naturalnych i kapitalistom) utrzymanie si przez pewien czas w najbliszej przyszoci. W okresach tych zapocztkowane wanie wyduanie struktury produkcji wywouje nieuchronne spowolnienie pojawiania si na rynku nowych dbr i usug konsumpcyjnych. Spowolnienie to trwa a do czasu zakoczenia wszystkich nowych, bardziej kapitaochonnych procesw, ktre zostay rozpoczte. Gdyby nie byo dbr i usug konsumpcyjnych niesprzedanych wskutek oszczdnoci, przejciowy spadek poday nowych dbr konsumpcyjnych wyzwoliby znaczny wzrost ich wzgldnych cen i powane trudnoci w ich dostarczaniu54.

Ostateczny wynik: wyonienie si nowej, bardziej kapitaochonnej struktury produkcji Trzy przeanalizowane wanie przez nas skutki s nastpstwem dziaa przedsibiorcw poszukujcych zyskw, a ich poczenie przynosi zwykle now, wsz i bardziej wyduon struktur etapw dbr kapitaowych. Co wicej, rnica pomidzy dochodami a kosztami na kadym etapie, czyli zysk ksigowy albo stopa procentowa, dy do wyrwnania si na wszystkich etapach tej nowej struktury produkcji na niszym poziomie (co w naturalny sposb odpowiada wikszemu wolumenowi oszczdnoci i niszej spoecznej stopie preferencji czasowej). Pokazuje to wykres V3. Wykres V3 ukazuje, e ostateczna konsumpcja spada do 25 j.p. Wpyno to rwnie na warto produkcji drugiego etapu (bezporednio poprzedzajcego konsumpcj), ktra spada z 80 j.p. na wykresie V2 do 64,25 na wykresie V3. Podobny spadek nastpi na trzecim etapie (z 60 j.p. do 53,5 j.p.), cho tym razem jest on proporcjonalnie mniejszy. Poczwszy jednak od czwartego etapu (i dalej na wszystkich etapach coraz to odleglejszych od konsumpcji), popyt w ujciu pieninym ronie. Wzrost ten jest pocztkowo stopniowy. Na czwartym etapie liczba 40 j.p. ronie do 42,75 j.p. Potem, na etapie pitym, wzrost staje si bardziej znaczcy: warto produktw ronie z 20 j.p. do 32,25 j.p., co widzielimy na wykresie V2. Co wicej, w obszarze najodleglejszym od konsumpcji pojawiaj si dwa nowe etapy szsty i sidmy. Etapy te wczeniej nie istniay. Kiedy dokonaj si ju wszelkie konieczne dostosowania, stopa zyskw dla rnych etapw wykazuje tendencj do wyrwnania si na poziomie znacznie niszym ni przedstawiony na wykresie V1. Bierze
Przytoczymy sowa Hayeka: Dzieje si jedynie to, e we wczeniejszym okresie oszczdzajcy konsumuj mniej, ni uzyskuj z biecej produkcji, a w okresie pniejszym (kiedy bieca produkcja dbr konsumpcyjnych spada i wyprodukowano dodatkowe dobra kapitaowe [...]) mog konsumowa wicej dbr konsumpcyjnych, ni uzyskuj z biecej produkcji (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 275; zob. te przyp. 13 w niniejszym rozdziale).
54

252

Wykres V3. Schemat struktury produkcji (w nastpstwie dobrowolnych oszczdnoci w wysokoci 25 j.p.)

Pierwotne rodki produkcji (praca i zasoby naturalne) Odsetki

75 jednostek pieninych dochodu netto

Etap 7.

Etap 6.

Etap 5.

Etap 4.

Zyski, czyli odsetki na kadym etapie (= w przyblieniu 1,70% rocznie)

Etap 3.

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Etap 2.

Etap 1. Ostateczna konsumpcja = 75 jednostek pieninych dochodu netto

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

253

si to std, e nagy wzrost dobrowolnych oszczdnoci prowadzi do znacznie obnionej rynkowej stopy procentowej, a do tej wanie liczby dy stopa zyskw ksigowych dla kadego etapu (wynoszca w naszym przykadzie okoo 1,70 procent rocznie). Dochd netto osigany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (robotnikw i wacicieli zasobw naturalnych) oraz przez kapitalistw z kadego etapu zgodnie ze stop odsetkow netto wynosi cznie 75 j.p., co odpowiada dochodowi pieninemu wydawanemu na dobra i usugi konsumpcyjne. Naley podkreli, e nawet gdyby na dobra i usugi konsumpcyjne wydawano tylko 75 j.p., czyli o 25 j.p. mniej, ni widzielimy to na wykresie V1, to z chwil zakoczenia wszystkich nowych procesw wytwarzania produkcja nowych dbr i usug konsumpcyjnych w ujciu realnym znacznie si zwikszy. Dzieje si tak dlatego, e procesy produkcji staj si zwykle bardziej wydajne, gdy s bardziej okrne i kapitaochonne. Ponadto za t wiksz w ujciu realnym ilo wyprodukowanych dbr i usug konsumpcyjnych mona sprzeda jedynie za zmniejszon cakowit liczb jednostek pieninych (w naszym przykadzie 75 j.p.). Nastpuje zatem spektakularny spadek ceny jednostkowej nowych dbr i usug konsumpcyjnych docierajcych do rynku, a stosownie do tego dochd uzyskiwany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (w szczeglnoci pace robotnikw, std take ich standard ycia) gwatownie podnosi si w ujciu realnym. Tabele V3 i V4 przedstawiaj zarwno poda dbr dzisiejszych i popyt na nie, jak i skad produkcji krajowej brutto dla danego roku po wszystkich dostosowaniach spowodowanych wzrostem dobrowolnych oszczdnoci. Widzimy, e poda dbr dzisiejszych i popyt na nie stabilizuj si na poziomie 295 j.p., czyli o 25 j.p. wyej ni w tabeli V1. Dzieje si tak dlatego, e oszczdnoci i inwestycje brutto wzrosy dokadnie o 25 j.p. dodatkowych dobrowolnych oszczdnoci netto. Jednak jak pokazuje tabela V4, produkcja krajowa brutto dla danego roku pozostaje na nie zmienionym poziomie 370 j.p., z czego 75 j.p. odpowiada popytowi na kocowe dobra konsumpcyjne, a 295 j.p. cakowitej poday dbr dzisiejszych. Innymi sowy, jeli nawet produkcja krajowa brutto jest w ujciu pieninym taka sama jak w poprzednim przykadzie, to jej obecny rozkad jest cakowicie odmienny: obejmuje ca wsz i bardziej wyduon struktur produkcji (a wic bardziej kapitaochonn i zawierajc wicej etapw). Odmienny w obu strukturach produkcji rozkad tej samej (w ujciu pieninym) produkcji krajowej brutto jest wyraniej widoczny na wykresie V4. Wykres V4 jest po prostu wynikiem naoenia wykresu V1 (linie) na wykres V3 (supki) i pokazuje wpyw, jaki na struktur produkcji wywiera wzrost dobrowolnych oszczdnoci netto o 25 j.p. Widzimy zatem, e to dobrowolne powikszenie oszczdnoci powoduje nastpujce skutki:

254

Tabela V3. Poda dbr dzisiejszych i popyt na nie (w nastpstwie dobrowolnych oszczdnoci w wysokoci 25 j.p.)

Dostawcy dbr dzisiejszych (Oszczdzajcy, czyli wytwarzajcy popyt na dobra przysze) Wytwarzajcy popyt na dobra dzisiejsze (Dostawcy dbr przyszych) 64,25 dla kapitalistw z etapu 2. 53,50 dla kapitalistw z etapu 3. 42,75 dla kapitalistw z etapu 4. 32,25 dla kapitalistw z etapu 5.

Kapitalici z etapu 1. = 64,25 + 9,50 = 73,75 >

+ 9,50 na pierwotne rodki produkcji + 9,68 na pierwotne rodki produkcji + 9,86 na pierwotne rodki produkcji + 9,79 na pierwotne rodki produkcji

Kapitalici z etapu 2. = 53,50 + 9,68 = 63,18 >

Kapitalici z etapu 3. = 42,75 + 9,86 = 52,61 >

Kapitalici z etapu 4. = 32,25 + 9,79 = 42,04 >

Kapitalici z etapu 5. = 21,50 + 10,21 = 31,71 > 10,57 > 225,00 Cakowity popyt ze strony wacicieli dbr kapitaowych ==== 295,00 j.p.

21,50 dla kapitalistw z etapu 6. + 10,21 na pierwotne rodki produkcji 10,75 dla kapitalistw z etapu 7. + 10,39 na pierwotne rodki produkcji 10,57 na pierwotne rodki produkcji 70,00 Cakowity popyt ze strony wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (ziemi i pracy) ====== 295,00 j.p. Cakowity popyt na dobra dzisiejsze

Kapitalici z etapu 6. = 10,75 + 10,39 = 21,14 >

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Kapitalici z etapu 7. = 0 + 10,57 =

Cakowita poda dbr dzisiejszych

= OSZCZDNOCI I INWESTYCJE = (BRUTTO) razem

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

255

Tabela V4. Roczny dochd brutto i dochd netto (w nastpstwie dobrowolnych oszczdnoci w wysokoci 25 j.p.)
Roczny dochd brutto 100 j.p. ostatecznej konsumpcji + 295 j.p. cakowitej poday dbr dzisiejszych (Oszczdnoci i inwestycje brutto zgodnie z tym, co pokazano szczegowo w tabeli V3) (Uwaga: oszczdnoci i inwestycje brutto rosn o 25 j.p. z 270 do 295; konsumpcja kurczy si o 25 j.p. ze 100 do 75). Cakowity dochd brutto: 370 j.p. Roczny dochd netto a) Dochd netto uzyskany przez kapitalistw (zysk ksigowy bd odsetki na kadym etapie) Kapitalici z etapu 1.: 75,00 73,75 Kapitalici z etapu 2.: 64,25 63,18 Kapitalici z etapu 3.: 53,50 52,61 Kapitalici z etapu 4.: 42,75 42,04 Kapitalici z etapu 5.: 32,25 31,71 Kapitalici z etapu 6.: 21,50 21,14 Kapitalici z etapu 7.: 10,75 10,57 Cakowite zyski ksigowe (odsetki), czyli dochd netto uzyskany przez kapitalistw na wszystkich etapach: b) Dochd netto uzyskany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji Z etapu 1.: Z etapu 2.: Z etapu 3.: Z etapu 4.: Z etapu 5.: Z etapu 6.: Z etapu 7.: Cakowity dochd netto uzyskany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji: = 1,25 = 1,07 = 0,89 = 0,71 = 0,54 = 0,36 = 0,18

5,00 j.p. 9,50 9,68 9,86 9,79 10,21 10,39 10,59

70,00 j.p.

Cakowity dochd netto = cakowita konsumpcja = 75,00 j.p. WNIOSEK: Roczny dochd brutto jest 4,9 razy wikszy od dochodu netto.

256

Wykres V4. Wpyw dobrowolnych oszczdnoci netto na struktur produktywn wynik naoenia wykresu V1 (linie) na wykres V3 (supki)

Etap 7. Pogbienie struktury dbr kapitaowych (wyduenie struktury produkcji przez dodanie nowych etapw)

Etap 6.

Etap 5. Poszerzenie struktury dbr kapitaowych (poszerzenie istniejcych etapw)

Etap 4.

Etap 3. Wzgldne zwenie najbliszych konsumpcji etapw dbr kapitaowych

Etap 2.

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Etap 1.

Spadek konsumpcji w ujciu pieninym. Kiedy wyduanie struktury produktywnej dobiega koca, nastpuje wyrany realny wzrost iloci dbr konsumpcyjnych oraz spadek ich cen jednostkowych (popyt w wysokoci 75 j.p. pozwala w ujciu realnym kupi znacznie wicej dbr konsumpcyjnych)

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

257

* Po pierwsze: pogbienie struktury dbr kapitaowych. Przejawia si to jako pionowe wyduenie struktury produkcji przez dodanie nowych etapw (w naszym przykadzie s to nieistniejce wczeniej etapy szsty i sidmy). * Po drugie: poszerzenie struktury dbr kapitaowych polegajce na poszerzeniu aktualnych etapw (na przykad czwartego i pitego). * Po trzecie: wzgldne zwenie etapw dbr kapitaowych najbliszych konsumpcji. * Po czwarte: pocztkowy spadek konsumpcji (w ujciu pieninym), niezmiennie wywoywany przez wzrost dobrowolnych oszczdnoci na etapie kocowym etapie dbr i usug konsumpcyjnych. Wyduenie struktury produkcji prowadzi jednak do znacznego realnego wzrostu (pod wzgldem ilociowym i jakociowym) produkcji dbr i usug konsumpcyjnych. Zwaywszy na to, e popyt pieniny na te dobra nieuchronnie maleje, a oba te skutki (spadek konsumpcji i wzrost produkcji dbr konsumpcyjnych) oddziaywaj podobnie, wzrost produkcji prowadzi do gwatownego spadku cen rynkowych dbr konsumpcyjnych. Ten spadek cen umoliwia ostatecznie znaczny realny wzrost pac wraz z oglnym wzrostem wszystkich dochodw realnych uzyskiwanych przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji55.
55 Rozwaania powysze ukazuj raz jeszcze, jak dalece nieadekwatne z teoretycznego punktu widzenia s tradycyjne statystyki dochodu narodowego i mierniki jego wzrostu. Wskazywalimy ju, e wskaniki dochodu narodowego nie mierz produkcji krajowej brutto i z reguy przeceniaj znaczenie konsumpcji, pomijajc zarazem porednie etapy procesu produkcji. Jest rwnie prawd, e statystyczne mierniki wzrostu gospodarczego i ewolucji indeksu cen s rwnie znieksztacone, poniewa skupiaj si gwnie na ostatecznym etapie konsumpcji. atwo wic zauway, dlaczego w pocztkowych fazach procesu wyzwalanego wzrostem dobrowolnych oszczdnoci odnotowuje si w statystykach spadek wzrostu gospodarczego. W istocie zachodzi czsto pocztkowy spadek w obszarze kocowych dbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, a jednoczenie mierniki dochodu narodowego nie odzwierciedlaj rwnolegego wzrostu inwestycji w obszarach najdalszych od konsumpcji, tworzenia nowych etapw, nie mwic ju o wzrocie inwestycji w produkty porednie, zapasy i kapita obrotowy. Co wicej, indeks cen towarw konsumpcyjnych spada, poniewa odzwierciedla on jedynie wpyw, jaki zmniejszenie si popytu pieninego wywiera na etapy dbr konsumpcyjnych, podczas gdy aden indeks nie odnotowuje poprawnie wzrostu cen na etapach najdalszych od konsumpcji. W konsekwencji za rne podmioty (politycy, dziennikarze, przywdcy zwizkowi i przedstawiciele pracodawcw), opierajc si na takich miernikach dochodu narodowego, dokonuj czsto bdnych popularnych interpretacji tych zdarze gospodarczych. Pod koniec artykuu Efekt Ricarda (Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, s. 275278) Hayek szczegowo opisuje powane problemy, jakie nastrcza statystyce wykorzystanie metod rachunku narodowego w celu odnotowania wpywu wywieranego na struktur produkcji przez wzrost dobrowolnych oszczdnoci czyli w tym przypadku oddziaywania efektu Ricarda. Pniej, w przemwieniu z okazji przyznania mu Nagrody Nobla, F. A. Hayek przestrzega przed szczeglnie upowszechnionym zwyczajem uznawania nietrafnych teorii za prawomocne tylko dlatego, e zdaj si mie potwierdzenie empiryczne. Hayek ostrzega przed odrzucaniem czy

258

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Krtko mwic, w naszym przykadzie nie nastpi spadek poday pienidza (a zatem, w cisym sensie, nie doszo do zewntrznej deacji) ani te nie wzrs popyt na pienidz. Jeli zatem zaoymy, e oba te czynniki pozostaj stae, to oglny spadek cen dbr i usug konsumpcyjnych wynika wycznie ze wzrostu oszczdnoci i wzrostu produktywnoci, ktry sam w sobie stanowi konsekwencj zwikszenia kapitaochonnoci struktury produkcji. Co wicej, prowadzi to do znaczcego wzrostu pac (w ujciu realnym), ktre cho ich warto nominalna pozostaje bez zmian lub nawet nieco maleje umoliwiaj pracownikom nabywanie rosncej iloci dbr i usug konsumpcyjnych coraz to wyszej jakoci: spadek cen tych dbr jest proporcjonalnie znacznie szybszy ni ewentualny spadek pac. Jest to zatem najzdrowszy, najtrwalszy proces wzrostu i rozwoju gospodarczego, jaki tylko mona sobie wyobrazi. Innymi sowy, wie si on z najmniejsz liczb bdw dostosowania gospodarczego i spoecznego, napi i koniktw, a przy tym jak wykazay najbardziej wiarygodne badania taki proces zdarza si ju w dziejach56.

choby ignorowaniem poprawnych wyjanie teoretycznych jedynie dlatego, e z technicznego punktu widzenia zgromadzenie informacji statystycznych niezbdnych do ich potwierdzenia jest do trudne. Takie wanie bdy popenia si, stosujc rachunek narodowy w odniesieniu do procesu, w wyniku ktrego etapy produkcji najdalsze od konsumpcji staj si coraz szersze i gbsze, procesu zawsze wynikajcego ze wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Zob. The Pretence of Knowledge, wykad z okazji otrzymania Nagrody Nobla wygoszony 11 grudnia 1974 r., przedrukowany w The American Economic Review, grudzie 1989, s. 37. 56 Milton Friedman i Anna J. Schwartz w odniesieniu do lat 18651879 w historii Stanw Zjednoczonych, kiedy nie nastpi praktycznie aden wzrost poday pienidza, zauwaaj: Poziom cen spad do poowy wyjciowej wielkoci w cigu mniej ni pitnastu lat, jednoczenie w szybkim tempie nastpowa wzrost gospodarczy. (...) Ich wspwystpowanie budzi powane wtpliwoci co do poprawnoci szeroko dzi upowszechnionych pogldw, e dugotrwaa deacja cenowa i szybki wzrost gospodarczy s nie do pogodzenia (Milton Friedman, Anna J. Schwartz, A Monetary History of the United States 18671960, Princeton University Press, Princeton (New Jersey) 1971, s. 15; zob. te wan tabel danych statystycznych na s. 30). Alfred Marshall odnonie lat 18751885 w Anglii stwierdza natomiast: Mona si zastanawia, czy te ostatnie dziesi lat, ktre uznaje si za lata depresji, cho niewiele byo wtedy gwatownych ruchw cen, w oglnoci nie przyczyniy si bardziej do solidnego postpu i prawdziwego szczcia ni wystpujce na przemian gorczkowa aktywno i bolesne odwroty, jakie charakteryzoway poprzednie dziesiciolecia tego wieku. W istocie rzeczy uwaam gwatowne uktuacje cen za zo znacznie wiksze ni stopniowy spadek cen (Alfred Marshall, Ocial Papers, s. 9, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie). Zob. te George A. Selgin, Less Than Zero: The Case for a Falling Price Level in a Growing Economy, Hobart Paper 132, Institute of Economic Aairs, London 1997.

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

259

Teoretyczne rozwizanie paradoksu oszczdzania57 Nasza analiza pozwala nam rwnie rozwiza problemy stwarzane przez rzekomy dylemat: paradoks oszczdnoci czy oszczdzania. Paradoks ten sprowadza si do pogldu, e cho oszczdzanie jest korzystne dla jednostek w tym sensie, e pozwala im zwikszy swoje dochody, to z punktu widzenia spoeczestwa zmniejszenie si zagregowanego popytu na dobra konsumpcyjne wywiera ostatecznie niekorzystny wpyw na inwestycje i produkcj58. My natomiast przedstawilimy teoretyczne argumenty
57 Zasadniczy argument przeciw tezie, e oszczdzanie wpywa negatywnie na rozwj gospodarczy i e w celu podsycania rozwoju konieczne jest pobudzanie konsumpcji, niezwykle byskotliwie i zwile sformuowa w 1932 r. Hayek, ktry wykazywa, i jest logiczn sprzecznoci uwaa, e wzrost konsumpcji przejawia si jako wzrost inwestycji, poniewa inwestycje mog rosn jedynie dziki wzrostowi oszczdnoci. Oto jego sowa: Pienidze wydane dzisiaj na dobra konsumpcyjne nie zwikszaj natychmiast siy nabywczej tych, ktrzy produkuj dla przyszoci; w gruncie rzeczy konkuruj one z ich popytem, a sia nabywcza tych producentw nie jest determinowana przez biece ceny dbr konsumpcyjnych, lecz przez dawne. Dzieje si tak dlatego, e zawsze istnieje alternatywa w postaci inwestowania dostpnych zasobw produkcyjnych na okres duszy lub krtszy. Ci wszyscy, ktrzy milczco zakadaj, e popyt na dobra kapitaowe zmienia si proporcjonalnie do popytu na dobra konsumpcyjne, lekcewa to, e nie jest moliwe zwikszenie konsumpcji i jednoczesne odraczanie konsumpcji w celu zwikszenia zapasu produktw porednich (F. A. Hayek, Capital Consumption, angielski przekad artykuu opublikowanego wczeniej po niemiecku pt. Kapitalaufzehrung, w Weltwirtschaftliches Archiv 36, nr 2, 1932, s. 86108; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Wydanie anglojzyczne ukazao si jako rozdz. 6 ksiki Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, University of Chicago Press, Chicago 1984, s. 141142. Hayek przypomina, e ta fundamentalna zasada zostaa sformuowana przez Johna Stuarta Milla, ktry w swoim czwartym twierdzeniu dotyczcym kapitau konstatowa: popyt na towary nie jest popytem na prac. Hayek wskazuje jednak, e Johnowi Stuartowi Millowi nie udao si odpowiednio uzasadni tej reguy, ktra zostaa w peni zaakceptowana przez teoretykw dopiero po rozwiniciu teorii kapitau przez BhmBawerka oraz teorii cyklu przez Misesa i samego Hayeka; zob. John Stuart Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektre jej zastosowania do lozoi spoecznej, tum. Taylor E., Warszawa 1965, t. 1, ks. 1, rozdz. 5, nr 9, s. 137152. Zrozumienie tej podstawowej idei jest wedug Hayeka prawdziwym probierzem kwalikacji ekonomisty: Bardziej ni kiedykolwiek wydaje mi si prawd, e pene zrozumienie doktryny goszcej, i popyt na towary nie jest popytem na prac (...) to najlepsze kryterium umiejtnoci ekonomisty (Hayek, The Pure Theory of Capital, wyd. 1976, s. 439). Krtko mwic, oznacza to zrozumienie, e jest cakowicie moliwe, aby przedsibiorca z brany dbr konsumpcyjnych zarabia nawet wtedy, gdy jego paca nie zwiksza si czy wrcz maleje, jeli w przedsibiorca zmniejsza koszty, zastpujc prac wyposaeniem kapitaowym. (Zwikszone inwestycje w wyposaenie kapitaowe tworz stanowiska pracy na innych etapach i zwikszaj kapitaochonno struktury produkcji spoeczestwa). Zob. te J. Huerta de Soto, Hayeks Best Test of a Good Economist, Procesos de Mercado t. 1, nr 2, jesie 2004, s. 121124. 58 Podkrelmy tu, e F. A. Hayek, jako pierwszy obali teoretycznie rzekomy paradoks oszczdzania w 1929 r. w artykule Gibt es einen Widersinn des Sparens?, Economica, maj 1931, przedrukowanym pt. The Paradox of Saving w Prots, Interest and

260

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

wykazujce, e interpretacja ta, oparta na starym micie niedostatecznej konsumpcji, jest bdna. Pokazalimy bowiem, e nawet zakadajc, i produkcja krajowa brutto w ujciu pieninym pozostaje staa, spoeczestwo rozwija si i ronie dziki wzrostowi pac realnych, nawet gdy spada popyt pieniny na dobra konsumpcyjne. Wykazalimy rwnie, e jeli nie dochodzi do interwencji pastwa i wzrostu poday pienidza, to niezwykle potna sia rynku, ktra bierze si z denia przedsibiorcw do zysku, powoduje wyduenie struktury produkcji i zwikszenie jej zoonoci. Krtko mwic, pomimo pocztkowego wzgldnego zmniejszenia si popytu na dobra konsumpcyjne, wywoywanego przez wzrost oszczdnoci, produktywno systemu gospodarczego ronie, podobnie jak ostateczna produkcja dbr i usug konsumpcyjnych oraz pace realne59.
Investment, s. 199263. We Woszech stanowiska bardzo podobnego do pogldw Hayeka broni Augusto Graziani w artykule Sosmi sul risparmio opublikowanym najpierw w Rivista Bancaria, grudzie 1932, a potem przedrukowanym w jego ksice Studi di Critica Economica, Societ Anonima Editrice Dante Alighieri, Milan 1935, s. 253263. Warto zauway, e autor tak wybitny jak Samuelson konsekwentnie broni starych mitw teorii niedostatecznej konsumpcji, stanowicej podstaw paradoksu oszczdzania. Obron t znajdujemy w rnych wydaniach jego popularnego podrcznika i jak si mona spodziewa, opiera si ona na bdach teorii Keynesowskiej, ktr skomentujemy w rozdz. VII. Dopiero w wydaniu 13 doktryna paradoksu oszczdzania staje si materiaem uzupeniajcym, a uzasadniajcy j wykres znika (Paul A. Samuelson, William N. Nordhaus, Economics, wyd. 13, McGraw-Hill, New York 1989, s. 183185). Nastpnie, w wydaniu 14 (McGraw-Hill, New York 1992), wszystkie odniesienia do tego tematu zostaj bez ladu przezornie usunite. Niestety, pojawiaj si jednak ponownie w wydaniu 15 (McGraw-Hill, New York 1995, s. 455457). Zob. te Mark Skousen, The Perseverance of Paul Samuelsons Economics, Journal of Economic Perspectives 2, nr 2, wiosna 1997, s. 137152. Zasadniczy bd teorii paradoksu oszczdzania polega na tym, e ignoruje ona podstawowe zasady teorii kapitau i nie traktuje struktury produkcji jako cigu nastpujcych po sobie etapw. Zawiera natomiast milczce zaoenie, e istniej tylko dwa etapy: jeden kocowego zagregowanego popytu konsumpcyjnego oraz drugi zoony z jednolitego zbioru porednich etapw inwestycji. W takim uproszczonym modelu ruchu okrnego dochodw zakada si wic, e negatywny wpyw wzrostu oszczdnoci na konsumpcj natychmiast automatycznie przenosi si na wszystkie inwestycje. Zob. na ten temat Skousen, The Structure of Production, s. 244259. 59 Rothbard (Ekonomia wolnego rynku, t. 2, s. 257275) wyrazi pogld, e ze wzgldu na wyduanie si struktury produkcji (przeanalizowane przez nas zjawisko bdce nastpstwem wzrostu dobrowolnych oszczdnoci) nie da si z gry ustali, czy dojdzie do wzrostu dochodu uzyskiwanego przez kapitalistw w postaci odsetek, czy te nie. W naszym szczegowym przykadzie nie zachodzi to w sferze pieninej, a by moe w realnej take nie. Bierze si to std, e nawet kiedy oszczdnoci i inwestycje brutto rosn, nie moemy na postawie samej tylko teorii ekonomii ustali, czy warto dochodu osiganego z odsetek spadnie, wzronie czy pozostanie nie zmieniona, poniewa moliwy jest kady z tych scenariuszy. Nie da si rwnie stwierdzi, co si stanie z dochodem pieninym osiganym przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji. W naszym przykadzie pozostaje on bez zmian, co prowadzi do spektakularnego wzrostu realnych dochodw wacicieli z chwil spadku cen dbr konsumpcyjnych. Mo-

Wpyw zwikszenia kredytu majcego pokrycie...

261

Przypadek gospodarki w regresji Nasze dotychczasowe rozumowanie, wprowadziwszy odpowiednie zmiany, mona odwrci, aby wyjani skutki hipotetycznego zmniejszenia si dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa. Zacznijmy od zaoenia, e struktura produkcji dokadnie przypomina t, ktr pokazano na wykresie V3. Jeli spoeczestwo jako cao postanowi oszczdza mniej, nastpstwem tego bdzie zwikszenie, na przykad o 25 j.p., popytu pieninego na dobra i usugi konsumpcyjne. Popyt pieniny wzronie wic z 75 do 100 j.p., a brane i rmy z etapw najbliszych konsumpcji spektakularnie si rozwin, co bdzie napdzao ich zyski ksigowe. Cho zjawiska takie mog z pozoru wywoywa wzrost konsumpcji, na dusz met doprowadz do spaszczenia struktury produkcji, poniewa zasoby produktywne bd wycofywane z etapw najodleglejszych od konsumpcji i przenoszone na etapy jej najblisze. Zwikszone zyski ksigowe na etapach bliskich ostatecznej konsumpcji w istocie bd, z zachowaniem wszelkich proporcji, zniechcay do produkcji na najodleglejszych etapach, co doprowadzi tam do zmniejszenia inwestycji. Co wicej, spadek oszczdnoci podniesie rynkow stop procentow i zmniejszy odpowiadajc jej obecn warto trwaych dbr kapitaowych, odstraszajc od inwestowania w nie. Zaznaczy si wreszcie odwrcony efekt Ricarda: wzrostowi cen dbr i usug konsumpcyjnych bdzie towarzyszy bezporedni spadek pac realnych i rent za inne czynniki pierwotne, co zachci kapitalistw do zastpowania wyposaenia kapitaowego prac, obecnie stosunkowo tasz. cznym nastpstwem tych trzech czynnikw jest spaszczenie struktury produktywnej; zaczyna ona przypomina struktur przedstawion na wykresie V1, ktra, cho odzwierciedla wikszy w ujciu pieninym popyt na dobra i usugi konsumpcyjne, pokazuje, e nastpio powszechne zuboenie spoeczestwa w ujciu realnym. W istocie bowiem mniej kapitaochonna struktura produkcji doprowadzi do tego, e na ostatni etap bdzie docierao mniej dbr i usug konsumpcyjnych, cho zaznaczy si na nim wyranie zwikszony popyt pieniny. Dochodzi zatem do spadku produkcji dbr i usug konsumpcyjnych oraz znacznego wzrostu ich cen konsekwencji poczonych dwch wczeniejszych efektw. Wynikiem jest powszechne zuboenie spoeczestwa, zwaszcza robotnikw, ktrych pace realne malej, poniewa nawet jeli w ujciu pieninym pozostaj niezmienione czy wrcz rosn, to ich wzrost nigdy nie osiga poziomu wzrostu pieninych cen dbr i usug konsumpcyjnych.
liwy jednak jest spadek dochodw (w ujciu pieninym) osiganych przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji, cho zawsze bdzie on mniej wyrany ni obnika cen dbr i usug konsumpcyjnych. W obecnych czasach oczywicie bardzo trudno nam wyobrazi sobie szybko rozwijajc si gospodark, w ktrej dochody pienine uzyskiwane przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (zwaszcza pracy) malayby, cho scenariusz ten jest absolutnie moliwy, jeli ceny kocowych dbr i usug konsumpcyjnych spadn jeszcze bardziej.

262

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Wedug Johna Hicksa proces bardzo podobny do wanie przez nas przeanalizowanego do precyzyjnie opisa Boccaccio w ciekawym fragmencie wstpu do Dekameronu, napisanego okoo 1360 r., gdzie przedstawi wpyw czarnej mierci na mieszkacw Florencji w XIV wieku. Epidemia spowodowaa, e ludzie liczyli si z prawdopodobiestwem znacznie szybszej mierci, tote przedsibiorcy i robotnicy, zamiast oszczdza i wydua etapy procesu produkcji, pracujc na roli i troszczc si o inwentarz ywy, powicili si zwikszaniu biecej konsumpcji60. Pierwszym po Boccacciu ekonomist, ktry powanie rozwaa skutki zmniejszania si oszczdnoci i wynikajcy z niego zastj gospodarczy, by Bhm-Bawerk. W ksice Capital and Interest61 wyjania on szczegowo, e podjta powszechnie przez jednostki decyzja zwikszenia konsumpcji i zmniejszenia oszczdnoci wyzwala zjawisko konsumpcji kapitau, ktre ostatecznie obnia zdolno produkcyjn oraz produkcj dbr i usug konsumpcyjnych, prowadzc do uoglnionego zuboenia spoeczestwa62.

3 . S k u t k i e k s p a n s j i k re dy t u b a n k o w ego p o z b a w i o n e g o p o k r yc i a w e w z r o c i e o s z c z d n o c i : teoria austriacka, czyli teoria cyklu k o n i u n k t u r a l n e g o o p a r t a n a k r e d yc i e f i d u c j a r n y m

W podrozdziale tym zbadamy wpyw wywierany na struktur produkcji przez banki tworzce poyczki bez wsparcia we wczeniejszym wzrocie
John Hicks ujmuje to nastpujco: Boccaccio opisuje wpyw, jaki na umysy ludzi wywara czarna mier we Florencji, oczekiwanie niedugiego ycia. Ludzie jakby na mier kadego dnia czekali i dlatego nie przykadali nijakiej pilnoci do uprawy pl, do utrzymywania trzd i dobytku swego; przeciwnie cakiem, starali si roztrwoni pody swej pracy [prze. Edward Boy]. John Hicks pyta: Dlaczego Boccaccio pisze jak Bhm-Bawerk? Przyczyn jest z pewnoci to, e ksztaci si na kupca (Hicks, Capital and Time: A Neo-Austrian Theory, s. 1213). 61 Bhm-Bawerk, Capital and Interest, t. 2 (Positive Theory of Capital), s. 113114. Na zakoczenie tej analizy Bhm-Bawerk stwierdza, e oszczdzanie jest niezbdnym warunkiem wstpnym tworzenia kapitau. Oto jego sowa: Ersparung [ist] eine unentbehrliche Bedingung der Kapitalbildung (Bhm-Bawerk, wydanie niemieckojzyczne, s. 134). 62 Bd popeniany przez teoretykw paradoksu oszczdzania wyranie wskaza Fritz Machlup, wspominajc o konkretnym historycznym przykadzie gospodarki austriackiej po pierwszej wojnie wiatowej. Uczyniono wwczas wszystko, co tylko moliwe, by podsyci konsumpcj, jednak kraj niesychanie zuboa. Machlup stwierdza ironicznie: Austria miaa najbardziej imponujce osignicia w piciu kategoriach: zwikszya wydatki publiczne, zwikszya pace, zwikszya wiadczenia spoeczne, zwikszya kredyty bankowe, zwikszya konsumpcj. Dokonawszy tych wszystkich osigni, znalaza si na krawdzi ruiny (Fritz Machlup, The Consumption of Capital in Austria, Review of Economic Statistics 17, nr 1, 1935, s. 1319). Innych przykadw tego rodzaju uoglnionego zuboenia dostarczaj Argentyna z czasw gen. Perna i Portugalia po rewolucji 1973 r.
60

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

263

dobrowolnych oszczdnoci. Warunki te rni si radykalnie od sytuacji, jak analizowalimy w poprzednim podrozdziale, kiedy to poyczki miay pene pokrycie w odpowiednim wzrocie dobrowolnych oszczdnoci. W procesie ekspansji kredytowej wyzwolonym przez bankowo opart na rezerwie czstkowej (przeanalizowanym przez nas szczegowo w rozdziale czwartym) tworzenie kredytu przez bank prowadzi do zapisu ksigowego, ktry w najprostszej postaci wygldaby mniej wicej tak:
(73) (74) 900 000 Poyczki udzielone Depozyty na danie 900 000 Winien 1 000 000 Gotwka Depozyty na danie Ma 1 000 000

Te zapisy ksigowe, identyczne z zapisami (17) i (18) z rozdziau czwartego, odnotowuj w uproszony i zwizy sposb niepodwaalny fakt, e bank jest zdolny tworzy z niczego nowe jednostki pienine w postaci depozytw czy rodkw ducjarnych, ktre przyznaje si ludziom jako poyczki i kredyty nawet wtedy, gdy wczeniej nie zamierzali zwiksza swoich oszczdnoci63. Rozwaymy teraz skutki tego wydarzenia wanego dla spoecznych procesw koordynacji i interakcji gospodarczej.

Skutki ekspansji kredytowej dla struktury produkcji Kreacja przez system bankowy pienidza w formie poyczek wywouje pewne realne skutki w strukturze produkcji gospodarki, przy czym konieczne jest wyrane rozrnienie ich i owych skutkw, jakie badalimy w poprzednim podrozdziale w zwizku z poyczkami majcymi pokrycie w oszczdnociach. Mwic dokadniej, tworzenie poyczek ex nihilo (czyli bez wzrostu oszczdnoci) zwiksza poda kredytu w gospodarce, zwaszcza na rnych etapach struktury produkcji zwizanych z dobrami kapitaowymi. Z tego punktu widzenia zwikszona poda poyczek wynikajca z ekspansji kredytowej bankw wywouje pocztkowo skutek bardzo podobny do tego, jaki wywouje napyw nowych poyczek z oszczdnoci, ktry analizowalimy szczegowo w poprzednim podrozdziale: powoduje z reguy poszerzenie i wyduenie etapw struktury produkcji. Poszerzenie rnych etapw jest atwo zrozumiae, poniewa poyczki przyznaje si zasadniczo z przeznaczeniem na procesy produkcji two63 tej mierze, w jakiej depozyty s kreowane przez banki, tworzy si rodki pieW nine i zapewnia moliwo dysponowania kapitaem bez kosztw bd powice oszczdzajcego, F. W Taussig, Principles of Economics, wyd. 3, Macmillan, New York . 1939, t. 1, s. 357.

264

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

rzce poszczeglne etapy. Kredyt przyznawany w celu snansowania trwaych dbr konsumpcyjnych rwnie prowadzi do poszerzenia i wyduenia struktury produkcji, poniewa (jak widzielimy) trwae dobra konsumpcyjne z ekonomicznego punktu widzenia daj si porwna z dobrami kapitaowymi w caym okresie, kiedy mog wiadczy usugi. Dlatego nawet w przypadku poyczek konsumpcyjnych (na snansowanie trwaych dbr konsumpcyjnych) rosncy strumie poyczek bdzie na og zwiksza zarwno ilo, jak i jako tych dbr. Wyduenie struktury produkcji wynika z faktu, e jedyny sposb, w jaki banki mog wprowadza do gospodarki nowy pienidz stworzony z niczego i wydawany w postaci poyczek, polega na przejciowym i sztucznym obnieniu stopy procentowej na rynku kredytowym oraz agodzeniu kryteriw przyznawania kredytu. To obnienie stopy procentowej na rynku kredytowym niekoniecznie przejawia si jako spadek absolutny. Wystarcza spadek w kategoriach wzgldnych, czyli w stosunku do stopy procentowej, jaka dominowaaby na rynku pod nieobecno ekspansji kredytowej64. A zatem redukcja ta moe nawet wystpowa w sytuacji wzrostu stopy procentowej w ujciu nominalnym, jeli stopa ta wzrasta wolniej, ni wzrastaaby, gdyby nie wystpowaa ekspansja kredytowa (gdy na przykad ekspansja kredytowa wspwystpuje z uoglnionym spadkiem siy nabywczej pienidza). Podobnie redukcja ta moe wystpowa w sytuacji spadku stopy procentowej, jeli stopa ta obnia si bardziej, niby spadaa, gdyby nie doszo do ekspansji kredytowej (na przykad w procesie odwrotnym, kiedy sia nabywcza pienidza ronie). A wic omawiane obnienie si stopy procentowej daje si wyjani teoretycznie, a jego historyczna interpretacja musi uwzgldnia konkretne uwarunkowania okrelonego przypadku. Wzgldne obnienie stopy procentowej spowodowane przez ekspansj kredytow podnosi obecn warto dbr kapitaowych, poniewa oczekiwany z nich strumie rent zwiksza warto, jeli dyskontuje si go przy niszej rynkowej stopie procentowej. Na dodatek za obnienie stopy procentowej nadaje pozory zyskownoci projektom inwestycyjnym, ktre a do tej chwili nie byy opacalne, wskutek czego powstaj nowe etapy odleglejsze od konsumpcji. Proces, ktrego wynikiem jest powstawanie takich etapw, bardzo przypomina proces zachodzcy podczas rzeczywistego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa. Musimy jednak podkreli, e chocia pocztkowe skutki mog by bardzo podobne do tych, ktre, jak widzielimy, nastpuj po wzrocie dobro64 Redukcja ta [stopy procentowej brutto] nie musi si wyraa arytmetycznym obnieniem oprocentowania umw kredytowych. Moe si zdarzy, e nominalne stopy procentowe nie zmieni si, a ekspansja bdzie polegaa na tym, i dojdzie do udzielania poyczek, ktrych oprocentowanie bdzie zawierao tak duy skadnik zwizany z przedsibiorczoci, jakiego nie zaakceptowano by wczeniej. Taka sytuacja rwnie powoduje obnienie rynkowych stp brutto i wywouje takie same skutki (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 469).

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

265

wolnych oszczdnoci, w tym wypadku etapy produkcyjne s wyduane i poszerzane65 jedynie w konsekwencji zagodzenia kryteriw kredytowania oferowanych przez banki i stosunkowo niszych stp procentowych, jednak bez adnego wczeniejszego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Jak wiemy, trwae wyduenie struktury produkcji jest moliwe tylko wtedy, gdy wczeniej doszo do niezbdnych oszczdnoci w postaci spadku ostatecznego popytu na dobra konsumpcyjne. Spadek ten pozwala rnym produkujcym podmiotom utrzyma si dziki niesprzedanym dobrom i usugom konsumpcyjnym wtedy, kiedy nowo wprowadzone procesy dobiegaj koca, a ich bardziej potrzebne produkty zaczynaj dociera na rynek w postaci dbr konsumpcyjnych66. Krtko mwic, przedsibiorcy postanawiaj uruchomi nowe projekty inwestycyjne, poszerzajc i wyduajc etapy dbr konsumpcyjnych w strukturze produkcji; dziaaj wic tak, jak gdyby zwikszyy si oszczdnoci spoeczestwa, podczas gdy w istocie to nie nastpio. W sytuacji wzrostu dobrowolnych oszczdnoci, ktry badalimy w poprzednim podrozdziale, indywidualne zachowania rnych podmiotw gospodarczych wykazuj skonno do dopasowywania si, a tym samym realne zasoby, ktre zostay zaoszczdzone i nie skonsumowane, umoliwiaj utrzymanie i wyduenie struktury produkcji. To za, e przedsibiorcy reaguj na ekspansj kredytow, zachowujc si tak, jakby oszczdnoci si zwikszyy, uruchamia proces niedostosowania czy zaburzenia koordynacji w zachowaniach rnych podmiotw gospodarczych. W istocie bowiem przedsibiorcy na wycigi inwestuj oraz poszerzaj i wyduaj realn struktur produkcji, chocia podmioty gospodarcze nie zamierzay zwiksza swoich oszczdnoci o wielko niezbdn dla snansowania tych nowych inwestycji. Jest to, w duym skrcie, typowy przykad nakaniania przedsibiorcw do masowego popeniania bdu w kalkulacji ekonomicznej bd w oszacowaniu wynikw rnych moliwych kierunkw dziaania. Ten bd rachunku ekonomicznego wynika z faktu, e jeden z podstawowych wskanikw, do ktrych odwouj si przedsibiorcy przed przystpieniem do dziaania, mianowicie stopa procentowa

Jeli w warunkach ekspansji kredytowej caa kwota dodatkowych substytutw pienidza zostanie poyczona rmom, produkcja rozszerza si. Przedsibiorcy rozwijaj produkcj horyzontalnie (to znaczy nie wyduajc okresu produkcji w danej brany) lub w wymiarze czasowym (to znaczy wyduajc okres produkcji). W obu przypadkach nowe zakady wymagaj zainwestowania dodatkowych czynnikw produkcji. Tymczasem ilo dbr kapitaowych, ktre mona przeznaczy na inwestycje, nie zwikszya si, a ekspansja kredytowa nie wywouje skonnoci do ograniczenia konsumpcji (Ludzkie dziaanie, s. 471). 66 Wyduanie okresu produkcji jest jednak moliwe tylko wtedy, gdy albo rodki utrzymania zwikszyy si wystarczajco, by wesprze robotnikw i przedsibiorcw w duszym okresie, albo potrzeby producentw zmniejszyy si wystarczajco, by te same rodki utrzymania wystarczyy przez duszy okres (Mises, The Theory of Money and Credit, s. 400).

65

266

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

(wraz z atrakcyjnoci warunkw oferowanych na rynku kredytowym), w procesie ekspansji kredytowej staje si przejciowo przedmiotem manipulacji bankw i zostaje przez nie sztucznie obniony67. Ludwig von Mises ujmuje to nastpujco:
Jednak w powstaej sytuacji spadek stp procentowych zafaszowuje kalkulacj przedsibiorcy. Chocia ilo dostpnych dbr kapitaowych nie wzrosa, kalkulacja uwzgldnia dane liczbowe, ktre byyby uzasadnione jedynie pod warunkiem, e w wzrost by nastpi. Wynik takiej kalkulacji s mylce. Sprawiaj wraenie, e okrelone przedsiwzicia bd zyskowne i dadz si zrealizowa, podczas gdy prawdziwa kalkulacja, oparta na stopie procentowej, ktrej nie znieksztacia ekspansja kredytowa, pokazaaby niemono ich realizacji. Przedsibiorcy rozpoczynaj realizacj takich przedsiwzi. Pobudzona zostaje aktywno gospodarcza. Zaczyna si boom68.

Zaburzenie koordynacji wyraa si pocztkowo pojawieniem si okresu przesadnego i nadmiernego optymizmu, ktry si bierze std, e podmioty gospodarcze maj poczucie, i mog powiksza struktur produkcji bez koniecznoci rwnoczesnego powicenia w postaci zmniejszenia konsumpcji w celu stworzenia oszczdnoci. W poprzednim podrozdziale pokazano, e wyduenie struktury produkcji jest moliwe wanie dziki wczeniejszemu powiceniu, jakiego wymaga wszelki wzrost oszczdnoci. Teraz widzimy, e przedsibiorcy popiesznie poszerzaj i wyduaj
Wyjanialimy gdzie indziej, dlaczego systematyczny przymus i manipulowanie wskanikami rynkowymi, bdce rezultatem interwencji rzdu lub przywilejw przyznawanych przez rzd grupom nacisku (zwizkom zawodowym, bankom itd.), utrudniaj produkcj i gromadzenie informacji, ktre s niezbdne w harmonijnej wsppracy spoeczestwa, czego niezmiennym nastpstwem s powane bdy dostosowania i brak koordynacji dziaa w spoeczestwie; zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, rozdz. 2 i 3. 68 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 469. Poniewa wszystkie oszczdnoci przyjmuj posta dbr kapitaowych, nawet jeli pocztkowo dobrami tymi s jedynie dobra konsumpcyjne, ktre nie zostaj sprzedane w sytuacji wzrostu oszczdnoci, wyjanienie Misesa jest cakowicie prawidowe; zob. przypisy 13 i 54. Lionel Robbins w swojej ksice Wielkie przesilenie gospodarcze, tum. Ludwik Krzyanowski, Krakw 1937, wylicza nastpujce dziesi cech charakterystycznych dla kadego boomu: po pierwsze, stopa procentowa spada w ujciu wzgldnym; po drugie, krtkoterminowe stopy procentowe zaczynaj si obnia; po trzecie, spadaj rwnie dugoterminowe stopy procentowe; po czwarte, wzrasta bieca warto rynkowa obligacji; po pite, zwiksza si szybko obiegu pienidza; po szste, rosn ceny akcji; po sidme, ceny nieruchomoci zaczynaj gwatownie rosn; po sme, nastpuje boom na rynku przemysowym i emituje si wielkie iloci papierw wartociowych na rynku pierwotnym; po dziewite, rosn ceny zasobw naturalnych i dbr porednich; i wreszcie, po dziesite, na giedzie akcji nastpuje eksplozja wzrostu oparta na oczekiwaniu nieprzerwanego zwikszania si zyskw przedsibiorcw (s. 3839).
67

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

267

etapy procesw produkcji, cho adne takie oszczdnoci wczeniej si nie pojawiy. Trudno o bardziej oczywisty brak koordynacji czy bardziej uzasadniony pocztkowy nadmierny optymizm, poniewa wydaje si moliwe wprowadzenie duszych procesw produkcji bez powicenia i wczeniejszej akumulacji kapitau. Krtko mwic, przedsibiorcy masowo popeniaj bd, wszczynajc procesy produkcyjne, ktre uznaj za zyskowne, chocia takie nie s. Bd ten podsyca oglny optymizm oparty na przekonaniu, e moliwe jest poszerzanie i wyduanie etapw procesw produkcyjnych, cho nikt nie musi oszczdza. Nasila si zaburzenie koordynacji midzyokresowej: przedsibiorcy inwestuj, jak gdyby oszczdnoci spoeczne stale rosy, a konsumenci nadal konsumuj w niezmienionym (czy nawet szybszym) tempie i nie troszcz si o powikszanie oszczdnoci69. Aby zilustrowa pocztkowe oddziaywanie ekspansji kredytowej na realn struktur produkcji, posuymy si metod zastosowan w poprzednim podrozdziale przedstawimy kilka wykresw i tabel ukazujcych wpyw ekspansji kredytowej na struktur produkcji. Niezbdne jednak jest tu sowo przestrogi: jest rzecz praktycznie niemoliw pokazanie w ten sposb zoonych zjawisk zachodzcych na rynku, gdy ekspansja kredytowa wyzwala opisywany przez nas oglny proces zaburzenia koordynacji. Naley zatem zachowa wielk ostrono w interpretacji poniszych tabel i wykresw, ktre maj warto o tyle tylko, o ile ilustruj nasz fundamentaln argumentacj ekonomiczn i uatwiaj jej zrozumienie. Odzwierciedlenie za pomoc wykresw sytuacji innych ni cile statyczne jest prawie niemoliwe, poniewa wykresy niezmiennie ukrywaj dynamiczne procesy zachodzce pomidzy rnymi sytuacjami. Niemniej tabele i wykresy, jakie proponujemy w celu przedstawienia etapw struktury produkcji, mog by pomocne w zilustrowaniu zasadniczej argumentacji ekonomicznej oraz znacznie uatwi jej zrozumienie70.
69 Roger Garrison interpretuje to zjawisko jako niedajce si utrzyma odejcie od krzywej moliwoci produkcyjnych; zob. Garrison, Time and Money, s. 6776. 70 Chcemy przestrzec czytelnikw przed bdem, jaki grozi kademu, kto prbowaby dokona cile teoretycznej interpretacji przedstawianych przez nas wykresw. Bd taki popeni Nicholas Kaldor w swojej krytycznej analizie teorii Hayeka, co ujawnili ostatnio Laurence S. Moss i Karen I. Vaughn, dla ktrych problem nie polega na tym, by pozna procesy dostosowawcze, porwnujc stany rwnowagi, lecz raczej by zapyta, czy warunki utrzymujce si w stanie T1 w ogle umoliwiaj przejcie do stanu T2. Ujcie Kaldora w istocie usuwa problem, ktry teoria Hayeka miaa analizowa, czyli problem przejcia gospodarki od jednej skoordynowanej struktury kapitaowej do drugiej (Hayeks Ricardo Eect: A Second Look, s. 564). Kaldor krytykuje Hayeka w artykuach: Capital Intensity and the Trade Cycle, Economica, luty 1939, s. 4066, oraz Professor Hayek and Concertina Eect, Economica, listopad 1942, s. 359382. Co ciekawe, Kaldor przetumaczy z jzyka niemieckiego na angielski ksik Hayeka Monetary Theory and the Trade Cycle opublikowan po raz pierwszy w 1933 r. (w londyskim wydawnictwie Routled-

268

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Wykres V5 przedstawia uproszczon ilustracj wpywu, jaki na struktur etapw produkcyjnych wywiera ekspansja kredytowa systemu bankowego, ktrej nie towarzyszy niezbdny wzrost oszczdnoci spoecznych. Jeli ten wykres porwnamy z wykresem V1, zauwaymy, e ostateczna konsumpcja pozostaje niezmieniona na poziomie 100 j.p., zgodnie z naszym zaoeniem, e nie nastpi aden wzrost oszczdnoci netto. Pomimo to jednak zostaje stworzony nowy pienidz (depozyty, czyli rodki ducjarne), ktry przedostaje si do systemu dziki ekspansji kredytowej i wzgldnemu obnieniu stopy procentowej (oraz zwykemu w takich sytuacjach zagodzeniu warunkw umw i zmniejszeniu wymaga stawianych poyczkobiorcom) koniecznemu w celu przekonania podmiotw gospodarczych, by zacigay nowo stworzone poyczki. A wic stopa zysku na rnych etapach produkcyjnych, ktra, jak wiemy, jest zazwyczaj zbiena ze stop procentow uzyskiwan na kadym etapie przy wymianie dbr dzisiejszych na przysze, spada obecnie z 11 procent na wykresie V1 do nieco ponad 4 procent rocznie. Co wicej, te nowe poyczki pozwalaj przedsibiorcom z kadego etapu produkcyjnego wicej paci za odpowiednie rodki produkcji, a take za dobra kapitaowe z etapw wczeniejszych, ktre pozyskuj dla wasnych procesw produkcyjnych. Tabela V5 przedstawia poda dbr dzisiejszych i popyt na nie, jakie ksztatuj si w nastpstwie ekspansji kredytowej bez pokrycia w oszczdnociach. Widzimy, e poda dbr dzisiejszych ronie z 270 j.p. z tabeli V1 do nieco ponad 380 j.p., na co z kolei skada si 270 j.p. z przykadu w poprzednim podrozdziale (jednostki pienine pochodzce z realnie zaoszczdzonych zasobw) oraz nieco ponad 113 j.p. stworzonych przez banki w ekspansji kredytowej niemajcej pokrycia w adnych oszczdnociach. Skutkiem ekspansji kredytowej jest wic sztuczne zwikszenie poday dbr dzisiejszych, na ktre nisza stopa procentowa wywouje popyt wacicieli pierwotnych rodkw produkcji oraz kapitalistw z etapw wczeniejszych, odleglejszych od konsumpcji. Co wicej, tabela V5 pokazuje, e roczny dochd brutto przekracza 483 j.p. jest o 113 j.p. wyszy ni dochd brutto w roku poprzedzajcym ekspansj kredytow (zob. tabela V2). Wykres V6 przedstawia w uproszczony sposb wpyw ekspansji kredytowej (a wic niemajcej pokrycia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci) na struktur produkcji. W naszym przykadzie przejawia si on w wydueniu struktury produkcji przez pojawienie si dwch nowych etapw, szstego i sidmego. Zanim doszo do ekspansji kredytowej, etapy te, najdalsze od ostatecznej konsumpcji, nie istniay. Ponadto za istniejce
ge). Rudy van Zijp ostatnio zwrci uwag na to, e krytyka Kaldora i innych pod adresem teorii efektu Ricarda Hayeka wynikaa z zaoenia hipotetycznego stanu oglnej rwnowagi, ktry nie pozwala na dynamiczn analiz zaburzenia koordynacji midzyokresowej, jakie nieuchronnie wywouje na rynku ekspansja kredytowa; zob. Rudy van Zijp, Austrian and New Classical Business Cycle Theory, Edward Elgar, Aldershot (United Kingdom) 1994, s. 5153.

Wykres V5. Schemat struktury produkcji w warunkach ekspansji kredytowej (bez pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach)

Pierwotne rodki produkcji (praca i zasoby naturalne)

, , ,

, ,

100 jednostek pieninych dochodu netto

Etap 7.

, , , , , , ,

Etap 6.

Etap 5.

Etap 4.

Zyski, czyli odsetki na kadym etapie (= w przyblieniu 4,1% rocznie)

Etap 3.

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

Etap 2.

Etap 1. 269

Ostateczna konsumpcja = 100 jednostek pieninych dochodu netto

270

Tabela V5. Poda dbr dzisiejszych i popyt na nie (w warunkach ekspansji kredytowej)
Wytwarzajcy popyt na dobra dzisiejsze (Dostawcy dbr przyszych) 85,75 dla kapitalistw z etapu 2. 71,50 dla kapitalistw z etapu 3. 57,00 dla kapitalistw z etapu 4. 42,75 dla kapitalistw z etapu 5. 28,50 dla kapitalistw z etapu 6. 14,25 dla kapitalistw z etapu 7. 299,75 Cakowity popyt ze strony wacicieli dbr kapitaowych ===== 383,75 j.p. + 10,25 na pierwotne rodki produkcji + 10,85 na pierwotne rodki produkcji + 11,64 na pierwotne rodki produkcji + 11,97 na pierwotne rodki produkcji + 12,54 na pierwotne rodki produkcji + 13,10 na pierwotne rodki produkcji 13,65 na pierwotne rodki produkcji 84,00 Cakowity popyt wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (ziemi i pracy) == 383,75 j.p. Cakowity popyt na dobra dzisiejsze

Dostawcy dbr dzisiejszych (270 j.p. pochodzi od oszczdzajcych, a 113,75 j.p. stworzono ex nihilo przez kredyt bankowy) 96,00 > 82,35 > 68,64 > 54,72 > 41,04 > 27,35 > 13,65 >

Kapitalici z etapu 1.

= 85,75 + 10,25 =

Kapitalici z etapu 2.

= 71,50 + 10,85 =

Kapitalici z etapu 3.

= 57,00 + 11,64 =

Kapitalici z etapu 4.

= 42,75 + 11,97 =

Kapitalici z etapu 5.

= 28,50 + 12,54 =

Kapitalici z etapu 6.

= 14,25 + 13,10 =

Kapitalici z etapu 7.

= 0 + 13,65 =

Cakowita poda dbr dzisiejszych

W tym:
383,75 j.p. RAZEM 483,75 370,00 113,75

1) 270,00 j.p. z realnych zaoszczdzonych zasobw (realnych oszczdnoci brutto pokazanych w tabeli V1)

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

2) 113,75 j.p. z ekspansji kredytowej (bez pokrycia w oszczdnociach)

* Roczny dochd brutto (w tym 100 j.p. dochodu netto):

* Dochd brutto w roku poprzedzajcym ekspansj kredytow (zob. tabela V2):

Nominalny wzrost dochodu brutto spowodowany ekspansj kredytow (bez pokrycia w oszczdnociach):

Wykres V6. Sztuczne wyduenie i poszerzenie struktury produktywnej wywoane przez ekspansj kredytow (bez pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach)

Nowy etap 7. + nowy etap 6. Nowe etapy razem Wzrost etapu 5. Wzrost etapu 4. Wzrost etapu 3. Wzrost etapu 2. Cakowity wzrost etapw wczeniej istniejcych Cakowite wyduenie i poszerzenie struktury produktywnej Cakowity wzrost dochodu wacicieli czynnikw pierwotnych (8470) = 28,5

Wyduenie poprzez nowe etapy (pionowe) = 14,25 = 42,75 = 22,75 = 17 = 11,5 = 5,75 = 57

Poszerzenie etapw wczeniej istniejcych (boczne)

= 99,75 = 14

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

Dodatkowy dochd brutto w cigu roku = ekspansja kredytowa (bez pokrycia w oszczdnociach) = 113,75 271

272

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

ju wczeniej etapy produkcyjne (drugi do pitego) poszerzaj si. czny popyt pieniny odpowiadajcy nowym poszerzeniom i wydueniom etapw produkcyjnych, przedstawionym na wykresie jako obszary zacienione, wynosi 113,75 j.p. dokadnie tyle, ile wynosi roczny wzrost dochodu pieninego brutto, ktry to wzrost bierze si wycznie z tworzenia nowego pienidza wskutek wywoywanej przez banki ekspansji kredytowej. Nie dajmy si zmyli wykresowi V5: przedstawiona tam nowa struktura etapw produkcyjnych opiera si na powszechnym zaburzeniu koordynacji midzyokresowej, ktre z kolei jest wynikiem wielkiej liczby bdw popenianych przez przedsibiorcw, spowodowanych przez wprowadzenie duego wolumenu nowych poyczek udzielanych w sytuacji sztucznie obnionych stp oprocentowania i braku pokrycia w postaci realnych wczeniejszych oszczdnoci. Ten anomalny stan zaburzenia koordynacji nie da si utrzyma, a w nastpnej czci podrozdziau przedstawimy dokadne wyjanienie nieuchronnej reakcji rynku na ekspansj kredytow. Innymi sowy, przeanalizujemy z punktu widzenia czystej teorii mikroekonomicznej czynniki, ktre spowoduj odwrt od ujawnionego przez nas makroekonomicznego zaburzenia koordynacji. Bdziemy zatem badali przyczyny tego, e proces zaburzenia koordynacji midzyokresowej, zainicjowany przez ekspansj kredytow, ulegnie cakowitemu odwrceniu. Kade zakcenie procesu spoecznego w postaci interwencji, systematycznego przymusu, manipulacji istotnymi wielkociami (takimi jak cena dbr dzisiejszych w kategoriach dbr przyszych, czyli rynkowa stopa procentowa) bd przyznawania przywilejw wbrew tradycyjnym zasadom prawnym spontanicznie wyzwala pewne procesy spoecznej interakcji, a poniewa s one napdzane wanie przedsibiorczoci i jej zdolnoci do koordynacji, prowadz zwykle do powstrzymania bdw i zaburze koordynacji oraz je prostuj. Wielk zasug Ludwiga von Misesa jest to, e w 1912 roku jako pierwszy ukaza, i ekspansja kredytowa prowadzi do boomu i optymizmu, ktre wczeniej lub pniej zawsze ustpuj. Wyrazi to tak:
Zwikszona aktywno produkcyjna, do jakiej dochodzi, gdy banki przyjmuj polityk udzielania poyczek oprocentowanych poniej naturalnej stopy procentowej, powoduje pocztkowo wzrost cen dbr produkcyjnych, podczas gdy ceny dbr konsumpcyjnych wprawdzie take rosn, ale tylko w umiarkowanym stopniu, a mianowicie proporcjonalnie do wzrostu pac. Std te tendencja do obniania oprocentowania poyczek, zainicjowana polityk bankw, pocztkowo si wzmacnia. Wkrtce jednak rozpoczyna si ruch w przeciwnym kierunku: ceny dbr konsumpcyjnych rosn, a dbr produkcyjnych spadaj. Oznacza to, e stopa oprocentowania poyczek znw ronie, ponownie zbliajc si do stopy naturalnej71.
Mises, The Theory of Money and Credit, s. 401, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie. Ostatnie dwa zdania s tak wane, e warto rozway t zasadnicz
71

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

273

Jak jeszcze bdziemy mieli okazj stwierdzi, ju przed Misesem rni uczeni szkoy salamanckiej (na przykad Saravia de la Calle) oraz inni autorzy dziewitnastowieczni, gwnie intelektualici ze szkoy obiegu pieninego (Henry Thornton, Condy Raguet, Geyer itd.) przeczuwali, e boom wywoany przez ekspansj kredytow ostatecznie i spontanicznie ustpuje, wywoujc kryzys gospodarczy. Niemniej to Mises jako pierwszy poprawnie sformuowa i wyjani z punktu widzenia teorii ekonomii przyczyny nieuchronnoci takiego biegu zdarze. Pomimo doniosoci tych pierwszych uwag Misesa w peni sformuowana analiza rnych zjawisk gospodarczych skadajcych si na reakcj rynku na ekspansj kredytow staa si dostpna dopiero wraz z pismami F. A. Hayeka72 jego najbymyl Ludwiga von Misesa w sformuowaniu z pierwotnego wydania niemieckiego: Aber bald setzt eine rckluge Bewegung ein: Die Preise der Konsumgter steigen, die der Produktivgter sinken, das heit der Darlehenszinsfu steigt wieder, er nhert sich wieder dem Satze des natrlichen Kapitalzinses (Ludwig von Mises, Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel, wyd. 2 niemieckojzyczne, Duncker und Humblot, MnchenLeipzig 1924, s. 372). Mises, na ktrego silnie wpywaa doktryna naturalnej stopy procentowej Wicksella, opiera swoj teori na zaznaczajcych si w caym cyklu rozbienociach pomidzy stop naturaln a stop brutto na rynku kredytowym (lub pieninym). W procesie ekspansji kredytowej banki przejciowo obniaj stop brutto. Cho uwaamy analiz Misesa za nieskaziteln, wolimy oprze nasz prezentacj teorii cyklu bezporednio na skutkach wywoywanych przez ekspansj kredytow w strukturze produkcji oraz nieco umniejszy znacznie przeprowadzonej przez Misesa analizy rozbienoci pomidzy stop naturaln a stop pienin. Gwnym dzieem Knuta Wicksella w tej dziedzinie jest Geldzins und Gterpreise: Eine Studie ber die den Tauschwert des Geldes bestimmenden Ursachen, Verlag von Gustav Fischer, Jena 1898; ksika ta, przeoona na jzyk angielski przez r. F. Kahna, ukazaa si pt. Interest and Prices: A Study of the Causes Regulating the Value of Money, Macmillan, London 1936, oraz Augustus M. Kelley, New York 1965. Analiza Wicksella znacznie jednak ustpuje analizie Misesa, gwnie dlatego, e opiera si niemal wycznie na zmianach oglnego poziomu cen zamiast na odchyleniach wzgldnych cen w strukturze dbr kapitaowych, co stanowi istot naszej teorii. Mises streci i dokoczy wykad swojej teorii w pracy Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik, Gustav Fischer, Jena 1928; angielski przekad Bettiny Bien Greaves pt. Monetary Stabilization and Cyclical Policy ukaza si w: On the Manipulation of Money and Credit, Free Market Books, New York 1978. 72 Najwaniejsze dziea Hayeka to: Geldtheorie und Konjunkturtheorie, Beitrage zur Konjunkturforschung nr 1, sterreichisches Institut fr Konjunkturforschung, Wien 1929, praca przeoona na jzyk angielski przez Nicolasa Kaldora i wydana pt. Monetary Theory and the Trade Cycle, Rouledge, London 1933, i Augustus M. Kelley, New Jersey 1975; Prices and Production, praca, ktrej pierwsze wydanie ukazao si w 1931 r., a poprawione i uzupenione wydanie drugie w 1935 r. (wznawiane nastpnie ponad dziesi razy w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych); Prots, Interest, and Investment (1939, 1969, 1975); cykl esejw opublikowanych w ksice pod redakcj Roya McCloughryego Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, University of Chicago Press, Chicago 1984; wreszcie The Pure Theory of Capital, 1941 (i cztery dalsze wydania). Hayek w Dodatku do Prices and Production (s. 101104) wymienia gwnych poprzednikw teorii austriackiej, czyli teorii cyklu koniunkturalnego opartej na kredycie ducjarnym, ktrej pocztkw mona si doszukiwa

274

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

skotliwszego ucznia. Efekty te przeanalizujemy szczegowo w nastpnej czci podrozdziau73.

Spontaniczna reakcja rynku na ekspansj kredytow Rozwaymy teraz mikroekonomiczne czynniki powstrzymujce proces nadmiernego optymizmu i niemoliwego do utrzymania wzrostu gospodarczego, do czego dochodzi wskutek udzielania przez banki poyczek pozbawionych pokrycia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci. Dziki temu bdziemy mogli sprowadzi zjawiska makroekonomiczne (kryzysy gospodarcze, depresj i bezrobocie) do ich gwnych korzeni mikroekonomicznych. Przeanalizujemy teraz kolejno sze mikroekonomiczu takich autorw jak Ricardo (jako pierwszy opisa zjawisko nazwane przez Hayeka efektem Ricarda), Condy Raguet, James Wilson i Bonamy Price w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oraz J. G. Courcelle-Seneuil, V Bonnet i Yves Guyot we Fran. cji; co ciekawe, w literaturze niemieckojzycznej idee bardzo podobne do koncepcji szkoy austriackiej mona znale w pismach Karola Marksa, a zwaszcza Mychajy Tuhana-Baranowskiego (zob. jego prac Promyszlennyje krizisy w sowriemiennoj Anglii, St. Petersburg, 1894) i oczywicie Bhm-Bawerka (Capital and Interest, t. 2, Positive Theory of Capital, s. 316 i nast.). W tym samym kierunku co Hayek rozwijali pniej swoje badania jego wspczeni: Richard von Strigl, Kapital und Produktion, Philosophia Verlag, MnchenWien 1934, 1982, przekad angielski Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 2000; we Woszech Bresciani-Turroni, The Economics of Ination: A Study of Currency Depreciation of Post-War Germany (1931, 1937 oraz Augustus M. Kelley, LondonNew York 1968); Gottfried Haberler, Money and the Business Cycle, praca ta opublikowana w roku 1933 i przedrukowana w The Austrian Theory of the Trade Cycle and Other Essays, Ludwig von Mises Institute, Washington (D.C.) 1978, s. 720; Fritz Machlup, The Stock Market, Credit and Capital Formation, wydanie pierwsze w jzyku niemieckim w 1931 r., w jzyku angielskim publikacja wydawnictwa William Hodge, London 1940. Do godnych uwagi prac w wiecie anglojzycznym zaliczaj si: Davenport, The Economics of Enterprise, Augustus M. Kelley, New York 1978, rozdz. 13; Frederick Benham, British Monetary Policy, P. S. King and Shaw, London 1932; H. F. Fraser, Great Britain and the Gold Standard, Macmillan, London 1933; Theodore E. Gregory, Gold, Unemployment and Capitalism, P. S. King and Shaw, London 1933; E. F. M. Durbin, Purchasing Power and Trade Depression: A Critique of Under-Consumption Theories, Jonathan Cape, LondonToronto 1933, oraz The Problem of Credit Policy, Chapman and Hall, London 1935; C. A. Philips, T. F. McManus, r. W Nelson, Banking and the Business Cycle, Arno Press, New York . 1937. W literaturze amerykaskiej wane s rwnie prace Franka Alberta Fettera, zwaszcza jego artyku Interest Theory and Price Movements, American Economic Review 17, nr 1, 1926, s. 72, wczony pniej do wydanej pod redakcj Murraya N. Rothbarda ksiki Capital, Interest, and Rent, Sheed Andrews and McMeel, Kansas City 1977. 73 Trzeba pamita, e Szwedzka Akademia Nauk w 1974 r. przyznaa F. A. Hayekowi nagrod im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii wanie za jego pionierskie prace dotyczce teorii pienidza i uktuacji gospodarczych. Zob. William J. Zahka, The Nobel Prize Economics Lectures, Avebury, Aldershot (U. K.), 1992, s. 19, 2528.

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

275

nych przyczyn ustpowania boomu wywoywanego niezmiennie przez ekspansj kredytow. 1. Wzrost cen pierwotnych rodkw produkcji Pierwszym chwilowym skutkiem ekspansji kredytowej jest wzrost wzgldnej ceny pierwotnych rodkw produkcji (pracy i zasobw naturalnych). Jest on spowodowany dwiema odrbnymi, wzmacniajcymi si nawzajem przyczynami. Z jednej strony kapitalici z rnych etapw procesu produkcji wytwarzaj zwikszony popyt pieniny na zasoby pierwotne, a w wzrost popytu jest moliwy dziki nowym poyczkom udzielanym

W jzyku hiszpaskim prac na temat austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego jest niewiele; najpierw ukaza si artyku Misesa La causa de las crisis econmicas opublikowany w Revista de Occidente, luty 1932, potem przekad Monetary Theory and the Trade Cycle Hayeka opublikowany pt. La teora monetaria y el ciclo econmico, dokonany przez Luisa Olariag EspasaCalpe 1936. Opracowane przez Olariag wydanie tej ksiki Hayeka zawiera jako dodatek Previsiones de Precios, Perturbaciones Monetarias e Inversiones Fracasadas przekad z oryginalnej wersji angielskiej Price Expectations, Monetary Disturbances and Malinvestment. Artyku ten ukaza si jako rozdz. 4 ksiki Prots, Interest and Investment; jest to niewtpliwie jedna z najjaniejszych prezentacji Hayeka jego teorii cyklu koniunkturalnego (na szczcie wczono ten tekst do hiszpaskiego przekadu Prices and Production, ktry nosi tytu Precios y produccin, Unin Editorial, Madrid 1996). Zgubny pierwszy rok hiszpaskiej wojny domowej zbieg si z publikacj dokonanego przez Antonia Riao pierwszego hiszpaskiego przekadu The Theory of Money and Credit Ludwiga von Misesa Teora del dinero y del crdito, Editorial Aguilar, Madrid 1936. Trudno si dziwi, e wojna ograniczya do minimum recepcj tych prac w Hiszpanii. Godnym uwagi osigniciem z czasw po wojnie domowej jest zarys austriackiej teorii cyklu przedstawiony w ksice Richarda von Strigla Curso medio de econma, Fondo de Cultura Econmica, Mexico 1941, prze. M. Snchez Sarto. W 1947 r. ukazaa si ksika Emilia de Figueroi Teora de los ciclos econmicos, CSIC, Madrid 1947. W tomie 2 tej pracy Figueroa porwnuje teorie cyklu Hayeka i Keynesa (s. 4463). Nakadem Fondo de Cultura Econmica ukazaa si rwnie ksika J. A. Essteya Business Cycles Tratado sobre los ciclos econmicos, Mexico 1948, ktrej rozdz. 13 zawiera szczegowe wyjanienie teorii austriackiej. Spord prac na ten temat przeoono ponadto na jzyk hiszpaski jedynie ksik Gottfrieda Haberlera Prosperity and Depression Prosperidad y depresin: anlisis terico de los movimientos cclicos, Fondo de Cultura Econmica, Mexico 1942, prze. Gabriel Franco i Javier Mrquez, ktrej rozdz. 3 powicono rozwinitej przez szko austriack teorii cyklu koniunkturalnego opartej na kredycie ducjarnym; ksik F. A. Hayeka The Pure Theory of Capital La teora pura del capital, Aguilar, 1946; wreszcie prac Ludwiga von Misesa Human Action La accin humana: tratado de econmia, wyd. 1, Fundacin Ignacio Villalonga, 1960. Poza tymi ksikami jedynymi w jzyku hiszpaskim pracami na ten temat s: mj artyku La teora austriaca del ciclo econmico opublikowany ponad dwadziecia lat temu w Moneda y Crdito 152, marzec 1980, zawierajcy wyczerpujc bibliogra, oraz cykl esejw F. A. Hayeka opublikowanych pt. Inacin o Pleno Empleo?, Unin Editorial, Madrid 1976. I wreszcie w 1996 r. ukaza si przekad Prices and Production Hayeka Precios y produccon, Ediciones AostaUnin Editorial, Madrid 1996, prze. Carlos Rodrguez Braun.

276

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

przez system bankowy. Z drugiej za jeli chodzi o poda musimy pamita, e kiedy ekspansja kredytowa nie ma pokrycia we wczeniejszym wzrocie oszczdnoci, to na etapach najbliszych konsumpcji nie zostaj uwolnione adne pierwotne rodki produkcji, jak to si dzieje w badanych przez nas wczeniej procesach inicjowanych realnym wzrostem dobrowolnych oszczdnoci. Std te zwikszenie si popytu na pierwotne rodki produkcji na etapach najdalszych od konsumpcji bez wzrostu poday nieuchronnie prowadzi do stopniowego podnoszenia si ceny rynkowej czynnikw produkcji. Wzrost ten ostatecznie nawet przypiesza wskutek konkurencji przedsibiorcw z rnych etapw procesu produkcji. Chc oni przycign do swoich projektw inwestycyjnych zasoby pierwotne, wobec czego s gotowi paci za nie coraz wysze ceny, co jest moliwe, poniewa wanie uzyskali od bankw now pynno w postaci tworzonych z niczego poyczek. Ten wzrost wzgldnej ceny pierwotnych czynnikw produkcji zaczyna windowa koszty nowo uruchamianych projektw inwestycyjnych powyej kwot przewidywanych pocztkowo w budecie. Niemniej sam ten efekt wci nie wystarcza, by pooy kres fali optymizmu, przedsibiorcy za, nadal majc poczucie, e s bezpieczni i maj wsparcie bankw, zazwyczaj bez wahania kontynuuj swoje projekty inwestycyjne74. 2. W dalszej kolejnoci wzrost cen dbr konsumpcyjnych Wczeniej czy pniej zaczynaj stopniowo rosn ceny dbr konsumpcyjnych, podczas gdy ceny usug zapewnianych przez pierwotne czynniki produkcji wzrastaj w tempie wolniejszym (innymi sowy, w ujciu wzgldnym zaczynaj spada). Zjawisko to znajduje wyjanienie w kombinacji nastpujcych trzech czynnikw. S to: a) Po pierwsze, wzrost dochodu pieninego wacicieli pierwotnych czynnikw produkcji. Skoro bowiem, jak zakadamy, stopa preferencji czasowej podmiotw gospodarczych pozostaje niezmieniona, a wic wci oszczdzaj one t sam cz swoich dochodw, to popyt pieniny na dobra konsumpcyjne zwiksza si wskutek wzrostu dochodu pieninego osiganego przez wacicieli pierwotnych czynnikw produkcji. Niemniej efekt ten wyjaniaby jedynie wzrost ceny dbr konsumpcyjnych proporcjonalny do wzrostu dochodw, gdyby nie to, e czy si z efektami b) oraz c). Po drugie, krtkookresowe i redniookresowe spowolnienie produkcji nowych dbr i usug konsumpcyjnych, jako konsekwencja wyduania procesw produkcji i zwikszenia popytu na pierwotne rodki produkcji na etapach najodleglejszych od ostatecznej konsumpcji. To zmniej-

b)

74 W podrozdziale 11 rozdziau VI (s. 332333) zobaczymy, e nasza analiza nie ulega istotnym zmianom nawet wtedy, gdy przed rozpoczciem ekspansji kredytowej istniej znaczne zasoby niewykorzystywanych czynnikw produkcji.

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

277

c)

szenie si prdkoci, z jak nowe dobra konsumpcyjne pojawiaj si na tym kocowym etapie procesu produkcji, wynika z tego, e pierwotne czynniki produkcji wycofuje si z etapw najbliszych konsumpcji, wywoujc tam wzgldny ich niedobr. Wpywa on na bezporedni produkcj i dostaw kocowych dbr i usug konsumpcyjnych. Ponadto, jak wyjania zarysowana na pocztku tego rozdziau teoria kapitau, oglne wyduanie procesw produkcji i wczanie do nich wikszej liczby etapw odleglejszych od konsumpcji niezmiennie prowadzi do krtkookresowego spadku tempa wytwarzania nowych dbr konsumpcyjnych. Spowolnienie to trwa tyle, ile potrzeba, aby nowo zainicjowane procesy inwestycyjne dobiegy koca. Oczywiste jest, e im dusze s procesy produkcyjne, czyli im wicej etapw obejmuj, tym na og s bardziej wydajne. Jest jednak rwnie oczywiste, e dopki nowe procesy inwestycyjne si nie zakocz, dopty na ostatni etap nie bd mogy dociera wiksze iloci dbr konsumpcyjnych. A wic wzrost dochodu odnotowywany przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji, a tym samym zwikszony popyt pieniny na dobra konsumpcyjne, w poczeniu z krtkookresowym spowolnieniem pojawiania si na rynku nowych dbr konsumpcyjnych wyjaniaj to, e cena dbr i usug konsumpcyjnych ronie ostatecznie bardziej ni proporcjonalnie, czyli szybciej ni wzrost dochodu pieninego wacicieli pierwotnych rodkw produkcji. Po trzecie, wzrost popytu pieninego na dobra konsumpcyjne zainicjowany sztucznymi zyskami przedsibiorcw osiganymi w nastpstwie procesu ekspansji kredytowej. Tworzenie poyczek przez banki ostatecznie pociga za sob zwikszenie poday pienidza oraz wzrost cen czynnikw produkcji i dbr konsumpcyjnych. Podwyki te znieksztacaj w kocu dokonywane przez przedsibiorcw oszacowania zyskw i strat. Przedsibiorcy bowiem obliczaj zazwyczaj koszty w kategoriach kosztw historycznych oraz siy nabywczej jednostek pieninych z okresu poprzedzajcego proces inacyjny. Obliczajc zyski, opieraj si jednak na dochodzie obejmujcym jednostki pienine o mniejszej sile nabywczej. Wszystko to daje ostatecznie znaczne, lecz czysto kcyjne zyski, stwarzajce zudzenie przedsibiorczej koniunktury, i wyjania, dlaczego przedsibiorcy zaczynaj wydawa zyski w istocie niewytworzone, co jeszcze bardziej zwiksza presj popytu pieninego na kocowe dobra konsumpcyjne75.

75 Dodatkowy popyt zgaszany przez przedsibiorcw, ktrzy rozszerzaj dziaalno, powoduje wzrost cen dbr kapitaowych i pac. Wraz z pacami rosn ceny dbr konsumpcyjnych. Ponadto do wzrostu cen dbr konsumpcyjnych przyczyniaj si te sami przedsibiorcy, poniewa rwnie oni ulegaj zudzeniu pozornych zyskw, jakie wykazuj ich ksigi handlowe, i s gotowi zwikszy konsumpcj. Oglny wzrost cen wywouje powszechny optymizm. Gdyby wzrosy jedynie ceny dbr produkcyjnych, a nie zmieniy si ceny dbr konsumpcyjnych, mogoby to zaniepokoi przedsibior-

278

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Trzeba tu podkreli, e wzrost cen dbr konsumpcyjnych jest nieproporcjonalnie duy w stosunku do cen pierwotnych czynnikw produkcji. Jest to zjawisko, ktre w dziedzinie teorii najbardziej umykao uwagi wielu uczonych. Poniewa owi teoretycy nie w peni rozumieli teori kapitau, ich analizy nie uwzgldniay tego, e kiedy zwiksza si ilo zasobw produktywnych angaowanych w procesy odleglejsze od konsumpcji, ktre zaczynaj przynosi proty dopiero po duszym okresie, zmniejsza si prdko, z jak na ostatni etap procesu produkcji docieraj nowe dobra konsumpcyjne. Co wicej, jest to jedna z najwaniejszych waciwoci odrniajcych przypadek teraz przez nas rozwaany (w ktrym wyduenie procesw produkcji jest nansowane poyczkami tworzonymi przez banki ex nihilo) od procesu zainicjowanego przez wzrost dobrowolnych oszczdnoci (prowadzcy z denicji do wzrostu zapasu dbr konsumpcyjnych, ktre pozostaj niesprzedane i utrzymuj wacicieli pierwotnych rodkw produkcji do czasu zakoczenia nowych procesw produkcji). Jeli nie wystpuje wczeniejszy wzrost oszczdnoci, a zatem nie dochodzi do uwolnienia dbr i usug konsumpcyjnych zapewniajcych spoeczestwu utrzymanie podczas wyduania etapw produkcyjnych i przenoszenia czynnikw pierwotnych z etapw najbliszych konsumpcji na etapy od niej najdalsze, wzgldna cena dbr konsumpcyjnych wykazuje nieuchronn tendencj do wzrostu76. 3. Znaczny wzgldny wzrost zyskw ksigowych rm z etapw najbliszych ostatecznej konsumpcji Cena dbr konsumpcyjnych idzie w gr szybciej ni cena pierwotnych czynnikw produkcji, co prowadzi do wzgldnego wzrostu zyskw ksigowych osiganych przez rmy z etapw najbliszych konsumpcji w stosunku do zyskw ksigowych rm dziaajcych na etapach od niej najdalszych. Wzgldna cena dbr i usug konsumpcyjnych sprzedawanych na etapach
cw. Wzbudzioby to wtpliwoci co do sensownoci ich planw, poniewa wzrost kosztw produkcji przekreliby ich kalkulacj. Ich czujno zostaje jednak upiona, gdy popyt na dobra konsumpcyjne zwiksza si, umoliwiajc zwikszenie sprzeday pomimo rosncych cen. S przekonani, e produkcja bdzie opacalna, cho jej koszty wzrosy. Postanawiaj wic j kontynuowa (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 469). Co wicej, gdy zaoy si istnienie (niezmienionej) krzywej poday oszczdnoci, spadek stp procentowych prowadzi do zmniejszenia oszczdnoci i zwikszenia konsumpcji; zob. Garrison, Time and Money, s. 70. 76 Hayek wyraa t myl zwile: Gdy procesy bardziej okrne ju si rozpoczn, tempo konsumpcji moe nawet przez pewien czas utrzymywa si bez zmian, poniewa dobra, ktre przeszy ju na nisze etapy produkcji, ze wzgldu na swj bardzo szczeglny charakter bd si przez pewien krtki czas wci pojawiay. Sytuacja taka nie moe si jednak przedua. Kiedy zmniejszona produkcja tych etapw, z ktrych dobra produkcyjne zostay wycofane w celu wykorzystania na wyszych etapach, dojrzeje do stadium dbr konsumpcyjnych, da si odczu niedobr dbr konsumpcyjnych, a ich ceny wzrosn (Hayek, Prices and Production, s. 88).

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

279

najbliszych konsumpcji ronie mianowicie bardzo szybko, podczas gdy koszty wprawdzie rwnie si zwikszaj, lecz wolniej. W konsekwencji za rosn na ostatnich etapach zyski ksigowe, czyli rnica pomidzy dochodem a kosztami. Inaczej na etapach najdalszych od konsumpcji: cena dbr porednich produkowanych na kadym etapie nie wykazuje powaniejszej zmiany, podczas gdy koszty wykorzystywanych tam pierwotnych czynnikw produkcji stale id w gr z powodu zwikszenia si popytu pieninego na te czynniki, co z kolei wynika bezporednio z ekspansji kredytowej. A wic rmy dziaajce na etapach najdalszych od konsumpcji osigaj zwykle mniejsze zyski, co jest ksigowym rezultatem wzrostu kosztw szybszego od odpowiadajcego mu zwikszania si dochodw. Te dwa czynniki cznie sprawiaj, e w caej strukturze produkcji staje si stopniowo oczywiste, i zyski ksigowe wytwarzane na etapach najbliszych konsumpcji s w ujciu wzgldnym wysze od zyskw osiganych na etapach od niej najdalszych. Skania to przedsibiorcw do przemylenia swoich inwestycji, a nawet powtpiewania w ich trafno. Zmusza do ponownego rozwaenia potrzeby zmiany pierwotnych inwestycji przez wycofanie zasobw z projektw bardziej kapitaochonnych, ktre dopiero zainicjowano, oraz przeniesienia ich do etapw najbliszych konsumpcji77. 4. Efekt Ricarda Nieproporcjonalnie duy w stosunku do zwikszania si dochodw z czynnikw pierwotnych wzrost cen dbr konsumpcyjnych zaczyna na dodatek ciga w d (w ujciu wzgldnym) dochody realne z tych czynnikw, a w szczeglnoci pace. To realne obnienie si pac wywouje efekt Ricarda, omwiony przedtem szczegowo, ktry teraz oddziaywa w kierunku przeciwnym ni w naszym ostatnim przykadzie, kiedy to na Wzrost popytu na dobra konsumpcyjne doprowadzi wic wczeniej czy pniej do wzrostu zarwno ich cen, jak i zyskw osiganych przez producentw dbr konsumpcyjnych. Kiedy jednak ceny zaczynaj rosn, dodatkowy popyt na fundusze przestaje si ogranicza do nowych dodatkowych inwestycji zmierzajcych do zaspokojenia tego popytu konsumpcyjnego. Pocztkowo, i jest to sprawa wana, cho czsto pomijana, wzrosn tylko ceny dbr konsumpcyjnych oraz tych spord pozostaych, ktre da si szybko przeksztaci w dobra konsumpcyjne, a w konsekwencji zyski bd si powikszay rwnie tylko na tych ostatnich etapach produkcji. (...) Ceny dbr konsumpcyjnych zawsze o krok wyprzedzaj ceny czynnikw. Znaczy to, e dopki jak cz stworzonego w ten sposb dodatkowego dochodu wydaje si na dobra konsumpcyjne (czyli nie zostaje on w caoci zaoszczdzony), dopty ceny dbr konsumpcyjnych musz stale rosn w stosunku do cen rnych rodzajw nakadw. To za, co ju jest oczywiste, nie moe pozosta bez trwaego wpywu na wzgldne ceny rnych rodzajw nakadw oraz na metody produkcji, ktre wydaj si zyskowne (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 377378; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). W rodowisku rosncej produktywnoci (jakie na przykad wystpowao w latach 19952000) ceny (jednostkowe) dbr konsumpcyjnych nie rosn zbyt znacznie, a jednak kwoty (pienine) sprzeday i zyskw rm najbliszych konsumpcji id ostro w gr.
77

280

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

stpowa realny wzrost dobrowolnych oszczdnoci. W przypadku dobrowolnych oszczdnoci przejciowy spadek popytu na dobra konsumpcyjne wywoywa realny wzrost pac prowadzcy do zastpowania pracy maszynami, a tym samym do wyduenia etapw produkcyjnych, co oddalao je od konsumpcji i zwikszao ich kapitaochonno. Obecnie jednak zachodzi zjawisko dokadnie odwrotne: nieproporcjonalnie duy wzrost cen dbr konsumpcyjnych w stosunku do zwikszania si dochodu z czynnikw pierwotnych obnia ten dochd, w szczeglnoci pace, w ujciu realnym, co jest dla przedsibiorcw potnym bodcem nansowym skaniajcym ich do zastpowania maszyn czy wyposaenia kapitaowego prac, zgodnie z efektem Ricarda. Prowadzi to do wzgldnego spadku popytu na te dobra kapitaowe i produkty porednie z etapw najdalszych od konsumpcji, a to z kolei pogbia istotny problem spadku zyskw ksigowych (a nawet pojawiania si strat), ktry zaczyna by dostrzegany na etapach najdalszych od konsumpcji78. Krtko mwic, efekt Ricarda oddziaywa tu w kierunku przeciwnym ni wtedy, gdy wystpowa wzrost dobrowolnych oszczdnoci79. Widzieli78 To, e ze wzgldu na naciski i akcje zwizkw pace mog rosn w tempie podobnym do wzrostu cen dbr konsumpcyjnych, w aden sposb, co logiczne, nie szkodzi naszej argumentacji, poniewa wci oddziaywa pi pozostaych omawianych tu przez nas czynnikw. Rwnie atwo moe si zaznacza efekt Ricarda, zwaywszy na to, e, przynajmniej w ujciu wzgldnym, ceny czynnikw produkcji wykorzystywanych na etapach najbliszych konsumpcji zawsze bd nisze od cen zasobw uywanych na etapach od niej najdalszych, tote efekt Ricarda, ktry opiera si na porwnaniu kosztw wzgldnych, wci bdzie obecny (przedsibiorcy z etapw najbliszych konsumpcji zaczn wykorzystywa w ujciu wzgldnym wicej pracy ni wyposaenia kapitaowego). Kiedy stosuje si przymus w celu poprawy dochodw wacicieli pierwotnych czynnikw produkcji, jedynym moliwym wynikiem jest ostatecznie powany wzrost niedobrowolnego bezrobocia w danej grupie. Efekt ten jest szczeglnie dotkliwy na etapach najdalszych od konsumpcji. 79 Hayek po raz pierwszy wyranie wspomnia o efekcie Ricarda w celu wyjanienia procesu, wskutek ktrego nastpuje odwrt od pocztkowych skutkw ekspansji kredytowej, w eseju Prots, Interest and Investment wczonym do ksiki pod tym samym tytuem (s. 371). Hayek przedstawia tam bardzo zwizy opis efektu Ricarda, gdzie (s. 1314) stwierdza: I tu wanie wkracza do akcji i nabiera rozstrzygajcego znaczenia efekt Ricarda. Wzrost cen dbr konsumpcyjnych i nastpujcy po nim spadek pac realnych oznacza wzrost stopy zyskw w branach dbr konsumpcyjnych, ale, jak widzielimy, bardzo rny wzrost stp zyskw moliwych obecnie do osignicia z dodatkowej robocizny bezporedniej i z inwestycji dodatkowego kapitau w maszyny. Z pienidzy wydanych na prac mona teraz osign znacznie wysz stop zyskw ni z pienidzy zainwestowanych w maszyny. Skutek takiego wzrostu stopy zyskw w branach dbr konsumpcyjnych bdzie dwojaki. Z jednej strony wywoa on tendencj do wykorzystania wikszej iloci pracy przy dostpnych maszynach przez prac w nadgodzinach i na zmiany, uruchamianie maszyn zuytych i przestarzaych itd., itd. Z drugiej za jeli instaluje si nowe maszyny w celu bd to wymiany starych, bd te zwikszenia wydajnoci, to dopki pace realne pozostan niskie w porwnaniu z kracow produktywnoci pracy, dopty maszyny te bd tasze, mniej pracooszczdne lub mniej trwae. Hayek analizuje rwnie oddziaywanie efektu

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

281

my wwczas, e zwikszenie si oszczdnoci wywoao krtkookresowy spadek popytu na dobra konsumpcyjne, a take spadek ich cen, a tym samym wzrost pac realnych zachcajcy do zastpowania robotnikw maszynami, zwikszania popytu na dobra kapitaowe i wyduania etapw produkcyjnych. Teraz za zauwaamy, e wzgldny wzrost cen dbr konsumpcyjnych powoduje spadek pac realnych, skaniajc przedsibiorcw do zastpowania maszyn prac, co osabia popyt na dobra kapitaowe, a ponadto zmniejsza zyski rm dziaajcych na etapach najdalszych od konsumpcji80. 5. Wzrost oprocentowania poyczek, ktre nawet przekracza poziom sprzed ekspansji kredytowej Ostatni przejciowy efekt polega na wzrocie stp procentowych na rynku kredytowym. Nastpuje on wczeniej czy pniej, gdy tempo ekspansji kredytowej niemajcej pokrycia w realnych oszczdnociach przestaje przypiesza. Kiedy tak si dzieje, stopa procentowa wykazuje tendencj do powrotu na poziom stosunkowo wyszy, jaki przewaa w okresie przed zapocztkowaniem ekspansji kredytowej. Jeli wic na przykad stopa procentowa przed rozpoczciem ekspansji kredytowej wynosi okoo 10 procent, a nowe poyczki tworzone ex nihilo przez system bankowy s lokowane w sektorach produktywnych dziki obnice stopy procentowej (powiedzmy do 4 procent) oraz osabieniu pozostaych peryferyjnych wymaga stawianych co do udzielania poyczek (gwarancji umownych itd.), jasne jest, e kiedy ekspansja kredytowa si zatrzyma, to jeeli, jak zakadamy, nie nastpuje aden wzrost realnych poyczek, stopy procentowe wzrosn do wczeniejszego poziomu (w naszym przykadzie z 4 procent do 10 procent). Co wicej, przekrocz nawet poziom sprzed ekspansji kredyRicarda w najbardziej ekspansywnych fazach boomu, podejmujc t kwesti w rozprawach The Ricardo Eect (1942, s. 127152) oraz cytowanej ju Three Elucidations of the Ricardo Eect (1969). Do ciekawych prac na ten temat zalicza si rwnie artyku Laurencea S. Mossa i Karen I. Vaughn Hayeks Ricardo Eect: A Second Look (1986, s. 545565) oraz G. P. ODriscolla The Specialization Gap and the Ricardo Eect: Comment on Ferguson, opublikowany w History of Political Economy 7, lato 1975, s. 261269. Zob. te Jesus Huerta de Soto, Ricardo Eect, w: J. Segura, C. Rodrguez Braun (red.), An Eponymous Dictionary of Economics: A Guide to Laws and Theorems Named After Economists, Edward Elgar, Cheltenham 2004. 80 Albo, jak wyjania to Mises, dalsza ekspansja skutkuje wzrostem cen dbr konsumpcyjnych, ktry postpuje szybciej ni wzrost cen dbr produkcyjnych. Wzrost pac, a take dodatkowych dochodw kapitalistw, przedsibiorcw i rolnikw cho najczciej jedynie pozorny zwiksza popyt na dobra konsumpcyjne. (...) W kadym razie nie ulega wtpliwoci, e wzrost popytu na dobra konsumpcyjne oddziauje na rynek w czasie, kiedy dodatkowe inwestycje nie mog jeszcze zapewni wytworzenia produktw. Rozziew midzy cenami dbr dzisiejszych a cenami dbr przyszych znw zwiksza si. Stopa procentu pierwotnego zaczyna rosn, cho we wczeniejszych stadiach ekspansji kredytowej moga spada (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 473).

282

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

towej (czyli pierwotn stop 10 procent), co bdzie spowodowane cznym oddziaywaniem nastpujcych dwch zjawisk: a) Ekspansja kredytowa i zwizany z ni wzrost poday pienidza w innych warunkach niezmienionych podniesie cen dbr konsumpcyjnych, czyli zmniejszy si nabywcz jednostki pieninej. Jeli wic poyczkodawcy zechc pobiera te same odsetki w ujciu realnym, bd musieli doda (do stopy procentowej przewaajcej przed zapocztkowaniem procesu ekspansji kredytowej) skadnik uwzgldniajcy inacj, czyli, innymi sowy, oczekiwany spadek siy nabywczej jednostki pieninej81. Jest jeszcze inny waki powd sprawiajcy, e stopy procentowe nie tylko d do poprzedniego poziomu, ale nawet go przekraczaj: przedsibiorcy, ktrzy zaangaowali si w wyduanie procesw produkcji pomimo wzrostu stp procentowych, skoro powicili ju znaczne zasoby na nowe projekty inwestycyjne, bd gotowi paci bardzo wysokie odsetki, jeli tylko dostarczy si im rodkw nansowych niezbdnych do ukoczenia projektw, ktre nierozsdnie uruchomili. Tego wanego aspektu sytuacji zupenie nie zauwaano a do 1937 r., kiedy szczegowo zbada go Hayek82. Hayek wykaza, e proces inwestycji w dobra kapitaowe generuje autonomiczny popyt na dalsze dobra kapitaowe, dokadnie te, ktre s komplementarne w stosunku do ju wytworzonych. Co wicej, zjawisko to bdzie trwao tak dugo, jak dugo utrzyma si przekonanie, e te procesy produkcji dadz si doprowadzi do koca. Std te przedsibiorcy bd si przecigali w daniu nowych
81

b)

Ludwig von Mises pisa w 1928 r.: Banki nie mog ju duej udziela dodatkowych poyczek z tym samym oprocentowaniem. Musz wic podnie oprocentowanie poyczek raz jeszcze z dwch powodw. Przede wszystkim pozr dodatniej premii cenowej zmusza je do pacenia wyszych odsetek za fundusze poyczane z zewntrz. Musz take wybiera pomidzy wieloma podmiotami wnioskujcymi o kredyt. Nie wszystkie przedsibiorstwa mog sobie pozwoli na takie zwikszone oprocentowanie. Te, ktrych na to nie sta, popadaj w kopoty (On the Manipulation of Money and Credit, s. 127). Jest to dokonany przez Bettin Bien Greaves angielski przekad ksiki opublikowanej przez Ludwiga von Misesa w 1928 r. pt. Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik. Powyszy fragment znajduje si na s. 5152 tego wydania niemieckiego, ktre zawiera szczegowe wyjanienie caej teorii cykli koniunkturalnych Misesa. Praca ta ukazaa si przed Prices and Production oraz niemieckojzycznym wydaniem Monetary Theory and the Trade Cycle Hayeka (1929). Dziwne, e Hayek niemal nigdy nie cytuje tego wanego dziea, w ktrym Mises formuuje i rozwija teori cyklu zarysowan jedynie w jego opublikowanej 16 lat wczeniej ksice The Theory of Money and Credit. Przeoczenie to byo by moe wiadome i wynikao z chci wywarcia na wsplnocie naukowej wraenia, e pierwsza prba rozwinicia teorii Misesa zostaa dokonana przez Hayeka w jego pracach Monetary Theory and the Trade Cycle oraz Prices and Production, gdy tymczasem Mises omwi ten temat bardzo dokadnie w 1928 r. 82 Zob. F. A. Hayek, Investment that Raises the Demand for Capital, Review of Economics and Statistics 19, nr 4, listopad 1937, przedrukowany w Prot, Interest and Investment, s. 7382.

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

283

poyczek bez wzgldu na ich koszty, a zostan zmuszeni przyzna si do niepowodzenia i cakowicie porzuci projekty inwestycyjne, na ktre przeznaczyli bardzo powane zasoby w zwizku z czym narazili na szwank swj presti. W rezultacie wzrost stopy procentowej wystpujcy na rynku kredytowym u schyku boomu wynika nie tylko ze zjawisk pieninych, jak wczeniej sdzi Hayek, lecz rwnie ma zwizek z realnymi czynnikami wpywajcymi na popyt na nowe poyczki83. Krtko mwic, przedsibiorcy zdecydowani dokoczy kolejne etapy produkcji dbr kapitaowych, ktre rozpoczli, a ktre teraz, jak dostrzegaj, s zagroone, zwracaj si do bankw i daj dodatkowych poyczek, oferujc za nie coraz wysze oprocentowanie. Rozpoczynaj w ten sposb walk na mier i ycie, by uzyska dodatkowe nansowanie84.
83 W odniesieniu do wzrostu stp procentowych w kocowej fazie boomu sam Hayek wskazuje, e: najwaniejsz praktycznie przyczyn takich faszywych oczekiwa jest zapewne przejciowe zwikszenie poday takich rodkw nansowych przez ekspansj kredytow przy stopie, ktrej nie da si utrzyma. W tym przypadku zwikszona ilo biecych inwestycji skoni ludzi do oczekiwania, e inwestycje przez pewien czas bd si utrzymyway przy tej samej stopie, a w konsekwencji do aktualnego inwestowania w formie, ktra dla udanego zakoczenia wymaga dalszych inwestycji przy podobnej stopie. (...) Im za wielko inwestycji ju dokonanych jest wiksza w porwnaniu z tymi, ktre s wci potrzebne w celu wykorzystania istniejcego wyposaenia, tym wiksza jest stopa oprocentowania, ktr mona z powodzeniem udwign, gromadzc kapita na inwestycje uzupeniajce cay acuch (Hayek, Investment that Raises the Demand for Capital, s. 76, 80). Mises podkrela, e boom koczy si dokadnie wtedy, gdy przedsibiorcy zaczynaj dowiadcza trudnoci w uzyskaniu coraz to wikszych kwot rodkw nansowych potrzebnych im na projekty inwestycyjne: Przedsibiorcy nie s w stanie uzyska funduszy niezbdnych do dalszej realizacji swoich planw. Rynkowa stopa procentowa brutto wzrasta, poniewa zwikszonego popytu na kredyty nie rwnoway odpowiadajcy mu wzrost iloci pienidza, ktry przeznaczano by na poyczki (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 470). 84 Przedsibiorcy zdeterminowani dokoczy swoje zagroone dugoterminowe projekty kapitaowe zwracaj si do bankw o nowe kredyty i rozpoczyna si przeciganie liny. Producenci poszukuj nowych poyczek bankowych, system bankowy dostosowuje si do nowego popytu na poyczki, tworzc nowy pienidz, ceny produktw rosn bardziej ni koszty pac. Proces ten powtarza si w kadym okresie ewolucji rynku, przy czym ceny produktw zawsze rosn bardziej ni pace (Moss, Vaughn, Hayeks Ricardo Eect: A Second Look, s. 554). Mises w Ludzkim dziaaniu wyjania ten proces nastpujco: Tendencja do wzrostu stopy procentu pierwotnego i pojawienie si dodatniego aio cenowego tumacz niektre zjawiska towarzyszce boomowi. Banki maj do czynienia ze zwikszonym popytem na kredyty i rozwojem przedsibiorstw. Przedsibiorcy s gotowi zaciga poyczki, ktre maj wysze rynkowe oprocentowanie brutto. Nadal poyczaj, mimo e banki daj wyszych odsetek. Pod wzgldem arytmetycznym rynkowe stopy procentowe brutto s wysze ni przed rozpoczciem ekspansji, ale w sensie katalaktycznym ich wysoko jest mniejsza od wysokoci, ktra wynikaaby z dodania procentu pierwotnego, skadnika zwizanego z przedsibiorczoci i aio cenowego. Bankom wydaje si, e zrobiy wszystko, by powstrzyma niezdrow spekulacj, skoro zwikszyy wymagania stawiane poyczkobiorcom. Sdz,

284

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

6. Pojawienie si ksigowych strat w rmach dziaajcych na etapach stosunkowo odlegych od konsumpcji: nieuchronne nadejcie kryzysu Owych pi czynnikw wywouje nastpujcy czny efekt: prdzej czy pniej rmy dziaajce na etapach stosunkowo odleglejszych od konsumpcji zaczynaj ponosi powane straty ksigowe. Zestawienie tych strat ze wzgldnymi zyskami osiganymi na etapach najbliszych konsumpcji wskazuje ponad wszelk wtpliwo, e przedsibiorcy popenili powane bdy i trzeba je szybko skorygowa wstrzymujc, a nastpnie likwidujc nierozwanie zainicjowane projekty inwestycyjne, wycofujc zasoby produktywne z etapw najdalszych od konsumpcji oraz ponownie przenoszc je na etapy jej najblisze. Mwic najzwilej, przedsibiorcy zaczynaj uwiadamia sobie, e konieczne jest szeroko zakrojone uporzdkowanie struktury produkcji. Za pomoc tej restrukturyzacji, polegajcej na tym, e wycofuj si z projektw zapocztkowanych na etapach gazi dbr kapitaowych, ktrych nie zdoali z powodzeniem doprowadzi do koca, przenosz to, co pozostao im z zasobw produkcyjnych, do gazi najbliszych konsumpcji. Stao si ju oczywiste, e niektre projekty inwestycyjne s nierentowne, tote przedsibiorcy musz je zlikwidowa i na wielk skal przenie odpowiednie zasoby produktywne, w szczeglnoci prac, na etapy najblisze konsumpcji. Nastpuje kryzys i recesja gospodarcza spowodowane w istocie brakiem realnych zaoszczdzonych zasobw na dokoczenie projektw inwestycyjnych, ktre, jak si okazao, byy zbyt ambitne. Kryzys ten osiga punkt kulminacyjny wskutek nadmiernych inwestycji (przeinwestowania) na etapach najdalszych od konsumpcji, czyli w gaziach dbr kapitaowych (sprzt i oprogramowanie komputerowe, zaawansowane technicznie urzdzenia komunikacyjne, wielkie piece hutnicze, stocznie, budownictwo itd.) oraz na wszystkich innych etapach poszerzonej struktury dbr kapitaowych. Do jego narastania przyczynia si rwnie rwnolegy wzgldny niedobr inwestycji w gaziach najbliszych konsumpcji. cznym skutkiem tych dwch bdw jest powszechne wadliwe inwestowanie zasobw produktywnych, a wic inwestowanie podobne pod wzgldem stylu, jakoci, iloci, lokalizacji geogracznej oraz rozkadu na poszczeglne przedsibiorstwa, charakterystyczne dla sytuacji, w ktrych pojawioby si znacznie wicej dobrowolnych oszczdnoci. Krtko mwic, przedsibiorcy zainwestowali nieodpowiednie iloci w nieprawidowy sposb
e krytycy, ktrzy zarzucaj im podgrzewanie temperatury na rozgorczkowanym rynku, s w bdzie. Nie dostrzegaj tego, e wprowadzajc na rynek coraz wicej rodkw ducjarnych, w istocie rozniecaj boom. Przyczyn pojawienia si boomu, a take jego utrzymywania si i rozwoju, jest stay wzrost poday ducjarnych rodkw patniczych. Poziom rynkowych stp procentowych jest jedynie pochodn tego wzrostu. Jeli chcemy si przekona, czy trwa ekspansja kredytowa, musimy przyjrze si poday ducjarnych rodkw patniczych, a nie temu, jak arytmetycznie wyraa si stan stp procentowych (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 473474).

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

285

i w niewaciwe miejsca struktury produkcji, poniewa, niejako oszukani przez bankow ekspansj kredytow, ulegli wraeniu e spoeczne oszczdnoci s o wiele wiksze. Podmioty gospodarcze powiciy si wyduaniu etapw najbardziej kapitaochonnych w nadziei, e gdy tylko nowe procesy inwestycyjne z czasem zostan dokoczone, nastpi znaczny wzrost kocowego strumienia dbr i usug konsumpcyjnych. Proces wyduania struktury produkcji wymaga jednak bardzo duo czasu. Dopki on nie minie, dopty spoeczestwo nie moe korzysta z odpowiedniego wzrostu produkcji dbr i usug konsumpcyjnych. Podmioty ekonomiczne nie chc jednak czeka do koca tego wyduonego okresu. Wyraaj swoje preferencje przez wasne dziaania i domagaj si dbr i usug konsumpcyjnych od razu, czyli znacznie wczeniej, ni byoby moliwe, gdyby wyduanie struktury produkcji miao by doprowadzone do koca85. Oszczdnoci spoeczne mona zainwestowa rozsdnie lub gupio. Ekspansja kredytowa wywoywana ex nihilo przez system bankowy zachca przedsibiorcw do dziaania w taki sposb, jak gdyby oszczdnoci spoeczne znacznie si zwikszyy, wanie o kwot stworzon przez banki w postaci nowych poyczek czy rodkw ducjarnych. Przeanalizowany tutaj proces mikroekonomiczny niezmiennie i spontanicznie wydobywa na wiato dzienne popeniony przez nich bd. Bd ten bierze si z faktu, e przez duszy okres podmioty gospodarcze ywiy przekonanie, e dostpne oszczdnoci s znacznie wiksze, ni w rzeczywistoci. Sytuacja ta jest bardzo podobna do tej, w jakiej znalazby si Robinson Crusoe z podrozdziau pierwszego, gdyby zaoszczdziwszy koszyk owocw, wystarczajcy, aeby powici co najwyej pi dni na produkcj dobra kapitaowego bez koniecznoci zbierania dodatkowych owocw, wskutek bdu kalkulacji86 mg uzna, e oszczdnoci tych rozmiarw pozwol mu rozpocz budow chaty. Po piciu dniach kopania dow pod fundamenty i gromadzenia
F. A. Hayek wyraa si nastpujco: Sedno zagadnienia kapitau tkwi w tym, e o ile niemal zawsze moliwe jest odroczenie wykorzystania rzeczy ju gotowych lub niemal gotowych do konsumpcji, o tyle w wielu przypadkach nie da si przewidywa korzyci, jakie miay si sta dostpne w jakim pniejszym terminie. Wynika std, e o ile wzgldny w porwnaniu z poda niedostatek popytu na dobra konsumpcyjne powoduje straty jedynie stosunkowo drobne, o tyle wzgldny przerost tego popytu moe mie skutki znacznie powaniejsze. Cakowicie wyklucza on wykorzystanie pewnych zasobw przeznaczonych do tego, by przynosi korzy konsumpcyjn w odleglejszej przyszoci, lecz tylko we wsppracy z innymi zasobami, ktre obecnie z wikszym zyskiem wykorzystuje si w celu zapewnienia produktw konsumpcyjnych w bliszej przyszoci (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 345346). 86 To wanie z tego powodu utrzymywalimy w innym miejscu, e cykle koniunkturalne s praktycznym przykadem bdw kalkulacji ekonomicznej, wynikajcych z interwencji pastwa w gospodark (w tym wypadku w dziedzin pienidza i kredytu). Zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 111 i nast. Innymi sowy, moglibymy ca tre tej ksiki rozwaa po prostu jako zastosowanie twierdzenia o niemoliwoci rachunku ekonomicznego w socjalizmie do szczeglnego przypadku sektorw kredytowego i nansowego.
85

286

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

materiaw skonsumowaby wszystkie owoce, dlatego nie zdoaby dokoczy swego iluzorycznego projektu inwestycyjnego. Mises porwnuje ten oglny bd przedsibiorcw z bdem, jaki by popeni budowniczy, gdyby mylnie oceni ilo dostpnych materiaw i zuy wszystkie na pooenie fundamentw budynku, ktry potem musiaby pozostawi w stanie nieukoczonym87. Jak ujmuje to Hayek, mamy tu wic do czynienia z kryzysem nadkonsumpcji, czyli, innymi sowy, niewystarczajcych oszczdnoci. Stao si oczywiste, e oszczdnoci s niedostateczne, by umoliwi ukoczenie do kapitaochonnych inwestycji, podjtych wskutek bdu. Przypomina to sytuacj wyimaginowanych mieszkacw wyspy, ktrzy przystpiwszy do skonstruowania olbrzymiej maszyny zdolnej w peni zaspokoi wszystkie ich potrzeby, wyczerpali cakowicie swoje oszczdnoci i kapita przed jej ukoczeniem i nie maj innego wyboru, jak tylko czasowo zarzuci ten projekt i ponownie co dnia przeznacza ca energi na poszukiwanie ywnoci zapewniajcej minimum egzystencji, a wic bez pomocy adnego wyposaenia kapitaowego88. W naszym spoeczestwie taki niedobr oszczdnoci prowadzi do nastpujcego zjawiska: zamyka si wiele fabryk, zwaszcza na etapach najodleglejszych od konsumpcji, wstrzymuje liczne projekty inwestycyjne rozpoczte w wyniku bdu i wielu pracownikw zostaje zwolnionych. Co wicej, w spoeczestwie szerzy si pesymizm, a przekonanie, e wybuch niewytumaczalny kryzys gospodarczy, ktre pojawio si, kiedy zaczto wanie wierzy, e boom i optymizm jeszcze nie osigny szczytu i bd trway w nieskoczono, podwaa morale nawet najwikszych optymistw89.
87 Caa klasa przedsibiorcw znajduje si, mona powiedzie, w pooeniu architekta, ktry ma zaprojektowa budow domu z uyciem ograniczonej iloci materiaw. Jeli mylnie oceni ilo dostpnych materiaw, powstanie plan, dla ktrego realizacji nie bdzie mia wystarczajcych rodkw. Przygotuje za due wykopy i fundamenty, a w pniejszej fazie budowy zauway, e nie ma do materiaw, by j ukoczy. Jest oczywiste, e bd owego architekta nie polega na przeinwestowaniu, lecz na nieodpowiednim wykorzystaniu rodkw, jakie mia do dyspozycji (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 475). 88 Zob. Huerta de Soto, Estudios de Economa Poltica, rozdz. 13 (La teora austriaca del ciclo econmico), s. 175. Hayek formuuje to nastpujco: Sytuacja ta przypominaaby sytuacj ludzi z odosobnionej wyspy, gdyby po czciowym skonstruowaniu olbrzymiej maszyny, ktra miaa zapewni im wszystkie rodki utrzymania, przekonali si, e wyczerpali wszystkie swoje oszczdnoci i dostpny swobodny kapita, chocia nowa maszyna nie moe jeszcze produkowa. Nie mieliby wtedy innego wyboru, jak tylko przejciowo porzuci prac nad nowym procesem i powici wszystkie siy produkcji codziennej ywnoci bez adnego kapitau (Hayek, Prices and Production, s. 94). 89 Przedsibiorcy musz ogranicza swoj dziaalno, poniewa zbraknie im funduszy na realizacj nadmiernie rozbudowanych planw. Ceny gwatownie spadaj, gdy rmy, znalazszy si w krytycznym pooeniu, prbuj zdoby gotwk i wyprzedaj swoje zapasy za bezcen. Zamyka si fabryki, przerywa budow rnych projektw, zwalnia pracownikw. Zwizany z przedsibiorczoci skadnik rynkowej stopy procentowej brutto gwatownie wzrasta, poniewa wiele rm bardzo potrzebuje pienidzy, by unikn bankructwa, a jednoczenie nie ciesz si ju zaufaniem (Mises, Ludzkie

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

287

Wykres V7 przedstawia stan struktury produkcji, kiedy kryzys i recesja gospodarcza wywoane przez ekspansj kredytow (pozbawion pokrycia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci) stay si ju oczywiste i dokonay si konieczne dostosowania. Wida na nim wyranie, e nowa struktura produkcji jest spaszczona i obejmuje tylko pi etapw, poniewa zniky dwa etapy najdalsze od konsumpcji. Jak pokazuj wykresy V5 i V6, ekspansja kredytowa pocztkowo umoliwia przedsibiorcom zainicjowanie tych etapw wskutek bdu. Co wicej, tabela V6 dowodzi, e chocia dochd roczny brutto jest identyczny jak w tabeli V5 (483,7 j.p.), to jego rozkad na bezporedni popyt na kocowe dobra i usugi konsumpcyjne oraz na popyt na dobra porednie zmieni si na korzy tego pierwszego. Popyt pieniny na dobra konsumpcyjne wynosi teraz 132 j.p., a jest to kwota o jedn trzeci wiksza ni 100 j.p. popytu pieninego z przykadu przedstawionego na wykresie V5 i w tabeli V5. Oglny popyt pieniny na dobra porednie obniy si tymczasem z 383 j.p. do 351 j.p. Krtko mwic, mamy tu do czynienia ze struktur spaszczon i mniej kapitaochonn, a zatem w konsekwencji z produkcj mniejszej iloci dbr i usug konsumpcyjnych, na ktre wzrasta popyt pieniny; wszystko to powoduje wielki wzrost cen dbr i usug konsumpcyjnych oraz uoglnione zuboenie spoeczestwa. Ujawnia si ono w spadku realnych cen rnych pierwotnych czynnikw produkcji. Cho warto nominalna zapewnianego przez nie dochodu pieninego znacznie wzrosa, to jeszcze szybszy wzrost cen dbr konsumpcyjnych powoduje bardzo niekorzystn sytuacj wacicieli tych czynnikw. Poza tym stopa procentowa, czyli stopa, do ktrej zbliaj si zyski ksigowe osigane na kadym etapie, wzrosa powyej 13,5 procent, a wic do poziomu wyszego nawet od odsetek na rynku kredytowym w okresie poprzedzajcym ekspansj kredytow (11 procent rocznie). Ta wysza stopa odzwierciedla premi kompensujc spadek siy nabywczej pienidza, wzmoon rywalizacj przedsibiorcw o nowe poyczki oraz wzrost znaczenia czynnikw niepewnoci i ryzyka w przedsibiorczoci, ktre oddziaywaj na stop procentow zawsze, kiedy w gospodarce szerzy si pesymizm i niepewno. Musimy podkreli, e przedstawiona na wykresie V7 struktura produkcji, ktra pozostaje w nastpstwie niezbdnej korekty, nie moe odpowiada strukturze istniejcej przed ekspansj kredytow. Wynika to z istotnej zmiany warunkw. Poniesiono cikie nieuchronne straty specycznych
dziaanie, s. 476477). Mark Skousen wskazuje, e w fazie recesji ceny dbr z rnych etapw podlegaj nastpujcym zmianom: po pierwsze, najpowaniejszy spadek cen i zatrudnienia dotyka zwykle rm dziaajcych najdalej od konsumpcji; po drugie, ceny produktw na etapach porednich rwnie spadaj, chocia nie tak drastycznie; po trzecie, ceny hurtowe obniaj si, lecz stosunkowo mniej gwatownie; po czwarte wreszcie, ceny dbr konsumpcyjnych rwnie wykazuj tendencj spadkow, chocia znacznie mniej wyran ni w przypadku pozostaych powyszych dbr. Co wicej, jeli dochodzi do stagacji, ceny dbr konsumpcyjnych, zamiast spada, mog nawet rosn; zob. Skousen, The Structure of Production, s. 304.

288

Wykres V7. Schemat struktury produkcji jako nastpstwa kryzysu i recesji gospodarczej wywoanej przez ekspansj kredytow (bez pokrycia w oszczdnociach)
Pierwotne rodki produkcji (praca i zasoby naturalne)

Odsetki

132,7 jednostek pieninych dochodu netto

Etap 5.

Etap 4.

Etap 3.

Zyski, czyli odsetki na kadym etapie (w przyblieniu 13,6% rocznie)

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

Etap 2.

Etap 1.

Ostateczna konsumpcja = 132,7 jednostek pieninych dochodu netto

Tabela V6. Poda dbr dzisiejszych i popyt na nie (jako nastpstwo kryzysu ekonomicznego spowodowanego przez ekspansj kredytow bez pokrycia w oszczdnociach)
Wytwarzajcy popyt na dobra dzisiejsze (Dostawcy dbr przyszych) 116,70 > 93,72 > 70,40 > 46,86 > 23,32 > 266,25 Cakowity popyt wacicieli dbr kapitaowych ===== 383,75 j.p. = OSZCZDNOCI I INWESTYCJE = (BRUTTO) 84,75 Cakowity popyt wacicieli pierwotnych rodkw produkcji (ziemi i pracy) ======== 351,00 j.p. Cakowity popyt na dobra dzisiejsze 26,50 dla kapitalistw z etapu 5. 53,25 dla kapitalistw z etapu 4. 80,00 dla kapitalistw z etapu 3. 106,50 dla kapitalistw z etapu 2. + 10,20 na pierwotne rodki produkcji + 13,72 na pierwotne rodki produkcji + 17,15 na pierwotne rodki produkcji + 20,36 na pierwotne rodki produkcji + 23,32 na pierwotne rodki produkcji

Dostawcy dbr dzisiejszych (Oszczdzajcy)

Kapitalici z etapu 1.

= 106,50 + 10,20 =

Kapitalici z etapu 2.

= 80,00 + 13,72 =

Kapitalici z etapu 3.

= 53,25 + 17,15 =

Kapitalici z etapu 4.

= 26,50 + 20,36 =

Kapitalici z etapu 5.

= 0 + 23,32 =

Cakowita poda dbr dzisiejszych

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

Dochd brutto za rok = 483,7 (identyczny jak w tabeli V5)

132,7 j.p. ostatecznej konsumpcji + 351 j.p. poday dbr dzisiejszych i popytu na nie (oszczdnoci i inwestycje brutto = 483,7 j.p.)

289

290

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

dbr kapitaowych zwizane z tym, e ograniczone zasoby spoeczestwa skierowano na inwestycje, ktrych nie da si zrestrukturyzowa, wskutek czego s pozbawione wartoci ekonomicznej. Powoduje to oglne zuboenie spoeczestwa, stan przejawiajcy si w spadku wyposaenia kapitaowego per capita i prowadzcy do obnienia wydajnoci pracy, a w konsekwencji do dalszego spadku pac realnych. Co wicej, nastpuje zmiana dystrybucji dochodu na rne czynniki produkcji, jak rwnie restrukturyzacja wszystkich procesw inwestycyjnych, ktre cho bdnie zainicjowane, wci maj pewn uyteczno i warto ekonomiczn. Wszystkie te nowe warunki sprawiaj, e struktura produkcji jest jakociowo bardzo rna od tej, jaka istniaa, zanim banki spowodoway ekspansj kredytow, a ilociowo znacznie od niej ubosza i bardziej paska90. Podsumujmy: opisalimy mikroekonomiczne podstawy spontanicznej reakcji rynku zachodzcej niezmiennie w wyniku ekspansji kredytowej. Reakcja ta wywouje nastpujce po sobie cykle boomu i recesji, ktre regularnie oddziayway na gospodarki wiata zachodniego od blisko dwch stuleci (a nawet znacznie duej, jak widzielimy w rozdziale drugim. Wykazalimy rwnie, e nie ma teoretycznej moliwoci, aby zwikszanie poyFritz Machlup dokadnie analizowa czynniki wywoujce spaszczanie si struktury produktywnej oraz bada powody tego, e po korekcie jest ona inna, ubosza ni przed ekspansj kredytow: 1) Wiele dbr kapitaowych ma charakter specyczny, tzn. nie nadaje si do uycia w celach innych ni te, dla ktrych zostay pierwotnie zaplanowane; w nastpstwie zmiany struktury produkcji dochodzi zatem do powanych strat. 2) Wartoci kapitau tj. przewidywane wartoci przyszych dochodw zostaj w oglnoci obnione przez wzrost stp kapitalizacji; waciciele dbr kapitaowych i tytuw wasnociowych ponosz z tego powodu powane straty. 3) Specyczne dobra kapitaowe nadajce si do uytku jako wyposaenie uzupeniajce dla tych linii produkcyjnych, ktre odpowiadayby na popyt konsumentw, zapewne nie s gotowe; zatrudnienie przy tych liniach jest zatem mniejsze, ni skdind byoby moliwe. 4) Kracowa produktywno pracy przy skrconych okresach inwestycyjnych jest mniejsza, tote stawki pac s obnione. 5) W sytuacji nieelastycznych stawek pac pojawia si bezrobocie spowodowane obnionymi cenami popytu na prac (Fritz Machlup, Professor Knight and the Period of Production, Journal of Political Economy 43, nr 5, padziernik 1935, s. 623). Uwagi Ludwiga von Misesa dotyczce tego, e moliwe jest, i nowa struktura produktywna bdzie przypominaa struktur istniejc przed ekspansj kredytow, s pewno jeszcze bardziej konkretne: Tymczasem dane te rni si od tych, jakie wystpoway, zanim rozpocz si proces oszczdnoci. Wiele si od tego czasu zmienio. Niewykluczone, e wymuszone oszczdnoci, a w jeszcze wikszym stopniu systematyczne, dobrowolnie gromadzone oszczdnoci umoliwiy wytworzenie nowych dbr kapitaowych, ktre nie zostay do koca zmarnotrawione na chybione inwestycje i nie zuyto ich w wyniku nadmiernej konsumpcji wywoanej boomem. W wyniku nierwnomiernoci, ktra jest nieodczn cech kadej inacji, nastpiy zmiany stanu posiadania i dochodw poszczeglnych ludzi. Oprcz zmian, ktrych przyczyn bya ekspansja kredytowa, populacja moga si rwnie zmieni co do wielkoci i cech indywidualnych jej przedstawicieli. Moga si rozwin wiedza techniczna, mg si zmieni popyt na okrelone dobra. Kocowy stan, do ktrego dy rynek, nie jest ju tym samym stanem, do ktrego dy on przed zakceniami wywoanymi ekspansj kredytow (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 477).
90

Bankowo, stopy rezerwy czstkowej i prawo wielkich liczb

291

czek przez banki, jeli brak pokrycia w odpowiednim wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci, pozwalao spoeczestwu zmniejszy konieczne powicenia, jakich wymagaj wszelkie procesy rozwoju gospodarczego, oraz podsycao i przypieszao trway wzrost bez podjtej dobrowolnie przez obywateli decyzji o powicaniu si i oszczdzaniu91. Zwaywszy na to, e konkluzje te s bardzo wane, w nastpnym podrozdziale przeanalizujemy ich konsekwencje dla sektora bankowego, zwaszcza za to, jak wyjaniaj one, e sektor ten, jeli utrzymuje rezerw czstkow, nie moe dziaa niezalenie (czyli bez banku centralnego). Zamkniemy wic analiz teoretyczn, rozpoczt w rozdziale trzecim; suya ona wykazaniu na podstawie teorii ekonomii, e nie jest moliwe, aby sam system bankowy za pomoc wymogu rezerwy czstkowej zabezpieczy si przed zawieszaniem patnoci oraz bankructwem, poniewa owo rzekome zabezpieczenie (wymg rezerwy czstkowej) jest wanie tym czynnikiem, ktry wyzwala proces ekspansji kredytowej, boomu, kryzysu i recesji gospodarczej, wywierajcy niezmiennie szkodliwy wpyw na pynno i wypacalno bankw.

4 . B a n k o w o , s t o py re ze r w y c z s t k o w e j i prawo wielkich liczb

Doprowadzona do tego punktu analiza pozwala nam wypowiedzie si w sprawie tego, czy jest moliwe, jak utrzymuj niektrzy naukowcy, ubezpieczenie dziaalnoci banku opartej na rezerwie czstkowej na mocy prawa wielkich liczb. Odpowiemy w istocie na argument, e w celu zaspokojenia zwykych da klientw domagajcych si pynnoci, a take
91 Moss i Vaughn formuuj to dobitnie: Kady realny wzrost zapasu kapitau pochania czas i wymaga dobrowolnych oszczdnoci netto. Nie ma moliwoci, aby ekspansja poday pienidza w postaci kredytu bankowego otwara procesowi wzrostu gospodarczego drog na skrty (Hayeks Ricardo Eect: A Second Look, s. 555; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Proces ten Hayek wyjania by moe najzwilej i najjaniej w artykule Price Expectations, Monetary Disturbances and Malinvestment, opublikowanym w 1933 r. i wczonym do jego ksiki Prots, Interest and Investment, s. 135156. Powinnimy tu rwnie wymieni prace Rogera W Garrisona, ktry ob. razowo zilustrowa austriack teori kapitau i cyklu oraz zaprezentowa j za pomoc wykresw najczciej wykorzystywanych w podrcznikach makroekonomii w celu przedstawienia modelu klasycznego i modelu Keynesowskiego, a zwaszcza rozpraw Austrian Macroeconomics: A Diagrammatical Exposition, opublikowan pierwotnie w: Louis M. Spadaro (red.), New Directions in Austrian Economics, Sheed Andrews and McMeel, Kansas City 1978, s. 167201, oraz jako niezalena monograa w wydaniu The Institute for Humane Studies, 1978, poza tym artyku Ludwiga M. Lachmanna A Reconsideration of the Austrian Theory of Industrial Fluctuations, opublikowany pierwotnie w Economica nr 7, maj 1940, oraz wczony na s. 267284 do ksiki Lachmanna Capital, Expectations and the Market Process: Essays on the Theory of the Market Economy, Sheed Andrews and McMeel, Kansas City 1977. Zob. te ksik Garrisona Time and Money.

292

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

zgodnie z prawem wielkich liczb banki musz mie stale do dyspozycji jedynie cz pienidzy zdeponowanych w nich jako gotwka w postaci rezerwy gotwkowej. Argument ten stanowi sedno doktryn prawnych zmierzajcych do usprawiedliwienia umowy bankowego nieprawidowego depozytu pieninego z rezerw czstkow. Umow t przeanalizowalimy krytycznie w rozdziale trzecim. Odwoanie si w tej kwestii do prawa wielkich liczb jest rwnowane prbie zastosowania zasad technik ubezpieczeniowych w celu ochrony przed ryzykiem wycofywania depozytw, ryzykiem, co do ktrego zakada si z gry, e da si uj ilociowo, a tym samym mona je obj ubezpieczeniem z technicznego punktu widzenia. Przekonanie to jest jednak bdne, a jak zobaczymy, opiera si na bdnym wyobraeniu o naturze opisywanych tu zagadnie. Zjawiska zwizane z bankowoci, w przeciwiestwie zjawisk wiata przyrody, nale bowiem do dziedziny ludzkiego dziaania, tote zanurzone s w niepewnoci (a nie w ryzyku), ktra ju ze swej natury technicznie nie da si ubezpieczy. W dziedzinie ludzkiego dziaania przyszo jest bowiem zawsze niepewna w tym sensie, e trzeba j dopiero zbudowa i e jedynym jej fragmentem ju nalecym do podmiotw, ktre stan si jej bohaterami, s pewne idee, wyobraenia i oczekiwania, jakie podmioty te maj nadziej urzeczywistni przez osobiste dziaanie i wspdziaanie z innymi podmiotami. Co wicej, przyszo jest otwarta na wszelkie moliwe twrcze ludzkie dziaanie, tote kady podmiot odnosi si do niej z permanentn niepewnoci, ktr da si zmniejszy dziki przebiegajcym wedle pewnych schematw zachowaniom danego podmiotu i innych (instytucji), a take czujnemu praktykowaniu przedsibiorczoci. Podmiot nie moe jednak cakowicie wyeliminowa tej niepewnoci92. Otwarta, trwaa natura niepewnoci, o ktrej tu mwimy, sprawia, e zarwno tradycyjne pojcia obiektywnego i subiektywnego prawdopodobiestwa, jak i Bayesowska koncepcja prawdopodobiestwa nie maj zastosowania w obszarze relacji midzy ludmi. Twierdzenie Bayesa wymaga mianowicie stabilnej, fundamentalnej struktury stochastycznej niemoliwej do pogodzenia z ludzk zdolnoci do przedsibiorczej kreatywnoci93. Dzieje si tak z dwch powodw: po pierwsze, nie da si pozna wszystkich przyszych moliwoci czy przypadkw, po drugie za, podmiot ma jedynie pewne subiektywne przewiadczenia czy przekonania nazwane przez Misesa prawdopodobiestwami zdarze jednostkowych (nieNa ten temat zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 4647. 93 Ujcie Bayesa wyklucza moliwo zaskoczenia konstatuje J. D. Hey, Economics in Disequilibrium, New York University Press, New York 1981, s. 99. Podobnie twierdzi Emiel F. M. Wubben w artykule Austrian Economics and Uncertainty, s. 13, ktrego manuskrypt przedstawiono podczas Pierwszej Europejskiej Konferencji na temat Ekonomii Austriackiej, (Maastricht, kwiecie 1992): pynie std wniosek, e nie mona mwi o subiektywnych prawdopodobiestwach zmierzajcych do obiektywnych prawdopodobiestw. Wymiary te nie s porwnywalne, lecz obejmuj rne poziomy wiedzy.
92

Skutki ekspansji kredytu bankowego pozbawionego pokrycia...

293

powtarzalnych)94 ktre modykowane bd rozwijane zmieniaj zwykle przez zaskoczenie, czyli w radykalny, skrajny sposb cay system przekona i wiedzy podmiotu. A wic podmiot stale odkrywa cakowicie nowe sytuacje, ktrych wczeniej nawet nie zdoaby poj. Ta koncepcja niepewnoci, ktra odpowiada pojedynczym zdarzeniom w dziedzinie ludzkiego dziaania, a tym samym w ekonomii, rni si radykalnie od pojcia ryzyka, majcego zastosowanie w sferze zyki i nauk przyrodniczych (zestawienie w tabeli V7). Tabela V7.
Dziedzina nauk przyrodniczych 1. Prawdopodobiestwo klas: Zachowanie klasy jest znane lub daje si pozna w przeciwiestwie do zachowa jednostek. Dziedzina ludzkiego dziaania 1. Prawdopodobiestwo niepowtarzalnego przypadku lub zdarzenia: klasa nie istnieje i o ile niektre czynniki wpywajce na niepowtarzalne zdarzenie s znane, o tyle inne nie. Samo dziaanie moe wywoa bd stworzy zdarzenie. 2. Twrcza natura ludzkiego dziaania sprawia, e niepewno ma charakter permanentny. Niepewno nie daje si wic ubezpieczy. 3. Prawdopodobiestwa nie da si wyrazi w kategoriach matematycznych. 4. Prawdopodobiestwo odkrywa si dziki intuicji, zrozumieniu i oszacowaniu przedsibiorcy. Kady nowy okruch informacji od nowa modykuje ca map przekona i przewiadcze (koncepcja zaskoczenia). 5. Koncepcj prawdopodobiestwa wykorzystuje zwykle przedsibiorczy podmiot, a take historyk.

2. Caa klasa znajduje si w sytuacji ubezpieczalnego ryzyka.

3. Prawdopodobiestwo da si wyrazi w kategoriach matematycznych. 4. Prawdopodobiestwo mona ocenia za pomoc logiki i bada empirycznych. Twierdzenie Bayesa umoliwia szacowanie prawdopodobiestwa klasy w miar pojawiania si nowych informacji. 5. Koncepcja prawdopodobiestwa jest przedmiotem bada naukowca przyrodnika.

Zdarzenia zwizane z bardziej lub mniej masowym i nieoczekiwanym wycofywaniem depozytw przez klientw banku odpowiadaj oczywicie sferze ludzkiego dziaania i s zanurzone w niepewnoci, ktra ze swej natury technicznie nie daje si ubezpieczy. Techniczno-ekonomiczny powd tego, e nie jest moliwe ubezpieczenie od niepewnoci, bierze si w istocie std, i samo ludzkie dziaanie wywouje czy tworzy zdarzenia, od ktrych starano si
94

Mises, Ludzkie dziaanie, s. 9499.

294

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

ubezpieczy. Innymi sowy, na wycofywanie depozytw niezmiennie wpywa samo istnienie ubezpieczenia, tote nie ma niezbdnej stochastycznej niezalenoci pomidzy istnieniem ubezpieczenia (wymg rezerwy czstkowej ustalanej rzekomo zgodnie z prawem wielkich liczb i dowiadczeniem bankierw) a zachodzeniem zjawiska (kryzysw bankowych i paniki, ktre wywouj masowe wycofywanie depozytw) tego wanie, na wypadek ktrego miano si ubezpieczy95. Dokadne pokazanie cisego zwizku pomidzy prb zastosowania prawa wielkich liczb w formie wymogu rezerwy czstkowej a tym, e ubezpieczenie to nieuchronnie wyzwala masowe wycofywanie depozytw, jest proste. Umoliwia je rozwj teorii austriackiej, czyli (przedstawiona w tym rozdziale) teoria cyklu koniunkturalnego oparta na kredycie ducjarnym. Bankowo oparta na rezerwie czstkowej dopuszcza bowiem wielkoskalowe udzielanie poyczek bez pokrycia we wczeniejszym wzrocie oszczdnoci (czyli ekspansj kredytow) i pocztkowo wywouje sztuczne poszerzenie i wyduenie struktury produkcji (przedstawiono to za pomoc zacienionych obszarw na wykresie V6). Niemniej wczeniej czy pniej wyjanione szczegowo w poprzednim podrozdziale czynniki mikroekonomiczne uruchamiaj proces spoeczny korygujcy popenione przez przedsibiorcw bdy i w konsekwencji struktura produkcji zaczyna przypomina struktur przedstawion na wykresie V7. Widzimy tam, e nowe etapy, ktre stworzono prbujc wyduy struktur produkcji (etapy szsty i sidmy z wykresu V6), cakowicie znikaj. Zlikwidowane ponadto zostaje poszerzenie etapw od drugiego do pitego, co prowadzi do oglnego zuboenia spoeczestwa, jako rezultatu nierozsdnego inwestowania jego ograniczonych zaoszczdzonych zasobw realnych. W zwizku z tym bardzo wielu odbiorcw poyczek bdcych nastpstwem ekspansji kredytowej ostatecznie nie moe ich spaci; tacy zalegajcy z patnociami klienci coraz
95 Krtko mwic, mamy tu na myli zjawisko pokusy naduycia, ktre zostao ju teoretycznie przeanalizowane przez M. V Paulyego. Uwaa on, e optymalno penego . ubezpieczenia przestaje wchodzi w gr, gdy metoda ubezpieczenia wpywa na popyt na usugi zapewniane przez polis ubezpieczeniow; The Economics of Moral Hazard, American Economic Review nr 58, 1968, s. 531537. Temat ten porusza rwnie Kenneth J. Arrow w swoim artykule pt. The Economics of Moral Hazard: Further Comments, opublikowanym pierwotnie w American Economic Review 58, 1968, s. 537553. Autor kontynuuje w nim analiz tego zjawiska rozpoczt w artykule Uncertainty in the Welfare Economics of Medical Care, American Economic Review 53, 1963, s. 941973. Arrow stoi na stanowisku, e pokusa naduycia wystpuje zawsze, gdy polisa ubezpieczeniowa sama w sobie moe zmienia motywy postpowania, a tym samym wpywa na prawdopodobiestwa, ktrymi kieruje si rma ubezpieczeniowa. Oba te artykuy Arrowa ukazay si w jego ksice Essays in the Theory of Risk-Bearing, North Holland Publishing Company, AmsterdamLondonNew York 1974, s. 177222, zob. zw. s. 202204. Na uwzgldnienie zasuguj jeszcze dwa inne rda: rozdz. 7 (powicony niepodlegajcym ubezpieczeniu czynnikom ryzyka) wanej ksiki Karla H. Borcha Economics of Insurance, North Holland, AmsterdamNew York 1990, zw. s. 317, 325330, oraz artyku J. E. Stiglitza Risk, Incentives and Insurance: The Pure Theory of Moral Hazard, The Geneva Papers on Risk and Insurance 26, 1983, s. 433.

Bankowo, stopy rezerwy czstkowej i prawo wielkich liczb

295

czciej zawieszaj spaty lub bankrutuj. Przybywa poyczek, ktrych klienci nie spacaj. Kiedy za uderza kryzys i staje si oczywiste, e nie naleao podejmowa projektw inwestycyjnych zapocztkowanych w wyniku bdu, warto rynkowa tych projektw spada do uamka ich pocztkowej wartoci lub nawet do zera. Zakres, w jakim ten uoglniony spadek wartoci wielu dbr kapitaowych przenosi si na aktywa bankowe, jest dokadnie przedstawiony gracznie przez kwoty poyczek odpowiadajce zacienionym obszarom na wykresie V6. Wykres ten pokazuje w ujciu pieninym bdne wyduenie i poszerzenie struktury produkcji: zmiany podjte w ekspansywnych fazach cyklu koniunkturalnego z uwagi na tanie, atwe nansowanie poyczkami bankowymi (bez pokrycia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych realnych oszczdnoci). Poniewa popenione bdy zostaj ujawnione, a wyduenia i poszerzenia struktury produktywnej porzuca si, likwiduje lub restrukturyzuje, warto aktyww caego systemu bankowego drastycznie si zmniejsza. Co wicej, temu spadkowi wartoci stopniowo towarzyszy proces kurczenia si kredytu, ktry analizowalimy w ujciu ksigowym pod koniec rozdziau czwartego, co z reguy jeszcze pogarsza negatywne skutki recesji dla aktyww systemu bankowego. Przedsibiorcy, ktrym udao si szczliwie uchroni swoje rmy przed zawieszeniem patnoci i bankructwem, restrukturyzuj zainicjowane wczeniej procesy inwestycyjne. Unieruchamiaj je, likwiduj i gromadz rodki, by mc zwrci poyczki bankom. W dodatku pesymizm i upadek morale podmiotw rynkowych96 sprawiaj, e nowe wnioski kredytowe i nowo przyznawane kredyty nie rekompensuj szybkoci, z jak spaca si poyczki. Wynikiem tego jest powane ograniczenie kredytw. Musimy zatem doj do wniosku, e recesja gospodarcza spowodowana ekspansj kredytow wynika z powszechnego spadku wartoci aktyww ksigowych systemu bankowego wanie wtedy, gdy optymizm i zaufanie deponentw osigaj najniszy poziom. Innymi sowy, recesja i zawieszanie spat zmniejszaj warto poyczek i innych aktyww bankowych, podczas gdy nie dotyczy to odpowiednich pasyww bankw, depozytw znajdujcych si obecnie w rkach stron trzecich. Jeli chodzi o rachunkowo, to sytuacja nansowa wielu bankw staje si szczeglnie skomplikowana i trudna, dlatego ogaszaj zawieszanie wypat i deklaruj upado. Z teoretycznego punktu widzenia nie da si, co logiczne, ustali z gry, ktre banki bd miay stosunkowo wiksze kopoty. Moemy jednak przewidywa z pewnoci, e banki odznaczajce si cho troch mniejsz pynnoci odczuj powany niedobr pynnoci, bd zawieszay wypaty, a nawet bankrutoway. Sytuacja taka moe bardzo atwo zapocztkowa powszechny kryzys

Boom prowadzi do zuboenia, ale jeszcze powaniejsze szkody wyrzdza w sferze moralnej. Wywouje przygnbienie i zniechcenie. Im wikszy optymizm panowa w okresie iluzorycznej prosperity, jak przynis boom, tym wiksze jest uczucie zawodu i frustracji po jego zakoczeniu (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 488). Pamitajmy te, co powiedzielimy w rozdz. IV, podrozdz. 8, s. 191198.

96

296

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

zaufania do caego systemu bankowego, skaniajc ludzi do masowego wycofywania depozytw, i to nie tylko z bankw, ktre odczuwaj stosunkowo najwiksze trudnoci, ale rwnie ze wszystkich pozostaych, niejako za spraw ich zakaenia. W istocie bowiem wszystkie banki funkcjonujce na podstawie rezerwy czstkowej s z natury rzeczy niewypacalne, a rnice pomidzy nimi s stosunkowo niewielkie i s tylko kwesti stopnia, wskutek czego powane skurczenie si nansw i kredytu staje si nieuchronne. Zdarzenia tego rodzaju (jak kryzys gospodarczy wywoany przez banki orenckie w XIV wieku) powtarzay si stale od zarania bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. W kadym razie dowiedziono, e system rezerwy czstkowej niejako ze swej istoty wyzwala procesy uniemoliwiajce ubezpieczenie bankowoci przez wykorzystanie prawa wielkich liczb. Procesy te powoduj systematyczne kryzysy systemu bankowego, ktre wczeniej czy pniej pograj go w trudnociach nie do pokonania. Dyskwalikuje to jeden z najbardziej wywiechtanych argumentw sucych do technicznego usprawiedliwienia istnienia umowy typu bankowego depozytu pieninego z rezerw czstkow, ktra jest niedopuszczalna z uwagi na swoj natur prawn (co zobaczylimy w rozdziale trzecim), gdy wywodzi si wycznie z przywileju przyznanego przez wadze publiczne bankom prywatnym. Kto mgby bdnie sdzi, e mnogo przypadkw zalegania z patnociami i uoglniony spadek wartoci po stronie aktyww bilansu bankowego (dwa skutki kryzysu ekonomicznego) mona by z ksigowego punktu widzenia bez trudu zrwnoway przez wyeliminowanie odpowiednich depozytw rwnowacych te poyczki po stronie pasyww. Nie na prno przecie rozdzia czwarty pokazuje, e proces ekspansji kredytowej pociga za sob tworzenie przez banki takich depozytw. Niemniej z ekonomicznego punktu widzenia argument ten nie ma mocy. O ile tworzenie przez banki pienidza w postaci depozytw pocztkowo wspwystpuje z kreowaniem poyczek, a jedne i drugie przyznaje si tym samym podmiotom, o tyle poyczkobiorcy natychmiast rozstaj si z jednostkami pieninymi w depozycie i wykorzystuj je w celu spaty dostawcw i wacicieli pierwotnych rodkw produkcji. A wic bezporedni odbiorcy wci s winni bankowi kwot poyczki, lecz depozyt raz jeszcze przechodzi z rk do rk. Wanie z tego powodu banki s ze swej istoty niewypacalne, co zagraa ich przetrwaniu w okresach ostrej recesji gospodarczej. Przedsibiorcy, ktrzy zacigaj poyczki, popeniaj masowo bdy w inwestowaniu, co ujawnia kryzys. Nierozwanie inwestuj w dobra kapitaowe, w ktrych materializuj si poyczki, a ich warto drastycznie si obnia lub cakowicie przepada. Powoduje to powane zalegoci w spatach i warto wielkiej czci aktyww banku idzie w d. Jednoczenie jednak deponenci, obecnie strony trzecie, wci maj nienaruszone roszczenia w stosunku do bankw, ktre wywoay ekspansj kredytow, tote banki nie mog eliminowa swoich pasyww w tempie odpowiadajcym spadkowi wartoci aktyww. Dochodzi do rozbienoci ksigowej, prowadzcej do zawieszenia wypat i bankructwa najmniej pynnych bankw. Jeli upowszechni si pesymizm i brak zaufania,

Bankowo, stopy rezerwy czstkowej i prawo wielkich liczb

297

niewypacalne mog si sta wszystkie banki, co koczy si katastrofalnym zaamaniem systemu bankowego oraz systemu monetarnego opartego na bankowoci rezerwy czstkowej. To wanie ta wewntrzna niestabilno systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej sprawia, e niezbdnie konieczny jest bank centralny jako kredytodawca ostatniej instancji, podobnie jak prawidowe funkcjonowanie systemu cakowicie swobodnej dziaalnoci bankowej wymaga powrotu do tradycyjnych zasad prawnych, a tym samym do wymogu stuprocentowej rezerwy. Skoro umowa bankowego depozytu pieninego pozwalajca bankierom lekceway obowizek utrzymywania stopy rezerwy wynoszcej 100 procent moe ostatecznie doprowadzi nawet do upadku systemu bankowoci (oraz wielu jego klientw), to jak to moliwe, e bankierzy na przestrzeni dziejw upierali si przy takim wanie dziaaniu? W pierwszych trzech rozdziaach badalimy czynniki i warunki historyczne, ktre doprowadziy do umowy depozytu bankowego z rezerw czstkow. Wiemy, e rdem tej umowy by przyznawany bankom przez rzdy przywilej pozwalajcy im wykorzystywa pienidze deponentw we wasnym interesie, najczciej przez udzielanie poyczek nie komu innemu, jak cedentowi przywileju, czyli rzdowi lub pastwu stale przytoczonemu trudnociami nansowymi. Gdyby rzdy realizoway zwoje zasadnicze zadanie i odpowiednio denioway prawa wasnoci deponentw oraz je chroniy, taka nienormalna instytucja nigdy by si nie pojawia. Rozwamy teraz dodatkowo kilka zagadnie zwizanych z pojawieniem si umowy bankowego depozytu pieninego z rezerw czstkow. Jedn z istotnych kwestii jest tutaj wielka teoretyczna trudno, ktra sprawia, zwaywszy na zoon, abstrakcyjn natur procesw spoecznych zwizanych z kredytem i pienidzem, e bardzo czsto nawet ci, ktrzy s bezporednio zaangaowani w te procesy, nie potra zanalizowa i poj zjawisk wywoywanych ostatecznie przez ekspansj kredytow. W caej historii bowiem wikszo ludzi uznawaa, e ekspansja kredytowa wpywa na gospodark pozytywnie i koncentrowaa si na jej najbardziej widocznych, krtkookresowych skutkach (takich jak fala optymizmu czy boom gospodarczy). Co jednak mona powiedzie o samych bankierach, ktrzy przez cae wieki dowiadczali wielokrotnie runu i kryzysw bankowych stale powanie zagraajcych ich dziaalnoci czy wrcz kadcych jej kres? Poniewa bankierzy odczuwali na wasnej skrze konsekwencje funkcjonowania na podstawie rezerwy czstkowej, mona by sdzi, e w ich wasnym dobrze pojtym interesie ley zmiana takiej praktyki i podporzdkowanie jej tradycyjnym zasadom prawnym (czyli wymogowi stuprocentowej rezerwy gotwkowej). Uwaa tak pocztkowo nawet Ludwig von Mises97, jednak dowiadczenie historyczne, ktre wci na nowo pokazuje, e
97 W 1928 r. Ludwig von Mises przyzna: Nie mogem zrozumie, dlaczego banki nie uczyy si z dowiadczenia. Uwaaem, e z pewnoci zachowywayby postaw konsekwentnie ostron i umiarkowan, gdyby nie warunki zewntrzne, ktre skaniay je do jej porzucenia. Dopiero pniej przekonaem si, e poszukiwanie zewntrznego

298

BANKOWA EKSPANSJA KREDYTOWA I JEJ WPYW NA SYSTEM GOSPODARCZY

banki ustawicznie powracay do utrzymywania czstkowej rezerwy (pomimo zwizanego z tym olbrzymiego ryzyka), wcale tego nie potwierdza, podobnie jak analiza teoretyczna. Nawet bowiem gdy bankierzy zdaj sobie spraw, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej jest na dusz met skazana na niepowodzenie, to tworzenie pienidza ex nihilo, zdolno zwizana z kad ekspansj kredytow, przynosi zyski tak olbrzymie, e w kocu ulegaj tej pokusie i powracaj do rezerwy czstkowej. Na dodatek za aden konkretny bankier nie moe by absolutnie pewien, e jego bank znajdzie si wrd tych, ktre ostatecznie zawiesz wypaty lub upadn, poniewa zawsze moe mie nadziej, e zdoa wycofa si z tego procesu przed nadejciem kryzysu, zada spaty poyczek i unikn zalegoci w spatach. Dochodzi w ten sposb do typowej tragedii dobra wsplnego, zjawiska, ktre, jak wiadomo, wystpuje zawsze wtedy, gdy prawa wasnoci stron trzecich nie s dostateczne zdeniowane ani chronione (jak w interesujcym nas przypadku). Pogbion analiz tego procesu przeprowadzimy w rozdziale smym. W wietle tego, o czym tu mowa, nie moe zaskakiwa, e banki odczuwaj nieodpart pokus, by powikszy swj kredyt, zanim zrobi to inne, aby osign z ekspansji maksymalne proty, pozostawiajc zarazem pozostaym bankom oraz w oglnoci caemu systemowi gospodarczemu wsplne dwiganie skrajnie szkodliwych konsekwencji stanowicych ostateczny wynik takiego postpowania98.
bodca takiej zmiany postpowania bankw jest bezcelowe. Z czasem przekonaem si te, e uktuacje oglnych warunkw dziaalnoci gospodarczej s w peni zalene od stosunku iloci rodkw ducjarnych w obiegu do popytu. (...) Moemy atwo zrozumie, e banki emitujce rodki ducjarne, aby zwikszy swoje szanse zysku, mog by gotowe powiksza wolumen udzielonego kredytu i liczb emitowanych not. Szczeglnego wyjanienia wymaga jednak to, e wci na nowo podejmuje si prby poprawy oglnych warunkw gospodarczych drog ekspansji kredytu ducjarnego pomimo spektakularnych niepowodze takich wysikw w przeszoci. Odpowied musi wyglda nastpujco: zgodnie z dominujc ideologi przedsibiorcy i ekonomisty-polityka obnienie stopy procentowej uwaa si za istotny cel polityki gospodarczej. Zakada si ponadto, e ekspansja kredytu ducjarnego jest odpowiednim rodkiem prowadzcym do tego celu (Monetary Stabilization and Cyclical Policy, w: On the Manipulation of Money and Credit, s. 135136). Przytoczona praca jest angielskim przekadem wanej ksiki Misesa opublikowanej w 1928 r. pt. Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik. 98 Moliwo obrony tezy, e do bankowoci opartej na rezerwie czstkowej naley zastosowa teori tragedii dobra wsplnego, mielimy po raz pierwszy podczas regionalnego zebrania Mont-Plerin Society, ktre odbyo si w Rio de Janeiro 58 wrzenia 1993 r. Wskazywalimy tam, e typowa tragedia dobra wsplnego w oczywisty sposb stosuje si do bankowoci, zwaywszy na to, i proces ekspansji wynika z przywileju wydanego wbrew prawom wasnoci, poniewa kady bank zachowuje wycznie dla siebie korzyci z powikszania swojego kredytu, pozostawiajc jednoczenie innym bankom i caemu systemowi gospodarczemu dzielenie si odnonymi kosztami. Co wicej, jak zobaczymy w rozdz. VIII, midzybankowy mechanizm rozrachunkowy w systemie wolnej bankowoci moe udaremnia pojedyncze, izolowane prby ekspansji, lecz jest bezuyteczny, jeli wszystkie banki, motywowane w typowym procesie tragedii dobra wsplnego pragnieniem zysku, udzielajc poyczek, w wikszym lub mniejszym stopniu daj si unie optymizmowi. Zob. na ten temat nasze wprowadzenie pod tytuem In-

Bankowo, stopy rezerwy czstkowej i prawo wielkich liczb

299

Zauwamy w podsumowaniu, e techniczna niemono ubezpieczenia si przed ryzykiem wycofywania depozytw za pomoc stopy rezerw wyjania rwnie, jak zobaczymy w rozdziale smym, e sami bankierzy byli gwnymi obrocami banku centralnego, ktry jako kredytodawca ostatniej instancji mgby gwarantowa ich przetrwanie podczas paniki99. Historyczne pojawienie si instytucji banku centralnego byo z tego punktu widzenia nieuchronnym nastpstwem tego samego przywileju, ktry dziki utrzymywaniu rezerwy czstkowej pozwala bankom poycza wikszo pienidzy przyjmowanych w depozyt. Co wicej, jest oczywiste, e dopki nie zostan przywrcone tradycyjne zasady prawne, a tym samym wymg stuprocentowej rezerwy, dopty nie bdzie mona si oby bez banku centralnego ani wprowadzi prawdziwego systemu wolnej bankowoci: poddanego prawu i niewpywajcemu negatywnie na tok gospodarki przez regularne wywoywanie destabilizujcych faz sztucznej ekspansji i recesji ekonomicznej100.

troduccin Critica a la Edicin Espaola do ksiki Very C. Smith Fundamentos de la banca central y de la libertad bancaria (The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative), Unin EditorialEdiciones Aosta, Madrid 1993, s. 38, przyp. 16. 99 Mona by tu rwnie wspomnie o standardowej analizie szkoy wyboru publicznego wyjaniajcej, w jaki sposb banki jako potna grupa nacisku zmobilizoway si w celu ochrony swojego przywileju, stworzenia mu prawnej podstawy i, gdy to konieczne, uzyskiwania poparcia rzdu. Nic wic dziwnego, e autorzy tacy jak Rothbard konstatuj, i bankierzy maj wewntrzn skonno do etatyzmu (Murray N. Rothbard, Wall Street, Banks, and American Foreign Policy, Center for Libertarian Studies, Burlingame (California) 1995, s. 1). Zobacz take literatur powicon ekonomicznym skutkom umw depozytu na danie w obecnych systemach pieninych opartych na istnieniu banku centralnego (wrd wielu innych: Douglas W Diamond i Philip H. Dybvig, Bank . runs, deposit insurance, and liquidity, Journal od Political Economy, 91, s. 401419; oraz Itay Goldstein i Ady Pauzner, Demand-Deposit Contracts and the Probability of Bank Runs, The Journal of Finance, t. 60, n. 3, czerwiec 2005, s. 12931327). 100 Bank centralny stanowi wic najbardziej konkretny historyczny dowd praktycznego i teoretycznego niepowodzenia prby zabezpieczenia si przed wycofywaniem depozytw za pomoc rezerwy czstkowej. To, e uwaa si za konieczne istnienie kredytodawcy ostatniej instancji, ktry by tworzy i zapewnia pynno niezbdn w okresach paniki, pokazuje, e zabezpieczenie takie jest niemoliwe i e jedynym sposobem uniknicia przez banki nieuchronnych niepodanych skutkw instytucji bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, jest stworzenie i utrzymanie instytucji sprawujcej absolutn kontrol nad systemem pieninym, ktra by miaa zdolno tworzenia w dowolnym czasie niezbdnej pynnoci. Innymi sowy, przywilej rezerwy czstkowej jest rwnie ostatecznie odpowiedzialny za czste powane ingerencje banku centralnego w system nansowy, ktry zostaje w ten sposb wyczony z podlegych tradycyjnym zasadom prawnym procesw wolnego rynku. Na wstpie tej ksiki sformuowaem twierdzenie, e gwnym praktycznym i teoretycznym wyzwaniem dla ekonomii u progu tego nowego stulecia jest wanie pooenie kresu ingerencji pastwa i praktykowanemu przez nie systematycznemu przymusowi, a take obdarzaniu przywilejami systemu nansowego; naley w tym celu podporzdkowa go tym samym tradycyjnym zasadom prawnym, ktrych przestrzegania niezmiennie wymaga si od wszystkich innych podmiotw gospodarczych dziaajcych na wolnym rynku. Teraz twierdzenie to staje si w peni zrozumiae.

ROZDZIA VI
DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

W rozdziale tym przedstawimy jeszcze pewne rozwaania wyjaniajce rne aspekty teorii cyklu koniunkturalnego opartej na kredycie ducjarnym. Zmierzaj one do tego, by pogbi nasz analiz oraz rzuci wiato na rne kwestie poboczne, bardzo interesujce z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia. Ostatnia cz rozdziau zawiera przegld dowodw empirycznych, ilustrujcych i wspierajcych teori przedstawion w poprzednich rozdziaach.

1 . D l a c z e g o k r y z y s n i e w y b u c h a w t e d y, g d y n o w e i n w e s t yc j e f i n a n s u j e s i re a l ny m i o s zc z d n o c i a m i ( n i e w y s t p u j e e k s p a n s j a k re dy t o w a )
Do kryzysu i pniejszej recesji nie dochodzi, jeli wyduenie etapw struktury produkcji, ktry to proces analizowalimy w poprzednim rozdziale, nie wynika z wywoywanej przez banki ekspansji kredytowej pozbawionej pokrycia w realnych oszczdnociach, lecz z wczeniejszego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Jeeli bowiem proces ten zostaje wyzwolony przez trway wzrost dobrowolnych oszczdnoci, zapobiegaj one wystpieniu wszystkich szeciu omwionych zjawisk mikroekonomicznych, jakie pojawiaj si samoistnie w reakcji na ekspansj kredytow, likwidujc wywoany przez ni pocztkowo sztuczny boom. Nie dochodzi w takim przypadku do adnego wzrostu ceny pierwotnych rodkw produkcji. Przeciwnie, jeli poyczki maj rdo we wzrocie realnych oszczdnoci, to wzgldny spadek bezporedniej konsumpcji, jaki niezmiennie pocigaj za sob takie oszczdnoci, uwalnia na rynku pierwotnych rodkw produkcji due zasoby produktywne. Zasoby te bdzie mona wykorzysta na etapach najdalszych od konsumpcji, wic nie zachodzi potrzeba, by paci za nie wysze ceny. W przypadku ekspansji kredytowej widzielimy, e ceny rosy wanie dlatego, i ekspansja ta nie wynika z wczeniejszego wzrostu oszczdnoci, tote na etapach bliskich konsumpcji nie zostaj uwolnione pierwotne zasoby produktywne, a przedsibiorcy z etapw najodleglejszych od konsumpcji mog je uzyska jedynie wtedy, gdy zaoferuj za nie stosunkowo wysze ceny.

302

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Jeli wyduenie struktury produkcji wynika ze wzrostu dobrowolnych oszczdnoci, to nie dochodzi do zwyki cen dbr konsumpcyjnych, ktra byaby nieproporcjonalnie wielka w stosunku do odpowiedniego wzrostu cen czynnikw produkcji. Wrcz przeciwnie pocztkowo zaznacza si zwykle trway spadek cen tych dbr. Zwikszenie si oszczdnoci zawsze bowiem czy si z krtkotrwaym spadkiem konsumpcji. Nie dochodzi zatem do wzgldnego wzrostu zyskw ksigowych w gaziach najbliszych produkcji ani do spadku zyskw czy wrcz do strat ksigowych na etapach od niej najdalszych. Proces zatem nie odwrci si i nie pojawi si nic, co mogoby wywoa kryzys. Co wicej, jak widzielimy w rozdziale pitym, pewn rol odgrywa tu efekt Ricarda, poniewa dla przedsibiorcw korzystne staje si zastpowanie pracy wyposaeniem kapitaowym, a to ze wzgldu na wzrost pac realnych spowodowany wzgldnym spadkiem cen dbr konsumpcyjnych, ktry z kolei pojawia si na og w wyniku wzrostu oszczdnoci. Rynkowe stopy procentowe nie rosn; przeciwnie, na og systematycznie spadaj, co odzwierciedla now stop preferencji czasowej spoeczestwa, obecnie obnion ze wzgldu na silniejsze pragnienie oszczdzania. Zwaywszy, e rynkowa stopa procentowa obejmuje skadnik kompensujcy zmian siy nabywczej pienidza, a w sytuacji wzrostu dobrowolnych oszczdnoci skadnik ten jest ujemny. Dzieje si tak dlatego, e, jak widzielimy, pojawia si tendencja spadku cen dbr konsumpcyjnych (zarwno w krtkim, jak i dugim okresie), ktra zwiksza si nabywcz pienidza, zjawisko to za wywiera dodatkow presj na nominalne stopy procentowe. Wzrost gospodarczy oparty na dobrowolnych oszczdnociach jest ponadto zjawiskiem zdrowym i trwaym, tote zawarte w stopie procentowej komponenty przedsibiorczoci i ryzyka rwnie wyka tendencj spadkow. Powysze rozwaania potwierdzaj, e recesja zawsze jest nastpstwem braku dobrowolnych oszczdnoci, niezbdnych do podtrzymywania struktury produkcji, ktra okazuje si wwczas zbyt kapitaochonna. Recesj powoduje ekspansja kredytowa podejmowana przez system bankowoci bez odpowiedniego wsparcia udzielonego przez podmioty gospodarcze, ktre na og nie chc zwiksza swoich dobrowolnych oszczdnoci. Wniosek z teoretycznej analizy tego procesu by moe najzwilej sformuowali Moss i Vaughn:
Realny wzrost zasobw kapitau zawsze pochania czas i wymaga dobrowolnych oszczdnoci netto. Nie jest moliwe, aby zwikszenie poday pienidza w postaci kredytu bankowego otworzyo drog na skrty do wzrostu gospodarczego1.

Moss, Vaughn, Hayeks Ricardo Eect: A Second Look, s. 555. Zob. te rozdz. V, przyp. 91, s. 291.

Moliwo odroczenia wybuchu kryzysu...

303

2 . M o l i w o o d ro c ze n i a w y b u ch u k r y z y s u : t e o r e t yc z n e w y j a n i e n i e p r o c e s u s t a g f l a c j i
Nadejcie recesji gospodarczej mona odroczy, jeli dodatkowe poyczki pozbawione pokrycia w realnych oszczdnociach przyznaje si w coraz wikszym tempie, czyli kiedy ekspansja kredytowa osiga szybko, przy ktrej podmioty gospodarcze nie do koca mog recesj przewidzie. Polega to na aplikowaniu dodatkowych dawek kredytu bankowego rmom, ktre uruchomiy nowe projekty inwestycyjne, poszerzajc i wyduajc etapy procesu produkcji. Ten nowy kredyt moe opnia pojawienie si szeciu zjawisk objanionych w rozdziale pitym, ktre zawsze spontanicznie odwracaj pocztkowy bieg zdarze wynikajcych z ekspansji kredytowej na rynku. Chocia taka strategia moe odracza depresj, i to nawet przez stosunkowo dugi czas2, jest jednak skazana na nieuchronn porak i wie si z olbrzymim dodatkowym kosztem: kiedy bowiem recesja ostatecznie nastpuje, okazuje si znacznie gbsza, bardziej bolesna i dusza3. Sukces takiej strategii odraczania kryzysu dziki dodatkowym poyczkom zaley od staego wzrostu ekspansji kredytowej. Hayek przedstawi t zasad ju w 1934 r., kiedy stwierdza: Aby wywoa stae powikszanie kapitau, [kredyt] musiaby (...) zwiksza si we wci rosncym tempie4. Konieczno takiego staego przypieszania tempa ekspansji kredytowej wyHayek, komentujc wybuch kryzysu gospodarczego koca lat 70., sam przyznawa: Oczekiwaem, e boom inacyjny bdzie trwa pi lub sze lat, jak wczeniejsze takie zjawiska w historii, zapominajc, e ich kres nastpi dziki standardowi zota. Jeli jednak nie ma standardu zota jeli inacj mona kontynuowa znacznie duej to bardzo trudno przewidywa, jak dugo to potrwa. I rzeczywicie trwao znacznie duej, ni przewidywaem. Ostateczny wynik by taki sam. Hayek mwi tu o procesie inacyjnym, ktry w latach 60. i 70. obj cay wiat i mia oparcie w okolicznociach historycznych, takich jak wojna wietnamska i inne, ktre podsycay nieograniczon niemal ekspansj kredytow na caym wiecie, wyzwalajc proces prowadzcy pniej do dotkliwej stagacji i wysokiego bezrobocia przeomu lat 70. i 80. (zob. Stephen Kresge, Leif Wenar, red., Hayek on Hayek: An Autobiographical Dialogue, Routledge, London 1994, s. 145). 3 Murray Rothbard w nastpujcy sposb ocenia moliwo odraczania nadejcia depresji: dlaczego, jak uczy historia, okresy boomu trwaj po kilka lat? Co opnia proces dostosowawczy? Odpowied brzmi, e gdy zaczyna wygasa boom spowodowany ekspansj kredytow, banki wstrzykuj do gospodarki kolejn dawk kredytu. Innymi sowy, jedynym sposobem, by zapobiec uruchomieniu si procesu depresji-dostosowania, jest kontynuacja inacyjnej ekspansji kredytowej. Albowiem tylko cige dawki nowego pienidza na rynku kredytowym utrzymuj boom i zapewniaj dochodowo nowych etapw produkcji. Co wicej, tylko cigle rosnce dawki kredytu mog podtrzyma boom, obniy jeszcze bardziej stopy procentowe i wyduy struktur produkcji, albowiem w miar wzrostu cen coraz wicej pienidzy bdzie potrzebnych, by wykona t sam prac. (...) Lecz jest jasne, e podtrzymywanie boomu za pomoc narastajcej ekspansji kredytowej przyniesie jeden skutek: uczyni nieuchronn depresj dusz i boleniejsz (Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 412413). 4 Hayek, Prices and Production, s. 150.
2

304

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

nika std, e w danym okresie tempo to musi przekracza wzrost cen dbr konsumpcyjnych wzrost spowodowany zwikszeniem popytu pieninego na te dobra w nastpstwie wzrostu nominalnego dochodu z pierwotnych czynnikw produkcji. Zwaywszy, e dua cz nowego dochodu otrzymywanego przez wacicieli pierwotnych rodkw produkcji wywodzi si bezporednio z ekspansji kredytowej, ekspansja ta musi si stopniowo nasila, aby cena czynnikw produkcji zawsze wyprzedzaa cen dbr konsumpcyjnych. Kiedy tylko przestaje j wyprzedza, spontanicznie uruchamia si sze mikroekonomicznych procesw przeciwdziaajcych zmianom wprowadzonym w strukturze produkcyjnej, a wic skracajcych j i spaszczajcych; nastpuje nieodwoalne uderzenie kryzysu i recesji gospodarczej. Tak czy inaczej, ekspansja kredytowa musi przypiesza w tempie uniemoliwiajcym podmiotom gospodarczym trafne jej przewidywanie, poniewa kiedy zaczynaj one prawidowo przewidywa szybko ekspansji, dochodzi do wyzwolenia szeciu znanych nam zjawisk. Jeli bowiem oczekiwanie inacji staje si powszechne, ceny dbr konsumpcyjnych wkrtce zaczynaj rosn jeszcze szybciej ni ceny czynnikw produkcji. Co wicej, nastpuje wzrost rynkowych stp procentowych nawet wtedy, gdy ekspansja kredytowa wci si nasila (poniewa oczekiwania inacji i wzrostu stopy procentowej natychmiast znajduj odzwierciedlenie w jej wartoci rynkowej). A wic strategii zwikszania ekspansji kredytowej w celu odroczenia kryzysu nie da si realizowa w nieskoczono, a wczeniej czy pniej dochodzi do kryzysu wywoanego przez dowolny z trzech poniszych czynnikw (ktre prowadz rwnie do recesji): a) Ekspansja kredytowa przestaje przypiesza lub zatrzymuje si wskutek odczuwanej przez bankierw i wadze gospodarcze obaw, e wybuchnie kryzys, a nastpujca po nim depresja bdzie jeszcze dotkliwsza, jeli dopuci si do narastania inacji. Z chwil gdy ekspansja kredytowa przestaje narasta w coraz szybszym tempie, zwalnia tempo do staego lub cakowicie si zatrzymuje, zostaje uruchomionych sze procesw mikroekonomicznych prowadzcych do kryzysu i korekty struktury produkcji. Ekspansja kredytowa jest utrzymywana, lecz tempo wzrostu zwiksza si nie do szybko, by w kadym kolejnym okresie zapobiec procesom odwrotu. W takim przypadku pomimo cigego wzrostu poday pienidza w postaci poyczek nieuchronnie dochodzi do szeciu opisywanych zjawisk. Nastpuje wic kryzys i recesja ekonomiczna. Dochodzi do radykalnego wzrostu cen dbr konsumpcyjnych, rwnoczesnej inacji i kryzysu, wreszcie depresji, a w ich wyniku do wysokiego bezrobocia. Ku wielkiemu zaskoczeniu teoretykw szkoy Keynesowskiej wiat zachodni dowiadczy ju takiego biegu rzeczy, i to zarwno podczas inacyjnej depresji koca lat 70., jak i, w mniejszym stopniu, podczas recesji gospodarczej pocztku

b)

Moliwo odroczenia wybuchu kryzysu...

305

lat 90. Zjawiska takie okrela si obrazowo mianem stagacji5. Hayek ukaza, e rosnce tempo, w jakim wzrost dochodw pieninych z czynnikw produkcji napdza popyt na dobra i usugi konsumpcyjne, zmniejsza ostatecznie szanse odroczenia nieuniknionego wybuchu kryzysu wskutek przypieszania ekspansji kredytowej. Wczeniej czy pniej zostanie bowiem osignity punkt, w ktrym wzrost cen dbr konsumpcyjnych zacznie wyprzedza wzrost dochodu pieninego z czynnikw pierwotnych, nawet jeli moe to by spowodowane jedynie spowolnieniem pojawiania si na rynku dbr i usug konsumpcyjnych w wyniku wskich garde, powstaych w nastpstwie prb zwikszenia kapitaochonnoci struktury produktywnej spoeczestwa. Odtd dochody zapewniane przez czynniki produkcji, zwaszcza za pace, zaczn w ujciu wzgldnym spada, wobec czego przedsibiorcy uznaj, e korzystnie jest zastpowa maszyny prac (wwczas stosunkowo tasz), a tu pojawi si efekt Ricarda, utrudniaj realizacj projektw inwestycyjnych zwizanych z dobrami kapitaochonnymi, co pocignie za sob wybuch recesji6.
5 Mark Skousen wskazuje trafnie, e stagacja jest w ujciu wzgldnym zjawiskiem uniwersalnym, zwaywszy, e w sytuacji recesji wzgldne ceny dbr konsumpcyjnych rosn bardziej (lub spadaj mniej) ni ceny czynnikw produkcji. Powszechny wzrost nominalnych cen dbr konsumpcyjnych w fazie recesji nastpi po raz pierwszy podczas depresji lat 70., a potem podczas recesji lat 90. Wynikao to std, e ekspansja kredytowa w obu przypadkach bya na rnych etapach cyklu na tyle wielka, e wytworzya i utrzymywaa oczekiwanie inacji na rynku dbr i usug konsumpcyjnych nawet w fazach najgbszej recesji (niezalenie od typowych ostatnio zjawisk nieprzerwanego wzrostu wydatkw publicznych i decytu oraz potnych patnoci w obrbie transferw socjalnych, ktre podsycaj bezporedni wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne, a tym samym ich cen); zob. Skousen, The Structure of Production, s. 313315. 6 Wyjaniajc to zjawisko, Hayek zarysowuje nastpujc analogi: Jest to zagadnienie do podobne do tego, czy wlewajc z dostateczn szybkoci pyn do naczynia po jednej jego stronie, moemy podnie po tej stronie poziom pynu w stosunku do reszty naczynia o tyle, ile tylko zechcemy. Rnica poziomw zaley oczywicie od lepkoci pynu: wiksz rnic bdziemy mogli uzyska w przypadku syropu czy kleju ni w przypadku wody. W adnym wypadku nie moemy jednak dowolnie podnie poziomu w jednej czci naczynia ponad reszt. Podobnie jak lepko pynu okrela zakres, w ktrym jego poziom w jednej czci naczynia moe przekroczy poziom w pozostaej czci, prdko, z jak wzrost dochodw prowadzi do wzrostu popytu na dobra konsumpcyjne, ogranicza zakres, w ktrym zwikszenie wydatkw na czynniki produkcji pozwala podnie ich ceny w stosunku do cen produktw (Hayek, Efekt Ricarda, w: Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, s. 264265). W 1969 r. Hayek znw posuy si t analogi w artykule Three Elucidations of the Ricardo Eect, w ktrym powtarza, e znieksztacajcy wpyw ekspansji kredytowej na struktur produkcji musi utrzymywa si dopty, dopki banki tworz nowy pienidz, a pienidz ten w stale zwikszajcym si tempie wkracza w pewnych punktach do systemu gospodarczego. Hayek krytykuje Hicksa za zaoenie, e szok inacyjny rwnomiernie wpywa na ca struktur produkcji, oraz wykazuje, e jeli ekspansja kredytowa przypiesza w tempie przewyszajcym wzrost cen, to proces ten moe oczywicie cign si w nieskoczono o tyle przynajmniej, o ile zaniedbamy zmiany sposobu ksztatowania si oczekiwa w sprawie

306

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

c)

Zamy wreszcie, e system bankowy nigdy nie zmniejsza tempa, w jakim przypiesza ekspansj kredytow, ale wrcz przeciwnie: stale i stopniowo j intensykuje, majc na celu stumienie wszelkich symptomw nadchodzcej depresji. Z chwil gdy podmioty gospodarcze zaczynaj uwiadamia sobie, e tempo inacji z pewnoci bdzie roso, rozpoczyna si powszechna ucieczka ku realnym wartociom, ktrej towarzyszy astronomiczny wzrost cen dbr i usug; dochodzi wreszcie do zaamania si systemu pieninego wydarzenia nastpujcego wtedy, gdy proces hiperinacji niszczy si nabywcz jednostki pieninej, a podmioty gospodarcze spontanicznie zaczynaj si posugiwa innym rodzajem pienidza. Wwczas z ca intensywnoci zaznacza si sze znanych nam mikroekonomicznych efektw odwrotu; pojawia si te dotkliwa depresja gospodarcza, ktra do bolesnej korekty cakowicie znieksztaconego systemu produkcji dodaje olbrzymi koszt i spoeczne szkody zwizane z oglnym upadkiem systemu pieninego7.

przyszych cen. W konkluzji stwierdza: Uwaam za przydatne zilustrowanie tej oglnej relacji za pomoc analogii, ktra wydaje si warta przywoania w tym miejscu, chocia Sir John [Hicks] (w korespondencji) nie uzna jej za pomocn. Omawiany przez nas efekt jest do podobny do tego, co dzieje si, kiedy wlewamy lepki pyn taki jak mid do naczynia. Pyn bdzie oczywicie mia tendencj do rozlewania si i tworzenia rwnej powierzchni. Jeli jednak struga uderza w powierzchni w jednym punkcie, utworzy si niewielkie wzniesienie, z ktrego nadmiar substancji bdzie spywa, powoli si rozlewajc. Nawet jeeli przestaniemy dolewa pyn, minie troch czasu, zanim w peni odtworzy si rwna powierzchnia. Nie osignie ona oczywicie poziomu wyznaczanego przez wierzchoek wzniesienia w chwili, gdy dopyw si urwa. Dopki jednak dolewamy pyn ze sta szybkoci, dopty wzniesienie zachowa swoj wysoko w stosunku do otaczajcej go powierzchni dostarczajc bardzo dosownej ilustracji tego, co nazywam pynn rwnowag (Hayek, New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, s. 171173). W sprawie wanej roli, jak w caym tym procesie peni oczekiwania, zob. zw. Garrison, Time and Money, rozdz. 14. 7 Proces ten bada Ludwig von Mises w swej analizie hiperinacji gnbicej Niemcy w latach 19201923 i stwierdza w konkluzji: Zamy, e banki wci nie chc zrezygnowa z wycigu. Zamy, e aby obniy oprocentowanie poyczek, chc zaspokoi wci rosnce pragnienie kredytu, emitujc coraz wicej kredytu ducjarnego. W ten sposb mogyby tylko przypieszy koniec, zaamanie si caego systemu rodkw ducjarnych. Inacja moe si utrzymywa jedynie tak dugo, jak dugo trwa przekonanie, e pewnego dnia zniknie. Kiedy tylko ludzie nabieraj przekonania, e inacja si nie zatrzyma, rezygnuj z uycia danego pienidza. Uciekaj wic do realnych wartoci waluty zagranicznej, cennych metali i barteru (Mises, Monetary Stabilization and Cyclical Policy, s. 129). Pniej za w Ludzkim dziaaniu Mises stwierdza: Boom moe trwa jedynie tak dugo, jak dugo ekspansja kredytowa rozwija si w coraz wikszym tempie. Boom dobiega koca, kiedy na rynek kredytw przestaj napywa kolejne kwoty rodkw ducjarnych. Jednak nawet gdyby inacja i ekspansja kredytowa nie miay koca, to boom nie mgby trwa w nieskoczono. Napotkaby przeszkody uniemoliwiajce nieograniczon ekspansj kredytu ducjarnego. Spowodowaby gorczk prowadzc do katastrofy i zaamania si caego systemu pieninego (s. 471). Klasyczn analiz procesu hiperinacji w Niemczech przedstawia Bresciani-Turroni

Kredyt konsumpyjny a teoria cyklu

307

3 . K re dy t k o n s u m p cy j ny a t e o r i a cy k l u
Moemy teraz ustali ewentualne modykacje, jakie naleaoby wprowadzi do naszej analizy w zwizku z tym, e we wspczesnych gospodarkach znaczna cz ekspansji kredytowej wywoywanej przez banki bez pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach przybiera posta kredytu konsumpcyjnego. Analiza ta ma wielkie znaczenie teoretyczne i praktyczne, poniewa argumentowano niekiedy, e w tym zakresie, w jakim ekspansja kredytowa przypada pocztkowo na konsumpcj, a nie na inwestycje, niekoniecznie musz si ujawni skutki ekonomiczne wyzwalajce recesj. Opinia ta jest jednak bdna z powodw, ktre wyjanimy w tym podrozdziale. Trzeba najpierw podkreli, e banki udzielaj gospodarstwom domowym kredytu konsumpcyjnego przede wszystkim na zakup trwaych dbr konsumpcyjnych. Stwierdzilimy ju, e trwae dobra konsumpcyjne s w istocie rzeczywistymi dobrami kapitaowymi umoliwiajcymi wiadczenie bezporednich usug konsumpcyjnych przez bardzo dugi czas. A wic z ekonomicznego punktu widzenia udzielenie poyczki na snansowanie trwaych dbr konsumpcyjnych jest nie do odrnienia od bezporedniego udzielenia poyczki na kapitaochonne etapy najdalsze od produkcji. Rozlunienie warunkw kredytu oraz spadek oprocentowania wywouje w istocie, midzy innymi,wzrost iloci, jakoci i trwaoci tak zwanych trwaych dbr konsumpcyjnych, co rwnolegle wymaga poszerzenia i wyduenia odpowiednich etapw produkcyjnych, zwaszcza najodleglejszych od konsumpcji. Musimy si wic zastanowi tylko nad tym, jak skorygowa nasz teori cyklu koniunkturalnego, jeli znaczna cz ekspansji kredytowej przypada (wbrew zwykej praktyce) na nansowanie nie tyle trwaych dbr konsumpcyjnych, ile biecej konsumpcji w kadym roku obrachunkowym (w postaci dbr i usug bezporednio zaspokajajcych ludzkie potrzeby i wyczerpywanych w rozwaanym okresie). Rwnie w tym przypadku niepotrzebne s znaczniejsze modykacje naszej analizy, poniewa wchodz w gr dwie moliwoci: albo ekspansja kredytowa zaspokaja w systemie gospodarczym bardziej lub mniej stay popyt na kredyt sucy nansowaniu aktualnej konsumpcji biecej, a zwaywszy na to, e rynki kredytowe s naczyniami poczonymi, ekspansja taka uwalnia rodki przekazywane w poyczkach etapom najdalszym od konsumpcji, pobudzajc w ten sposb typowe, znane nam ju procesy ekspansji i recesji, albo te poyczki wywieraj wpyw na biec konsumpcj, nie uwalniajc adnych dodatkowych rodkw pozwalajcych udziela poyczki gaziom z etapw najdalszych od konsumpcji. Tylko w tym drugim przypadku, w praktyce mao znaczcym, zachodzi bezporednie oddziaywanie na popyt pieniny na dobra i usugi konw The Economics of Ination: A Study of Currency Depreciation in Post-War Germany. Zob. te Richard M. Ebeling, The Great Austrian Ination, The Freeman, kwiecie 2006, s. 23.

308

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

sumpcyjne. Ten nowy pienidz rzeczywicie natychmiast podnosi ceny dbr konsumpcyjnych, a obnia,w ujciu wzgldnym, ceny czynnikw produkcji. Zostaje zainicjowany efekt Ricarda i przedsibiorcy zaczynaj zatrudnia stosunkowo wicej robotnikw, zastpujc nimi maszyny. Zaznacza si wwczas tendencja spaszczania struktury produkcji bez wczeniejszego ekspansyjnego boomu na etapach najdalszych od konsumpcji. Jedyna zatem modykacja, jak naley wprowadzi do naszej analizy, jest nastpujca: jeli ekspansja kredytowa zachca bezporednio do konsumpcji, to aktualna struktura produkcji na etapach najdalszych od konsumpcji w ujciu wzgldnym wyranie traci opacalno, powodujc tendencj do likwidacji tych etapw i oglnego spaszczenia struktury produkcji. Ksztatuje si w ten sposb ekonomiczny proces uboenia, ktrego pocztkowym przejawem jest pozorna prosperity wywoana nie tylko zwikszeniem si popytu konsumpcyjnego, ale take tym, e wielu przedsibiorcw stara si zakoczy projekty inwestycyjne, w ktre ju si zaangaowali. Proces ten jest dokadnym przeciwiestwem procesu, jaki badalimy na pocztku rozdziau pitego, analizujc korzystny wpyw wywierany na rozwj gospodarczy przez wzrost dobrowolnych oszczdnoci (czyli spadek bezporedniej konsumpcji towarw i usug)8. Tak czy inaczej, ekspansja kredytowa zawsze prowadzi do tych samych powszechnych bdw inwestycyjnych w strukturze produkcji, bd to przez sztuczne wyduanie aktualnej struktury (kiedy ekspansja bezporednio wpywa na etapy dbr kapitaowych, nansujc trwae dobra konsumpcyjne), bd te jej skracanie (kiedy ekspansja kredytowa bezporednio nansuje nietrwae dobra konsumpcyjne)9.
Zjawisko to najwyraniej by moe i najzwilej objani Fritz Machlup. Stwierdza on: Pogld, e ekspansja kredytu na snansowanie produkcji dbr konsumpcyjnych nie doprowadzi do nierwnomiernoci tego rodzaju, jakie towarzysz inacji, mona obali nastpujc argumentacj. Albo gazie wytwarzajce dobra konsumpcyjne poyczayby na rynku pieninym, czyli rynku kapitaowym, w sytuacji braku jakiejkolwiek ekspansji kredytu bankowego, w ktrym to przypadku zaspokojenie ich popytu na rodki za pomoc ekspansji kredytowej wskazuje oczywicie, e presja na rynek kredytowy jest o wiele mniejsza i e niektre gazie wytwarzajce dobra produkcyjne, ktre skdind nie uzyskayby kredytu na snansowanie ekspansji, w ten sposb go otrzymuj (...) albo gazie wytwarzajce dobra konsumpcyjne nie miayby pod nieobecno ekspansji kredytowej adnego bodca do powikszania produkcji; w tym przypadku fakt, e wkraczaj one obecnie na rynek dbr produkcyjnych ze zwikszon w stosunku do wszystkich innych gazi si nabywcz (...) moe prowadzi do zmiany dystrybucji czynnikw produkcji obejmujcej przesunicie z etapw odlegych od konsumpcji do etapw jej bliskich (Machlup, The Stock Market, Credit and Capital Formation, s. 192193). W ksice Prices and Production (s. 6062 wyd. 1935) Hayek posuguje si swoimi trjktnymi diagramami w celu wyjanienia, dlaczego w przypadku bezporedniego zachcania do konsumpcji przez przyznawanie poyczek na snansowanie nietrwaych dbr i usug konsumpcyjnych struktura produkcji staje si nieuchronnie bardziej paska i mniej kapitaochonna, a tym samym mniej wydajna i ubosza. 9 W latach 70. zjawisko to, wraz z potrzeb przedstawienia uproszczonego wyjanienia procesu bdw inwestycyjnych bez odwoywania si do skomplikowanego
8

Autodestruktywny charakter sztucznego boomu...

309

4 . Au t o d e s t ru k t y w n y ch a r a k t e r s z t u c z n ego b o o mu s p o w o d o w a n ego e k s p a n s j k re dy t o w : t e o r i a w y m u s z o n yc h o s z c z d n o c i
Wymuszone oszczdnoci w szerokim sensie tego terminu pojawiaj si zawsze, gdy dochodzi do wzrostu iloci pienidza w obiegu lub ekspansji kredytu bankowego (bez pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach), ktre wstrzykuje si do systemu gospodarczego w jakim szczeglnym punkcie. Gdyby pienidze te lub kredyt rozkaday si rwnomiernie na wszystkie podmioty gospodarcze, nie wystpiby efekt ekspansyjny, wyjwszy spadek siy nabywczej jednostki pieninej proporcjonalnie do wzrostu iloci pienidza. Jeli jednak nowy pienidz wchodzi na rynek w pewnych konkretnych punktach, jak to zawsze si dzieje, to w rzeczywistoci nowe poyczki otrzymuje pocztkowo stosunkowo niewielka liczba podmiotw gospodarczych. A wic podmioty te przejciowo dysponuj wiksz si nabywcz, poniewa posiadaj wicej jednostek pieninych, by kupowa dobra i usugi po cenach rynkowych, ktre nie odczuy na razie penego oddziaywania inacji, a zatem jeszcze nie wzrosy. Proces ten prowadzi wic do redystrybucji dochodw na korzy tych, ktrzy pierwsi dostaj nowe zastrzyki czy dawki jednostek pieninych, lecz ze szkod dla reszty spoeczestwa, ktrej dochody pienine si nie zmieniy, stwierdzajcej, e ceny dbr i usug zaczynaj i w gr. Wymuszone oszczdnoci staj si udziaem tej drugiej grupy podmiotw gospodarczych (wikszoci), poniewa ich dochody pienine wzrastaj wolniej ni ceny, co zmusza je, w pozostaych warunkach niezmienionych, do zmniejszenia konsumpcji10.

rozumowania teorii kapitau, skonio F. A. Hayeka do lekkiej modykacji popularnego wykadu jego teorii cyklu. W napisanym w 1975 r. artykule Ination, the Misdirection of Labor, and Unemployment (wczonym nastpnie do ksiki New Studies in Philosophy, Politics, Economics, and the History of Ideas, s. 197209) stwierdza on: To wyjanienie duego bezrobocia przypisuje je niezgodnoci pomidzy dystrybucj pracy (i innych czynnikw produkcji) a dystrybucj popytu na jej produkty. Rozbieno ta jest spowodowana znieksztaceniem systemu wzgldnych cen i pac (s. 200). Z niedawnej biograi Hayeka dowiadujemy si, e w ostatnich latach ycia by on przekonany, i wspczesne cykle charakteryzuj si bardzo specycznymi formami bdw inwestycyjnych nie tylko ekspansj kredytow na etapach najdalszych od konsumpcji, ale rwnie sztucznym pobudzaniem konsumpcji oraz w oglnoci wszelkich wydatkw publicznych wywoujcym w strukturze produkcji zmian, ktra w ostatecznym rachunku nie moe si utrwali, poniewa nie wspieraj jej zachowania konsumentw. W konkluzji Hayek stwierdza: Ekspansja kredytowa w tak wielkiej czci traaa tam, gdzie kierowa j rzd, e to bdne ukierunkowanie nie musi ju oznacza nadmiernego inwestowania w kapita przemysowy, lecz moe przyjmowa wiele rnych postaci. Trzeba je w istocie bada z osobna w odniesieniu do kadej konkretnej fazy i sytuacji. (...) Uzyskuje si jednak zjawiska bardzo podobne, cho z wszelkiego rodzaju modykacjami (Hayek, Hayek on Hayek: An Autobiographical Dialogue, s. 146). 10 Okrelenie wymuszone oszczdnoci w najszerszym sensie odnosi si wic do przymusowego wywaszczenia wikszoci spoeczestwa przez banki i wadze nanso-

310

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Zjawisko wymuszonych oszczdnoci, jakie zostaje wywoane przez wstrzyknicie nowego pienidza w pewne punkty rynku, moe prowadzi do wzrostu lub spadku netto oglnych dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa, co zaley od konkretnych warunkw danego przypadku historycznego. Jeli bowiem ci, ktrych dochody rosn (czyli ci, ktrzy jako pierwsi otrzymali nowo stworzony pienidz), konsumuj je w czci wikszej, ni wczeniej konsumowali ci, ktrych dochody realne spadaj, to oglne oszczdnoci zmalej. Mona sobie rwnie wyobrazi, e benecjenci wzrostu iloci pienidza maj du skonno do oszczdzania, w ktrym to przypadku ostateczna kwota oszczdnoci moe si zwikszy. Tak czy inaczej, ten proces inacyjny wyzwala inne siy krpujce oszczdzanie: inacja faszuje rachunek ekonomiczny, generujc kcyjne zyski ksigowe, ktre w wikszym lub mniejszym stopniu zostan skonsumowane. Nie da si wic z gry teoretycznie ustali, czy nowy pienidz wstrzyknity do obiegu w konkretnych punktach systemu gospodarczego doprowadzi do wzrostu czy do spadku oglnych oszczdnoci spoeczestwa11.
we, ktre wywouj pewien poredni efekt, gdy postanawiaj powikszy kredyt i zasb pienidza, a tym samym zmniejszy si nabywcz jednostek pieninych posiadanych przez ludzi w stosunku do wartoci, jak jednostki te miayby bez takiej ekspansji kredytowej i pieninej. rodki uzyskane z tej grabiey spoeczestwa mog zosta cakowicie zmarnowane (jeli ich odbiorcy wydaj je na dobra i usugi konsumpcyjne lub topi je w cakowicie chybionych inwestycjach) albo zamieni si w rmy i inne aktywa bezporednio czy porednio podlege de facto kontroli bankw lub pastwa. Pierwszym Hiszpanem, ktry poprawnie przeanalizowa ten inacyjny proces wywaszczenia, by scholastyczny uczony ojciec Juan de Mariana. W swoim dziele De monetae mutatione, wydanym w 1609 r., pisze on: Skoro ksi nie jest panem, lecz zarzdc dbr jednostek, to ani w tej funkcji, ani w adnej innej nie bdzie mg zagarnia czci ich wasnoci, jak to si dzieje za kadym razem, gdy dewaluuje si pienidz, poniewa dostaj oni wtedy mniej w zamian za to, co jest warte wicej; a jeli ksi nie moe naoy podatkw wbrew woli swych wasali ani tworzy monopoli, nie bdzie mg tego robi rwnie w tej funkcji, poniewa jest to cakiem to samo i wszystko to jest pozbawieniem ludzi ich dbr bez wzgldu na to, jak dobrze jest ukryte przez nadanie monetom prawnej wartoci wikszej od tego, ile rzeczywicie s warte, a wszystko to s oszukacze, baamutne zmylenia i wszystkie prowadz do tego samego wyniku (Juan de Mariana, Tratado y discurso sobre la moneda de velln que al presente se labra en Castilla y de algunos desrdenes y abusos [Traktat i rozprawa o pienidzu miedzianym, ktry jest obecnie bity w Kastylii, i o kilku ekscesach i naduyciach], z wprowadzeniem Lucasa Beltrna, Instituto de Estudios FiscalesMinisterio de Economa y Hacienda, Madrid 1987, s. 40, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Stosunkowo niedawno ukaza si w jzyku angielskim nieco inny przekad z oryginau aciskiego: Juan de Mariana SJ, A Treatise on the Alteration of Money, prze. Patrick T. Brannan SJ, wprowadzenie Alejandro A. Chafuen, Journal of Markets and Morality 5, nr 2 (jesie 2002), s. 523593. Powyszy fragment znajduje si na s. 524 (s. 12 przekadu). 11 Joseph A. Schumpeter w swojej ksice The Theory of Economic Development, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts) 1968, ktrej pierwsze wydanie ukazao si po niemiecku w 1911 r., przypisuje trafne wyraenie wymuszone oszczdnoci (po niemiecku Erzwungenes Sparen lub Zwangssparen) Ludwigowi von Misesowi (s. 109). Mises przyznaje, i opisywa to zjawisko w 1912 r. w pierwszym niemieckim

Autodestruktywny charakter sztucznego boomu...

311

Wymuszone oszczdnoci w cisym sensie oznaczaj wyduenie (pionowe) i poszerzenie (boczne) etapw dbr kapitaowych w strukturze produkcji zmiany wynikajce z ekspansji kredytowej inicjowanej przez system bankowy bez pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach. Jak wiemy, proces ten prowadzi pocztkowo do wzrostu dochodu pieninego z pierwotnych rodkw produkcji, pniej za do wicej ni proporcjonalnego wzrostu cen dbr konsumpcyjnych (czyli jeli produktywno wzrasta dochodu brutto gazi wytwarzajcych dobra konsumpcyjne). Teoria cyklu koniunkturalnego oparta na kredycie ducjarnym wyjania w istocie teoretyczne czynniki mikroekonomiczne decydujce o tym, e prba wymuszenia wikszej kapitaochonnoci struktury produkcji bez odpowiedniego wsparcia w dobrowolnych oszczdnociach jest skazana na niepowodzenie i niezmiennie koczy si odwrotem, wywoujc kryzysy i recesje gospodarcze. Proces ten niemal nieuchronnie pociga za sob ostateczn redystrybucj zasobw, ktra w pewien sposb modykuje wskanik oglnych dobrowolnych oszczdnoci, jakim charakteryzowa si okres przed rozpoczciem ekspansji kredytowej. Jeeli jednak caemu temu procesowi nie towarzyszy rwnolege, niezalene i spontaniczne zwikszenie dobrowolnych oszczdnoci o kwot przynajmniej rwn nowo stworzonemu kredytowi udzielanemu przez banki ex nihilo, to utrzymanie i ukoczenie rozpocztych, bardziej kapitaochonnych etapw okae si niemoliwe; pojawi si wic przeanalizowane przez nas szczegowo typowe zjawiska odwrotu wraz z kryzysem i recesj gospodarcz. Co wicej, proces ten wie si z marnotrawstwem wielu dbr kapitaowych i ograniczonych zasobw spoeczestwa, wskutek czego staje si ono ubosze. Ostatecznie zatem dobrowolne oszczdnoci spoeczestwa na og raczej kurcz si ni rosn. Tak czy inaczej, ekspansja kredytowa wyjwszy przypadki spektakularnego, spontanicznego, nieprzewidywanego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci, ktre dla celw argumentacji wyczylimy teraz z analizy teoretycznej (zawsze zreszt zawierajcej zaoenie, e inne okolicznoci nie ulegaj zmianie) prowadzi
wydaniu ksiki The Theory of Money and Credit, wskazujc jednak, e nie wydaje si mu, aby uy tego akurat wyraenia, ktre przypisuje mu Schumpeter. Tak czy inaczej, Mises starannie analizowa zjawisko wymuszonych oszczdnoci i wykaza teoretycznie, e nie jest moliwe ustalenie z gry, czy za wzrostem iloci pienidza w obiegu pjdzie wzrost netto dobrowolnych oszczdnoci. Na ten temat zob. On the Manipulation of Money and Credit, s. 120, 122, 126127, a take Ludzkie dziaanie, s. 548550. Cho nadal bdziemy przypisywa wyraenie wymuszone oszczdnoci Misesowi, to bardzo podobnym terminem wymuszona oszczdno posuy si w 1804 r. Jeremy Bentham (zob. artyku Hayeka A Note on the Development of the Doctrine of Forced Saving opublikowany jako rozdz. 7 ksiki Prots, Interest and Investment, s. 183 197). Jak trafnie pokaza Roger Garrison, zachodzi pewna rnica pomidzy koncepcj Misesa wymuszonych oszczdnoci (mwimy tu o szerokim sensie tego okrelenia), a koncepcj Hayeka (nazwiemy je wymuszonymi oszczdnociami w cisym sensie); w konsekwencji to, co Mises okrela mianem bdnych inwestycji, Hayek nazywa wymuszonymi oszczdnociami (zob. Garrison, Austrian Microeconomics: A Diagrammatical Exposition, s. 196).

312

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

do autodestruktywnego boomu, ktry wczeniej czy pniej zakoczy si odwrotem w postaci kryzysu gospodarczego i recesji. Dowodzi to niemoliwoci wymuszenia rozwoju gospodarczego spoeczestwa przez sztuczne zachcanie do inwestycji i wstpne nansowanie ich ekspansj kredytow, jeli podmioty gospodarcze nie s gotowe dobrowolnie wesprze takiej polityki przez wiksz oszczdno. Inwestycje spoeczestwa nie mog wic w dugich okresach przekracza jego dobrowolnych oszczdnoci (mamy tu alternatywn denicj wymuszonych oszczdnoci, bardziej, jak trafnie wskazuje Hayek, zgodn z analizami Keynesa)12. Przeciwnie: bez wzgldu na ostateczne kwoty oszczdnoci i inwestycji w spoeczestwie (zawsze identyczne ex post) prba wymuszenia inwestycji na poziomie przekraczajcym poziom oszczdnoci prowadzi jedynie do oglnie bdnego inwestowania zaoszczdzonych zasobw kraju oraz do kryzysu gospodarczego, ktry niezmiennie skazuje go na zuboenie13.

5. Marnotrawstwo kapitau, n i e w y k o r z y s t a n e m o c e p ro du k cy j n e i b d n e i n w e s t o w a n i e z a s o b w p r o d u k c y j n yc h
Gwnym skutkiem wywoywanym przez ekspansj kredytow w strukturze produkcji jest w ostatecznym rachunku zakcenie koordynacji zachowa rnych podmiotw gospodarczych. Przedsibiorcy bowiem przecigaj si wyduaniu i poszerzaniu etapw produkcyjnych oraz zwikszaniu ich kapitaochonnoci, podczas gdy pozostae podmioty gospodarcze nie s chtne, by i w ich lady, ograniczajc konsumpcj i zwikszajc oglne dobrowolne oszczdnoci. Ten brak dostosowania i koordynacji, ktry wynika z systematycznego ataku na proces interakcji spoecznej (z tego, e rzdy nadaj bankom przywilej pozwalajcy im utrzymywa rezerw czstkow dla depozytw na danie), niezmiennie wyzwala proces powstawania kryzysu, ktry ostatecznie koryguje bdy popenione w przedsibiorczoci. Niemniej proces ten pochania czas i jest rzecz nieuniknion, e zanim dobiegnie koca, zostan popenione pewne nieodwracalne bdy. Bdy te polegaj na uruchamianiu i prbach ukoczenia licznych projektw inwestycyjnych, zmierzajcych do wyduenia i poszerzenia struktury dbr kapitaowych, ktre jednak nie mog zakoczy si powodzeniem ze wzgldu na brak realnych zaoszczdzonych zasobw. Co wicej, kiedy
12 Zob. Hayek, A Note on the Development of the Doctrine of Forced Saving, s. 197; zob. te uwagi na temat koncepcji Cantillona i Humea w rozdz. VIII, s. 464 467. 13 Fritz Machlup zestawi a 34 rne koncepcje wymuszonych oszczdnoci w artykule Forced or Induced Saving: An Exploration into its Synonyms and Homonyms, The Review of Economics and Statistics 25, nr 1, luty 1943; przedrukowane w: Fritz Machlup, Economics Semantics, Transaction Publishers, London 1991, s. 213240.

Marnotrawstwo kapitau, niewykorzystane moce produkcyjne...

313

tylko zasoby i pierwotne czynniki produkcji zostaj przeksztacone w dobra kapitaowe, dobra te okazuj si w pewnym zakresie nieprzeksztacalne. Inaczej mwic, wiele dbr kapitaowych traci swoj warto, gdy tylko staje si jasne, e nie ma na nie popytu, zostay wyprodukowane przez pomyk i nigdy nie powinny byy by wytworzone. Innych dbr nadal bdzie mona uywa, lecz tylko po wydaniu wielkich kwot na ich przeprojektowanie. Produkcj jeszcze innych mona doprowadzi do koca, a poniewa struktura dbr kapitaowych wymaga ich komplementarnoci, nigdy nie bdzie moliwe ich wykorzystanie, jeli nie powstan niezbdne zasoby komplementarne. Mona sobie wreszcie wyobrazi, e pewne dobra kapitaowe da si przemodelowa stosunkowo maym kosztem, cho niewtpliwie dotyczy to niewielu dbr14. A wic bdne inwestowanie ograniczonych zasobw produkcyjnych spoeczestwa jest powszechne, za czym idzie utrata wielu rzadkich dbr kapitaowych. Strata ta wynika ze znieksztaconych informacji, ktre przedsibiorcy przez pewien czas odbieraj w postaci atwiejszych warunkw kredytowania oraz stosunkowo niszych stp procentowych15. Wiele procesw inwestycyjnych zostaje te zrealizowanych tylko poowicznie, gdy przedsibiorcy porzucaj je, uwiadomiwszy sobie, e nie zdobd rodkw nansowych niezbdnych do ich zakoczenia, a nawet gdyby je zdobyli, to ich inwestycje nie maj ekonomicznego uzasadnienia. Krtko mwic, powszechne bdy inwestycyjne wyraaj si nastpujco: wiele dbr kapitaowych pozostaje bezczynnych, licznych procesw inwestycyjnych nie da si ukoczy, a wyprodukowane dobra kapitaowe wykorzystuje si w sposb niezgodny z pierwotnym przeznaczeniem. Zostaje roztrwoniona wielka cz ograniczonych zasobw spoeczestwa, w wyniku czego staje si ono oglnie ubosze, a standard ycia w ujciu wzgldnym spada.
14 Mona przyj za ogln regu, e im dane dobro kapitaowe jest bliej kocowego dobra konsumpcyjnego, tym trudniejsze jest jego przeksztacenie. W istocie bowiem wszystkie ludzkie dziaania s tym trudniejsze do odwrcenia, im bardziej zbliaj si do ostatecznego celu: dom zbudowany wskutek bdu oznacza strat niemal nieodwracaln, podczas gdy nieco atwiej jest zmodykowa wykorzystanie cegie, jeli w toku budowy okazuje si, e ich zastosowanie do budowy konkretnego domu byo pomyk (zob. uwagi na s. 210212). 15 Teoria cyklu oznacza wic po prostu zastosowanie do szczeglnego przypadku wpywu ekspansji kredytowej na struktur produkcji teorii zakcania koordynacji przez instytucjonalny przymus, ktr to teori przedstawiamy w Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial (zw. s. 111118). Do tej samej konkluzji dochodzi Lachmann, gdy stwierdza, i bdy inwestycji oznaczaj marnotrawstwo zasobw kapitaowych na realizacj planw realizowanych pod wpywem mylcych informacji, oraz dodaje, e cho wiele dbr kapitaowych zostaje dokoczonych, to jednak brakuje im czynnikw komplementarnych w pozostaej czci gospodarki. Taki brak czynnikw komplementarnych moe si atwo wyraa w braku popytu na ich usugi, na przykad wtedy gdy czynniki te wystpuj w dalszych etapach produkcji. Dla niewprawnego obserwatora jest wic on czsto nie do odrnienia od braku efektywnego popytu (Lachmann, Capital and its Structure, s. 66, 117118).

314

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Wielu ekonomistw nie zrozumiao tego, e znaczna cz popenionych bdw przejawia si w postaci ukoczonych dbr kapitaowych, ktre jednak nie mog by wykorzystane ze wzgldu na brak niezbdnych dbr komplementarnych lub kapitau obrotowego. Czsto wrcz postrzegaj zjawisko niewykorzystanych mocy produkcyjnych jako wyrany dowd, e konieczne jest podsycenie oglnej konsumpcji w celu uruchomienia tych niewykorzystanych mocy produkcyjnych wytworzonych, lecz jeszcze niewykorzystywanych. Nie zdaj sobie sprawy, e, jak wskazuje Hayek16, wystpowanie niewykorzystanych mocy produkcyjnych w wielu procesach produkcji (ale zwaszcza w najodleglejszych od konsumpcji, na przykad w dziedzinie zaawansowanej technologii, budownictwa czy oglnie w gaziach wytwarzajcych dobra kapitaowe) adna miar nie dowodzi, i oszczdnoci s nadmierne, a konsumpcja niedostateczna. W rzeczywistoci jest cakiem na odwrt: jest to przejaw tego, e nie moemy w peni wykorzysta kapitau trwaego wytworzonego przez pomyk, poniewa bezporedni popyt na dobra i usugi konsumpcyjne jest tak intensywny, i nie moemy sobie pozwoli na luksus wytwarzania uzupeniajcych dbr kapitaowych czy kapitau obrotowego niezbdnego w celu wykorzystania takich niewykorzystanych mocy produkcyjnych. Krtko mwic, kryzys jest wywoany wzgldnym nadmiarem konsumpcji, czyli wzgldnym niedoborem oszczdnoci. Niedobr oszczdnoci nie pozwala dokoczy zainicjowanych procesw ani wytworzy komplementarnych dbr kapitaowych czy kapitau obrotowego, jakie s niezbdne do utrzymania biecych procesw inwestycyjnych i wykorzystania tych dbr kapitaowych, ktre z jakich powodw przedsibiorcom udao si dokoczy w trakcie ekspansji17.
Oto jak przedstawia to sam Hayek: Wraenie, e istniejca ju struktura kapitau umoliwiaby nam zwikszanie produkcji niemal w nieskoczono, jest zudne. Bez wzgldu na to, co inynierowie mog nam mwi o rzekomo olbrzymiej niewykorzystywanej mocy wytwrczej aktualnych maszyn produkcyjnych, nie ma w istocie adnych moliwoci powikszenia produkcji w takim zakresie. Owych inynierw, a take ekonomistw, ktrzy uwaaj, e mamy wicej kapitau, ni potrzebujemy, zwodzi fakt, e wiele aktualnych zakadw i maszyn jest dostosowanych do produkcji znacznie wikszej ni rzeczywicie osigana. Nie dostrzegaj oni jednak, e trwae rodki produkcji nie stanowi caego kapitau potrzebnego do zwikszenia produkcji i e aby dao si wykorzysta pen moc dziaajcych zakadw produkcyjnych, konieczne byoby zainwestowanie wielkich iloci innych rodkw produkcji w rozcignite procesy, ktre przyniosyby efekty dopiero w stosunkowo odlegej przyszoci. Istnienie niewykorzystywanych mocy produkcyjnych adn zatem miar nie dowodzi, e wystpuje nadwyka kapitau i e konsumpcja jest niedostateczna: przeciwnie, wiadczy o tym, i nie moemy wykorzysta gotowych zakadw w penym zakresie, poniewa aktualny popyt na dobra konsumpcyjne jest zbyt intensywny, by pozwala nam inwestowa aktualne usugi produkcyjne w dugie procesy, dla ktrych (w konsekwencji bdnego skierowania kapitau) dostpne jest niezbdne wyposaenie trwae (Hayek, Prices and Production, s. 9596). 17 Co si dzieje z bdnymi inwestycjami, gdy zakoczy si okres boomu? Odpowied zaley od tego, jaki dochd mog przynie w przyszoci, tzn. od stopnia bdu. Niektre bdne inwestycje bd musiay zosta porzucone, gdy przychody, kt16

Ekspansja kredytowa jako przyczyna masowego bezrobocia

315

6 . E k s p a n s j a k re dy t o w a j a k o p r z yc z y n a m a s o w e g o b e z r o b o c i a
Bezporedni przyczyn masowego bezrobocia jest nieelastyczno rynku pracy. Ingerowanie pastwa w rynek pracy oraz naciski zwizkw zawodowych wykorzystujcych przywileje udzielane im przez system prawny prowadz bowiem do wielu regulacji (takich jak pace minimalne, bariery utrudniajce wejcie na rynek pracy i suce utrzymywaniu sztucznie wysokich pac, interwencjonistyczne przepisy dotyczce zatrudniania oraz zwalniania pracownikw itd.) sprawiajcych, e rynek pracy zalicza si do najsztywniejszych. Co wicej, z powodu sztucznych kosztw generowanych przez ustawodawstwo pracy zdyskontowana warto realnej produktywnoci kracowej pracownika nie dorwnuje na og cakowitym kosztom robocizny, ponoszonym przez przedsibiorc (w postaci kosztw pieninych, takich jak pace, oraz innych, takich jak subiektywne niedogodnoci) w zwizku z zatrudnieniem pracownika. Prowadzi to do wyranie wysokiego bezrobocia dotykajcego wszystkich pracownikw, ktrych oczekiwana produktywno kracowa przynosi zdyskontowan warto nisz od kosztu ich zatrudniania. Zostaj oni wic albo zwolnieni, albo w ogle si ich nie zatrudnia. O ile wszystko to jest oczywicie bezporedni przyczyn bezrobocia, o tyle przyczyn poredni wci jest inacja, a dokadniej ekspansja kredytowa inicjowana przez system bankowy bez oparcia w realnych oszczdnociach. To wanie ekspansja kredytowa ostatecznie powoduje masowe bezrobocie, poniewa wyzwala opisany przez nas proces powszechnego zaburzenia koordynacji i bdnych inwestycji. Dzieje si tak dlatego, e pierwotne rodki produkcji zostaj na szerok skal przeniesione do tych czci struktury produkcji, do ktrych nie nale, poniewa przedsibiorcy przycigaj je w celu wyduenia i poszerzenia struktury dbr kapitaowych, nie zdajc sobie sprawy, e popeniaj w ten sposb powany, wielkoskalowy bd przedsibiorczoci. Kiedy uderza kryzys i ujawniaj si bdy, niezbdny okazuje si nowy, potny transfer pierwotnych czynnikw produkcji, a take pracy z etapw najodleglejszych od konsumpcji do etapw jej najbliszych, ktry wymaga szczeglnej elastycznoci rynku
re przynios, nie pokryj nawet kosztw ich funkcjonowania. Inne, chocia bd dla inwestorw porak, przynios pewien dochd, chocia nie bdzie si opacao ich odtwarza, gdy przestan funkcjonowa. Czasowe ich wykorzystanie bdzie spenieniem ekonomicznej zasady wycignicia jak najwikszych korzyci nawet ze zego interesu. Jednake skutkiem powszechnych bdw inwestycyjnych bdzie oglne zuboenie, tzn. obnienie si standardw ycia poniej poziomu, ktry zostaby osignity, gdyby boomu nie byo. Ekspansja kredytowa doprowadza bowiem do marnotrawstwa rzadkich zasobw i kapitau. Niektre zasoby zostaj zmarnotrawione cakowicie, a nawet te bdne inwestycje, ktre bd nadal wykorzystywane, zadowol konsumentw mniej ni inwestycje, ktre zostayby zrealizowane w przypadku braku ekspansji kredytowej (Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 414).

316

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

pracy rynku wolnego od wszelkich ogranicze instytucjonalnych i presji zwizkw zawodowych. Dlatego te po nieuchronnym ujawnieniu bdw przedsibiorczoci, ktre w zakresie struktury produkcji popenia si wskutek ekspansji kredytowej, wiksze i trwalsze bezrobocie staje si udziaem spoeczestw charakteryzujcych si sztywniejszym rynkiem pracy18. Jedynym sposobem zwalczania bezrobocia jest wic w krtkich okresach zwikszanie pod kadym wzgldem elastycznoci rynku pracy, a w okresach rednich i dugich zapobieganie wszelkim procesom sztucznej ekspansji inicjowanym przez system bankowy udzielajcy poyczek bez wczeniejszego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci.

7 . R a ch u n e k d o ch o du n a ro d o w ego n i e w a c i w i e o d z w i e rc i e d l a r n e e t apy cy k l u k o n i u n k t u ra l n ego

Miernik statystyczny, jakim jest produkt narodowy brutto (PNB), ani w oglnoci denicje i metodologia rachunku dochodu narodowego nie daj wiarygodnych wskazwek w sprawie uktuacji gospodarczych. Dane o produkcie narodowym brutto wrcz systematycznie ukrywaj zarwno skutki sztucznej ekspansji wywoywanej przez tworzenie poyczek przez banki, jak i skutki kontrakcji zachodzcej w wyniku kryzysu na etapach najdalszych od konsumpcji19. Mona to wyjani nastpujco: wbrew temu, co sugeruje okrelenie brutto dodane do wyraenia produkt narodowy, PNB jest w istocie liczb netto pomijajc warto wszystkich porednich dbr kapitaowych, ktre na koniec okresu pomiaru staj si dostpne jako wkad produkcyjny w kolejnym roku obrachunkowym. Std te dane o produkcie narodowym brutto przeceniaj znaczenie konsump-

Mwimy o bezrobociu niedobrowolnym (czyli instytucjonalnym), a nie o tak zwanej naturalnej stopie bezrobocia (czyli bezrobociu dobrowolnym i katalaktycznym), ktre w czasach wspczesnych wzroso tak spektakularnie w wyniku szczodrych zasikw dla bezrobotnych i innych rodkw stanowicych mocny bodziec osabiajcy ich pragnienie powrotu do pracy. 19 Zob. s. 230235 oraz s. 257, przyp. 55. Jak podkrela Mark Skousen: Produkt krajowy brutto systematycznie nie doszacowuje zarwno fazy ekspansji, jak i fazy kurczenia si w cyklu koniunkturalnym. Na przykad podczas ostatniej recesji PKB spad w Stanach Zjednoczonych o 12 procent, chocia recesja ta wedug innych miernikw (zyski, produkcja przemysowa, zatrudnienie) bya do powana. (...) Lepszym wskanikiem cakowitej aktywnoci gospodarczej jest produkcja krajowa brutto, miernik statystyczny, jaki opracowaem w celu pomiaru wydatkw na wszystkich etapach produkcji, wcznie z etapami porednimi. Wedug mego szacunku produkcja krajowa brutto w gwnym okresie recesji, w latach 19901992, spada przynajmniej o 1015 procent. (Zobacz I Like Hayek: How I Use His Model as a Forecasting Tool, referat przedstawiony na zebraniu oglnym Mont Plerin Society, ktre odbyo si w Cannes 2520 wrzenia 1994 r.; manuskrypt oczekujcy na publikacj, s. 12).

18

Rachunek dochodu narodowego...

317

cji20 w stosunku do dochodu narodowego, degraduj do trzeciego miejsca za wydatkami rzdowymi produkcj kocowych dbr kapitaowych ukoczonych w cigu danego okresu (s to z denicji jedyne dobra kapitaowego ujmowane w PNB) oraz absurdalnie wykluczaj okoo poowy caego spoecznego wysiku przedsibiorczoci, pracy i produkcji powicanego na wytwarzanie produktw porednich. Produkcja krajowa brutto za rok obrachunkowy byaby znacznie dokadniejszym wskanikiem oddziaywania cykli koniunkturalnych na rynek i spoeczestwo. Miernik ten byby obliczany tak, jak pokazano w tablicach z rozdziau pitego, czyli w ujciu naprawd brutto, z uwzgldnieniem wszystkich wydatkw pieninych, nie tylko zwizanych z dobrami i usugami kocowymi, ale rwnie z wszystkimi produktami porednimi wytwarzanymi na wszystkich etapach procesu produkcji. Miernik tego rodzaju ujawniaby rzeczywiste skutki wywoywane w strukturze produkcji przez ekspansj kredytow i nieuchronnie po niej nastpujc recesj gospodarcz21.
Wikszo konwencjonalnych ekonomistw wraz z politykami i komentatorami spraw gospodarczych wykazuje skonno do wyolbrzymiania znaczenia sektora dbr i usug konsumpcyjnych. Wynika to przede wszystkim z tego, e mierniki stosowane w rachunku dochodu narodowego przeceniaj zwykle znaczenie konsumpcji w stosunku do cakowitego dochodu, poniewa wykluczaj wikszo produktw wytwarzanych na porednich etapach procesu produkcji, a wic przedstawiaj konsumpcj jako najwaniejszy sektor gospodarki. We wspczesnych gospodarkach sektor ten stanowi zazwyczaj 6070 procent dochodu narodowego, podczas gdy mierzony w stosunku do cakowitej kwoty wydanej na wszystkich etapach struktury produkcji nie siga zwykle nawet trzeciej czci produkcji krajowej brutto. Jest ponadto oczywiste, e doktryny Keynesowskie wci silnie oddziaywaj na metodologi miernikw dochodu narodowego oraz na procedury statystyczne stosowane do gromadzenia informacji niezbdnych do ich ustalenia. Z punktu widzenia ekonomii Keynesowskiej korzystne jest wyolbrzymianie roli konsumpcji jako integralnej czci zagregowanego popytu po to, by mc skoncentrowa rachunek dochodu narodowego na tym zjawisku, wyczy z rachunkw t cz produkcji krajowej brutto, ktra niezbyt dobrze mieci si w modelach Keynesa, oraz nie podejmowa adnych prb odzwierciedlenia rozwoju rnych etapw produkcji porednich dbr kapitaowych, ktra jest znacznie trudniejsza do uchwycenia i prognozowania ni konsumpcja. W sprawie tych interesujcych zagadnie zob. Skousen, The Structure of Production, s. 306. Wedug bada amerykaskiego Departamentu Handlu, zatytuowanych Midzygaziowa struktura Stanw Zjednoczonych, opublikowanych w 1986 r., 43,8 procent amerykaskiej produkcji krajowej brutto (3 297 977 milionw dolarw) obejmowao produkty porednie nie odzwierciedlane w danych o PKB (produkt krajowy brutto by rwny zaledwie 56,2 procent produkcji krajowej brutto, czyli wynosi 4 235 116 milionw dolarw). Zob. Arthur Middleton Hughes, The Recession of 1990: An Austrian Explanation, Review of Austrian Economics 10, nr 1, 1997, s. 108, przyp. 4. Przypis 38 do rozdziau 5 zawiera dane za 1982 r. 21 Na ostatnich stronach opublikowanego w 1942 r. artykuu o efekcie Ricarda (Efekt Ricarda, s. 275278) Hayek bada mechanizmy odpowiedzialne za to, e tradycyjne dane o wskaniku cen konsumpcyjnych wszystkie zaciemniaj lub uniemoliwiaj empiryczny opis ewolucji cyklu w oglnoci, a zaznaczajcego si w jego przebiegu efektu Ricarda w szczeglnoci. Wykorzystywane dane w istocie nie odzwierciedlaj zmian cen
20

318

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

8 . P r ze d s i b i o rc zo a t e o r i a cy k l u
Teoria przedsibiorczoci, ktr przedstawilimy gdzie indziej,22 opiera si na fundamentalnej koncepcji przedsibiorczoci rozwinitej przez Ludwiga von Misesa, Friedricha Hayeka i Israela M. Kirznera. Przedsibiorca to kady ludzki podmiot, ktry inteligentnie podejmuje wszystkie swoje dziaania, jest stale wyczulony na pojawiajce si w jego otoczeniu szanse osignicia subiektywnego zysku i stara si dziaa tak, by je wykorzysta. Wrodzona istotom ludzkim zdolno do przedsibiorczego dziaania nie tylko prowadzi je do cigego tworzenia nowych informacji o wasnych celach i rodkach, ale take spontanicznie uruchamia proces, poprzez ktry informacje upowszechniaj si zwykle w caym spoeczestwie, czemu towarzyszy spontaniczna koordynacja rozmaitych ludzkich zachowa. Owa koordynujca funkcja przedsibiorczoci jest przyczyn pojawienia si ewolucji i skoordynowanego rozwoju ludzkiego spoeczestwa i cywilizacji jeli tylko przedsibiorcze dziaanie nie podlega staym naciskom (w warunkach interwencjonizmu i socjalizmu), a przedsibiorcy nie musz dziaa w rodowisku, w ktrym nie przestrzega si tradycyjnych norm prawnych, poniewa rzd przyzna przywileje pewnym grupom spoecznym. Kiedy przedsibiorczoci nie da si obj oglnymi zasadami prawnymi lub poddaje si j systematycznemu przymusowi, to nie tylko przestaje ona tworzy i przekazywa wielk ilo informacji spoecznych, ale rwnie generuje informacje faszywe bd znieksztacone, wywoujc zachowania nieskoordynowane i nieodpowiedzialne. Z tego punktu widzenia nasz teori cyklu mona by uzna za zastosowanie oglniejszej teorii przedsibiorczoci do szczeglnego przypadku braku koordynacji midzyokresowej (tj. zachodzcej pomidzy rnymi okresami), wynikajcej z dziaalnoci bankowej niepoddanej oglnym zasadom prawnym, a mianowicie opartej na przywileju zezwalajcym na udzielanie poyczek pozbawionych pokryproduktw wytwarzanych na rnych etapach procesu produkcji ani zachodzcej na poszczeglnych etapach relacji pomidzy cen pacon za odpowiednie czynniki pierwotne a cen wytwarzanych produktw. Ostatnie badania statystyczne na szczcie we wszystkich przypadkach potwierdziy analiz szkoy austriackiej, ukazujc, dlaczego cena dbr z etapw najdalszych od konsumpcji jest znacznie bardziej zmienna od ceny dbr konsumpcyjnych. Mark Skousen w (cytowanym ju) artykule przedstawionym podczas zebrania oglnego Mont Plerin Society, jakie odbyo si w Cannes 2520 wrzenia 1994 r., pokaza, e w Stanach Zjednoczonych w cigu wczeniejszych pitnastu lat cena dbr najdalszych od konsumpcji oscylowaa, w zalenoci od roku i etapu cyklu, pomidzy wzrostem o 30 procent a spadkiem o 10 procent, podczas gdy uktuacje ceny produktw z etapw porednich mieciy si w przedziale od +14 procent do 1 procent, zalenie od etapu w danym cyklu, a ceny dbr konsumpcyjnych wahay si pomidzy +10 procent a 2 procent, w zalenoci od etapu. Wyniki te znajduj rwnie potwierdzenie w wanym artykule V A. Rameya Inventories as Factors of Production and Eco. nomic Fluctuations, American Economic Review, czerwiec 1989, s. 338354. 22 Zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, rozdz. 2 i 3.

Przedsibiorczo a teoria cyklu

319

cia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci (umowa bankowego depozytu pieninego z rezerw czstkow). Tak wic nasza teoria wyjania, w jaki sposb pogwacenie zasad prawnych, ktre niezmiennie powoduje powane zaburzenie koordynacji spoecznej, wywouje ten sam skutek w zoonej i abstrakcyjnej dziedzinie pienidza i kredytu bankowego. Teoria ekonomii umoliwia zatem powizanie zjawisk prawnych i gospodarczych (z jednej strony naruszenie zasad prawnych poprzez przyznawanie przywilejw, z drugiej za kryzysy i recesje), ktre, jak dotd, uznawano za zupenie niezalene. Mona by si zastanawia, jak to si dzieje, e przedsibiorcy nie potra dostrzec, i rozwinita przez ekonomistw i przedstawiona tutaj teoria cyklu odnosi si do nich, oraz nie zmieniaj swoich zachowa: nie przestaj przyjmowa poyczek z sektora bankowego ani nie unikaj projektw inwestycyjnych, ktre niejednokrotnie doprowadzaj ich do bankructwa. Przedsibiorcy nie mog si jednak ustrzec udziau w powszechnym procesie zaburzania koordynacji uruchomionym przez ekspansj kredytu bankowego, nawet jeli maj pen teoretyczn wiedz o dalszym przebiegu cyklu. Wynika to std, e indywidualny przedsibiorca nie wie, czy oferowana mu poyczka ma rdo we wzrocie dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa, czy te nie. Na dodatek za chocia mgby podejrzewa, e poyczka ta jest stworzona przez bank ex nihilo, to nie ma powodu, by si o ni nie ubiega i nie wykorzysta jej w celu rozwinicia swych projektw inwestycyjnych, jeli jest przekonany, e zdoa si z nich wycofa przed nadejciem nieuchronnego kryzysu. Innymi sowy, ci przedsibiorcy, ktrzy, cho wiadomi procesu opartego na sztucznym boomie, s dostatecznie bystrzy, by na czas wycofa si z niego oraz upynni swoje projekty i rmy przed uderzeniem kryzysu, maj moliwo osignicia powanego zysku przedsibiorczego. (Tak wanie postpi na przykad, jak widzielimy w rozdziale drugim, Richard Cantillon). Dlatego te sam duch przedsibiorczoci wraz z napdzajcym go motywem zysku skazuje przedsibiorcw na uczestnictwo w cyklu nawet wtedy, gdy znaj jego teori. Oczywicie, nikt nie moe precyzyjnie przewidzie, kiedy i gdzie wybuchnie kryzys, a bardzo wielu przedsibiorcw niewtpliwie bdzie zaskoczonych tym zdarzeniem i popadnie w powane tarapaty Niemniej z teoretycznego punktu . widzenia nigdy nie moemy z gry uzna za nieracjonalnych tych przedsibiorcw, ktrzy, cho obeznani z teori cyklu, daj si ponie fali optymizmu za spraw nowo otrzymanych pienidzy, rodkw stworzonych przez system bankowy z niczego, pocztkowo zapewniajcych im wspania dodatkow moliwo regulowania patnoci oraz osigania pokanych zyskw23.
23 Mises formuuje jednak nastpujc trafn uwag: Niewykluczone, e w przyszoci przedsibiorcy bd reagowa na ekspansj kredytow inaczej ni w przeszoci. Moe bd unikali korzystania z atwego pienidza w celu rozszerzenia dziaalnoci, pamitajc o nieuchronnym kocu boomu. Pewne oznaki wskazuj na zasadno takich przypuszcze. Jest jednak zbyt wczenie na to, eby formuowa ostateczne wnioski (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 673). Niemniej z powodw przedstawionych w gwnym tekcie ta prorocza prezentacja hipotezy racjonalnych oczekiwa dokonana przez Mise-

320

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Teori przedsibiorczoci i teori cyklu koniunkturalnego czy co jeszcze, a mianowicie etap recesji i korekty, kiedy zostaj ujawnione powane bdy popenione we wczeniejszych fazach cyklu. Historia uczy, e wanie w okresach recesji gospodarczej poczy si najwiksze fortuny przedsibiorcw. Zjawisko to wynika z faktu, e w najgbszych etapach recesji wystpuje obto dbr kapitaowych wyprodukowanych w wyniku bdu, dbr, ktrych cena rynkowa zostaje zredukowana do uamka pierwotnej wartoci. Przedsibiorcy s do bystrzy, by pojawi si na etapie recesji ze rodkami pynnymi i bardzo wybirczo nabywa dobra kapitaowe, ktre utraciy niemal ca swoj warto rynkow, lecz znw bd uznawane za ogromnie cenne, gdy tylko dojdzie do oywienia gospodarczego, mog zatem osign wielkie zyski przedsibiorcze. Tak wic przedsibiorczo ma zasadnicze znaczenie dla ratowania wszystkiego, co tylko da si uratowa, oraz dla moliwie najlepszego wykorzystania (stosownie do warunkw) dbr kapitaowych wyprodukowanych przez pomyk przez wybieranie ich i utrzymywanie dotd, a w dalszej lub bliszej przyszoci, kiedy nastpi oywienie gospodarcze, znw bd mogy by uyteczne dla spoeczestwa.

9 . Po l i t y k a s t a b i l i z a c j i o g l n e g o p o z i o m u c e n i j e j d e s t a b i l i z u j cy w p y w n a go s p o d a r k
Dla teoretykw szczeglnie interesujce jest pytanie, ktre miao praktyczne znaczenie w przeszoci i, jak si wydaje, znw go nabiera: jeli system bankowy wywouje ekspansj kredytow pozbawion pokrycia w realnych oszczdnociach, czego wynikiem jest wzrost poday pienidza, lecz tylko taki, gdy sia nabywcza pienidza (czyli oglny poziom cen) pozostaje staa, to czy dochodzi do recesji analizowanej przez nas w tym rozdziale? Pytanie to odnosi si do okresw gospodarczych, w ktrych nastpuje wzrost produktywnoci w wyniku wprowadzania nowych technologii i innowacji przedsibiorczych oraz akumulacji kapitau mdrze inwestowanego przez skrupulatnych, wnikliwych przedsibiorcw24. Jak
sa w 1949 r. nie jest w peni uzasadniona, gdy nawet jeli przedsibiorcy doskonale rozumiej teori cyklu i chcieliby unikn jego puapki, to wci odczuwaj pokus uczestniczenia w nim ze wzgldu na spore zyski, jakie mog osign, jeli dziki swej spostrzegawczoci zdoaj wycofa si na czas z odpowiednich projektw inwestycyjnych. Zob. w tej sprawie rozdz. VII, ustp Krtka uwaga w sprawie teorii racjonalnych oczekiwa, s. 402407 niniejszej ksiki. 24 Wydaje si, e taki by przypadek amerykaskiego boomu gospodarczego koca lat 90., kiedy gwatowny wzrost produktywnoci w znacznej mierze ukry negatywne, znieksztacajce efekty wielkiej ekspansji pieninej, kredytowej i giedowej. Analogia do biegu zdarze gospodarczych w latach 20. jest uderzajca i cakiem moliwe, e proces ten znw zostanie przerwany recesj, ktra ponownie zaskoczy tych, ktrzy koncentruj swoje analizy jedynie na ewolucji oglnego poziomu cen i innych miernikw makroekonomicznych maskujcych fundamentaln sytuacj mikroekonomiczn (dysproporcj w obrbie realnej struktury produkcji charakterystycznej dla danej

Polityka stabilizacji oglnego poziomu cen...

321

widzielimy, kiedy nie powiksza si sztucznie kredytu bankowego, a ilo pienidza w obiegu pozostaje bardziej lub mniej staa, wzrost dobrowolnych oszczdnoci prowadzi w strukturze produkcji do poszerzenia (poziomego) i wyduenia (pionowego) etapw dbr kapitaowych. Etapy te mog by bez trudu zakoczone, a kiedy s gotowe, przynosz nowy wzrost iloci i jakoci kocowych dbr i usug konsumpcyjnych. T zwikszon produkcj dbr i usug konsumpcyjnych trzeba sprzeda w sytuacji zmniejszonego popytu pieninego (ktry spad dokadnie o tyle, o ile wzrosy oszczdnoci), co oznacza tendencj spadkow cen jednostkowych dbr i usug konsumpcyjnych. Obnika ta jest zawsze szybsza ni ewentualny spadek dochodu nominalnego wacicieli pierwotnych rodkw produkcji, ktrych dochd z tego powodu ronie w ujciu realnym bardzo znacznie. Kwestia, ktr teraz podnosimy, dotyczy tego, czy polityka zmierzajca do zwikszania poday pienidza przez ekspansj kredytow lub jak inn procedur oraz do utrzymania staego poziomu cen dbr i usug konsumpcyjnych wyzwala procesy prowadzce do zaburzenia niejednoczesnej koordynacji dziaa rnych podmiotw gospodarczych, a ostatecznie do kryzysu i recesji gospodarczej. Gospodarka amerykaska bya w takiej sytuacji przez cae lata 20., kiedy spektakularnemu wzrostowi produktywnoci nie towarzyszy naturalny spadek cen i usug konsumpcyjnych. Ceny te nie spaday w wyniku ekspansyjnej polityki amerykaskiego systemu bankowego, polityki zaaranowanej prze Rezerw Federaln w celu stabilizacji siy nabywczej pienidza (czyli zapobieenia jej wzrostowi)25.
gospodarki). Kiedy piszemy te sowa (koniec 1997 r.), pierwsze symptomy nowej recesji ju si zaznaczyy, przynajmniej przez powane kryzysy bankowe, giedowe i nansowe, jakie wybuchy na rynkach azjatyckich. (Ewolucja gospodarki wiatowej od 1998 r., jak ju wspomniano we wstpie do drugiego wydania w jzyku hiszpaskim, w peni potwierdzia analiz przedstawion w tej ksice). 25 Zobacz np. szczegow analiz tego okresu historycznego przeprowadzon przez Murraya N. Rothbarda w znakomitej ksice Americas Great Depression, wyd. 5, Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 2000. Mises (Ludzkie dziaanie, s. 474475) wskazuje, e w przeszoci kryzysy gospodarcze uderzay na og w okresach staego wzrostu produktywnoci, a to dlatego e systematyczna akumulacja kapitau umoliwiaa wprowadzanie udoskonale technicznych. Produkcja przypadajca na jednostk nakadw wzrosa, rynek zapenia si coraz wiksz iloci tanich dbr. Mises wyjania, e zjawisko to przeciwdziaa po czci wzrostowi cen nastpujcemu w wyniku nasilania ekspansji kredytowej i e w pewnych sytuacjach ceny dbr konsumpcyjnych zamiast wzrosn, mog nawet spa. W konkluzji stwierdza: Zazwyczaj w wyniku zderzenia tych dwch przeciwstawnych si przewag zyskiwaa tendencja do wzrostu cen. Wyjtkowo zdarzao si jednak, e wzrost cen by niewielki. Najlepiej znanym przykadem moe tu by boom lat 19261929 w Ameryce. Mises przestrzega w kadym razie przed polityk stabilizacji oglnego poziomu cen nie tylko dlatego, e maskuje ona ekspansj kredytow w okresach rosncej produktywnoci, ale rwnie ze wzgldu na zawarty w niej bd teoretyczny: Utrzymuje si powszechnie bdne przekonanie, e doskonay pienidz jest neutralny i ma niezmienn si nabywcz, a celem polityki monetarnej powinno by zapewnienie takiego doskonaego pienidza. Mona zrozumie taki pogld jako reakcj przeciw jeszcze bardziej rozpowszechnionym postulatom zwolennikw inacji. Jest to

322

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Powinno ju by teraz oczywiste, e polityka ekspansji kredytowej pozbawionej pokrycia w realnych oszczdnociach nieuchronnie musi uruchomi wszystkie procesy prowadzce do wybuchu kryzysu i recesji gospodarczej, nawet jeli ekspansja wspwystpuje ze wzrostem produktywnoci systemu, a nominalne ceny dbr i usug konsumpcyjnych nie wzrastaj. Zasadnicz kwesti nie s bowiem absolutne zmiany oglnego poziomu cen dbr konsumpcyjnych, lecz to, jak zmiany te ewoluuj w ujciu wzgldnym wobec cen produktw porednich z etapw najdalszych od konsumpcji oraz pierwotnych rodkw produkcji. Podczas kryzysu 1929 r. wzgldne ceny dbr konsumpcyjnych (ktre nominalnie nie wzrosy, a nawet lekko spady) podniosy si gwatownie w stosunku do cen dbr kapitaowych (ktre w ujciu nominalnym poszy w d). Na dodatek oglne dochody (a tym samym zyski) rm z etapw bliskich konsumpcji w ostatnich latach ekspansji ogromnie rosy, co byo wynikiem znacznego wzrostu ich produktywnoci. Wytwarzane przez nie dobra sprzedawano po staych cenach nominalnych w warunkach wielkiej ekspansji inacyjnej. A wic czynniki z reguy wyzwalajce recesj (wzgldny wzrost zyskw w gaziach dbr konsumpcyjnych oraz zwyk stopy procentowej), w tym take efekt Ricarda, s obecne rwnie w warunkach rosncej produktywnoci w tej mierze, w jakiej zwikszone zyski i sprzeda w sektorze konsumpcyjnym (przekraczajce wzrost cen nominalnych, ktry do tego momentu jeszcze nie nastpi) ujawniaj spadek wzgldnych kosztw pracy w tym sektorze. Artykuy teoretyczne napisane przez Hayeka przy okazji jego pierwszego naukowego wyjazdu do Stanw Zjednoczonych w latach 20. miay na celu analiz skutkw polityki stabilizacji jednostki pieninej. Jej rzecznikami byli Fisher i inni monetaryci, a efekty tej polityki uwaano wwczas za nieszkodliwe i bardzo korzystne dla systemu gospodarczego. Po przeanalizowaniu sytuacji w Stanach Zjednoczonych Hayek doszed do przeciwnego wniosku, ktry przedstawi w opublikowanym w 1928 roku znanym artykule Intertemporal Price Equilibrium and Movements in the Value of Money26. Hayek wykazuje w nim, e polityka stabilizacji siy nabywczej jedjednak reakcja przesadna, nieprzemylana i sprzeczna wewntrznie. Wywoaa wielkie szkody, poniewa jej oddziaywanie wzmacnia gboko zakorzeniony bd popeniany przez wielu lozofw i ekonomistw (Ludzkie dziaanie, s. 356.) 26 Artyku ukaza si najpierw po niemiecku, pod tytuem Das intertemporale Gleichgewichtssystem der Preise und die Bewegungen des Geldwertes, w Weltwirtschaftliches Archiv 2, 1928, s. 3676. Na jzyk angielski zosta przeoony i opublikowany dopiero w 1984 r. w ksice Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, s. 71118. Drugi przekad angielski, dokonany przez Williama Kirbyego, ukaza si w 1994 r. Jest lepszy od pierwszego i nosi tytu The System of Intertemporal Price Equilibrium and Movements in the Value of Money; zosta zamieszczony w ksice: Israel M. Kirzner (red.), Classic in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition, jako rozdz. 21, t. 3 (The Age of Mises and Hayek), William Pickering, London 1994, s. 161198. Przed napisaniem tego artykuu Hayek zaj si tym samym tematem w Die Whrungspolitik der Vereiningten Staaten seit der berwindung der Krise von 1920, Zeitschrift fr Volkswirtschaft und Sozialpolitik 5, 1925, t.13, s. 2563, oraz t. 46, s. 254317. Cz teoretyczna tego artykuu

Polityka stabilizacji oglnego poziomu cen...

323

nostki pieninej jest niezgodna z nieodzown funkcj pienidza, jak jest koordynowanie decyzji i zachowa podmiotw gospodarczych w rnych sytuacjach. Wyjania, e jeli ilo pienidza w obiegu pozostaje staa, to utrzymanie midzyokresowej rwnowagi pomidzy dziaaniami rnych podmiotw gospodarczych wymaga, aby powszechny wzrost produktywnoci systemu gospodarczego powodowa spadek cen dbr i usug konsumpcyjnych, czyli oglnego poziomu cen. A wic polityka zapobiegajca obnianiu si cen dbr i usug konsumpcyjnych pod wpywem wzrostu produktywnoci nieuchronnie prowadzi do oczekiwa, e dany poziom cen utrzyma si w przyszoci. Oczekiwania te niezmiennie prowadz do sztucznego wyduania struktury produkcji modykacji, ktra musi ulec korekcie w postaci recesji. Cho w 1928 roku teorii Hayeka brakowao jeszcze dopracowania widocznego w jego pismach z lat 30., ktre wykorzystalimy w naszej analizie i dziki ktrym zjawisko to jest znacznie atwiejsze do zrozumienia, szczeglnie godne uznania jest to, e doszed wwczas do nastpujcej konkluzji:
Trzeba zaoy, w jaskrawej sprzecznoci z dominujcym pogldem, e jednym z najwaniejszych rde zaburze w gospodarce powodowanych przez pienidz wcale nie jest niedostateczna stabilno jego siy nabywczej. Przeciwnie, jest nim charakterystyczna dla pienidza towarowego tendencja do stabilizowania siy nabywczej pienidza nawet wtedy, gdy zmienia si oglny stan poday, tendencja obca wszystkim zasadniczym czynnikom determinujcym aktywno gospodarcz27.

Nic wic dziwnego, e F. A. Hayek i inni teoretycy z jego szkoy w drugiej poowie lat 20., po zanalizowaniu ekspansyjnej polityki monetarnej Stanw Zjednoczonych (ktra ze wzgldu na wzrost produktywnoci nie przejawia si jednak we wzrocie cen), jako jedyni zdoali nie tylko poprawnie zinterpretowa sztuczn w istocie natur ekspansyjnego boomu amerykaskiego oraz towarzyszcego mu efektu w postaci na pozr nieograniczonego wzrostu nowojorskich indeksw giedowych, ale take przewidzie, wbrew panujcej opinii i ku powszechnemu zaskoczeniu, nadejcie w 1929 roku wielkiego kryzysu28. Moemy zatem powtrzy za Fritzem Machlupem, e
ukazaa si w jzyku angielskim pt. The Monetary Policy of the United States after the Recovery from the 1920 Crisis, w: Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, s. 532. Hayek po raz pierwszy krytykuje tu polityk stabilizacji przyjt w Stanach Zjednoczonych. 27 F. A. Hayek, Intertemporal Price Equilibrium and Movements in the Value of Money, s. 97, wyrnienia kursyw usunite. Hayek jeszcze ucila, e teoria ekonomii nie daje podstaw pogldowi, e jeli ma si utrzyma rwnowag ekonomiczn albo co oznacza to samo jeli ma si zapobiec zaburzeniom w gospodarce, to ilo pienidza trzeba korygowa stosownie do zachodzcych w niej zmian (s. 106). 28 Zob. Mark Skousen, Who Predicted the 1929 Crash?, w: Jerey M. Herbener (red.), The Meaning of Ludwig von Mises, Kluwer Academic Publishers, Amsterdam 1993, s. 247 284. Lionel Robbins w swoim wprowadzeniu do pierwszego wydania Prices and Production

324

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

tworzenie nowych rodkw w obiegu, aby utrzyma niezmienny poziom cen, ktry skdind spadby w odpowiedzi na postp techniczny, moe mie taki sam destabilizujcy wpyw na poda kapitau pieninego, jaki ju opisalimy, a tym samym doprowadzi do kryzysu. Pojawienie si nowych rodkw w obiegu w postaci kapitau pieninego moe pomimo stabilizacyjnego wpywu na poziom cen wywoa podejmowanie okrnych procesw produkcji, ktrych na dusz met nie da si utrzyma29.

(s. XII) rwnie wprost wspomina o tym, e Mises i Hayek przewidzieli nadejcie wielkiego kryzysu. Prognoz t sformuowa Hayek w artykule opublikowanym w 1929 r. w Monatsberichte des sterreichischen Instituts fr Konjunkturforschung. Pniej, w 1975 r., wypytywany w tej sprawie Hayek odpowiedzia nastpujco (Gold & Silver Newsletter, Monex International, Newport Beach, California, czerwiec 1975): Byem jednym z nielicznych, ktrzy przewidzieli, co ma si zdarzy. Z pocztkiem 1929 roku, kiedy sformuowaem t prognoz, mieszkaem w Europie, ktra przeywaa wwczas okres depresji. Powiedziaem, e nie ma nadziei na oywienie w Europie, jeli nie spadn stopy procentowe, a stopy procentowe nie spadn, jeli nie zakoczy si amerykaski boom, co, jak stwierdziem, nastpi prawdopodobnie w cigu paru najbliszych miesicy Do tego prze. widywania skonio mnie oczywicie jedno z moich gwnych przekona, e inacyjnego boomu nie da si utrzymywa w nieskoczono. Boom taki tworzy wszelkiego rodzaju sztuczne przedsiwzicia, ktre mog trwa przez do dugi czas, lecz wczeniej czy pniej musz si zaama. Byem te przekonany, e od 1927 roku, kiedy Rezerwa Federalna podja prb zapobieenia zaamaniu przez ekspansj kredytow, boom nabra charakteru typowo inacyjnego. A wic z pocztkiem 1929 roku wszystko przemawiao za tym, e boom si zakoczy Wiedziaem wwczas, e Amerykanie nie mog przedua takiej . ekspansji w nieskoczono, a kiedy tylko Rezerwa Federalna przestanie podsyca go dalsz inacj, wszystko si zaamie. Trzeba te pamita, e Rezerwa Federalna nie tylko nie chciaa, ale take nie bya zdolna kontynuowa ekspansji, poniewa standard zota wyznacza granic moliwociom ekspansyjnym. W warunkach standardu zota boom inacyjny nie mg wic trwa zbyt dugo. Cay ten proces, ktry ekonomici austriaccy z atwoci zrozumieli i prognozowali, gdy dysponowali ju niezbdnymi narzdziami analitycznymi, przebiega w warunkach, w ktrych oglny poziom cen dbr konsumpcyjnych nie tylko nie wzrasta, lecz nawet wykazywa lekk tendencj spadkow. W latach 20. oglny poziom cen w Stanach Zjednoczonych by wrcz bardzo stabilny: indeks podnis si z 93,4 (warto 100 przyjto dla 1926 r. jako punktu odniesienia) w czerwcu 1921 r. do 104,5 w listopadzie 1925 r.; potem spad ponownie do 95,2 w czerwcu 1926 r. Jednoczenie w cigu tego siedmiolecia poda pienidza wzrosa z 45,3 do 73,2 biliona dolarw, czyli o ponad 61 procent; zob. Rothbard, Americas Great Depression, s. 88, 154. Rothbard z waciw mu wnikliwoci konkluduje: Idea stabilnego poziomu cen jest stosunkowo nieszkodliwy w czasie wzrostu cen, kiedy moe wspomaga rzecznikw zdrowego pienidza w prbach opanowania boomu; jest jednak wysoce szkodliwy, gdy ceny wykazuj tendencj znikow, a zwolennicy stabilizacji domagaj si inacji. Pomimo to zawsze gdy ceny spadaj, stabilizacja jest hasem popularniejszym (s. 158). Nawiasem mwic, istnieje wielkie podobiestwo pomidzy sytuacj opisywan przez Hayeka a tym, co dzieje si siedemdziesit lat pniej, gdy piszemy te sowa (1997). Jest wic cakiem moliwe, e amerykaski boom gospodarczy i giedowy wkrtce przejdzie w faz odwrotu w postaci wiatowej recesji (ktra zacza si ju zaznacza na rynkach azjatyckich). 29 Machlup, The Stock Market, Credit and Capital Formation, s. 177.

Polityka stabilizacji oglnego poziomu cen...

325

Cho ze wzgldu na chroniczny wzrost oglnego poziomu cen w gospodarkach zachodnich rozwaania te mona byo dawniej uwaa za pozbawione wikszego praktycznego znaczenia, to dzi znw s istotne i pokazuj, e jeli nie zapobiegnie si ekspansji kredytowej, to w sytuacji gwatownie rosncej produktywnoci kryzysy gospodarcze bd nieuniknione, nawet w przypadku polityki stabilnoci pieninej gwarantowanej przez banki centralne. A wic w bliskiej przyszoci uwagi te mog atwo odzyska swoje olbrzymie praktyczne znaczenie. Tak czy inaczej, s bardzo przydatne dla zrozumienia wielu cykli koniunkturalnych przeszoci (z ktrych najwaniejszy by wielki kryzys 1929 roku) oraz jako zastosowanie teoretycznych wnioskw z naszej analizy30.

30 Gottfried Haberler wykaza, e spadek oglnego poziomu cen wywoany udoskonaleniami wprowadzanymi we wszystkich liniach produkcyjnych nie ma tych samych negatywnych konsekwencji co inacja pienina; zob. jego monogra Der Sinn der Indexzahlen: Eine Untersuchung ber den Begri des Preisniveaus und die Methoden seiner Messung, Verlag von J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), Tbingen 1927, s. 112 i nast., a take jego artyku Monetary Equilibrium and the Price Level in a Progressive Economy, Economica, luty 1935, s. 7581 (artyku ten zosta przedrukowany w: Gottfried Haberler, The Liberal Economic Order, t. 2 (Money and Cycles and Related Things), red. Anthony Y. C. Koo, Edward Elgar, Aldershot 1993, s. 118125. Gottfried Haberler zmodykowa pniej swoje stanowisko w sprawie austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. Skonio to niektrych autorw do przekonania, naszym zdaniem nieuzasadnionego, e Haberler cakowicie odwoa swoje pogldy. Najwaniejsze z jego ustpstw dotyczyo stwierdzenia, e teoretycy szkoy austriackiej nie wykazali cile, e stabilizacja cen w poprawiajcej si gospodarce z koniecznoci zawsze doprowadzi do kryzysu gospodarczego (zob. Haberler, Prosperity and Depression, s. 5657). Co wicej, Haberler nie opiera zmiany swego stanowiska na rozwaaniach teoretycznych, lecz jedynie na moliwoci, e w toku ewolucji cyklu mog si pojawi jakie dodatkowe, nieprzewidywane zjawiska (takie jak wzrost dobrowolnych oszczdnoci itd.), ktre zneutralizuj w pewnym stopniu siy wskazane w analizie ekonomicznej. A wic na Haberlerze i jego zwolennikach spoczywa obowizek wyjanienia w odniesieniu do kadego cyklu, jakie konkretne warunki mogy zneutralizowa typowe efekty ekspansji kredytowej, efekty w oglnoci przewidywane przez Austriakw, ktrych formalnej teorii Haberler i jego nastpcy wcale nie zdoali zdyskredytowa (zob. te nasze uwagi w rozdz. VII, s. 397398, na temat podobnej tezy D. Laidlera). Autorem innej istotnej tu pracy jest L. Albert Hahn, ktry w swojej ksice Common Sense Economics, Abelard-Schumann, New York 1956, s. 128, zadaje pytanie, czy wzrost produktywnoci uzasadnia polityk inacyjnej ekspansji kredytowej. Dochodzi do wniosku, e polityka taka, ktra generuje inacj bez inacji i jest na og uznawana za cakowicie nieszkodliw, moe skutkowa duymi zaburzeniami i powodowa gboki kryzys gospodarczy. Wedug Hahna teoretycy, ktrzy uwaaj tak polityk za niewinn, myl si, poniewa nie dostrzegaj faktu, e wzrost produktywnoci oznacza wzrost zyskw przedsibiorcw dopty, dopki koszty zarwno pracy, jak i kapitau nie wzrosn o taki sam wspczynnik. Std te Murray Rothbard dochodzi do wniosku, e wanym czynnikiem jest nie tyle ewolucja oglnego poziomu cen, ile to, czy dziki polityce ekspansji kredytowej stopa procentowa zostaje obniona do poziomu niszego od tego, jaki dominowaby na wolnym rynku pod nieobecno takiej polityki (Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 415416).

326

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

1 0 . Ja k u n i k n c y k l i k o n i u n k t u r a l n yc h : z ap o b i eg a n i e k r y z y s o w i go s p o d a rc z e mu i w yc h o d z e n i e z n i e g o
Moemy teraz bez trudu doj do wniosku, e wraz z zainicjowaniem przez banki polityki ekspansji kredytowej, czyli zwikszeniem poday pienidza w postaci nowych poyczek udzielanych bez pokrycia w nowych dobrowolnych oszczdnociach, spontanicznie wyzwalaj si procesy wywoujce ostatecznie kryzys i recesj. Jeli wic dojdzie do ekspansji kredytowej, kryzysy i depresje gospodarcze s nieuniknione. Jedynym rodkiem zaradczym jest zapobieganie temu procesowi przez uniemoliwienie prowadzenia polityki ekspansji kredytowej, czyli wzrostu poday pienidza w formie nowych poyczek bankowych. Ostatni rozdzia tej ksiki zawiera wyjanienie modykacji instytucjonalnych koniecznych w celu uodpornienia wspczesnych gospodarek na kolejne etapy boomu i recesji, jakim regularnie podlegaj. Te reformy instytucjonalne polegaj w istocie na przywrceniu w bankowoci tradycyjnych zasad prawnych regulujcych umow depozytu nieprawidowego dbr zamiennych i wymagajcych cigego utrzymywania tantundem, innymi sowy, na przywrceniu wymogu stuprocentowej rezerwy. Jest to jedyny sposb, ktry moe zagwarantowa, e system nie bdzie niezalenie inicjowa ekspansji kredytowej pozbawionej pokrycia w realnych oszczdnociach i e udzielane poyczki zawsze bd miay rdo we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa. Przedsibiorcy bd wic decydowali si na wyduanie struktury produkcji tylko wtedy (pominwszy sytuacje niezwyke), gdy bd mogli dokoczy swoje inwestycje i utrzyma je bez systematycznego zaburzania koordynacji pomidzy przedsibiorczymi decyzjami inwestorw a decyzjami innych podmiotw gospodarczych co do tego, ile swych dochodw w ujciu bezwzgldnym i wzgldnym zechc przeznacza na konsumpcj, a ile na oszczdzanie. Jeli zaoymy, i ekspansja kredytowa w przeszoci ju nastpia, to wiemy, e uderzenie kryzysu gospodarczego jest nieuchronne bez wzgldu na wszelkie prby odroczenia go przez wstrzykiwanie w coraz to szybszym tempie nowych dawek ekspansji kredytowej. Wybuch kryzysu i recesji w kadym razie stanowi ostatecznie pocztek oywienia. Innymi sowy, recesja gospodarcza jest pocztkiem etapu oywienia, poniewa jest to faza, w ktrej zostaj ujawnione popenione bdy, likwiduje si uruchomione wskutek bdu inwestycje, a prac i pozostae zasoby produkcyjne zaczyna si przenosi do tych sektorw i etapw, gdzie s najwyej cenione przez konsumentw. Podobnie jak kac jest oznak zdrowej reakcji organizmu na zatrucie alkoholem, tak recesja gospodarcza znaczy pocztek okresu oywienia tyle zdrowego i koniecznego, ile bolesnego. Okres ten owocuje struktur produkcji lepiej dostrojon do prawdziwych ycze konsumentw31.
Jedna kwestia wymaga szczeglnego podkrelenia: faza depresji jest faz zdrowienia gospodarki. (...) [jest to czas kiedy], ze inwestycje ulegaj likwidacji, a przedsibior31

Jak unikn cykli koniunkturalnych...

327

Recesja uderza wtedy, kiedy ekspansja kredytowa spowalnia lub przerywa si, wskutek czego inwestycje uruchomione w wyniku bdu zostaj zlikwidowane, struktura produktywna zawa si i maleje liczba jej etapw, a praca i inne pierwotne rodki produkcji z etapw najdalszych od konsumpcji, gdzie nie przynosz ju zysku, zostaj zwolnione lub brak ju na nie popytu. Oywienie utrwala si wtedy, gdy podmioty gospodarcze w oglnoci, a konsumenci w szczeglnoci postanawiaj zmniejszy konsumpcj w ujciu wzgldnym i zwikszy oszczdnoci, aby spaci poyczki i stawi czoo nowemu etapowi ekonomicznej niepewnoci i recesji. W lad za boomem i pocztkiem korekty w sposb naturalny nastpuje spadek stopy procentowej. Bierze si on std, e zmniejsza si czy nawet znika premia oparta na oczekiwaniu spadku siy nabywczej pienidza, a ponadto dochodzi do wywoanego przez recesj wzgldnego wzrostu oszczdnoci. Spowolnienie szaleczego tempa konsumpcji dbr i usug z ostatniego etapu wraz ze wzrostem oszczdnoci i reorganizacj struktury produkcji na wszystkich etapach wzmacniaj oywienie. Jego skutki ujawniaj si pocztkowo na giedach papierw wartociowych, na ktrych na og w pierwszej kolejnoci dochodzi do pewnej poprawy. Co wicej, realny wzrost pac, jaki nastpuje na etapie oywienia, uruchamia efekt Ricarda, pobudzajc inwestycje na etapach najdalszych od konsumpcji, gdzie znw zatrudnia si prac i zasoby produktywne. W ten spontaniczny sposb oywienie osiga kulminacj. Mona je wzmacnia i utrzymywa w nieskoczono, jeli nie nastpi nowy etap ekspansji kredytowej bez pokrycia w realnych oszczdnociach, sytuacja, ktra jednak zwykle si powtarza, wywoujc nowe, powracajce kryzysy32. Teraz jednak, skoro ustalilimy, e kryzysw gospodarczych nie da si unikn, jeli doprowadzio si do zaistnienia ich przyczyn, lecz mona im jedynie zapobiega, to jakie naleaoby podj rodki, gdy nadejdzie ju to, co nieuniknione: kryzys i recesja? Odpowied jest prosta, jeli pamitamy
cy, ktrzy popenili bd, opuszczaj rynek jest to czas powrotu suwerennoci konsumenta i wolnego rynku, aby gospodarka znowu moga [jak najlepiej] suy kademu jej uczestnikowi. Okres depresji koczy si, gdy powraca wolnorynkowa rwnowaga i wyeliminowane zostaje zakcenie wywoane ekspansj kredytow (Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 410411). Dlatego nawet jeli w zamieszczonej dalej tabeli VI1 (s. 379380), jak i w tekcie gwnym rozrniamy pomidzy depresj a oywieniem, to, cile mwic, etap depresji oznacza pocztek prawdziwego oywienia. 32 Szczegow analiz oywienia i jego rnych faz mona znale w ksice Hayeka Prots, Interest and Investment, s. 3882. Zob. te ksik Skousena The Structure of Production, s. 315317, gdzie autor przytacza stwierdzenie Hayeka: Dobrze wiadomo, e w przypadku krachu oywienie si popytu kocowego jest na og raczej skutkiem ni przyczyn oywienia w grnym biegu strumienia produkcji dziaa stymulowanych przez oszczdnoci poszukujce inwestycji oraz przez konieczno nadrobienia opnie zwizanych z odraczanymi korektami i wymianami (Skousen, The Structure of Production, s. 315). Hayek sformuowa to wnikliwe spostrzeenie w pimie The Economist, nr 7293, s. 46, w artykule opublikowanym 11 czerwca 1983 r. i zatytuowanym The Keynes Centenary: The Austrian Critic.

328

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

o rdle kryzysu i o tym, e pociga on za sob konieczno skorygowania struktury produkcji i dostosowania jej do rzeczywistych pragnie konsumentw w sprawie oszczdzania, konieczno likwidacji inwestycji podjtych w wyniku bdu oraz masowego przeniesienia czynnikw produkcji na etapy najblisze konsumpcji, do dziaajcych tam rm, gdzie zostan uruchomione zgodnie z wymaganiami konsumentw. A wic jedyna moliwa i godna polecenia polityka na wypadek kryzysu polega na maksymalnym zwikszeniu elastycznoci gospodarki, w szczeglnoci rynkw rnych czynnikw, a zwaszcza rynku pracy, aby korekty mogy nastpi moliwie jak najszybciej i najmniej bolenie. Im bardziej zatem gospodarka jest sztywna i kontrolowana, tym duszy i boleniejszy dla spoeczestwa bdzie proces jej ponownego uporzdkowania. Moliwe nawet, e bdy i recesja bd si utrzymyway w nieskoczono, jeli z powodw instytucjonalnych podmioty gospodarcze nie mog zlikwidowa swoich inwestycji oraz przegrupowa dbr kapitaowych i czynnikw produkcji, aby przynosiy wiksz korzy. A zatem sztywno jest gwnym wrogiem oywienia, a kada polityka zmierzajca do opanowania kryzysu oraz jak najszybszego zainicjowania i utrwalenia oywienia musi si koncentrowa na mikroekonomicznym celu moliwie najdalej posunitej deregulacji rynkw wszystkich czynnikw, zwaszcza rynku pracy, oraz maksymalnym zwikszeniu ich elastycznoci33. Jest to jedyny godny zalecenia rodek na etapie kryzysu gospodarczego i recesji, przy czym wane zwaszcza jest unikanie wszelkiej polityki, ktra w wikszym lub mniejszym stopniu moe aktywnie utrudni albo uniemoliwi spontaniczny proces korekty34. Trzeba te wystrzega si
33 Jak wskazuje Ludwig M. Lachmann, potrzebna jest polityka sprzyjajca niezbdnym korektom. (...) Przegrupowanie kapitau jest zatem niezbdnym rodkiem zaradczym na bdy dostosowania zrodzone z silnego boomu (Capital and its Structure, s. 123, 125). 34 Zgadzamy si z Murrayem N. Rothbardem, kiedy stwierdza, e gdy wybucha kryzys, naley maksymalnie zwiksza elastyczno gospodarki oraz zmniejsza zasig i oddziaywanie pastwa na wszystkich poziomach systemu gospodarczego. W ten sposb nie tylko wspiera si przedsibiorczo, zachcajc przedsibiorcw do likwidowania bdnych inwestycji i ich odpowiedniej modykacji, ale take sprzyja si wzrostowi oszczdnoci i inwestycji spoecznych. Rothbard zauwaa: Obnienie podatkw najsilniej obciajcych oszczdnoci i inwestycje dodatkowo obniy spoeczne preferencje czasowe. Co wicej, depresja to czas gospodarczego obcienia. Zmniejszenie podatkw bd zniesienie regulacji zaburzajcych wolny rynek bd pobudzay zdrow aktywno gospodarcz. W konkluzji za stwierdza: Jedno natomiast rzd moe zrobi w sensie pozytywnym: moe drastycznie pomniejszy swoj wzgldn rol w gospodarce, tnc wasne wydatki i podatki, zwaszcza podatki zakcajce oszczdnoci i inwestycje. Obnienie poziomu podatkw i wydatkw automatycznie zmieni w spoeczestwie stosunek inwestycji do konsumpcji na korzy oszczdzania i inwestowania, znacznie dziki temu skracajc czas potrzebny na powrt do gospodarczej prosperity (Americas Great Depression, s. 22). Rothbard przedstawia rwnie list typowych rodkw stosowanych przez rzd, ktre przynosz skutki odwrotne do oczekiwanych, a w kadym razie przeduaj na og depresj i sprawiaj, e jest bardziej bolesna. Oto ta lista: 1) Zapobiega bankructwom lub j opnia. Poycza pienidze niepewnym rmom, wzywa banki do dalszego udzielania poyczek itd. 2) Kontynuowa inacj. Dalsza inacja blokuje

Jak unikn cykli koniunkturalnych...

329

szczeglnie pewnych rodkw, ktre w okresach kryzysw ze wzgldu na ich spoeczn dolegliwo zawsze zyskuj wielk popularno i poparcie polityczne. Do najwaniejszych posuni, ktre zwykle si proponuje, a ktrych naley unika, zaliczaj si nastpujce: a) Udzielanie rmom z etapw dbr kapitaowych nowych poyczek w celu uchronienia ich przed kryzysem, zawieszaniem patnoci i koniecznoci reorganizacji. Takie udzielanie nowych poyczek odwleka po prostu wybuch kryzysu, zarazem jednak sprawia, e pniejsza niezbdna korekta jest znacznie cisza i trudniejsza. Co wicej, systematyczne udzielanie nowych poyczek, aby umoliwi spat starych, opnia bolesn likwidacj inwestycji, odraczajc, nawet w nieskoczono, nadejcie oywienia. Naley wic unika polityki utrzymywania ekspansji kredytowej. Bardzo szkodliwe rwnie s programy niewaciwie nazywane polityk penego zatrudnienia zmierzajce do zagwarantowania miejsc pracy wszystkim pracownikom. Hayek stwierdza bardzo wyranie, e
wszelkie prby stworzenia penego zatrudnienia przy aktualnej strukturze zatrudnienia w poszczeglnych branach natra na trudno polegajc na tym, i przy penym zatrudnieniu ludzie bd chcieli uzyska w cakowitej produkcji udzia w postaci dbr konsumpcyjnych wikszy ni wytwarzany w tej postaci35.

b)

Nie jest wic moliwe, aby rzdowa polityka wydatkw i ekspansji kredytowej skutecznie chronia wszystkie aktualne miejsca pracy, jeli robotnicy wydaj swe dochody, wywodzce si z ekspansji
niezbdny spadek cen, opniajc w ten sposb korekt i przeduajc depresj. Dalsza ekspansja kredytowa prowadzi do nowych bdw inwestowania, ktre z kolei bd musiay by zlikwidowane podczas jakiej pniejszej depresji. Rzdowa polityka atwego pienidza uniemoliwia powrt rynku do niezbdnych wyszych stp procentowych. 3) Utrzymywa wysokie stawki pac. Sztuczne podtrzymywanie stawek pac podczas depresji gwarantuje trwae masowe bezrobocie. (...) 4) Utrzymywa wysokie ceny. Utrzymywanie cen powyej poziomu wolnorynkowego wytwarza niedajce si sprzeda nadwyki i utrudnia powrt do prosperity. 5) Pobudza konsumpcj i zniechca do oszczdnoci. (...) Wiksze oszczdnoci i mniejsza konsumpcja przypieszyyby oywienie; wiksza konsumpcja i mniejsze oszczdnoci skutkuj tym, e niedobr zaoszczdzonego kapitau staje si jeszcze bardziej dotkliwy. (...) 6) Subsydiowa bezrobotnych. Wszelkie subsydia dla bezrobotnych (...) utrzymuj bezrobocie w nieskoczono i opniaj przejcie pracownikw do dziedzin, w ktrych dostpne s miejsca pracy (ibid., s. 19). 35 Hayek, Prots, Interest and Investment, s. 60. Hayek wspomina rwnie, e stopa bezrobocia nie odzwierciedla rnic pomidzy rozmaitymi etapami procesw produkcji. Wskazuje, i w najgbszej fazie kryzysu bezrobocie dotyka zazwyczaj 2530 procent robotnikw powicajcych swe wysiki etapom najdalszym od konsumpcji, podczas gdy bezrobocie wrd robotnikw z etapw najbliszych konsumpcji jest wyranie mniejsze, moe siga 5 czy 10 procent. Zob. te przyp. 2 na s. 5960 ksiki Hayeka.

330

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

c)

kredytowej i sztucznego popytu stwarzanego przez sektor publiczny, w sposb wymagajcy odmiennej struktury produkcji, takiej, ktra nie pozwoliaby utrzyma ich aktualnych miejsc pracy. Polityka sztucznego utrzymywania miejsc pracy nansowana przez inacj i ekspansj kredytow jest autodestrukcyjna w tym zakresie, w jakim konsumenci, gdy tylko nowo stworzony pienidz tra do ich kieszeni, wydaj go w sposb wykluczajcy moliwo, aby wanie ich miejsca pracy przynosiy zysk. A wic jedyna moliwa polityka w dziedzinie pracy polega na uatwianiu zwalniania i ponownego zatrudniania robotnikw oraz na jak najdalej idcym zwikszaniu elastycznoci rynkw pracy. Naley rwnie unika jakiejkolwiek polityki zmierzajcej do odtworzenia status quo. Kryzysy i recesje z samej natury nie s zjawiskami makroekonomicznymi, lecz mikroekonomicznymi, tote polityka taka jest skazana na niepowodzenie, gdy utrudnia lub uniemoliwia przedsibiorcom korygowanie planw, przegrupowanie dbr kapitaowych, likwidacj projektw inwestycyjnych i uzdrowienie rm. Jak wymownie formuuje to Ludwig M. Lachmann,
wszelka polityka zmierzajca po prostu do odtworzenia status quo w ujciu zagregowanych wielkoci makroekonomicznych, takich jak dochody i zatrudnienie, musi by nieudana. Stan poprzedzajcy spadek opiera si na planach, ktre upady, std te polityka obliczona na zniechcanie przedsibiorcw do korygowania swych planw oraz nakanianie ich, by szli naprzd z zachowaniem tych samych co dawniej struktur kapitau, nie moe si powie. Nawet jeli przedsibiorcy suchaj takich rad, po prostu powtrz wczeniejsze dowiadczenia. Potrzebna jest natomiast polityka sprzyjajca niezbdnym dostosowaniom36.

d)

A wic rodki polityki pieninej zmierzajce do utrzymywania za wszelk cen gospodarczego boomu wobec pierwszych objaww nadchodzcego kryzysu (zwykle zaamania na giedzie i rynku nieruchomoci) nie zapobiegn recesji nawet jeli s wystarczajce, by odroczy jej nadejcie. Nie naley rwnie manipulowa cen dbr dzisiejszych w kategoriach dbr przyszych, ktrej odzwierciedleniem jest spoeczna stopa preferencji czasowej, czyli stopa procentowa. W fazie oywienia stopa procentowa na rynku kredytowym wykazuje spontaniczn tendencj znikow, zwaywszy na spadek cen dbr konsumpcyjnych i wzrost oszczdnoci wywoany reorganizacj, jak pociga za sob recesja. Niemniej kada manipulacja rynkow stop procen36

Lachmann, Capital and its Structure, s. 123.

Jak unikn cykli koniunkturalnych...

331

tow przynosi skutki odwrotne do oczekiwanych i wywiera negatywny wpyw na proces likwidacji lub prowadzi do nowych bdw przedsibiorczych. Moemy nawet w lad za Hayekiem stwierdzi, e wszelka polityka zmierzajca do utrzymania stp procentowych na staym poziomie jest wysoce szkodliwa dla stabilnoci gospodarki, poniewa stopy procentowe musz ewoluowa spontanicznie, zgodnie z rzeczywistymi preferencjami podmiotw gospodarczych co do oszczdnoci i konsumpcji:
Denie do zachowywania stabilnych stp procentowych, a zwaszcza do tego, by moliwie jak najduej utrzymywa je na niskim poziomie, trzeba uzna za najpierwszego wroga stabilnoci, powoduje bowiem ostatecznie uktuacje, zapewne rwnie stopy procentowej, znacznie wiksze, ni w istocie s konieczne. Naley by moe powtrzy, e dotyczy to zwaszcza tak szeroko obecnie przyjmowanej doktryny, e stopy procentowe trzeba utrzymywa na niskim poziomie, a osignie si oglnie pene zatrudnienie37.

e)

I wreszcie naley unika wszelkiej polityki obejmujcej tworzenie sztucznych miejsc pracy przez uruchamianie robt publicznych czy innych przedsiwzi inwestycyjnych realizowanych przez rzd. Jest rzecz oczywist, e jeli projekty takie nansuje si przez podatki lub emisj dugu publicznego, to po prostu odcigaj one zasoby od tych obszarw gospodarki, w ktrych s przez konsumentw podane, ku robotom publicznym nansowanym przez rzd, a tym samym tworz now seri powszechnych bdw inwestycyjnych. Co wicej, jeeli te roboty czy inwestycje nansuje si za pomoc zwykej kreacji nowego pienidza, to dochodzi take do oglniejszych bdw inwestycyjnych w tym sensie, e jeli pracownicy zatrudniani przy tych projektach powicaj wikszo dochodw na konsumpcj, to cena dbr konsumpcyjnych w ujciu wzgldnym zwykle ronie, wskutek czego niepewna kondycja rm z etapw najodleglejszych od konsumpcji pogarsza si jeszcze bardziej. Jest w kadym razie prawie niemoliwe, aby rzdy prowadzce antycykliczn polityk wydatkw publicznych opary si wszelkim rodzajom politycznej presji, ktre sprawiaj na og, e polityka ta, jak wskazuj wnioski z teorii wyboru publicznego, staje si jeszcze mniej skuteczna, a bardziej szkodliwa. Co wicej, nie ma gwarancji, e kiedy rzd zdiagnozuje sytuacj i postanowi zastosowa te rzekomo naprawcze rodki, nie pomyli si co do czasu wystpowania i kolejnoci rnych zjawisk, za pomoc swoich rodkw raczej pogbiajc bdy dostosowania, ni je usuwajc38.
37 38

Hayek, Prots, Interest and Investment, s. 70. Zobacz na ten temat uwagi Ludwiga von Misesa zatytuowane Mrzonka polityki antycyklicznej, Ludzkie dziaanie, s. 674675. Zob. te wnikliwe spostrzeenia Marka

332

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

1 1 . Te o r i a c y k l u a n i e w y k o r z y s t a n e z a s o b y i c h r o l a n a p o c z t k o w yc h e t a p a c h b o o m u
Krytycy austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego utrzymuj czsto, e opiera si ona na zaoeniu penego zatrudnienia zasobw, tote wystpowanie niewykorzystanych zasobw oznacza, e ekspansja kredytowa niekoniecznie spowoduje powszechne bdy inwestycyjne. Krytyka ta jest jednak zupenie nieuzasadniona. Jak wnikliwie ukaza Ludwig M. Lachmann, austriacka teoria cyklu koniunkturalnego nie wychodzi z zaoenia penego zatrudnienia. Przeciwnie, kiedy Mises zacz j formuowa w 1928 roku, od razu niemal przyj zaoenie, e w kadej chwili bardzo znaczna ilo zasobw moe pozostawa niewykorzystana39. Mises od pocztku wykazywa wrcz, e niewykorzystanie zasobw jest nie tylko zgodne z rozwijan przez niego teori, ale zalicza si w istocie do jej istotnych elementw. W procesach rynkowych, w ktrych przedsibiorcy realizuj plany zwizane z produkcj niejednorodnych i uzupeniajcych si dbr kapitaowych, stale popenia si bdy i ze wzgldu na wskie garda nie wykorzystuje wszystkich czynnikw produkcyjnych i zasobw. Std bierze si konieczno elastycznego rynku sprzyjajcego uprawianiu przedsibiorczoci, ktra w niekoczcym si procesie ujawnia zazwyczaj aktualne bdy dostosowania i odtwarza koordynacj. Teoria ta wyjania w istocie, w jaki sposb ekspansja kredytu bankowego zakca i komplikuje proces koordynacji naprawiajcy aktualne bdy dostosowania40.
Skousena na temat ukrytych wad programw robt publicznych, The Structure of Production, s. 337339. 39 Teoria austriacka nie zakada, jak to si czsto sugeruje, penego zatrudnienia. Zakada, e w kadej chwili wystpuje niedobr niektrych czynnikw, innych za obto. Zakada rwnie, e z pewnych powodw, zwizanych z produkcj i planowanym wykorzystaniem dbr kapitaowych, podczas wzrostu gospodarczego niektre z tych niedoborw staj si wyraniejsze. Ci, ktrzy krytykuj t teori na wspomnianej podstawie, wykazuj po prostu, e nie s zdolni uchwyci znaczenia pewnej zasadniczej cechy wiata, w ktrym yjemy: niejednorodnoci wszystkich zasobw. Niewykorzystanie pewnych czynnikw jest nie tylko zgodne z teori austriack; niewykorzystanie czynnikw, ktrych elementy uzupeniajce w zaplanowanych warunkach nie mog si pojawia, jest jej istotn cech (Lachmann, Capital and its Structure, s. 113114). 40 W 1928 r. Mises stwierdza: Nawet na nieskrpowanym rynku zdarzaj si czasami bezrobotni pracownicy, niesprzedane dobra konsumpcyjne i pewne iloci niewykorzystywanych czynnikw produkcji, a wszystko to nie wystpowaoby w warunkach statycznej rwnowagi. Wraz z oywieniem dziaalnoci gospodarczej i produkcyjnej natychmiast powstaje popyt na te rezerwy. Kiedy jednak ono mija, zwikszenie poday rodkw ducjarnych z koniecznoci prowadzi do szczeglnego rodzaju zaburze (Mises, On the Manipulation of Money and Credit, s. 125). Jest to przekad fragmentu ze s. 49 ksiki Misesa wydanej pierwotnie w Jenie w 1928 r. pt. Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik. W ksice Prots, Interest and Investment Hayek przedstawia na s. 379 swoj teori cyklu, rozpoczynajc od istnienia niewykorzystanych zasobw. Wyranie te

Teoria cyklu a bezczynne moce przerobowe...

333

Teoria cyklu koniunkturalnego uczy wanie tego, e ekspansja kredytowa bez pokrycia we wzrocie realnych oszczdnoci zachca do bdnego inwestowania zasobw produkcyjnych nawet w sytuacji znacznych iloci niewykorzystanych zasobw, zwaszcza niewykorzystywanej pracy. Innymi sowy, wbrew opiniom wielu krytykw tej teorii, pene zatrudnienie nie jest warunkiem wstpnym zaburze mikroekonomicznych wywoywanych przez ekspansj kredytow. Kiedy dochodzi do ekspansji kredytowej, rentowne wydaj si projekty gospodarcze, ktre w istocie takie nie s, niezalenie od tego, czy przeprowadza si je z wykorzystaniem zasobw wczeniej bezczynnych. Moe si co najwyej zdarzy, e nominalna cena pierwotnych rodkw produkcji nie wzronie tak bardzo, jak wzrosaby wwczas, gdyby wykorzystanie zasobw byo wczeniej pene. Niemniej ostatecznie pojawiaj si inne czynniki prowadzce do bdw inwestycji i ich spontanicznej korekty w postaci kryzysu i recesji, chocia bdy te dotyczyy zasobw pierwotnie niewykorzystanych. Sztuczny boom oparty na bankowej ekspansji kredytowej, ktra zmienia alokacj niewykorzystywanych wczeniej pierwotnych rodkw produkcji, zakca jedynie proces dostosowania tych czynnikw, proces jeszcze nie zakoczony. W nastpstwie tego do wczeniejszych powszechnych chybionych inwestycji, ktre musz dopiero zosta cakowicie zlikwidowane i wchonite przez rynek, dochodz nowe. Inny moliwy skutek wykorzystania bezczynnych wczeniej zasobw jest nastpujcy: niezalenie od tego, e ich ceny rosn wolniej w ujciu absolutnym, zbdne moe si okaza krtkookresowe spowolnienie produkcji dbr i usug konsumpcyjnych. Niemniej bdna alokacja zasobw pozostaje faktem, poniewa zasoby inwestuje si w przedsiwzicia nierentowne, a efekty cyklu ujawniaj si ostatecznie, kiedy dochd pieniny z niewykorzystywanych wczeniej pierwotnych rodkw produkcji zaczyna si wydawa na dobra i usugi konsumpcyjne. Wzgldne ceny tych dbr i usug rosn szybciej ni ceny produktw najodleglejszych od konsumpcji, co powoduje zmniejszenie wzgldnych pac realnych i uruchomienie efektu Ricarda oraz inne zjawiska prowadzce do kryzysu i recesji. W kadym razie ekspansja kredytowa ju od pocztku zawsze wywouje nieproporcjonalnie duy wzrost wzgldnej ceny produktw z etapw najdalszych od konsumpcji. Wzrost ten wynika z wytwarzanego przez kredyt nowego popytu pieninego na te dobra oraz ze sztucznego obnienia stopy procentowej, ktre zwiksza atrakcyjno podejmowanych tam przedsiwzi. Prowadzi to do wyduenia struktury produkcji, zmiany niemoliwej do utrzymania na dusz met i zupenie niezalenej od tego, czy w niektrych spord tych przedsiwzi wykorzystano zasoby wczeniej bezczynne. Tak wic czsty argument, e teoria rozwinita przez Misesa, Hayeka i szko austriack opiera si na zaoeniu penego wykorzystania zasoprzypomina nam, e Mises od 1928 r., kiedy zacz rozwija teori cyklu, zakada, i praca i inne zasoby w pewnej czci pozostaj niewykorzystane (zob. te przyp. 1 na s. 42).

334

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

bw, jest bdny. Nawet jeli zaoymy wystpowanie wysokiego bezrobocia, proces ekspansji kredytowej niezmiennie prowadzi do recesji41.

1 2 . N i e z b d n e z a c i e n i e n i e k re dy t u w f a z i e re c e s j i : k r y t y k a t e o r i i w t r n e j d ep re s j i
Rozwaymy teraz trzy rne rodzaje deacji, deniowanej jako wszelki spadek iloci pienidza w obiegu42. Deacja polega na spadku poday pienidza lub wzrocie popytu na pienidz, a zwykle, w pozostaych warunkach niezmienionych, wywouje wzrost siy nabywczej jednostki pieninej (tj. obnienie oglnego poziomu cen). Istotne jest jednak, aby nie myli deacji z jej najbardziej typowym, wyranym skutkiem (spadkiem oglnego poziomu cen), poniewa w szczeglnych przypadkach ceny dbr i usug obniaj si nawet bez deacji. Jak widzielimy, jest to cz procesu zdrowego wzrostu gospodarczego, kiedy produktywno poprawia si dziki wprowadzaniu nowych technologii oraz akumulacji kapitau, wynikajcej z ducha przedsibiorczoci i naturalnego zwikszania si dobrowolnych oszczdnoci podmiotw. Proces ten, analizowany przez nas w poprzednich podrozdziaach, bez adnego spadku iloci pienidza w obiegu prowadzi do powszechnego wzrostu produkcji dbr i usug konOczywiste si zatem staje, e wskazywanie na niewykorzystan moc produkcyjn, niesprzedane lub, jak si nieprawidowo mwi, niepokupne zapasy i bezrobotnych jako uzasadnienia nowej ekspansji kredytowej jest nieuprawnione. Pocztek nowej ekspansji kredytowej przypada na okres, kiedy istniej jeszcze poprzednie nietrafne inwestycje i nietrafne zatrudnienie, z ktrych nie zrezygnowano w procesie dostosowania. Nowa ekspansja z pozoru naprawia popenione bdy. W rzeczywistoci jednak przerywa jedynie proces dostosowania i uniemoliwia powrt zdrowych warunkw gospodarowania. Istnienie niewykorzystanej mocy i bezrobocia nie jest istotnym argumentem podwaajcym teori opart na kredycie ducjarnym (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 491). Do podobnego wniosku dochodzi Hayek, cho jego rozumowanie jest nieco odmienne: Jeli proporcje ustalane przez swobodne decyzje jednostek zostaj znieksztacone wytworzeniem sztucznego popytu, musi to oznacza, e cz dostpnych zasobw znw zostaje niewaciwie skierowana, a ostateczna i przewleka korekta znw zostaje odroczona. I jeli nawet miaoby to przypieszy absorpcj niewykorzystanych zasobw, oznaczaoby jedynie zapocztkowanie nowych zaburze i nowego kryzysu. Jedyny sposb na stae mobilizowanie wszystkich dostpnych zasobw nie polega wic na stosowaniu sztucznych bodcw zarwno podczas kryzysu, jak i pniej ale na tym, by pozostawi czasowi przeprowadzenie trwaej kuracji przez powolny proces dostosowania struktury produkcji do rodkw dostpnych w celach kapitaowych (Hayek, Prices and Production, s. 9899). Kilka bardzo trafnych spostrzee na ten temat wypowiada rwnie Mark Skousen w ksice The Structure of Production, s. 289290. 42 Wyraenie to, cho do obrazowe, nie jest cise z teoretycznego punktu widzenia, poniewa pienidz nigdy nie znajduje si w obiegu, lecz zawsze stanowi cz czyjego salda gotwkowego.
41

Niezbdne zacienienie kredytu w fazie recesji...

335

sumpcyjnych, ktre mona sprzeda jedynie po niszych cenach. Jego wynikiem jest wic realny wzrost pac i dochodu czerpanego z innych pierwotnych rodkw produkcji, poniewa nawet jeli dochd robotnikw i wacicieli czynnikw pierwotnych pozostaje stosunkowo niezmienny w ujciu nominalnym, to wyranie spadaj ceny nabywanych przez nich dbr i usug konsumpcyjnych. W takim przypadku spadek oglnego poziomu cen nie jest spowodowany czynnikami pieninymi, lecz realnymi43, i wynika z oglnego wzrostu produktywnoci gospodarki. A wic zjawisko to nie ma adnego zwizku z deacj (jak j tu zdeniowalimy) i jest po prostu oznak najzdrowszego i najbardziej naturalnego procesu rozwoju gospodarczego. Teraz jednak zbadamy trzy szczeglne rodzaje deacji (zdeniowanej cile jako kady spadek poday pienidza lub wzrost popytu na pienidz) rnice si radykalnie z uwagi na swe przyczyny i konsekwencje. Przeanalizujmy je szczegowo44: a) Deacja pierwszego rodzaju polega na przyjtej przez wadze publiczne polityce wiadomego zmniejszania iloci pienidza w obiegu. Polityk tak podejmowano przy rnych okazjach historycznych45, wyzwalajc proces prowadzcy do wzrostu siy nabywczej jednostki pieninej. Ten wymuszony spadek iloci pienidza w obiegu znieksztaca struktur etapw produkcyjnych spoeczestwa. Pocztkowo bowiem zmniejszenie iloci pienidza wywouje spadek wolumenu udzielanych poyczek oraz sztuczny wzrost rynkowej stopy procen43 Zob. Mises, Ludzkie dziaanie, rozdz. XVII, podrozdzia Zmiany siy nabywczej pienidza wywoane czynnikami pieninymi oraz sytuacj na rynku dbr, s. 357359. 44 Krtko mwic, podejmujemy tu prb wypenienia wanej luki teoretycznej w ekonomicznej teorii deacji. Na jej istnienie wskaza w 1933 r. Ludwig von Mises, kiedy stwierdza: Teoria ekonomii jest niestety najsabsza wanie tam, gdzie jej pomoc jest najbardziej potrzebna w dziedzinie analizy skutkw spadku cen. (...) A jednak dzi, jeszcze bardziej ni kiedykolwiek dotd, sztywno stawek pac i kosztw wielu innych czynnikw produkcji utrudnia bezstronne rozwaenie tego problemu. Z pewnoci teraz jest odpowiedni czas, by gruntownie zbada skutki obniania si cen pieninych i przeanalizowa powszechne przekonanie, e spadek cen nie daje si pogodzi ze wzrostem produkcji dbr i usug oraz popraw oglnego dobrobytu. Badania te powinny dotyczy rwnie tego, czy jest prawd, e tylko posunicia inacjonistyczne umoliwiaj postpujc akumulacj kapitau i urzdze produkcyjnych. Dopki ta naiwna inacjonistyczna teoria rozwoju trzyma si mocno, dopty bd miay powodzenie propozycje wykorzystania ekspansji kredytowej w celu doprowadzenia do boomu (Ludwig von Mises, Die Stellung und der nchste Zukunft der Konjunkturforschung, praca opublikowana w Festschrift fr Arthur Spietho, Duncker und Humblot 1933, Mnchen 1933, s. 175180; przekad angielski zatytuowany The Current Status of Business Cycle Research and its Prospects for the Immediate Future zosta opublikowany w: On the Manipulation of Money and Credit, s. 207213, cytowany fragment znajduje si na s. 212213). 45 Na przykad 13 maja 1925 r. Winston Churchill, podwczas minister skarbu Wielkiej Brytanii, postanowi odtworzy parytet zota funta szterlinga, jaki obowizywa przed pierwsz wojn wiatow a cilej, parytet istniejcy od 1717 r., kiedy ustali go Isaac Newton (wedug tego parytetu 1 funt by rwny 4,86 dolara w zocie).

336

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

towej, co z kolei prowadzi do spaszczenia struktury produkcji, modykacji wymuszonej przez czynniki cile pienine (a nie przez rzeczywiste zapotrzebowanie konsumentw). Wiele zyskownych etapw dbr kapitaowych w strukturze produkcji bdnie uznaje si wwczas za nierentowne (dotyczy to zwaszcza etapw najdalszych od konsumpcji i najbardziej kapitaochonnych). W rezultacie wikszo wyspecjalizowanych rm dziaajcych w kapitaochonnych sektorach ponosi ksigowe straty. Co wicej, we wszystkich sektorach zmniejszeniu popytu pieninego nie towarzyszy rwnolega i rwnie szybka obnika kosztw, wobec czego pojawiaj si ksigowe straty, a pesymizm staje si powszechny. Na dodatek wzrost siy nabywczej jednostki pieninej oraz spadek ceny sprzeday produktw powoduj znaczny wzrost dochodu realnego wacicieli pierwotnych rodkw produkcji, ktrym grozi niewykorzystanie, jeli ich ceny s sztywne i nie spadaj w tym samym tempie co ceny dbr konsumpcyjnych. Rozpoczyna si wic przewleky, bolesny okres dostosowania, ktry trwa dopty, dopki struktura produkcji i wszystkie czynniki pierwotne nie dostosuj si do nowych warunkw pieninych. Cay ten proces umylnej deacji nie daje nic i tylko wywiera niepotrzebn presj na system gospodarczy. Niestety, jednak przy rnych okazjach historycznych brak wiedzy teoretycznej skania politykw do wiadomego inicjowania takiego procesu46.
Najbardziej typowych przykadw deacji wiadomie inicjowanej przez rzd dostarcza Wielka Brytania: po raz pierwszy po wojnach napoleoskich, a potem, jak ju tu wspomniano, pod auspicjami Winstona Churchilla w 1925 r., kiedy pomimo olbrzymiej inacji, jakiej podczas pierwszej wojny wiatowej uleg funt szterling, postanowi przywrci przedwojenny parytet tej waluty w stosunku do zota. Krtko mwic, Churchill ostentacyjnie zlekceway rad, jak Ricardo wypowiedzia 100 lat wczeniej, w bardzo podobnej sytuacji po wojnach napoleoskich: Nigdy nie doradzabym rzdowi przywracania pienidza, ktry uleg deprecjacji o 30 procent w stosunku do wartoci nominalnej (list Davida Ricarda do Johna Wheatleya z 18 wrzenia 1821 r., w: Piero Sraa (red.), The Works of David Ricardo, Cambridge University Press, Cambridge 1952, t. 9, s. 73). Ludwig von Mises w zwizku z tymi dwoma przykadami historycznymi stwierdza: Wanym wyjtkiem w tym wzgldzie by dwukrotny powrt Wielkiej Brytanii po wojnach napoleoskich i po I wojnie wiatowej do przedwojennego parytetu zota dla funta sterlinga. W obydwu wypadkach parlament i rzd przyjy polityk deacyjn bez uprzedniego rozwaenia korzyci i kosztw zwizanych z dwiema moliwymi metodami powrotu do standardu zota. Mona usprawiedliwi takie postpowanie w drugim dziesicioleciu XIX wieku, kiedy nie wszystkie istotne zagadnienia z zakresu teorii pienidza byy jeszcze wyjanione. Ponad sto lat pniej byo ono wyrazem niewybaczalnej nieznajomoci ekonomii i historii pienidza (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 481; zob. te s. 662). F. A. Hayek zwraca uwag na powany bd, jakim by powrt do parytetu zota i funta sprzed pierwszej wojny wiatowej, oraz wspomina, e polityka ta bya wprowadzana powoli i stopniowo, a nie jako krtki szok, co zastosowano w Stanach Zjednoczonych w latach 19201921. W konkluzji stwierdza: Cho wyrana determinacja rzdu, by odtworzy standard zota, umoliwia dokonanie tego ju w 1925 roku, to wewntrzne ceny i pace byy w jeszcze bardzo dalekie od dostoso46

Niezbdne zacienienie kredytu w fazie recesji...

337

b)

Deacja drugiego rodzaju, ktr naley wyranie odrnia od pierwszej, zachodzi wtedy, gdy podmioty gospodarcze postanawiaj oszczdza, czyli powstrzymywa si od konsumpcji znacznej czci swych dochodw i powica cao lub cz zaoszczdzonej kwoty pieninej na zwikszenie swych sald gotwkowych (czyli na tezauryzacj)47. W tym przypadku wzrost popytu na pienidz zwiksza na og si nabywcz jednostki pieninej (innymi sowy, obnia oglny poziom cen). Deacja tego rodzaju rni si jednak radykalnie od poprzedniej w tym sensie, e oddziaywa realnie, poniewa wywodzi si ze wzrostu oszczdnoci podmiotw gospodarczych, ktre uwalniaj w ten sposb zasoby w postaci niesprzedanych dbr i usug konsumpcyjnych. Wywouje to zjawiska, ktre badalimy w rozdziale pitym, rozwaajc wzrost dobrowolnych oszczdnoci. W szczeglnoci zaznacza si efekt Ricarda spowodowany spadkiem wzgldnych cen dbr konsumpcyjnych, ktry to spadek prowadzi, w pozostaych warunkach niezmienionych, do wzrostu pac realnych robotnikw oraz dochodw z innych pierwotnych rodkw produkcji. Zostaje wic zainicjowany proces wyzwalajcy wyduenie struktury produkcji. Staje si ona bardziej kapitaochonna z powodu podejmowanych nowych projektw inwestycyjnych, projektw, ktre przedsibiorcy bd mogli snalizowa dziki uwolnieniu zasobw produkcyjnych na etapach najbliszych konsumpcji. Jedyna rnica pomidzy t sytuacj a wzrostem dobrowolnych oszczdnoci, ktre natychmiast i bezporednio inwestuje si w struktur produkcji lub na rynkach kapitaowych, jest nastpujca: kiedy oszczdnoci przejawiaj si we wzrocie sald gotwkowych, nastpuje z koniecznoci spadek cen dbr i usug konsumpcyjnych oraz cen produktw z etapw porednich, jak rwnie nieuchronne zmniejszenie si nominalnych dochodw z pierwotnych rodkw produkcji oraz pac, ktre dostosowuj si do zwikszonej siy nabywczej jednostki pieninej. Niemniej w odrnieniu od deacji pierwszego wymienionego rodzaju nie mamy tu do czynienia z bolesnym procesem,

wania si do poziomu midzynarodowego. Aby utrzyma ten parytet, wszczto powolny i bardzo bolesny, wywoujcy dugotrwae i powszechne bezrobocie proces deacji, ktry zarzucono dopiero wtedy, gdy sta si nieznony wskutek wiatowego kryzysu 1931 roku lecz wci jestem skonny sdzi, e wanie wtedy, gdy cel tej bolesnej walki by ju niemal osignity (F. A. Hayek, 1980s Unemployment and the Unions: The Distortion of Relative Prices by Monopoly in the Labour Markets, wyd. 2, Institute of Economic Aairs, London 1984, s. 15). Zob. te rozdz. VIII, przyp. 43. 47 Jest rwnie moliwe, zarwno w teorii, jak i w praktyce, by podmioty gospodarcze zwikszay swoje salda gotwkowe (popyt na pienidz), wcale nie modykujc wielkoci konsumpcji pieninej. Mog tego dokona, wycofujc si z inwestowania w zasoby produkcyjne i sprzedajc dobra kapitaowe. Prowadzi to do spaszczenia struktury produkcji i wywouje powszechne zuboenie spoeczestwa w procesie dokadnie odwrotnym do tego, jaki analizowalimy w rozdz. V w zwizku z wydueniem struktury produkcji (nansowanym wzrostem dobrowolnych oszczdnoci).

338

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

c)

ktry nie dawaby nic. W tym przypadku jest on bowiem oparty na rzeczywistych oszczdnociach, ktre powoduj wzrost produktywnoci spoeczestwa. Wyduenie struktury produkcji oraz zmiana alokacji czynnikw produkcji sigaj tak daleko, e nastpuje, jak wyjanilimy w rozdziale pitym, zmiana wzgldnych cen produktw z etapw porednich i etapu kocowego: konsumpcji. Zmiana taka nie zaley od tego, czy w konsekwencji wzrostu siy nabywczej jednostki pieninej wszystkie ceny spadaj (w rnym stopniu) w ujciu bezwzgldnym i nominalnym48. Deacja trzeciego rodzaju, jak tu rozwaymy, wynika z zacienienia si kredytu, jakie zachodzi zwykle w fazie kryzysu i recesji nastpujcej po kadej ekspansji kredytowej. Proces ten by ju wspomniany w rozdziaach czwartym i pitym, gdzie analizowalimy takie oto zjawisko: tak jak ekspansja kredytowa zwiksza ilo pienidza w obiegu, podobnie masowa spata poyczek i spadek wartoci aktyww w bilansach bankowych (wskutek kryzysu) wyzwalaj nieuchronny, narastajcy proces zacieniania si kredytu, ktry zmniejsza ilo pienidza w obiegu, a tym samym prowadzi do deacji. Ten trzeci rodzaj deacji pojawia si wwczas, gdy wobec nadchodzcego kryzysu nie tylko przestaje si nasila ekspansja kredytowa, ale nawet dochodzi do kurczenia si kredytu, a tym samym do deacji, czyli spadku poday pienidza albo jego iloci w obiegu. Niemniej deacja tego rodzaju rni si od tej, ktr przeanalizowalimy w pierwszej kolejnoci, i przynosi rne, zasugujce na uwag, skutki pozytywne. Po pierwsze, deacja spowodowana przez zacienienie si kredytu nie prowadzi do niepotrzebnych bdw dostosowania, o ktrych mwilimy w punkcie (a); przeciwnie, uatwia i przypiesza likwidacj projektw inwestycyjnych bdnie uruchomionych w fazie ekspansji. Jest wic naturaln reakcj rynku, niezbdn do szybkiej likwidacji chybionych projektw inwestycyjnych podjtych na etapie ekspansji. Drugim pozytywnym skutkiem deacji kredytowej jest to, e w pewnym sensie odwraca ona redystrybucj dochodu, ktra nastpia w fazie ekspansji inacyjnego boomu. Ekspansja inacyjna prowadzi bowiem do spad-

48 Kada kwota, ktra jednostka zaoszczdzi, zamiast wyda na konsumpcj, sprzyja procesowi akumulacji kapitau i inwestycjom. Nie ma znaczenia to, czy oszczdzajcy zwiksza swj zasb gotwkowy. Akt oszczdzania zawsze ma swj odpowiednik w poday dbr wyprodukowanych i nieskonsumowanych, a wic takich, ktre mona wykorzysta w dalszych dziaaniach produkcyjnych. Oszczdnoci maj zawsze posta konkretnych dbr kapitaowych. (...) Efekt oszczdzania, to znaczy nadwyka dbr wyprodukowanych w porwnaniu z dobrami skonsumowanymi, nie znika wskutek tezauryzacji dokonanej przez oszczdzajcego. Ceny dbr kapitaowych nie wzrastaj do takiego poziomu, do jakiego wzrosyby, gdyby takiej tezauryzacji nie byo. Jednak to, e cz ludzi chce zwikszy swoje zasoby gotwkowe, nie ma wpywu na ilo dostpnych dbr kapitaowych. (...) Dwa procesy zwikszenie zasobw gotwkowych u czci ludzi i wzrost akumulacji kapitau zachodz jednoczenie (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 443).

Niezbdne zacienienie kredytu w fazie recesji...

339

ku siy nabywczej pienidza, co z kolei zmniejsza dochody realne osb majcych stae dochody (oszczdzajcy, wdowy, sieroty, emeryci) na korzy tych, ktrzy jako pierwsi odebrali poyczki z systemu bankowego i pierwsi dowiadczyli wzrostu dochodu pieninego. Teraz, na etapie zacieniania kredytu, ta wymuszona redystrybucja dochodu obraca si na korzy tych, ktrzy w fazie ekspansji pierwsi ponieli szkod, tote osoby o staych dochodach (wdowy, sieroty i emeryci) znajd si w pooeniu korzystniejszym ni ci, ktrzy najlepiej wykorzystali sytuacj w fazie wczeniejszej. Po trzecie, deacja kredytowa sprawia na og, e przedsiwzicia gospodarcze wydaj si mniej rentowne, poniewa koszty historyczne odnotowuje si w jednostkach pieninych o zmniejszonej sile nabywczej, a pniej dochd ksigowy odnotowuje si w jednostkach pieninych o sile nabywczej wikszej. Zyski przedsibiorcze zostaj wic w ksigach handlowych sztucznie pomniejszone, co zachca przedsibiorcw do zwikszania oszczdnoci i zmniejszania dystrybucji w postaci dywidend (a wic do postpowania dokadnie odwrotnego ni w fazie ekspansji). Owa tendencja do oszczdzania jest niezwykle korzystna dla zapocztkowania oywienia gospodarczego49. Wywoany przez zacienienie kredytu spadek iloci pienidza w obiegu niewtpliwie podnosi na og si nabywcz jednostki pieninej. Nastpuje nieuchronne obnienie pac i dochodw z pierwotnych rodkw produkcji, cho pocztkowo jest ono szybsze ni spadek ceny dbr i usug konsumpcyjnych, jeli dochodzi do takiego spadku. A wic w ujciu wzgldnym pace i dochody z pierwotnych rodkw produkcji obniaj si, co prowadzi do zwikszonego zatrudniania pracownikw w stosunku do wykorzystania maszyn oraz masowego transferu robotnikw na etapy najblisze konsumpcji. Innymi sowy, ograniczenie kredytu wzmacnia i przypiesza konieczne spaszczenie struktury produkcji, procesu towarzyszcego recesji. Wane jest, aby rynki pracy byy pod kadym wzgldem elastyczne, co uatwia masowy transfer zasobw produktywnych i pracy. Im szybciej dostosowanie dobiegnie koca i zostanie wyeliminowane oddziaywanie poyczek udzielonych na chybione projekty inwestycyjne, tym
49 Analiz pozytywnych skutkw tego trzeciego rodzaju deacji (spowodowanej przez zacienienie si kredytu w fazie recesji cyklu) mona znale w ksice Rothbarda Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 415426. Zob. te Mises, Ludzkie dziaanie, s. 479483. Mises wskazuje dalej, e deacyjne ograniczenie kredytu pomimo swych negatywnych skutkw nigdy nie jest tak szkodliwe jak ekspansja kredytowa, poniewa ograniczenie kredytu nie grozi ani chybionymi inwestycjami, ani nadmiern konsumpcj. Przejciowe zmniejszenie aktywnoci gospodarczej, ktre jest jej skutkiem, w duym stopniu jest rwnowaone przez spadek konsumpcji. Konsumpcja maleje, poniewa zwolniona zostaje cz pracownikw, a waciciele materialnych czynnikw produkcji uzyskuj mniejsze przychody z ich sprzeday. Ograniczenie kredytu nie zostawia dugotrwaych blizn. Po jego zakoczeniu nie jest konieczny proces dostosowawczy, ktry pozwoliby naprawi straty spowodowane konsumpcj kapitau (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 481).

340

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

szybciej powstan fundamenty pod przysze oywienie. Oywienie charakteryzuje si odtworzeniem wzgldnej ceny pierwotnych rodkw produkcji, czyli obnik ceny dbr i usug konsumpcyjnych. Ten spadek ceny dbr i usug konsumpcyjnych jest w ujciu wzgldnym wikszy ni obnienie pac, a to za spraw wzrostu oglnych oszczdnoci spoeczestwa, co ponownie pobudza rozwj na etapach dbr kapitaowych. Wzrost ten jest moliwy, poniewa bierze si ze wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Jak susznie stwierdza Wilhelm Rpke, deacja omawianego trzeciego rodzaju (wynik ograniczenia kredytu w nastpstwie kryzysu)
stanowi nieuchronn reakcj na inacj boomu i nie wolno jej przeciwdziaa, inaczej bowiem dojdzie do wyduenia i pogbienia kryzysu, co pokazay dowiadczenia Stanw Zjednoczonych w 1930 roku50.

W pewnych warunkach ingerencja rzdu i zwizkw zawodowych w poczeniu z instytucjonaln sztywnoci rynkw mog uniemoliwi niezbdne korekty poprzedzajce wszelkie oywienie aktywnoci gospodarczej. Jeli pace s nieelastyczne, warunki zatrudniania bardzo sztywne, zwizki silne, a rzdy ulegaj pokusie protekcjonizmu, to niezwykle wysokie bezrobocie moe si utrzymywa wrcz w nieskoczono, bez adnego dostosowania si pierwotnych rodkw produkcji do nowych warunkw ekonomicznych. W takiej sytuacji moe si rwnie wyzwoli narastajcy proces kurczenia si gospodarki. Polega on na tym, e potny wzrost bezrobocia prowadzi do powszechnego spadku popytu, ktry z kolei wywouje zwikszanie si bezrobocia itd. Niektrzy teoretycy posugiwali si w odniesieniu do tego procesu, ktry nie jest wynikiem dziaania spontanicznych si rynkowych, lecz ingerencji rzdu na rynkach pracy oraz w sferze produkcji i handlu midzynarodowego, okreleniem wtrna depresja. W pewnych przypadkach teoretycy wtrnej depresji uznawali sam moliwo pojawienia si takiej sytuacji za argument uzasadniajcy prima facie ingerencj rzdu, zachcanie do nowej ekspansji kredytowej i wydatki publiczne. Jedyna skuteczna polityka unikania wtrnej depresji czy zapobiegania jej uciliwoci polega jednak na szeroko zakrojonej liberalizacji rynkw i opieraniu si pokusie ekspansji kredytowej. Naley porzuci wszelk polityk zmierzajc do utrzymywania wysokiego poziomu pac i usztywniania rynkw. rodki takie spowoduj jedynie, e proces dostosowania bdzie duszy i boleniejszy, nawet tak dalece, e spowoduje destabilizacj polityczn51.
Wilhelm Rpke, Crises and Cycles, William Hodge, London 1936, s. 120. Wilhelm Rpke, czoowy teoretyk wtrnej depresji, w swym niezdecydowanym, a niekiedy wewntrznie sprzecznym omwieniu tego tematu przyznaje w ka51 50

Niezbdne zacienienie kredytu w fazie recesji...

341

Co naley zrobi, jeli w pewnych okolicznociach ze wzgldw politycznych okazuje si niemoliwe podjcie niezbdnych krokw w celu zwikszenia elastycznoci rynkw pracy, zaniechanie protekcjonizmu, a take sprzyjanie procesowi dostosowawczemu, stanowicemu wstpny warunek oywienia? Jest to niezmiernie intrygujce pytanie z zakresu polityki gospodarczej, a odpowied na nie musi zalee od trafnej oceny powagi konkretnej sytuacji. Cho teoria sugeruje, e sztuczne zwikszanie konsumpcji, wydatkw publicznych i ekspansji kredytowej prowadzi do skutkw odwrotnych od oczekiwanych, to nikt nie przeczy, e na krtk met mona zmniejszy nawet due bezrobocie przez zwyke zwikszenie wydatkw publicznych lub ekspansj kredytow, cho kosztem przerwania procesu dostosowawczego i pogbienia ostatecznej recesji. Niemniej sam Hayek przyznawa, i w pewnych okolicznociach sytuacja moe si sta tak rozpaczliwa, e jedynym rozwizaniem z politycznego punktu widzenia bdzie ponowna ingerencja, bdca czym w rodzaju drinka podanego czowiekowi cierpicemu na kaca. W 1939 roku Hayek wypowiedzia w tej sprawie nastpujce uwagi:
nigdy oczywicie nie negowano tego, e za pomoc ekspansji pieninej mona szybko zwikszy zatrudnienie i w moliwie najkrtszym czasie osign stan penego zatrudnienia. (...) Twierdzono jedynie, e pene zatrudnienie tego rodzaju, jakie mona stworzy w ten sposb, jest wewntrznie niestabilne i e tworzenie zatrudnienia tymi rodkami oznacza utrwalanie uktuacji. Mog si zdarza beznadziejne sytuacje, w ktrych rzeczywicie konieczne jest zwikszenie zatrudnienia za wszelk cen, choby nawet na krtki okres. By moe dr Brning w Niemczech w 1932 roku znalaz si w takim wanie pooeniu, w ktrym desperackie kroki byy usprawiedliwione. Ekonomista nie powinien jednak ukrywa tego, e denie do maksymalnego zatrudnienia, ktre na krtk met da si osign metodami polityki pieninej, jest w istocie polityk straceca, ktry w krtkiej chwili wytchnienia nie ma nic do stracenia, a wszystko do zyskania52.

dym razie, e w sytuacji braku ingerencji z zewntrz i sztywnoci rynkw spontaniczne siy rynkowe zapobiegaj pojawieniu si i rozwojowi wtrnej depresji. Nawet jeli sztywno rynku pracy i wdraanie programw protekcjonistycznych wywouje tak depresj i dochodzi do jej rozwoju, to rynek niezmiennie i spontanicznie wyznacza ostatecznie dolny puap pogbiajcego si procesu depresji. Zob. Rpke, Crises and Cycles, s. 128129. 52 Hayek, Prots, Interest and Investment, s. 6364, przyp. 1. Hayek rozwin pniej swoje przemylenia w tej kwestii wskazujc, e w latach 30. by przeciwnikiem niemieckiej polityki ekspansji kredytowej, a nawet napisa na ten temat nigdy nieopublikowany artyku. Jego tekst przesa prof. Rpkemu z osobistym listem, w ktrym stwierdza, co nastpuje: Pomijajc wzgldy polityczne uwaam, e nie powinien Pan

342

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Zamy teraz, e politycy lekcewa rady ekonomisty, a okolicznoci nie pozwalaj na liberalizacj gospodarki, tote bezrobocie staje si powszechne, dostosowanie nie moe si zakoczy, a gospodarka wkracza w faz kurczenia si. Zamy ponadto, e podjcie jakichkolwiek waciwych krokw jest niemoliwe ze wzgldw politycznych, a sytuacja grozi nawet wybuchem rewolucji. Jakiego rodzaju ekspansja pienina prowadziaby do najmniejszych zaburze z ekonomicznego punktu widzenia? W tym przypadku polityk najmniej szkodliw, cho jednak przynoszc systemowi gospodarczemu pewne bardzo negatywne skutki, byoby przyjcie programu robt publicznych, co daoby bezrobotnym prac za stosunkowo niskie wynagrodzenie, by mogli pniej, gdy tylko warunki si poprawi, przej do innych, bardziej opacalnych i atrakcyjnych zaj. Tak czy inaczej, wane byoby powstrzymanie si od bezporedniego udzielania poyczek rmom, ktre produkuj towary nalece do kategorii najodleglejszych od konsumpcji. Polityka rzdowej pomocy dla bezrobotnych w zamian za efektywne wykonywanie prac wartociowych spoecznie, lecz nisko opacanych (aby nie dawa robotnikom bodca skaniajcego ich do chronicznego pozostawania bez pracy) byaby wic w opisanych tu skrajnych okolicznociach najmniej destrukcyjna53.

przynajmniej w chwili obecnej rozpoczyna ekspansji kredytowej. Jeli jednak sytuacja polityczna jest tak powana, e utrzymujce si bezrobocie mogoby doprowadzi do rewolucji politycznej, prosz nie publikowa mojego artykuu. Jest to jednak okoliczno polityczna, ktrej nie mog oceni z dala od Niemiec, cho Pan to bdzie w stanie oceni. Hayek stwierdza w konkluzji: Rpke postanowi nie publikowa mojego artykuu, poniewa by przekonany, i wczesne polityczne niebezpieczestwo rosncego bezrobocia jest tak wielkie, e w nadziei odroczenia kryzysu powinien zaryzykowa wywoanie dalszych bdw inwestycyjnych poprzez zwikszenie inacji; w tamtym konkretnym momencie wydawao mu si to politycznie niezbdne, wobec czego wycofaem mj artyku (F. A. Hayek, The Campaign Against Keynesian Ination, w: New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, rozdz. 13, s. 211). W kadym razie desperackie kroki, jakie podj Rpke, mog przynie jedynie krtkotrwae wytchnienie, odraczajc zarazem rozwizanie problemu, ktry z upywem czasu staje si coraz powaniejszy. I rzeczywicie, mimo zastosowania metod proponowanych przez Rpkego sytuacja w Niemczech nadal si pogarszaa i nie dao si zapobiec dojciu Hitlera do wadzy w 1933 r. 53 F. A. Hayek zauwaa, e w takich warunkach najmniej szkodliwa polityka polegaaby na oferowaniu zatrudnienia przy robotach publicznych za stosunkowo nisk pac, aby robotnicy chcieli jak najszybciej przej do innych, lepiej opacanych zawodw, a nie na bezporednim pobudzaniu szczeglnego rodzaju inwestycji czy na podobnych wydatkach publicznych przycigajcych robotnikw do miejsc pracy, ktre wedle ich oczekiwa maj by stae, lecz musz znikn, gdy tylko wyschnie rdo ich nansowania (Hayek, The Campaign against Keynesian Ination, s. 212). Ustpstwo tego rodzaju wie si jednak z ryzykiem, e w obecnych systemach demokratycznych jest niemal pewne, i zostanie bez zbytnich skrupuw wykorzystane przez politykw dla uzasadnienia interwencji podejmowanych w sytuacji recesji gospodarczej. Moliwym rozwizaniem byoby wczenie do konstytucji artykuu zawierajcego zasad zrw

Gospodarka maniakalno-depresyjna: tumienie ducha przedsibiorczoci... 343

1 3 . G o s p o d a r k a m a n i a k a l n o - d ep re s y j n a : t u m i e n i e du ch a p r ze d s i b i o rc zo c i i i n n e n egat y w n e s k u t k i w y w o y w a n e w go s p o d a rc e r y n k o w e j przez powracajce cykle koniunkturalne

Kryzysy gospodarcze wywoywane wci na nowo przez ekspansj kredytow maj te inne konsekwencje, bardziej subtelne, lecz nie mniej szkodliwe dla harmonijnej wsppracy ludzi, a take dla ich gospodarczego i spoecznego rozwoju54. Trzeba w szczeglnoci objani, w jaki sposb obecny system pieniny, oparty na ekspansji kredytowej, sprawi, e boom i kryzys stale zakcaj rozwj gospodarczy. Innymi sowy, wydaje si, e gospodarka rynkowa wymaga zachowa maniakalno-depresyjnych. Przedsibiorcy, dziennikarze, politycy, dziaacze zwizkw zawodowych i w ogle osoby dziaajce na rynku zaczli uznawa faz sztucznej ekspansji, charakterystyczn dla boomu, za zwyky etap prosperity, do ktrego naley dy i ktry trzeba na wszelkie sposoby utrzymywa. Z kolei nieuniknione konsekwencje ekspansji, czyli kryzys i recesj, uwaa si za etap bardzo niekorzystny, ktrego naley za wszelk cen unika55. Podmioty gospodarcze nie widz w recesji nieuchronnego wyniku sztucznej ekspansji i nie uwiadamiaj sobie, e jej zaleta polega na tym, i ujawnia popenione bdy oraz uatwia oywienie i dostosowanie struktury produkcji.

nowaonego budetu, popieran przez klasycznych ekspertw w dziedzinie nansw publicznych. Poniewa zmiana takiego artykuu wymagaaby porozumienia wszystkich si politycznych, do ktrego dochodzioby jedynie w razie jednomylnego przewiadczenia, e dana sytuacja jest krytyczna, mona by ograniczy ryzyko nieuzasadnionego stosowania rodkw sztucznej ekspansji w czasach kryzysw. 54 To, e co kilka lat wybucha nowy kryzys, dowodzi, i kryzysy bior si z procesu ekspansji kredytowej, ktry si rzeczy prowadzi do przeanalizowanych przez nas spontanicznych korekt. Gdyby nie ekspansja kredytowa, kryzysy gospodarcze byyby szczeglnego rodzaju izolowanymi zdarzeniami, wynikajcymi jedynie z nadzwyczajnych zjawisk zycznych (ze zbiory, trzsienia ziemi itd.) lub spoecznych (wojny, rewolucje itd.). Nie wystpowayby regularnie ani nie miayby takiego zasigu geogracznego, jak to si dzieje obecnie. 55 Boom okrela si jako dobr koniunktur, prosperity, wzrost. Jego nieuchronne nastpstwo, czyli dostosowanie warunkw do realnych danych rynkowych, nazywa si kryzysem, zaamaniem, z koniunktur, depresj. Ludzie nie chc przyj do wiadomoci, e czynnikiem wprowadzajcym zakcenie s chybione inwestycje z okresu boomu i e sztucznie wywoany boom musi skoczy si zaamaniem (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 487). Jest zatem powanym bdem przekonanie, e w wyniku zapowiadajcego kryzys zaamania na giedzie zostaje zniszczone realne bogactwo. Wrcz przeciwnie, gospodarcza destrukcja zachodzi znacznie wczeniej w postaci powszechnych bdw inwestycyjnych w fazie wczeniejszej, podczas boomu kredytowego. Spadek na giedzie wskazuje jedynie, e podmioty gospodarcze wreszcie dostrzegy to zjawisko. Zob. te podrozdzia 14.

344

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Co wicej, ekspansja kredytowa nadmiernie i niepotrzebnie oddziaywa na umiejtno prawidowego reagowania podmiotw gospodarczych i ich tempo pracy. Dopki trwa ekspansja, dopty zdolno ludzi do pracy jest wykorzystywana a do granic moliwoci, a ich przedsibiorczy zapa sabnie. Psychologiczny stres i zuycie, jakie za tym id, oznaczaj wysokie koszty ludzkie i osobiste. Ponadto nowy pienidz tworzony przez poyczki udzielane w toku ekspansji wykorzystuje si na nansowanie wszelkiego rodzaju spekulacyjnych operacji, przejmowanie przedsibiorstw oraz wojny nansowe i handlowe, w ktrych dominuje kultura krtkowzrocznej spekulacji. Innymi sowy, upowszechnia si bdne przekonanie, e moliwe i podane jest gromadzenie astronomicznych zyskw ze zdumiewajc atwoci i szybkoci. Zniechca to do tradycyjnej przedsibiorczoci i dobrze wykonywanej roboty, ktre opieraj si na roztropnym zarzdzaniu gospodarczym, nastawionym na stabilno i ukierunkowanym na dugofalowe cele. To wanie mamy na myli, mwic o powszechnej demoralizacji spowodowanej przez sztuczn ekspansj kredytow. Takie zniechcenie wyrzdza szkody zwaszcza najmodszym i najbardziej dynamicznym pokoleniom56. Problem staje si powaniejszy, gdy, jak wykazywali teoretycy analizujcy cykl z politycznego punktu widzenia57, politycy podejmuj decyzje wycznie na podstawie okolicznoci krtkoterminowych, z myl o uzyskaniu bezporedniego poparcia tych, ktrzy gwarantuj im zwycistwo w najbliszych wyborach, a wic zawsze bez wahania proponuj i inicjuj te programy ekspansji pieninej, ktre s im najbardziej pomocne z uwagi na dorane sukcesy wyborcze. Co wicej, poniewa kade odejcie od sztucznej ekspansji i wywoywanego przez ni nadmiernego optymizmu jest le widziane, natychmiast atakowane przez media i wykorzystywane jako polityczny or przez opozycj, zwizki zawodowe i organizacje gospodarcze, nikt nie omiela si potpia za tej polityki kredytowej. Ksztatuje si w ten sposb atmosfera pieninej nieodpowiedzialnoci, pogbiajca zazwyczaj problemy i znacznie zmniejszajca prawdopodobiestwo, e zostan one rozwizane przez sensown korekt i likwidacj, ktre kad fundamenty pod trwae oywienie nieuzalenione od ekspansji kredytowej.

Skutki ekspansji kredytowej s tym dotkliwsze, im bardziej podmioty gospodarcze przywyky do prostej gospodarki, ktrej trway wzrost opiera si wycznie na dobrowolnych oszczdnociach. To wanie w takiej sytuacji ekspansja kredytowa jest najszkodliwsza. Niemniej w aktualnych warunkach, kiedy fazy sztucznego boomu wystpuj na przemian z recesj, podmioty gospodarcze zaczynaj si uczy z dowiadczenia, a ekspansyjne skutki udzielania poyczek s coraz bardziej ograniczone i mona je osign jedynie kosztem wstrzykiwania w coraz to szybszym tempie rosncych iloci kredytu. 57 William D. Nordhaus, The Political Business Cycle, Review of Economic Studies 42, nr 130, kwiecie 1975, s. 169190. Zob. te Edward r. Tufte, Political Control of the Economy, Princeton University Press, Princeton (New Jersey) 1978; C. Duncan MacRae, A Political Model of the Business Cycle, Journal of Political Economy 85, 1977, s. 239263. Zob. take przyp. 56 w rozdziale 9.

56

Wpyw uktuacji gospodarczych na gied

345

Powracajce kryzysy gospodarcze wywoywane przez ekspansj kredytow maj jeszcze inny skutek, bardzo destrukcyjny dla gospodarki rynkowej i zasad wolnej przedsibiorczoci. Ot po kadym procesie ekspansji niezmiennie nastpuje bolesny etap dostosowania, bdcy idealnie podatnym gruntem dla uzasadniania dalszych ingerencji pastwa w gospodark oraz dla popularnych argumentw, e to wanie recesja ujawnia niewaciwo gospodarki rynkowej i dowodzi koniecznoci zwikszenia na wszystkich poziomach ingerencji pastwa w gospodark, aby osabi skutki recesji i zapobiec dalszym kryzysom. Recesja tworzy wic korzystne rodowisko dla odradzania si propozycji protekcjonizm handlowego, ingerencji w rynek, zwikszania decytu budetowego rzdu i regulacji gospodarki. Jak wiemy, taka interwencjonistyczna polityka jedynie wydua i pogbia recesj oraz utrudnia potrzebne oywienie. Niemiaym pocztkom oywienia towarzyszy niestety tak wielka presja publiczna na rzecz nowej ekspansji kredytowej, e dochodzi znowu do ekspansji i cay proces si powtarza. Mises podsumowuje to dobitnie: Najgorsze jednak jest to, e [ludzie] nie ucz si na bdach. Po kilku latach znw zaczyna si ekspansja kredytowa i ten sam scenariusz powtarza si od nowa58.

1 4 . W p y w f l u k t u a c j i g o s p o d a r c z yc h n a g i e d
Gieda (zwana rwnie rynkiem kapitaowym) jest to wana cz rynku, na ktrej obraca si papierami wartociowymi odpowiadajcymi poyczkom udzielonym rmom. Papiery wartociowe to prawne potwierdzenie inwestycji dokonywanych przez oszczdzajcych, czyli kapitalistw, w transakcj nastpujcego rodzaju: kapitalici przekazuj dobra dzisiejsze potrzebujcym tych dbr, ktrzy w zamian za moliwo wykorzystania dbr dzisiejszych w procesach produkcyjnych s gotowi w przyszoci wyda oszczdzajcym, czyli poyczkodawcom, wiksz ilo dbr przyszych. Papiery wartociowe mog wystpowa w najrniejszych formach prawnych: mog to by akcje, obligacje itd. Gieda ma w kadym razie t wielk zalet, e uatwia przekazywanie wasnoci takich papierw wartociowych, a tym samym reprezentowanych przez nie odpowiednich dbr kapitaowych. Inn wan zalet giedy jest to, e zapewnia wysok pynno posiadaczom papierw wartociowych, ktrzy chc je zby59. Umoliwia te podmiotom gospodarczym tymczasowe inwestowanie nadwyek
Mises, Ludzkie dziaanie, s. 490. Inn wan funkcj giedy oraz rynku opcji i kontraktw futures ukaza, zgodnie z najlepsz tradycj szkoy austriackiej, Ludwig M. Lachmann, ktry stwierdza: Gieda, uatwiajc wymian wiedzy, uzgadnia na og oczekiwania wielkiej liczby ludzi, a przynajmniej sprawia, e s one bardziej spjne, ni byyby skdind; przez cig wycen strumieni dochodw przyczynia si do cigej zmiany kapitau, a tym samym do postpu gospodarczego (Lachmann, Capital and its Structure, s. 71, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie).
59 58

346

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

gotwki, ktre mog wykorzysta na zakup papierw wartociowych; nawet jeli papiery te odpowiadaj inwestycjom dugoterminowym, to mona je trzyma przez krtszy okres i sprzeda w kadej chwili60. W gospodarce, ktra charakteryzuje si zdrowym, trwaym wzrostem, dobrowolne oszczdnoci wpywaj do struktury produkcji dwiema drogami: przez samonansowanie rm lub przez gied. Napyw przez gied jest jednak powolny i stopniowy i nie wie si z hoss ani eufori61. Tylko wtedy gdy sektor bankowy inicjuje polityk ekspansji kredytowej bez pokrycia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci, dochodzi rzeczywicie do spektakularnego i trwaego oglnego wzrostu indeksw giedowych. Pienidz, nowo stworzony w formie poyczek bankowych, od razu bowiem traa na gied. rozpoczynajc czysto spekulacyjn tendencj wzrostu cen rynkowych, ktra na og wpywa w pewnej mierze na wikszo papierw wartociowych. Ceny mog wzrasta dopty, dopki utrzymuje si przypieszajca ekspansja kredytowa. Powoduje ona nie tylko ostry, sztuczny wzgldny spadek stp procentowych i zwykujcy ruch cen rynkowych, stanowicy jego nieuchronne nastpstwo. Umoliwia rwnie wykorzystanie papierw wartociowych, ktrych ceny stale rosn,

Trzeba podkreli, e sektor bankowy w wielkiej mierze przywaszczy sobie t wan rol giedy. Poniewa sektor bankowy moe powiksza kredyt, generowa depozyty i je wypaca, sta si popularnym narzdziem inwestowania chwilowych nadwyek gotwki. Jest to zjawisko bardzo szkodliwe, poniewa umoliwia jeszcze wiksz ekspansj kredytow wraz z jej dobrze nam znanymi negatywnymi skutkami. Gdyby natomiast nadwyk gotwki lokowano na giedzie, prowadzioby to do rzeczywistego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci, umoliwiajc wyduanie procesw inwestycyjnych, przy czym aden nieuchronny pniejszy kryzys nie zmuszaby przedsibiorcw do zawieszania tych procesw (cho oszczdzajcy nigdy nie mieliby gwarancji, e sprzedajc swoje papiery wartociowe, uzyskaj za nie t sam kwot pienin, za jak zakupili). Giedzie stawia si czsto zarzut, e jej niewielkie rozmiary i ograniczony rozwj sprawiaj, i dla snansowania przedsiwzi produkcyjnych niezbdne jest wydawanie depozytw bankowych. Rozumiemy teraz, dlaczego krytyka ta jest nieuzasadniona. W rzeczywistoci jest zupenie na odwrt: to wanie zdolno bankw do nansowania projektw inwestycyjnych przez ekspansj kredytow pozbawion pokrycia w realnych oszczdnociach sprawia, e w wielu projektach inwestycyjnych zajmuj one czoowe miejsce ze szkod dla giedy, ktra traci na znaczeniu w procesie inwestycji i niejednokrotnie staje si rynkiem wtrnym, ktry w caym cyklu realizuje wytyczne ustalane przez sektor bankowy. 61 Tylko nagy, nieprawdopodobny spadek stopy preferencji czasowej spoeczestwa pozwoliby indeksom giedowym (pod nieobecno ekspansji kredytowej) podnie si na nowy, skonsolidowany poziom, od ktrego mgby nastpowa co najwyej powolny, stopniowy rozwj giedy. Cige dugotrwae hossy i euforie na giedzie s wic zawsze sztuczne i opieraj si na ekspansji kredytowej. Co wicej, takie epizody euforii zachcaj szeroki og do krtkookresowego odraczania konsumpcji i inwestowania sald gotwkowych na giedzie. Std te dopki utrzymuj si oczekiwania giedowej hossy opartej na ekspansji kredytowej, dopty kryzys i recesj da si przejciowo odroczy. To wanie zdarzyo si pod koniec lat 90. przed ostr korekt giedy w latach 20002001.

60

Wpyw uktuacji gospodarczych na gied

347

jako zabezpieczenia nowych kredytw, co przybiera posta w bdnego koa napdzajcego spekulacyjn hoss giedow i pozostajcego w ruchu a do wyganicia ekspansji kredytowej. Fritz Machlup wyjania to nastpujco:
Gdyby nie elastyczno kredytu bankowego, ktr czsto uznaje si za co bardzo dobrego, gwatowny wzrost wartoci papierw nie mgby trwa zbyt dugo. Bez kredytu inacyjnego rodki, ktre mona by poycza ludziom na zakup papierw wartociowych, wkrtce by si wyczerpay62.

A wic (i jest to by moe jeden z najwaniejszych wnioskw, jaki moemy sformuowa w tym miejscu), nieprzerwany wzrost na giedzie nigdy nie wskazuje na korzystn sytuacj gospodarcz. Wrcz przeciwnie: w wzrost stanowi najpewniejsz oznak ekspansji kredytowej pozbawionej pokrycia w realnych oszczdnociach, ekspansji wywoujcej sztuczn hoss, niezmiennie prowadzc do powanego kryzysu giedowego. Hayek pokaza te, e w tej mierze, w jakiej podmioty gospodarcze uznaj znaczne zyski kapitaowe osigane na giedzie w fazie ekspansji za powikszenie swego bogactwa i przeznaczaj je na zakup dbr i usug konsumpcyjnych, dochodzi do znacznej konsumpcji kapitau, prowadzcej w ostatecznym rachunku do zuboenia spoeczestwa63. Nawet jeli z analitycznego punktu widzenia mona cakiem atwo rozpozna procesy zmierzajce do zaniechania projektw inwestycyjnych wszcztych w wyniku bdu spowodowanego ekspansj kredytow, to nie da si z gry dokadnie okreli, kiedy i w jakich konkretnych warunkach na giedzie oczywisty stanie si sztuczny charakter ekspansji, co ostatecznie zapocztkowuje kryzys. Z pewnoci jednak gieda daje pierwszy sygna, e ekspansja jest sztuczna i brak jej solidnych podstaw, a wic do krachu giedowego moe atwo doprowadzi nawet najsabszy bodziec64. Krach nastpuje natychmiast, gdy podmioty gospodarcze zaczynaj wtpi
62 Machlup, The Stock Market, Credit and Capital Formation, s. 92. Ksika Machlupa jest bardzo wana dla zrozumienia wpywu cyklu na gied. 63 Zyski na giedzie osignite w takich okresach pieninej aprecjacji kapitau, ktrym nie odpowiada proporcjonalny wzrost kapitau ponad wielko potrzebn w celu reprodukcji ekwiwalentu aktualnego dochodu, nie s dochodem, a ich wykorzystanie w celach konsumpcji musi prowadzi do destrukcji kapitau (F. A. Hayek, The Maintenance of Capital, Economica 2, sierpie 1934). Artyku ten zosta opublikowany jako rozdz. 3 w: Prots, Interest and Investment, s. 83134. Przytoczony fragment znajduje si na s. 133 tej ksiki. 64 Niezalenie od konkretnych bodcw historycznych kryzys giedowy wybucha po osabniciu ekspansji kredytowej, gdy, jak stwierdza Fritz Machlup, najbardziej prawdopodobnym w tym przypadku wynikiem jest szybki spadek cen papierw. Wysokie ceny akcji zachcaj bowiem do zwikszania poday papierw wartociowych, a spki, chcc wykorzysta te wysze ceny w celu cignicia rodkw z giedy i przeznaczenia ich na realne inwestycje, stwierdzaj, e nie mog ju znale adnych dodatkowych funduszy (Machlup, The Stock Market, Credit and Capital Formation, s. 90).

348

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

w cigo procesu ekspansji, obserwuj spowolnienie lub zatrzymanie ekspansji kredytowej i, krtko mwic, nabieraj przekonania, e w bliskiej przyszoci dojdzie do kryzysu i recesji. Los giedy jest w tym momencie przesdzony. Pierwsze symptomy kryzysu giedowego przeraaj politykw, wadze gospodarcze i szeroki og; zazwyczaj syszy si te wwczas powszechne gone dania dalszej ekspansji kredytowej, ktra pozwoliaby skonsolidowa i utrzyma wysokie wartoci wskanikw giedowych. Wysokie ceny akcji niesusznie traktuje si jako oznak dobrej kondycji ekonomicznej, uwaajc rwnie bdnie, e naley podj wszystkie moliwe rodki, by uchroni gied od zaamania65. W istocie ani szeroki og, ani wikszo specjalistw nie chce przyj do wiadomoci, e spadek na giedzie jest pierwszym ostrzeeniem przed nieuchronn recesj i e wskaniki giedowe nie mog pozosta bez zmian bez nowych dawek kredytu66. Kredyt taki odracza jedynie kryzys i sprawia, e ostateczna recesja okazuje si znacznie powaniejsza. Kiedy wybucha kryzys, gieda peni z kolei rol wskanika jego rozwoju. Wskaniki odpowiadajce papierom wartociowym rm dziaajcych na etapach najdalszych od konsumpcji ukazuj, w pozostaych warunkach niezmienionych, znacznie powaniejszy spadek cen rynkowych ni wskaniki odpowiadajce rmom wytwarzajcym dobra i usugi konsumpcyjne. Gieda potwierdza w ten sposb to, e najwiksze bdy przedsibiorcy popeniali w branach produkujcych dobra kapitaowe oraz e konieczna jest likwidacja tych bdw, uratowanie tego, co si da uratowa, oraz przeniesienie odpowiednich zasobw i pierwotnych rodkw produkcji do rm najbliszych konsumpcji. Po rozpoczciu okresu recesji zastj na rynku utrzymuje si przez cay czas procesu dostosowawczego, co wiadczy nie tylko o tym, e ten bole65 Nie wspominamy o oczywistym fakcie, e za publicznymi wezwaniami do instytucjonalnego wsparcia giedy stoj bardzo czsto osoby spekulujce papierami wartociowymi. Jest te znamienne, e kiedy wybucha kryzys giedowy, niemal wszystkie media publikuj uspokajajce wiadomoci podkrelajc, e zjawisko to jest przejciowe i nieuzasadnione, oraz radz ludziom, aby nie tylko nie wyzbywali si akcji, lecz wrcz wykorzystali sytuacj i nabyli wicej papierw po dobrej cenie. Gosy sprzeciwu tych, ktrzy widz sytuacj inaczej i uwaaj, e najmdrzej jest sprzedawa (gosy, ktre w czasie kryzysu reprezentuj wikszo inwestorw), s zawsze dyskretnie i niby przypadkiem wyciszane. 66 Na przykad 17 padziernika 1929 r., a wic tu przed krachem giedowym z 24 padziernika, Irving Fisher z przekonaniem stwierdza, e: Znalelimy si na permanentnym plateau cen giedowych i e zosta osignity w peni skonsolidowany poziom i z pewnoci nigdy nie dojdzie do spadku. Zob. jego uwagi dla Commercial & Financial Chronicle opublikowane 26 padziernika 1929 r., s. 26182619, cytowane w: Benjamin M. Anderson, Economics and the Public Welfare: A Financial and Economic History of the United States, 19141946, Liberty Press, Indianapolis (Indiana) 1979, s. 210. Ten sam bd co Fisher popenili Wesley C. Mitchell, R. G. Hawtrey, a nawet John Maynard Keynes; zob. Skousen, Who Predicted the 1929 Crash?, s. 254 257 (zob. te przyp. 100 w niniejszym rozdziale).

Wpyw uktuacji gospodarczych na gied

349

sny proces wci trwa, ale rwnie o tym, e rynkowe stopy procentowe wzrosy do poziomu sprzed ekspansji kredytowej (a nawet wyszego, jeli, jak to si zwykle dzieje, obejmuj one dodatkow premi zwizan z ryzykiem i inacj)67. Zastj trwa w kadym razie tak dugo jak korekta i mgby trwa w nieskoczono, gdyby korekta nigdy nie moga dobiec koca, poniewa nowe poyczki wci skaniayby do bdw inwestycyjnych, a rynek pracy i wszystkie inne rynki pozostawayby cile kontrolowane i sztywne68. Kiedy zakoczy si dostosowanie, moe si rozpocz oywienie, przy zaoeniu, e podmioty gospodarcze odzyskuj wiar w siebie i znw zwikszaj stop swych dobrowolnych oszczdnoci. W takim przypadku wzgldne ceny dbr i usug konsumpcyjnych wykazuj tendencj spadkow w stosunku do pac i dochodw z pierwotnych czynnikw produkcji. Zapocztkowany zostaje w ten sposb efekt Ricarda, a przedsibiorcy znw s zainteresowani uruchamianiem nowych projektw inwestycyjnych wyduajcych i poszerzajcych w strukturze produkcji etapy dbr kapitaowych. To zwikszanie si oszczdnoci pobudza wzrost cen papierw wartociowych, co wskazuje, e rozpoczo si oywienie, a przedsibiorcy znw zapocztkowuj nowe procesy inwestowania w dobra kapitaowe. Niemniej wzrost indeksw giedowych bdzie umiarkowany dopki nie zostanie zainicjowana nowa ekspansja kredytowa69.
Jest to wyranie widoczne na giedzie, ktra dyskontuje przysze strumienie dochodw na podstawie aktualnej stopy procentowej. Wyczulony i dobrze poinformowany rynek obserwujcy spektakl bujnego boomu zawsze oczywicie wczeniej czy pniej nabiera obaw co do przyszych dochodw i kosztw aktualnych projektw. Ale jeli tak nie jest, to rosnca stopa procentowa niewtpliwie znacznie wzmacnia czynnik dyskontowy, a tym samym tumi nadmierny optymizm (Lachmann, Capital and Its Structure, s. 124125). Lachmann wyjania wielkie znaczenie giedy i rynku kontraktw futures dla upowszechniania rozproszonej wiedzy rnych podmiotw gospodarczych i posiadanych przez nie informacji, a tym samym wzmacniania jednoczesnej i niejednoczesnej koordynacji dziaa podmiotw. A wic zarwno gieda, jak i rynek futures uatwiaj koordynacj i stabilno gospodarcz dopty, dopki nie s znieksztacane inacyjnym oddziaywaniem ekspansji kredytowej. Tak czy inaczej, rynki futures jako pierwsze prognozuj nadejcie kolejnych faz cyklu koniunkturalnego. Nawet gdyby tak nie byo, to sam rozwj wypadkw (wzrost stp procentowych, straty ksigowe w gaziach wytwarzajcych dobra kapitaowe itd.) kadzie ostatecznie kres hossie giedowej i zapocztkowuje kryzys gospodarczy. 68 Dotyczy to aktualnej (2001) recesji w Japonii. 69 Nie powinno wic nas dziwi, e etap oywienia czy wzgldny spadek cen dbr i usug konsumpcyjnych, a tym samym cen papierw wartociowych rm najbliszych ostatniego etapu struktury produktywnej, ze wzrostem cen papierw rm dziaajcych na etapach najodleglejszych od konsumpcji. Fritz Machlup stwierdza: Przesunicie si popytu z dbr konsumpcyjnych na papiery wartociowe to oszczdzanie. Zakada si zwykle, e znaczna zmiana zachodzi nie tylko w relacji cen dbr konsumpcyjnych do cen akcji, ale rwnie w relacji cen dbr konsumpcyjnych do cen dbr produkcyjnych. Moe si wydawa dziwne, e spadek cen dbr konsumpcyjnych miaby odpowiada rwnoczesnemu wzrostowi po drugiej stronie cen dwch kategorii dbr. Nie powinno
67

350

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Cho mona by przedstawi wiele dodatkowych uwag w sprawie ewolucji giedy podczas cyklu koniunkturalnego, to najwaniejsza jest tu nastpujca myl: adnego znaczcego cigego wzrostu cen papierw wartociowych nie da si zasadniczo wyjani popraw warunkw produkcji ani wzrostem dobrowolnych oszczdnoci; taki wzrost mona utrzymywa w nieskoczono jedynie za spraw inacyjnego rozwoju wywoanego ekspansj kredytow. Trwaa poprawa gospodarki i narastanie dobrowolnych oszczdnoci powoduj zwikszony napyw pienidza na gied, lecz jest on wolniejszy i stopniowy oraz zostaje szybko zaabsorbowany przez nowe papiery wartociowe emitowane przez rmy, ktre chc snansowa nowe projekty inwestycyjne. Tylko cigy, nieproporcjonalny wzrost poday pienidza w postaci ekspansji kredytowej moe podtrzymywa szalestwo spekulacji (czyli irracjonaln przesad), jak charakteryzuje si kada hossa na giedzie70.

1 5 . W p y w cy k l u k o n i u n k t u ra l n ego na sektor bankowy

W tym miejscu naszej analizy bez trudu powinnimy ustali wpyw cyklu koniunkturalnego na sektor bankowy oraz zachodzce pomidzy nimi zwizki. Musimy najpierw stwierdzi, e cykl koniunkturalny wynika z ekspansji kredytowej wywoywanej przez sektor bankowy za spraw jego prawnego przywileju zawierania umw depozytu pieninego na danie z rezerw czstkow. Co wicej, w rozdziale czwartym zobaczylimy, e przywilej ten wyjania tendencj do przeprowadzania fuzji w brany bankowej, poniewa im wikszy jest dany bank w stosunku do caego rynku, tym wiksze s jego moliwoci ekspansji kredytowej, nieograniczanej przez bankowy system kliringowy. Konsolidacja bankw zapewnia ponadto lepsze zarzdzanie rezerwami czstkowymi, umoliwiajc im zaspokajanie zwykych da wycofania depozytu w warunkach niszych centralnych sald gotwkowych. W rozdziale pitym zobaczylimy jednak, e proces ekspansji kredytowej niezmiennie prowadzi do kryzysu i okresu dostosowania, kiedy topnieje wikszo wartoci ksigowej aktyww bankowych, a na dodatek dochodzi do powszechnego wzrostu popytu na pienidz oraz wycofywania depozytw (przynajmniej w bankach o stosunkowo sabszej wypacalnoci). Wyjania to fakt, e bankierzy wymusili utworzenie instytucji publicznej, zwanej bankiem centralnym, majcej zasadniczo spenia rol kredytoto jednak zaskakiwa, poniewa wzrost cen tytuw prawnych do dbr kapitaowych moe si w istocie wiza ze wzrostem cen samych dbr kapitaowych (Machlup, The Stock Market, Credit and Capital Formation, s. 7071). 70 Staego wzrostu cen akcji nie mona wyjani popraw warunkw produkcji ani zwikszaniem si dobrowolnych oszczdnoci, lecz wycznie inacyjn poda kredytu. Trwaa hossa moe wynika tylko z inacyjnej poday kredytu (ibid., s. 99, 290).

Marks, Hayek i pogld, e kryzysy gospodarcze s...

351

dawcy ostatniej instancji w tak niebezpiecznych dla bankw fazach recesji gospodarczej. Trudnoci i problemy, z ktrymi borykaj si bankierzy w wyniku zalegania poyczkobiorcw ze spatami oraz wycofywania depozytw na etapie dostosowania i recesji ekonomicznej, wzmagaj jeszcze ich motywacj do przeprowadzenia fuzji. Fuzje pozwalaj bowiem bankom bardziej jednolicie traktowa opieszaych dunikw, dziki efektowi skali zapewniaj znaczne oszczdnoci w zarzdzaniu przeterminowanymi poyczkami i pozwalaj unikn ryzyka niewypacalnoci, ktre mogoby si pojawi, gdyby okazao si, e niecigalnych poyczek jest wicej lub gdyby zmniejszyo si zaufanie, jakim darz je klienci. Moemy zatem stwierdzi, e korzystajca z przywilejw bankowo oparta na rezerwie czstkowej z przyczyn tkwicych w jej istocie prowadzi do konsolidacji bankw i zachca bankierw do nawizywania i utrzymywania bliskich stosunkw z bankiem centralnym jako jedyn instytucj zdoln zagwarantowa im przetrwanie kryzysu, czyli zjawiska regularnie wywoywanego przez same banki. Co wicej, bank centralny kieruje, zestraja i organizuje ekspansj kredytow, dbajc o to, aby banki powikszay kredyt bardziej czy mniej zgodnie i aby aden z nich nie odbiega zanadto od ustalonego tempa tego procesu.

1 6 . M a r k s , H a ye k i p o g l d , e k r y z y s y go s p o d a rc z e s n i e o d c z n i e z w i z a n e z go s p o d a r k r y n k o w
Warto zauway, e Marks w swojej analizie kapitalistycznego systemu gospodarczego koncentruje si zasadniczo na wystpujcych na rynku przypadkach nierwnowagi i niedostosowania. Wynika to std, e teoria marksistowska jest przede wszystkim teori nierwnowagi rynkowej i e niekiedy, co nawet jest godne uwagi, zgadza si z dynamiczn analiz procesw rynkowych rozwijan przez ekonomistw szkoy austriackiej, w szczeglnoci Misesa i Hayeka. Jednym z osobliwszych punktw, w ktrych zachodzi pewna zbieno, jest wanie teoria kryzysw i recesji, regularnie wstrzsajcych systemem kapitalistycznym. Mona wic zauway ciekawe zjawisko, e niektrzy autorzy wywodzcy si z tradycji marksistowskiej, tacy jak Ukrainiec Mychajo Iwanowicz Tuhan-Baranowski (18651919), doszli do wniosku, i kryzysy ekonomiczne bior si z tendencji do zachwiania proporcji pomidzy rnymi gaziami produkcji, ktra zdaniem Tuhana-Baranowskiego stanowi nieodczn cech systemu kapitalistycznego71. Wedug Baranowskiego do kryzysw dochodzi dlatego, e
71 Mychajo Tuhan-Baranowsky, Industrial Crises in Contemporary Britain. Przekad hiszpaski w: Francisco Cabrillo (red.), Lecturas de economa poltica, Minerva Ediciones, Madrid 1991, s. 1990210. Zob. te rozdz. VII, przyp. 87. [Orygina ros. Promyszlennyje krizisy w Sowremiennoj Anglii].

352

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

dystrybucja produkcji przestaje by proporcjonalna: popyt na maszyny, narzdzia, dachwki i drewno wykorzystywane do budowy jest mniejszy ni dawniej, poniewa nowych rm jest mniej. Producenci rodkw produkcji nie mog jednak wycofa kapitau ze swoich rm, a na dodatek wielko kapitau zainwestowanego w budynki, maszyny itd. zmusza ich do dalszego wytwarzania (w przeciwnym razie bezczynny kapita nie procentowaby). Wystpuje wic nadmierna poda rodkw produkcji72.

Wida wyranie, e analiza ta opiera si na rozumowaniu, ktre przypomina argumentacj austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. I rzeczywicie, Hayek wymienia Tuhana-Baranowskiego jako jednego z prekursorw teorii cyklu przedstawionej przez niego w Prices and Production73. Ciekawe rwnie, e nawet sam Hayek przez pewien czas, podobnie jak Marks, ywi przekonanie, e kryzysy ekonomiczne s nierozcznie zwizane z kapitalistycznym systemem gospodarczym, cho uwaa je za niezbdny koszt utrzymywania elastycznego systemu pieninego i kredytowego, ktrych ekspansja zawsze gwarantowaaby rozwj gospodarczy. Hayek twierdzi w szczeglnoci, e kryzysy ekonomiczne wynikaj
z samej natury nowoczesnej organizacji kredytu. Dopki wykorzystujemy kredyt bankowy jako rodek zapewniajcy rozwj ekonomiczny, dopty bdziemy musieli znosi wynikajce z tego cykle koniunkturalne. Stanowi one w pewnym sensie cen, jak pacimy za to, e rozwj nastpuje szybciej, ni pozwalaj na to dobrowolne oszczdnoci i e w zwizku z tym owe oszczdnoci trzeba na ludziach wymusi. I nawet jeli jest bdem jak dowodzi powtarzanie si kryzysw zaoenie, e moemy dziki temu pokona wszystFragment przeoony z wydania hiszpaskiego: ibid., s. 205, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie. 73 literaturze niemieckiej podobne pogldy pojawiy si gwnie za spraw dzie W Karola Marksa. To wanie na jego pogldach opiera si praca Tuhana-Baranowskiego, ktra z kolei staa si punktem wyjcia dalszych prac prof. Spiethoa i prof. Cassela. Naley dobitnie podkreli, e teoria rozwinita w tych wykadach w znacznym zakresie odpowiada teoriom obu wymienionych autorw, zwaszcza prof. Spiethoa (Hayek, Prices and Production, s. 103). Zob. te Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 426. Informacje na temat Tuhana-Baranowskiego i treci jego pracy doktorskiej The Industrial Crises in England mona znale w biogracznym artykule Aleca Novea zamieszczonym w: John Eatwell, Murray Milgate, Peter Newman (red.), The New Palgrave: A Dictionary of Economics, Macmillan 1987, t. 4, s. 705706. Uomno wszystkich doktryn braku proporcji polega na tym, e pomijaj one pienine i interwencjonistyczne rdo (w postaci uprzywilejowanego funkcjonowania systemu bankowego) tego braku, nie dostrzegaj zwizanej z przedsibiorczoci tendencji do wykrywania i korygowania bdw dostosowania (pod nieobecno interwencji pastwa) oraz naiwnie zakadaj, e wadze gospodarcze dysponuj gbsz wiedz na temat tych zjawisk ni sie przedsibiorcw swobodnie dziaajcych na rynku; zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 493494.
72

Marks, Hayek i pogld, e kryzysy gospodarcze s...

353

kie przeszkody stojce na drodze postpu, to jest przynajmniej niewykluczone, e nieekonomiczne czynniki postpu, takie jak wiedza techniczna i handlowa, odnosz w ten sposb korzyci, z ktrych niechtnie bymy rezygnowali74.

Ta wczesna teza Hayeka, po czci zbiena z tez Marksa, byaby uprawniona tylko wtedy, gdyby austriacka teoria cykli koniunkturalnych nie ujawnia, e kryzysy gospodarcze wywouj wielk szkod w strukturze produkcji i powszechn konsumpcj zakumulowanego kapitau. Zjawiska te powanie szkodz harmonijnemu rozwojowi gospodarczemu kadego spoeczestwa. Poza tym (co jeszcze waniejsze) przeprowadzone tu analizy, teoretyczna, prawna i ekonomiczna zmierzaj do wykazania, e kryzysy ekonomiczne nie s nieuchronnym produktem ubocznym gospodarek ryn74 Hayek, Monetary Theory and the Trade Cycle, s. 189190. W tej opublikowanej w 1929 r. pracy mody Hayek dodawa, e jego zdaniem sztywny system bankowy zapobiegaby kryzysom, lecz stabilno systemu gospodarczego zostaaby osignita za cen ograniczenia postpu ekonomicznego. W konkluzji za stwierdza: Nie jest przesad powiedzie, e zrealizowanie takiego schematu w praktyce nie tylko byoby niemoliwe w obecnym stanie wiedzy ekonomicznej ogu, lecz nawet jego teoretyczne uzasadnienie byoby wtpliwe (ibid., s. 190191). Hayek sam zdawa sobie spraw z tego, e jego konkluzja opiera si bardziej na intuicji i czynnikach nieekonomicznych ni na cisej analizie teoretycznej, nic zatem dziwnego, i zaledwie kilka lat pniej w pracach Prices and Production i Monetary Nationalism and International Stability zmieni zdanie, proponujc sta poda pienidza i opowiadajc si za wymogiem stuprocentowej stopy rezerw w bankowoci. Walter Block i Kenneth M. Garschina w artykule Hayek, Business Cycles and Fractional Reserve Banking: Continuing the De-Homogenization Process, The Review of Austrian Economics 9, nr 1, 1996, s. 7794, przeprowadzaj wnikliw krytyk tych stwierdze sformuowanych przez modego Hayeka w 1929 r. Po zastanowieniu jednak uwagi Hayeka naleaoby by moe widzie w innym wietle. Ju w 1925 r. proponowa on jako radykalne rozwizanie problemu cykli koniunkturalnych powrt do zapisw angielskiej ustawy bankowej z 1844 r. i przyjcie wymogu stuprocentowej rezerwy dla przyjmowanych przez banki depozytw na danie. By moe zatem suszniej byoby interpretowa twierdzenia Hayeka z 1929 r. (przedstawione w Monetary Theory and the Trade Cycle) w kontekcie wykadu w Verein fr Sozialpolitik, ktry wygosi we wrzeniu 1928 r. w Zurychu, zamiast w kontekcie jego innych prac badawczych. (Wykad ten sta si podstaw ksiki z 1929 r.). Przemwienie Hayeka byo poddane rygorystycznemu badaniu przez profesorw mao skonnych do akceptowania wnioskw, ktre uwaali za zbyt oryginalne czy rewolucyjne. Poparcie Hayeka dla wymogu stuprocentowej rezerwy znajdujemy po raz pierwszy w przypisie 12 do artykuu The Monetary Policy of the United States after the Recovery from the 1920 Crisis, s. 29 (zob. te przypis 95 w niniejszym rozdziale). Bdne i krtkotrwae ustpstwo Hayeka w sprawie rzekomo korzystnych skutkw ekspansji kredytowej dla innowacji technologicznej znajduje odbicie w naiwnym inacjonizmie ksiki Josepha Schumpetera Theory of Economic Development. Byskotliw krytyczn ocen pogldw Schumpetera, nieortodoksyjnych z punktu widzenia austriackiej teorii kapitau i cykli koniunkturalnych, przedstawia Jos Antonio Aguirre w swoim wprowadzeniu do hiszpaskiego wydania ksiki Bhm-Bawerka Capital and Interest, t. 2 (Positive Theory of Capital): Teora positiva del capital, Ediciones AostaUnin Editorial, Madrid 1998, s. 1922.

354

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

kowych, lecz przeciwnie, wynikaj z przywileju udzielonego bankom przez rzdy, dziki ktremu mog one w dziedzinie pieninych depozytw na danie dziaa poza tradycyjnymi prawnymi zasadami prywatnej wasnoci, majcymi fundamentalne znaczenie dla gospodarek rynkowych. Ekspansja kredytowa i cykle koniunkturalne wynikaj wic z instytucjonalnego pogwacenia praw wasnoci dotyczcych umowy bankowego depozytu pieninego. A zatem kryzysy adn miar nie s nieodczne od systemu kapitalistycznego ani nie pojawiaj si nieuchronnie w gospodarce rynkowej poddanej oglnym zasadom prawnym tworzcym jej fundamentalne ramy prawne, w gospodarce, w ktrej nie przyznaje si adnych przywilejw. Istnieje jeszcze drugie ogniwo czce marksizm i austriack teori cykli koniunkturalnych. Skoro bowiem jaka ideologia usprawiedliwiaa i podsycaa walk klas, wzmacniajc popularne przekonanie, e konieczne jest cise regulowanie i kontrolowanie rynkw pracy, by chroni robotnikw przez przedsibiorcami i ich zdolnoci wyzysku, to bya to wanie ideologia marksistowska. Tak wic marksizm odegra wan, cho przypuszczalnie niezamierzon75 rol w uzasadnianiu i promowaniu sztywnoci rynkw pracy, powodujc tym samym, e proces dostosowania, nieuchronnie nastpujcy po kadym etapie bankowej ekspansji, kredytowej jest znacznie duszy i bardziej bolesny. Gdyby rynki pracy byy znacznie bardziej elastyczne (co stanie si politycznie moliwe dopiero wtedy, gdy szeroki og uwiadomi sobie, jak szkodliwe jest ustawodawstwo pracy), konieczne procesy dostosowawcze nastpujce po ekspansji kredytowej byyby znacznie mniej dugotrwae i bolesne. Mona te wskaza trzeci element czcy austriack teori cykli koniunkturalnych i marksizm: dotyczy on braku kryzysw gospodarczych w systemach realnego socjalizmu, ongi bardzo chwalonego przez wielu specjalistw. Nie ma jednak sensu argumentowa, e kryzysy gospodarcze nie wystpuj w systemach, w ktrych rodki produkcji nie stanowi wasnoci prywatnej, a wszystkie procesy gospodarcze s odgrnie koordynowane za pomoc przymusowego planu wiadomie narzucanego przez wadze publiczne. Musimy pamita, e do depresji w gospodarce rynkowej dochodzi wanie dlatego, e ekspansja kredytowa znieksztaca struktur produkcji w taki sposb, e nie odzwierciedla ona dobrowolnych decyzji konsumentw. Jeli wic konsumenci nie maj swobody wyboru, a struktura produkcji jest odgrnie narzucana, to nie mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej nie mog wystpowa kolejne etapy boomu i re75 Sam Marks bowiem uwaa interwencjonistyczne i syndykalistyczne wersje socjalizmu za utopijne, stwierdzajc nawet, e ustawodawstwo w dziedzinie wiadcze spoecznych i uprawnie pracowniczych, majce przynie korzy robotnikom, zawsze bdzie nieskuteczne. W tym sensie w peni akceptowa argumenty podnoszone przez szko klasyczn przeciw pastwowej regulacji gospodarki rynkowej. Stanowisko Marksa w tej sprawie w aden sposb nie zmienia faktu, e marksizm w sposb cakiem niezamierzony by gwn si ideologiczn napdzajc ruchy reformistyczne, ktre usprawiedliwiay ingerencj na rynku pracy.

Marks, Hayek i pogld, e kryzysy gospodarcze s...

355

cesji, lecz moemy uwaa (majc do tego mocne podstawy teoretyczne), e gospodarki takie znajduj si w stanie cigego,trwaego kryzysu i recesji. Wynika to std, e struktura produkcji zostaje narzucona odgrnie i nie odpowiada pragnieniom obywateli, przy czym jest teoretycznie niemoliwe, by system ten skorygowa swoje bdy dostosowania i brak koordynacji76. Twierdzenie zatem, e zalet gospodarki realnego socjalizmu jest to, i eliminuje kryzysy ekonomiczne, jest rwnowane z tez, e zalet mierci jest to, i uodparnia na choroby77. I rzeczywicie, po upadku reymw socjalistycznych w Europie Wschodniej, kiedy konsumentom znw dano moliwo swobodnego ksztatowania struktury produkcji zgodnie z ich potrzebami, natychmiast stao si jasne, e ze wzgldu na skal i wielko dawnych bdw inwestycyjnych proces dostosowawczy bdzie znacznie gbszy, duszy i boleniejszy, ni to zazwyczaj bywa na etapach recesji w gospodarkach rynkowych. Stao si oczywiste, e struktura dbr kapitaowych, jaka istniaa w gospodarkach socjalistycznych, jest w wikszoci zupenie bezuyteczna z punktu widzenia potrzeb i celw charakterystycznych dla nowoczesnej gospodarki. Krtko mwic, socjalizm wywouje powszechne, powane i chroniczne bdy inwestowania czynnikw produkcji i dbr kapitaowych, jakimi dysponuje spoeczestwo, a bdy te s znacznie dotkliwsze ni bdy wywoywane przez ekspansj kredytow. Moemy zatem w konkluzji stwierdzi, e realny socjalizm jest zanurzony w gbokiej przewlekej depresji, czyli znajduje si w sytuacji staego bdnego inwestowania zasobw produktywnych, przy czym zjawisku temu towarzyszyy nawet niekorzystne zmiany cykliczne, co do szczegowo analizowali rni teoretycy z krajw dawnego bloku wschodniego78. Przeraajce trudnoci ekonomiczne, z jakimi maj obecnie do czynienia gospodarki dawnego bloku wschodniego, s skutkiem wielu dziesicioleci systematycznych bdw gospodarczych. Byy one znacznie powaniejsze (i zachodziy w znacznie szybszym tempie) ni te, ktre regularnie popeKsik Socialismo, clculo ecnomico y funcin empresarial powicilimy w caoci wykazaniu, dlaczego nawet w najbardziej sprzyjajcych warunkach nie jest moliwe, aby system realnego socjalizmu za pomoc swoich rodkw politycznych prowadzi do koordynacji. 77 Dyktator nie przejmuje si tym, czy masom spodoba si jego decyzja co do wielkoci rodkw przeznaczonych na biec konsumpcj i na dodatkowe inwestycje. Jeli dyktator zwiksza inwestycje, ograniczajc ilo rodkw dostpnych do biecej konsumpcji, to ludzie musz je mniej i milcze. Nie pojawia si aden kryzys, gdy ludzie nie maj jak wyrazi swojego niezadowolenia. Tam gdzie nie istnieje normalna dziaalno gospodarcza, nie mona jej ocenia ani dobrze, ani le. A gdyby nawet ludzie godowali, nie jest to depresja w tym znaczeniu, w jakim uywa si tego okrelenia do opisu problemw gospodarki rynkowej. Jeli jednostki nie maj moliwoci wyboru, to nie mog protestowa przeciwko metodom, ktrymi posuguj si kierujcy dziaaniami produkcyjnymi (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 479). 78 Midzy innymi Tomasz Stankiewicz, Investment under Socialism, Communist Economies 1, nr 2, 1989, s. 123130. Zob. te Jan Winiecki, Distorted World of SovietType Economies, Routledge, London 1988, 1991.
76

356

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

nia si na Zachodzie w wyniku ekspansji kredytowej systemu bankowego oraz polityki pieninej wadz publicznych.

1 7 . D w i e u w ag i d o d at k o w e
W rnych okresach historii ekspansj kredytow wykorzystywano jako narzdzie uatwiajce nansowanie krajowego decytu budetowego. Rzd moe to zrobi na dwa sposoby: albo nakazuje bankom, by zwikszay poda kredytu, nabywajc bony skarbowe, albo poycza pienidze bezporednio od bankw. Cho z technicznego punktu widzenia s to przykady ekspansji kredytowej, nie wpywa ona tutaj bezporednio na rynek kredytw, lecz raczej stanowi doskonay substytut kreacji pienidza. W tym bowiem przypadku ekspansja kredytowa jest rwnoznaczna ze zwyk kreacj pienidza w celu snansowania decytu publicznego i prowadzi do typowych skutkw kadego procesu inacyjnego: pocztkowej redystrybucji dochodw analogicznej do tej, jaka zachodzi w wyniku kadego procesu inacji, oraz znieksztacenia struktury produkcji w tym zakresie, w jakim rzd nansuje wydatki i roboty publiczne, przejciowo modykujce struktur produkcji, lecz niemoliwe do utrzymania na stae przez biece wydatki podmiotw gospodarczych na dobra i usugi konsumpcyjne. Konieczne jest w kadym razie odrnienie prawdziwej ekspansji kredytowej wywoujcej sztuczny boom i cykl koniunkturalny od zwykej kreacji nowego pienidza i przekazywania go w rce pastwa, a wic postpowania o skutkach typowych dla podatku inacyjnego79. Kolejna uwaga dotyczy midzynarodowego charakteru cykli koniunkturalnych. Gospodarki midzynarodowo zintegrowane tak jak wspczesne zazwyczaj rwnolegle inicjuj procesy ekspansji, ktrych skutki rozprzestrzeniaj si szybko na wszystkie rynki wiata. Kiedy dominowa standard zota, zdolno kadego kraju do wewntrznej ekspansji kredytowej bya automatycznie ograniczona, przy czym granice te wyznacza niezmienny odpyw pienidza z gospodarek stosunkowo bardziej inacyjnych. Kady kraj, wraz z zarzuceniem standardu zota, nadejciem elastycznych kursw wymiany i tryumfem nacjonalizmu pieninego, uzyska moliwo swobodnego stosowania polityki ekspansji kredytowej, co wyzwolio inacyjn rywalizacj, w ktrej wszystkie kraje stany przeciw wszystkim. Tylko bardzo wielki i zintegrowany obszar gospodarczy obejmujcy rne kraje, ktre zrezygnoway z ekspansji kredytowej i utrzymuj w swoim gronie stae kursy wymiany, bdzie w stanie uwolni si nie w peni, lecz wzgldnie

Potny wzrost decytu budetowego, jakim charakteryzoway si lata 80. (zwaszcza w Hiszpanii), wydua okresy ekspansji oraz odracza i pogbia pniejsze recesje. Negatywne skutki tych porednio monetyzowanych decytw czyy si ze szkodliwymi skutkami ekspansji kredytowej, czego wynikiem byy wiksze bdy alokacji zasobw oraz opnienie nadejcia koniecznego dostosowania.

79

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

357

od szkodliwych skutkw oglnej ekspansji kredytu inicjowanej poza jego granicami. Niemniej skutki inacji mog by odczuwane nawet w takim obszarze, jeli nie ustali si elastycznych kursw wymiany pomidzy nim a krajami zewntrznymi, w ktrych trwa ekspansja pienina. To prawda, e stae kursy wymiany stanowi (niedoskonay) substytut ogranicze, jakie standard zota nakada na moliwoci niezalenego powikszania przez poszczeglne kraje poday pienidza w postaci poyczek. Nie jest to jednak sprzeczne z tym, e negatywne skutki, jakie zewntrzna ekspansja przynosi krajom prowadzcym roztropniejsz polityk pienin, mona osabi jedynie przez wprowadzenie elastycznych kursw wymiany. Ostateczne wyeliminowanie kryzysw gospodarczych bdzie w kadym razie wymagao wiatowej reformy systemu pieninego. Zarys takiej reformy jest przedstawiony w ostatnim, dziewitym rozdziale niniejszej ksiki.

1 8 . D o w o d y e m p i r yc z n e w sprawie przedstawionej teorii cyklu

W tym podrozdziale przyjrzymy si, w jakiej mierze przedstawiona w poprzednich podrozdziaach teoria cyklu koniunkturalnego odpowiada historii wydarze ekonomicznych. Innymi sowy zastanowimy si, czy nasza analiza teoretyczna zawiera schemat moliwy do wykorzystania w interpretacji zjawisk boomu i recesji, ktre zachodziy w przeszoci i wci wystpuj. Zobaczymy zatem, jak wydarzenia historyczne, i to zarwno z odlegej przeszoci, jak i nowsze, ilustruj rozwinit przez nas teori i czy jej odpowiadaj. Musimy jednak zacz od sowa przestrogi w sprawie historycznej interpretacji cykli koniunkturalnych. Wbrew zaoeniom szkoy pozytywistycznej nie uwaamy, e same dowody empiryczne wystarczaj, aby potwierdzi lub odrzuci jak teori naukow w dziedzinie ekonomii. wiadomie stwierdzilimy, e zamierzamy zobaczy, w jaki sposb wydarzenia historyczne ilustruj uzyskane z naszej analizy wnioski teoretyczne albo im odpowiadaj; nie jest naszym celem przeprowadzenie empirycznego testu pozwalajcego obali, potwierdzi lub wykaza zasadno naszej analizy. Nie jest to by moe odpowiednie miejsce, by powtarza krytyczn analiz logicznych niedostatkw metodologii pozytywistycznej80, ale jest rzecz oczywist, e dowiadczenie w dziedzinie spoecznej
80 Streszczenie krytycznej analizy metodologii pozytywistycznej wraz z krtk bibliogra najwaniejszych prac na ten temat znajduje si w naszym artykule Mtodo y crisis en la ciencia econmica, Hacienda pblica espaola 74, 1982, s. 3348, przedrukowanym w: Jess Huerta de Soto, Estudios de economa poltica, Unin Editorial, Madrid 1994, rozdz. 3, s. 5982. Zob. te nasz artyku The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School, s. 75113. Koncepcje metodologiczne szkoy austriackiej ewoluoway rwnolegle z dyskusj w sprawie rachunku ekonomicznego w socjalizmie, a krytyka metodologii pozytywistycznej jest jednym z najbardziej interesujcych pro-

358

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

zawsze jest historyczne, czyli obejmuje niesychanie zoone zdarzenia z niezliczonymi zmiennymi. Zmiennych tych nie da si obserwowa bezporednio; moemy je jedynie interpretowa w wietle wczeniejszej teorii. Co wicej, zarwno same zdarzenia (z ich nieskoczon zoonoci), jak i ich konkretna struktura zmieniaj si zalenie od sytuacji, a zatem nawet jeli typowe, sprawcze siy o najwikszym znaczeniu mona uwaa za niezmienne, to ich konkretny charakter historyczny zmienia si powanie w zalenoci od przypadku. Kada teoria cyklu okrela inny dobr i interpretacj zdarze historycznych, co nadaje wielkie znaczenie wczeniejszemu ustaleniu, za pomoc procedur metodologicznych innych ni pozytywistyczne, prawomocnych teorii umoliwiajcych trafn interpretacj rzeczywistoci. Nie istnieje zatem adne niezbite wiadectwo historyczne, tym bardziej za wiadectwo zdolne wykaza, e jaka teoria jest poprawna lub nie. Powinnimy wic by bardzo ostroni i pokorni w naszych nadziejach na empiryczne potwierdzenie teorii. Musimy si co najwyej zadowoli rozwijaniem spjnej logicznie teorii moliwie wolnej od bdw w acuchu argumentw logicznych i opartej na podstawowych zasadach ludzkiego dziaania (subiektywizm). Dysponujc tak teori, moemy sprawdzi, czy dobrze pasuje ona do zdarze historycznych i pozwala interpretowa rzeczywiste przypadki w sposb oglniejszy, bardziej wywaony i poprawny ni inne, alternatywne teorie.
duktw ubocznych tej debaty. Te same czynniki, ktre decyduj o tym, e socjalizm jest intelektualnym bdem (na przykad niemono uzyskania w scentralizowany sposb niezbdnych informacji praktycznych), wyjaniaj w istocie, dlaczego w ekonomii nie jest moliwe ani bezporednie obserwowanie zdarze empirycznych, ani empiryczne testowanie adnej teorii, ani, mwic najkrcej, formuowanie konkretnych prognoz w sprawie czasu i miejsca przyszych wydarze. Dzieje si tak dlatego, e w ekonomii celem bada s idee i wiedza posiadane przez ludzi i wytwarzane przez nich w powizaniu z dziaaniami, a informacje te stale si zmieniaj, s wysoce zoone, tote naukowiec (podobnie jak centralna instytucja planistyczna) nie moe ich mierzy, obserwowa ani uchwyci. Gdyby dao si mierzy wydarzenia spoeczne i empirycznie testowa teorie ekonomiczne, socjalizm byby moliwy. Te same czynniki, ktre decyduj o niemoliwoci socjalizmu, dowodz nieadekwatnoci metodologii pozytywistycznej. A wic w dziedzinie spoecznej zdarzenia, zwaywszy na ich duchow natur, mona jedynie interpretowa z perspektywy historycznej, a to zawsze wymaga uprzedniej teorii. Wicej w sprawie tych kontrowersyjnych i skaniajcych do reeksji zagadnie mona znale w 33 rdach bibliogracznych wymienionych w naszym artykule Mtodo y crisis en la ciencia econmica, zwaszcza za w ksice Misesa Theory and History, Yale University Press, New Haven (Connecticut) 1957, artykule Hayeka Fakty w naukach spoecznych, w: Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, s. 6788, oraz ksice Hayeka The Counter-Revolution of Science, Free Press, Glencoe (Illinois) 1952, Liberty Press, Indianapolis (Indiana) 1979. Przychylne i bezstronne wyjanienie austriackiego paradygmatu metodologicznego zawiera praca: Bruce Caldwell, Beyond Positvism: Economic Methodology in the Twentieth Century, George Allen and Unwin, London 1982, wyd. 2 Routledge, London 1994, zw. s. 117138.

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

359

Rozwaania te odnosz si szczeglnie do teorii cyklu koniunkturalnego. Jak wskazywa F. A. Hayek, dominujce jak dotd w ekonomii nastawienie scjentystyczne sprawio, e pod rozwag bierze si tylko teorie formuowane w kategoriach empirycznych i majce zastosowanie do wielkoci mierzalnych. Mwic sowami Hayeka:
Trudno zaprzeczy, e takie wymaganie do arbitralnie ogranicza pul faktw, ktre maj by uznawane za moliwe przyczyny zdarze zachodzcych w realnym wiecie. Pogld ten, czsto raczej naiwnie przyjmowany jako wymaganie procedury naukowej, ma pewne do paradoksalne konsekwencje. W zwizku z rynkiem i podobnymi strukturami spoecznymi znamy oczywicie mnstwo faktw, ktrych nie moemy mierzy i o ktrych mamy w istocie tylko jakie bardzo nieprecyzyjne i oglne informacje. A poniewa skutkw tych faktw w adnym konkretnym przypadku nie da si potwierdzi danymi ilociowymi, zaprzysigli zwolennicy przyjmowania tylko tego, co uwaaj za dowody naukowe, po prostu je odrzucaj, po czym dalej beztrosko trzymaj si kcji, e istotne s tylko czynniki, ktre potra mierzy. Na przykad korelacja pomidzy zagregowanym popytem a cakowitym zatrudnieniem moe by jedynie przybliona, ale poniewa dane ilociowe mamy tylko o niej, zostaje zaakceptowana jako jedyny liczcy si zwizek przyczynowy. Wedug tego standardu atwo zatem moe istnie lepsze naukowe potwierdzenie faszywej teorii, ktra zostanie zaakceptowana, poniewa jest bardziej naukowa, ni prawomocnego wyjanienia, ktre zostaje odrzucone, poniewa nie przemawiaj za nim wystarczajce dowody ilociowe81.

Uwzgldniajc powysze przestrogi i rozwaania, w tym podrozdziale zobaczymy, e dostpne dane historyczne o minionych cyklach boomu i recesji doskonale odpowiadaj naszej teorii cyklu. Na zakoczenie podrozdziau dokonamy ponadto przegldu bada przeprowadzonych w celu empirycznej werykacji austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego.

Te wane obserwacje w sprawie trudnoci empirycznego zwerykowania teorii ekonomicznych, zwaszcza teorii cyklu, Hayek zawar w przemwieniu, jakie wygosi 11 grudnia 1974 r., odbierajc Nagrod im. Alfreda Nobla. Zob. jego artyku The Pretence of Knowledge, The American Economic Review, grudzie 1989, s. 3. W tym samym miejscu Hayek stwierdza: To, co przypuszczalnie jest prawdziw przyczyn wielkiego bezrobocia, zostao zlekcewaone przez nastawion scjentystycznie wikszo ekonomistw, poniewa jego dziaania nie da si potwierdzi za pomoc dajcych si bezporednio zaobserwowa relacji pomidzy mierzalnymi wielkociami; niemal wyczne skupienie si na ilociowo mierzalnej powierzchni zjawisk przynioso polityk, ktra pogorszya stan rzeczy (s. 5).

81

360

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Cykle koniunkturalne przed rewolucj przemysow a) Niemoliwe byoby przedstawienie tutaj (choby w skrcie) wszystkich cykli boomu i recesji, ktre oddziayway na gospodarki wiata przed rewolucj przemysow. Mamy jednak na szczcie dostp do coraz wikszej liczby prac z dziedziny historii gospodarczej, ktre znacznie uatwiaj zastosowanie teorii cyklu koniunkturalnego do konkretnych zdarze gospodarczych przeszoci. Moglibymy na pocztek wymieni prace Carla M. Cipolli na temat (omwionych ju przez nas w rozdziale drugim) kryzysw, ktre dotkny gospodark orenck w poowie XIV wieku i w XVI wieku82. Jak widzielimy, Cipolla, posikujc si badaniami r. C. Muellera83, udokumentowa powan ekspansj kredytow bankw orenckich zainicjowan z pocztkiem XIV wieku84. Jej wynikiem by znaczny boom gospodarczy, ktry uczyni z Florencji rdziemnomorskie centrum dziaalnoci nansowej i handlowej. Niemniej pewien cig zdarze, takich jak bankructwo w Anglii, wycofanie funduszy w Neapolu i krach orenckich bonw skarbowych, wyzwoli pocztki nieuchronnego kryzysu, ktrego przejawem byy powszechne bankructwa bankw oraz powane skurczenie si kredytu na rynku (zjawisko nazywane wwczas mancamento della credenza). Cipolla wskazuje, e kryzys doprowadzi do zniszczenia wielkiego bogactwa, a ceny nieruchomoci, ktre wczeniej zawrotnie rosy, spady do poowy dawnej wartoci, lecz nawet taka obnika cen nie wystarczaa, by przycign odpowiedni liczb nabywcw. Wedug Cipolli potrzeba byo trzydziestu lat (13491397), aby rozpoczo si oywienie. Powan rol w tym oywieniu odegraa, jego zdaniem, katastrofalna zaraza, ktra
zerwaa bdn spiral deacji. Poniewa nagle i dramatycznie zmniejszya si liczba mieszkacw, wzrosa rednia ilo dostpnego pienidza na osob. Na dodatek w cigu trzech lat po ustpieniu zarazy produkcja mennicy pozostawaa wysoka. Salda gotwkowe byy zatem niezwykle wielkie i nie tezauryzowano ich: ocalali mieli skonno do wydawania. Std te ceny i pace wzrosy85.

Carlo M. Cipolla, The Monetary Policy of Fourteenth-Century Florence, University of California Press, Berkeley 1982, oraz Money in Sixteenth-Century Florence, University of California Press, Berkeley 1989. 83 R. C. Mueller, The Role of Bank Money in Venice: 13001500, opublikowany w Studi Veneziani, Nicea 1980, s. 4796, oraz tego nowsza praca The Venetian Money Market: Banks, Panics, and the Public Debt, 12001500. 84 Carlo Cipolla stwierdza dosownie: wczesne banki rozwiny si ju do punktu, w ktrym mogy wytwarza pienidz, a nie tylko zwiksza szybko jego obiegu (Cipolla, The Monetary Policy of Fourteenth-Century Florence, s. 13). 85 Ibid., s. 48.

82

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

361

b)

W rozdziale drugim przeprowadzilimy krytyczn analiz sposobu wykorzystania przez Cipoll teorii monetarystycznej do interpretacji procesw pieninych we Florencji. Dogbnie przeanalizowany przez Cipoll drugi kryzys gospodarczy rwnie mona w peni wyjani w kategoriach austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. w kryzys wie si z ekspansj kredytow, jaka nastpia we Florencji w drugiej poowie XVI wieku. Cipolla wyjania w szczeglnoci, e
zarzdzajcy bankiem Riccich wykorzystywali fundusze publiczne jako podstaw pienin polityki ekspansji kredytowej. Wybitna pozycja banku Riccich na rynku orenckim musiaa zachci inne banki do naladowania jego polityki ekspansji kredytowej86.

Wedug Cipolli w latach 60. XVI wieku gospodarka orencka bya do aktywna i napdzaa j euforia kredytowa. Jednak na pocztku lat 70. sytuacja ta znalaza kulminacj w ostrym ograniczeniu pynnoci, ktre dotkno cay system bankowy. Bankierzy, jak barwnie ujmuj to kronikarze, pacili tylko atramentem. Kryzys pogbia si stopniowo, a potem gwatownie eksplodowa w poowie lat 70., kiedy w miecie day si odczu wielki niedobr pienidza (deacja) oraz skurczenie si kredytu. Cipolla stwierdza:
Mnonik kredytowy nagle zadziaa w kierunku przeciwnym i rynek orencki zosta zdawiony kryzysem pynnoci wywoanym przez niedobr kredytu, ktry by wyjtkowo powany zarwno pod wzgldem natenia, jak i dugoci. Na stronach kronik, w listach kupcw i wczesnych urzdowych zakazach znajdujemy stale, pene troski wzmianki o ciasnocie pieninej i kredytowej, o bankach, ktre nie wyliczaj (czyli nie wypacaj gotwki), oraz o braku pienidzy na sobotnie wypaty dla robotnikw87.

c)

Po ekspansji kredytowej i boomie nastpia wic depresja, ktrej przejawami byy gwatowne skurczenie si handlu i czste bankructwa. I wanie wtedy rozpocz si dugi proces upadku gospodarki orenckiej. W rozdziale drugim wspominalimy rwnie o innych procesach ekspansji kredytowej, ktre nieuchronnie prowadz do pniejszych kryzysw gospodarczych. Omwilimy na przykad przypadek weneckiego Banku Medyceuszw, ktry powiksza kredyt i ostatecznie upad w 1492 roku. Analizowalimy rwnie za Ramnem Carande
86 87

Cipolla, Money in Sixteenth-Century Florence, s. 106. Ibid., s. 111.

362

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

proces ekspansji i upadoci, jaki dotkn wszystkich bankierw Karola VI na rynku sewilskim. Rozwaalimy te powan depresj, jaka wynika ze spekulacyjnej i nansowej ekspansji Johna Lawa we Francji z pocztkiem XVIII wieku, ktr to ekspansj szczegowo analizowao kilku autorw, midzy innymi Hayek88.

Cykle koniunkturalne od czasw rewolucji przemysowej Wraz z wojnami napoleoskimi, pocztkiem rewolucji przemysowej i rozprzestrzenieniem si systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej cykle koniunkturalne zaczy si pojawia bardzo regularnie i nabray najbardziej znaczcych, typowych cech, wskazywanych przez teori przedstawian przez nas w tej ksice. Wymienimy teraz pokrtce daty i waciwoci najwaniejszych cykli od pocztkw XIX wieku. 1. Panika 1819 roku. Dotkna ona zwaszcza Stany Zjednoczone. Bya badana gwnie przez Murraya N. Rothbarda w klasycznej dzi ksice na ten temat. Panik poprzedzia ekspansja kredytu i poday pienidza, obie w postaci weksli bankowych i poyczek bez pokrycia w realnych oszczdnociach. Gwn rol w tym procesie odegra nowo utworzony Bank Stanw Zjednoczonych. Doszo do wielkiej sztucznej ekspansji gospodarczej, gwatownie przerwanej w 1819 roku, kiedy w bank przesta powiksza kredyt i zada spaty posiadanych przez siebie weksli innych bankw. Nastpio typowe skurczenie si kredytu wraz z gbok, powszechn depresj gospodarcz, ktra przerwaa projekty inwestycyjne podjte w czasie boomu i zwikszya bezrobocie89. 2. Kryzys 1825 roku. By to zasadniczo kryzys angielski. Charakteryzowa si znaczn ekspansj kredytow, ktr wykorzystywano do snansowania wyduenia struktury produkcji, czyli powikszaniem etapw najdalszych od konsumpcji. Finansowanie to polegao zasadniczo na inwe88 Zobacz artyku Hayeka First Paper Money in Eighteen Century France, przedrukowany jako rozdz. 10 ksiki The Collected Works of F. A. Hayek, t. 3 (The Trend of Economic Thinking), s. 155176. Zob. te Kindleberger, A Financial History of Western Europe, s. 98 i nast. 89 Zob. Rothbard, The Panic of 1819: Reactions and Policies. Ksika Rothbarda ma due znaczenie pod innym jeszcze wzgldem: autor ujawni w niej, e kryzys rozbudzi cile intelektualn kontrowersj co do papierw bankowych. Rothbard wskazuje na pojawienie si duej grupy politykw, dziennikarzy i ekonomistw, ktrzy potrali waciwie zdiagnozowa rda kryzysu i zaproponowa odpowiednie rodki zapobiegajce powtarzaniu si go w przyszoci. Wszystko to zdarzyo si na wiele lat przed tym, kiedy w Anglii Torrens i inni okrelili podstawowe zasady szkoy obiegu pieninego. Do najwaniejszych postaci wskazujcych na ekspansj kredytow jako rdo ekonomicznego za zaliczani s: Thomas Jeerson, Thomas Randolph, Daniel Raymond, senator Condy Raguet, John Adams i Peter Paul de Grand, ktry broni nawet postulatu, by banki przyjy model Banku Amsterdamskiego i stale utrzymyway stop rezerw rwn 100 procent (s. 151).

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

363

stycjach w pierwsze linie kolejowe i rozwj przemysu tekstylnego. W 1825 roku wybuch kryzys, wyzwalajc depresj, ktra trwaa a do 1832 roku. 3. Kryzys 1836 roku. Banki znw zaczy powiksza kredyt, co doprowadzio do boomu. Mnoyy si rmy i korporacje bankowe. Nowe poyczki wykorzystywano do nansowania kolei, przemysu hutniczego i grnictwa wglowego; udoskonalany silnik parowy sta si nowym rdem energii. Z pocztkiem 1836 roku ceny zaczy szybko zwykowa. Kryzys zosta powstrzymany, gdy banki postanowiy zaprzesta zwikszania poyczek wobec faktu, e traciy coraz wicej rezerw zota, ktre wywoono z kraju, gwnie do Stanw Zjednoczonych. W tym samym roku ceny gwatownie spady, a banki bankrutoway lub zawieszay patnoci. Wynikiem bya gboka depresja, ktra trwaa a do 1840 roku. 4. Kryzys 1847 roku. Poczwszy od 1840 roku, ekspansja kredytowa powrcia w Wielkiej Brytanii i rozprzestrzenia si na Francj i Stany Zjednoczone. Zbudowano tysice mil torw, a gieda wesza w okres nieprzerwanego rozwoju, sprzyjajcego zwaszcza akcjom towarzystw kolejowych. Rozpocz si w ten sposb ruch spekulacyjny, ktry trwa a do 1846 roku, kiedy w Wielk Brytani uderzy kryzys gospodarczy. Warto zauway, e 19 lipca 1844 roku Anglia przyja staraniem Peela ustaw bankow bdc tryumfem szkoy obiegu pieninego Ricarda, ktra zakazywaa emisji banknotw niemajcych stuprocentowego pokrycia w zocie. Zapisu takiego nie wprowadzono jednak w odniesieniu do depozytw i poyczek, ktrych wolumen wzrs piciokrotnie w cigu zaledwie dwch lat, co wyjania upowszechnianie si spekulacji i dotkliwo kryzysu, jaki wybuch w 1846 roku. Depresja przeniosa si do Francji i na rnych giedach nastpi gwatowny spadek akcji kolejowych. Zyski w oglnoci zmalay, zwaszcza w gaziach dbr kapitaowych. Wzroso bezrobocie, szczeglnie w sektorze budownictwa kolejowego. W takim wanie kontekcie historycznym powinnimy widzie rewolucj (wyranie robotnicz i socjalistyczn), ktra wybucha we Francji w 1848 roku. 5. Panika 1857 roku. Struktur przypominaa poprzednie kryzysy. Panika miaa rdo we wczeniejszym boomie, ktry trwa pi lat (1852 1857), opierajc si na powszechnej ekspansji kredytowej o wiatowych konsekwencjach. Ceny, zyski i pace nominalne rosy, na giedzie zapanowaa hossa. Sprzyjaa ona zwaszcza rmom grniczym i przedsibiorstwom budowy kolei (byy to w tym okresie najwaniejsze gazie dbr kapitaowych). Co wicej, upowszechnia si spekulacja. Pierwsze oznaki koca boomu pojawiy si wraz z pocztkiem spadku zyskw w grnictwie i kolejnictwie (na etapach najdalszych od konsumpcji); wzrost kosztw produkcji jeszcze bardziej osabi zyski. Zastj oddziaa nastpnie na przemys hutniczy i stalowy oraz grnictwo wglowe i uderzy kryzys. Rozprzestrzeni si szybko, wywoujc wiatow depresj. 22 sierpnia 1857 roku by dniem prawdziwej paniki w Nowym Jorku, kiedy wiele bankw zawiesio operacje.

364

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

6. Kryzys 1866 roku. Faza ekspansji rozpocza si w 1861 roku. Kluczow rol odegray w niej ewolucja bankowoci w Anglii oraz ekspansja kredytowa we Francji, zainicjowana przez Credit Foncier. Ekspansja wywindowaa ceny dbr porednich w budownictwie i gaziach zwizanych z bawen; utrzymywaa szybkie tempo a do 1866 roku, kiedy wybucha panika spowodowana seri spektakularnych bankructw, z ktrych najsynniejsza bya plajta Overend Gurney w Londynie. Ustawa bankowa Peela zostaa wwczas, podobnie jak w latach 1847 i 1857, przejciowo zawieszona, co miao da gospodarce zastrzyk pynnoci oraz obroni rezerwy zota Banku Anglii. Upad pierwszy francuski bank inwestycyjny Crdit Mobiliaire. Zjawiska te wywoay depresj, ktra, jak zawsze, dotkna przede wszystkim sektora budowy kolei, a bezrobocie upowszechnio si zwaszcza w gaziach dbr kapitaowych. Powana ekspansja kredytowa nastpia w Hiszpanii w latach 18591864, co sprzyjao powszechnym bdom inwestycyjnym zwaszcza w kolejnictwie. Poczwszy od roku 1864, kraj zosta dotknity recesj, ktra osigna swj szczyt w 1866 roku. Cao tego procesu analizowa Gabriel Tortella Casares i cho w wietle naszej teorii niektre jego interpretacyjne wnioski naleaoby zmodykowa, to wypadki opisane w jego pracach doskonale si z ni zgadzaj90. 7. Kryzys 1873 roku. Rwnie i ten kryzys swoim schematem dokadnie przypomina wczeniejsze. Ekspansja zostaa zapocztkowana w Stanach Zjednoczonych wskutek wysokich kosztw wojny secesyjnej. Spektakularnie powikszono sie kolejow, nastpi te intensywny rozwj przemysu hutniczego i stalowego. Ekspansja rozprzestrzenia si na reszt wiata i w Europie doszo do potnej spekulacji giedowej z ogromnym wzrostem cen papierw wartociowych przedsibiorstw sektora przemysowego. Kryzys ogarn najpierw w maju 1873 roku kontynent europejski, a w lecie nastpi w Stanach Zjednoczonych, kiedy recesja staa si oczywista i zbankrutowa jeden z najwikszych bankw amerykaskich Jay Cook & Co. Warto zauway, e Francja, powstrzymawszy si wczeniej od ekspansji kredytowej, unikna paniki i nastpujcej po niej powanej depresji. 8. Kryzys 1882 roku. Ekspansja kredytowa powrcia w 1878 roku w Stanach Zjednoczonych i Francji. We Francji ogromnie wzrosa emisja akcji rm przemysowych i wprowadzono ambitny program robt publicznych. Banki odegray bardzo aktywn rol w przyciganiu oszczdnoci rodzinnych i udzielaniu na szerok skal poyczek dla przemysu. Kryzys wybuch w 1882 roku wraz z upadkiem Union Gnrale. Bank Crdit
90 Tortella, cytujc Vicensa, wskazuje, e kryzys hiszpaski 1866 r. mia rdo w przysowiowej nieufnoci kataloskich przedsibiorcw wobec bankw i wielkich korporacji (zob. Gabriel Tortella Casares, Banking, Railroads, and Industry in Spain 18291874, Arno Press, New York 1977, s. 585). Wicej informacji o gospodarce hiszpaskiej w tym okresie mona znale w pracy: Juan Sard, La poltica monetaria y las uctuaciones de la economia espaola en el siglo XIX, C.S.I.C, Madrid 1948 (wyd. 1), Ariel, Barcelona 1970, zw. s. 131151.

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

365

Lyonnais, bdcy na krawdzi bankructwa, dowiadczy masowego wycofywania depozytw (okoo poowy). W Stanach Zjednoczonych upado ponad 400 bankw (z oglnej liczby 3721), a bezrobocie i kryzys dotkny gwnie bran najodleglejszych od konsumpcji. 9. Kryzys lat 18901892. Ekspansja kredytowa obja cay wiat, przybierajc posta poyczek kierowanych gwnie do Ameryki Poudniowej. Nastpi szybki rozwj przemysu stoczniowego i cikiego. Kryzys zacz si w 1890 roku, a depresja trwaa do 1896 roku. Towarzyszyy temu gwatowne wydarzenia charakterystyczne dla wszystkich lat depresji nastpujcych po kryzysie: typowe bankructwa towarzystw kolejowych, zaamanie na giedzie, kryzys w przemyle hutniczym i stalowym oraz bezrobocie. 10. Kryzys 1907 roku. W 1896 roku znw zainicjowano ekspansj kredytow, ktra trwaa do 1907 roku. Nowe rodki poyczkowe (tworzone ex nihilo) inwestowano tym razem w energi elektryczn, telefon, metro i przemys stoczniowy. Gwn rol, odgrywan dotd przez linie kolejowe, przeja teraz elektryczno. Co wicej, poyczki bankowe po raz pierwszy wykorzysta przemys chemiczny; pojawiy si te pierwsze samochody. Kryzys uderzy w 1907 roku. Szczeglnie gboki by w Stanach Zjednoczonych i doprowadzi do upadku wielu bankw. W nastpstwie kryzysu 1907 roku zacz si nowy boom, ktry w 1913 roku znalaz kulminacj w nowym kryzysie, podobnym do wczeniejszych. Zosta on przerwany wybuchem pierwszej wojny wiatowej, ktra zmienia struktur produkcji niemal wszystkich krajw na wiecie91.

Szalone lata dwudzieste i wielki kryzys 1929 roku Lata, ktre nastpiy po pierwszej wojnie wiatowej, charakteryzoway si wielk ekspansj kredytow zapocztkowan w Stanach Zjednoczonych. Zawiadywaa ni nowo powoana (w 1913 roku) Rezerwa Federalna, a ekspansja obja programy stabilizacji wartoci jednostki pieninej. Programy te, wspierane przez teoretykw takich jak Irving Fisher i inni monetaryci, uzyskay wwczas wielk, trwa popularno. W latach 20. nastpi znaczny wzrost produktywnoci, pojawio si wiele nowych technologii i zgromadzono wielk ilo kapitau, tote gdyby nie zwikszano wtedy poday pienidza w postaci poyczek, to ceny usug i dbr konsumpcyjnych wyranie by spady, co byoby rwnoznaczne ze wzrostem pac realnych. Tymczasem ekspansja kredytowa sprawia, e przez cay ten okres ceny dbr utrzymyway si praktycznie na staym poziomie.

Bardziej szczegowy zarys historycznych kryzysw i cykli koniunkturalnych od pocztku rewolucji przemysowej do pierwszej wojny wiatowej mona znale na przykad w pracy Mauricea Niveau, ktra w przekadzie hiszpaskim Antonia Boscha Domencha ukazaa si pt. Historia de los hechos econmicos contemporneos, Editorial Ariel, Barcelona 1971, s. 143160.

91

366

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Benjamin M. Anderson w swej znakomitej nansowej i gospodarczej historii tego okresu w Stanach Zjednoczonych szczegowo opisuje wielko ekspansji kredytowej wywoanej przez amerykaski system bankowy. W cigu nieco ponad piciu lat kwota poyczek stworzonych ex nihilo przez system bankowy wzrosa z 33 miliardw dolarw do przeszo 47 miliardw. Anderson stwierdza wprost, e
od poowy 1922 roku do kwietnia 1928 roku bez potrzeby, bez uzasadnienia, lekkomylnie i nieodpowiedzialnie zwikszylimy kredyt bankowy ponad dwukrotnie, a w latach pniejszych zapacilimy za to straszliw cen92.

Murray N. Rothbard oblicza, e poda pienidza w Stanach Zjednoczonych wzrosa z 37 miliardw dolarw w roku 1921 do ponad 55 miliardw w styczniu 1929 roku93. Liczby te cile odpowiadaj szacunkom Miltona Friedmana i Anny J. Schwartz, wedug ktrych poda pienidza zwikszya si z 39 miliardw dolarw w styczniu 1921 roku do 57 miliardw w padzierniku 1929 roku94. F. A. Hayek by kompetentnym naocznym wiadkiem ekspansyjnej polityki kredytowej Rezerwy Federalnej w latach 20. W latach 19231924 powici pitnacie miesicy na badanie in situ polityki pieninej tej inAnderson, Economics and the Public Welfare, s. 145157. Cytowany fragment znajduje si na s. 146. 93 Rothbard, Americas Great Depression, s. 88, kolumna 4. Rothbard bada wszystkie osobliwoci procesu inacyjnego, zwaszcza ich zbieno ze wiadom polityk Rezerwy Federalnej, ktr to polityk popiera midzy innymi sekretarz skarbu William G. McAdoo, wedug ktrego Gwnym celem ustawy o Rezerwie Federalnej bya zmiana i wzmocnienie naszego systemu bankowego, aby zwikszone zasoby kredytowe wymagane przez potrzeby przedsibiorstw przemysowych i rolnych powstaway niemal automatycznie, a stopy procentowe byy na tyle niskie, by pobudza i chroni boom wszelkiego rodzaju poytecznej dziaalnoci gospodarczej (s. 113). Zob. te George A. Selgin, The Relative Ination of the 1920s, w: Less Than Zero, s. 5559. 94 Milton Friedman, Anna J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 18671960, Princeton University Press, Princeton (New Jersey) 1963, s. 710712 (tabela A-1, kolumna 8). W rozdziale powiconym latom 20. Friedman i Schwartz wskazuj, e jedn z gwnych zmian w tym okresie bya podjta po raz pierwszy w historii decyzja o wykorzystaniu wadzy banku centralnego w celu wspierania wewntrznej stabilnoci gospodarczej, jak rwnie utrzymywania rwnowagi patnoci midzynarodowych oraz zapobiegania kryzysom cile nansowym i ich osabiania. Patrzc wstecz, moemy stwierdzi, e by to wany krok sucy przyjciu przez rzd wyranie okrelonej, cigej odpowiedzialnoci za stabilno gospodarcz (s. 240). Cho Friedman i Schwartz spostrzeeniem tym dotykaj istoty rzeczy, to niedoskonao analizy monetarnej, jak posuguj si w interpretacji danych, skania ich do uznania, e przyczyn wielkiego kryzysu 1929 roku byy bdy polityki pieninej popenione wwczas przez Rezerw Federaln a nie, jak ukazuje teoria szkoy austriackiej, ekspansja kredytowa lat 20. Friedman i Schwartz zupenie nie dostrzegaj i nie rozumiej wpywu, jaki ekspansja ta wywiera na struktur produkcji.
92

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

367

stytucji. Jednym z nastpstw jego pobytu w Stanach Zjednoczonych by artyku na temat amerykaskiej polityki pieninej po kryzysie 1920 roku95. W artykule tym Hayek krytycznie analizuje cel dziaalnoci Rezerwy Federalnej, zgodnie z ktrym
Wzrost indeksu o okrelony procent ma si natychmiast spotka ze wzrostem stopy dyskontowej lub innymi ograniczeniami kredytu, a spadek oglnego poziomu cen z obnieniem stopy dyskontowej96.

Hayek wskazuje, e propozycja stabilizacji oglnego poziomu cen pochodzia od Irvinga Fishera w Wielkiej Brytanii oraz J. M. Keynesa i Ralpha Hawtreya w Anglii i e rni ekonomici z Benjaminem M. Andersonem na czele zaciekle j krytykowali. Zasadnicze teoretyczne zastrzeenie Hayeka wobec projektu stabilizacji dotyczy tego, e gdy oglny poziom cen spada, prby jego ustabilizowania niezmiennie przyjmuj posta ekspansji kredytowej, co nieuchronnie wywouje boom, bdn alokacj zasobw w strukturze produkcji, a nastpnie gbok depresj. I to wanie nastpio. W istocie bowiem cel stabilizacji oglnego poziomu cen dbr konsumpcyjnych w latach 20. zosta niemal w peni osignity za spraw wielkiej ekspansji kredytowej. Doprowadzia ona do boomu, ktry zgodnie z naszymi teoretycznymi prognozami zaznaczy si gwnie w gaziach wytwarzajcych dobra kapitaowe. Ceny papierw wartociowych wzrosy na giedzie czterokrotnie i o ile produkcja dbr do biecej konsumpcji wzrosa w tym okresie o 60 procent, o tyle produkcja trwaych dbr konsumpcyjnych, elaza, stali i innych trwaych dbr kapitaowych powikszya si o 160 procent97.
95 F. A. Hayek, The Monetary Policy of the United States after the Recovery from the 1920 Crisis, rozdz. 1 ksiki Money, Capital and Fluctuations, s. 532. Artyku ten jest streszczeniem znacznie obszerniejszej wersji niemieckiej, opublikowanej w Zeitschrift fr Volkswirtschaft und Sozialpolitik nr 5, 1925, t. 13, s. 2563, oraz t. 46, s. 254 317. Trzeba podkreli, e w przypisie 4 do tego artykuu (s. 2728) Hayek po raz pierwszy przedstawia oparty na dziele Misesa istotny argument, ktry rozwin pniej szczegowo w Prices and Production. Co wicej, przypis 12 zawiera wyrane stwierdzenie, w ktrym Hayek po raz pierwszy opowiada si za przywrceniem wymogu stuprocentowej rezerwy w bankowoci. Konkluzja Hayeka brzmi nastpujco: Problem zapobiegania kryzysom uzyskaby radykalne rozwizanie, gdyby zasadnicz myl zawart w ustawie Peela konsekwentnie rozwinito, ustanawiajc obowizek stuprocentowego pokrycia w zocie zarwno depozytw bankowych, jak i banknotw (s. 29). 96 Hayek, Money, Capital and Fluctuations, s. 17. 97 Innymi sowy, w okresie tym niewtpliwie zaznaczya si wysoka inacja, ktra nie przejawiaa si jednak w sektorze dbr konsumpcyjnych, lecz w sektorach aktyww nansowych i dbr kapitaowych (Rothbard, Americas Great Depression, s. 154). Murray Rothbard w artykule The Federal Reserve as a Cartelization Device: The Early Years: 19131930, w: Barry N. Siegel (red.), Money in Crisis, rozdz. 4, s. 89136, przedstawia fascynujcy opis rozwoju polityki Rezerwy Federalnej w latach 19131930 wraz z analiz cisej wsppracy w zakresie ekspansji pomidzy gubernatorem Rezerwy Fe-

368

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Austriack teori cyklu ilustruje jeszcze inny fakt: w latach 20. pace rosy gwnie w gaziach dbr kapitaowych. W cigu omiu lat zwikszyy si w tym sektorze o okoo 12 procent w ujciu realnym, podczas gdy realny wzrost pac w gaziach dbr konsumpcyjnych wynis rednio 5 procent. W niektrych gaziach dbr kapitaowych pace wzrosy jeszcze bardziej: na przykad o 22 procent w przemyle chemicznym i o 25 procent w przemyle hutniczym i stalowym. Oprcz Johna Maynarda Keynesa i Irvinga Fishera szczeglnie wpywowym ekonomist uzasadniajcym ekspansj kredytow rzekomo zbawiennym celem, jakim miao by utrzymywanie staego oglnego poziomu cen, by Ralph Hawtrey, dyrektor ds. badania rynkw nansowych brytyjskiego ministerstwa nansw. Wedug Hawtreya
Amerykaski eksperyment stabilizacji w latach 19221928 pokaza, e szybka kuracja moe wstrzsn tendencj zarwno do inacji, jak i do depresji w cigu paru miesicy, zanim dojdzie do jakiej powaniejszej szkody. Amerykaski eksperyment stanowi wielki postp w stosunku do XIX-wiecznych praktyki98.

Polityka ekspansji kredytowej, wiadomie przyjta w celu utrzymania stabilnego oglnego poziomu cen, wywoaa pocztkowo boom. w boom wraz z brakiem narzdzi analitycznych pozwalajcych zrozumie, e plan ten przyniesie ostatecznie gbok depresj, skoni wadze do utrzymywania polityki, ktra, jak wiemy, bya skazana na niepowodzenie99. Wybuch kryzysu zaskoczy monetarystw (Fishera, Hawtreya i innych), ktrzy, przepojeni mechanistyczn koncepcj ilociowej teorii pienidza,
deralnej Benjaminem Strongiem a gubernatorem Banku Anglii Montagu Normanem. Jej nastpstwem byy wielkoskalowe operacje otwartego rynku lat 20. Ich celem byo zwikszenie amerykaskiej poday pienidza, by pomc Wielkiej Brytanii rozwiza problem deacji, ktry sama sobie sprokurowaa. 98 Ralph G. Hawtrey, The Art of Central Banking, Longman, London 1932, s. 300. Rothbard okrela Hawtreya mianem jednego z geniuszy za lat 20. (Rothbard, Americas Great Depression, s. 159). Najpowaniejszym bdem Fishera, Hawtreya i pozostaych teoretykw stabilizowania byo niezrozumienie tego, e podstawow funkcj pienidza jest to, i stanowi on narzdzie twrczego praktykowania przedsibiorczoci, pozostawiajc otwarte na przyszo wszystkie twrcze moliwoci ludzkiego dziaania. A wic popyt na pienidz i sia nabywcza pienidza musz si zawsze zmienia. Jak stwierdza Mises, Idei neutralnego pienidza i stabilnoci jego siy nabywczej nie da si pogodzi z realnym wiatem, w ktrym istnieje dziaanie i nieustanna zmiana, z systemem gospodarczym, ktry nie moe tkwi w bezruchu. wiat, w ktrym pienidz musiaby by neutralny i stabilny, byby wiatem pozbawionym moliwoci dziaania (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 357). 99 Wedug Phillipsa, McManusa i Nelsona kocowym wynikiem tego, co byo przypuszczalnie najwikszym w historii eksperymentem w dziedzinie stabilizacji poziomu cen, okazaa si po prostu najwiksza depresja (Phillips, McManus, Nelson, Banking and the Business Cycle, s. 176).

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

369

uwaali, e gdy ju raz poda pienidza zostanie zwikszona, to jej wpyw na ceny stanie si stabilny i nieodwracalny. Teoretycy ci nie zdawali sobie sprawy z tego, e ekspansyjny wzrost poyczek oddziaywa na struktur produkcji i wzgldne ceny bardzo nierwnomiernie. Profesor Irving Fisher by by moe najsawniejszym wczesnym ekonomist amerykaskim, tote do jego komentarzy przywizywano szczegln wag. Fisher uparcie broni teorii, e gieda osigna poziom (wysokie plateau), poniej ktrego nigdy ju nie spadnie. Kryzys 1929 roku zaskoczy go i niemal zrujnowa100. Katastrofa na giedzie nowojorskiej przebiegaa etapami. W latach 1926 1929 indeks cen akcji wzrs przeszo dwukrotnie, od 100 do 216 punktw. Pierwszy ostrzegawczy sygna pojawi si we czwartek 24 padziernika 1929 roku, kiedy poda trzynastu milionw akcji spotkaa si z niemal zerowym popytem i nastpio zaamanie cen. Interwencja bankw zdoaa na chwil powstrzyma spadek: ceny spady o 20 do 25 punktw. Cho spodziewano si, e nastrj paniki minie w cigu weekendu, rankiem w poniedziaek 28 padziernika doszo do nowej katastrofy, ktrej nie dao si powstrzyma. Na sprzeda zaoferowano ponad 9 milionw akcji, a rynek zareagowa gwatownym spadkiem o 49 punktw. Najstraszniejszy by wtorek 29 padziernika, kiedy wystawiono na sprzeda 33 miliony akcji, a na rynku nastpi spadek o kolejne 49 punktw. W tym momencie rozpocza si depresja ze swoimi typowymi objawami. W latach 19291932 zbankrutowao lub zawiesio patnoci ponad 5000 bankw (z oglnej liczby 24 000)101. Poza tym, doszo do drastycznego ograniczenia kredytu, a prywatne inwestycje brutto skurczyy si z 15 miliardw dolarw w 1929 roku do zaledwie jednego miliarda w 1932 roku. Bezrobocie osigno szczyt w 1933 roku, obejmujc okoo 27 procent ludnoci aktywnej zawodowo. Przewleko i niezwyk dotkliwo wielkiego kryzysu, ktry trwa przez cae dziesiciolecie, mona zrozumie jedynie w wietle bdw polityki gospodarczej i pieninej popenionej gwnie przez rzd Hoovera (Hoover zosta ponownie wybrany na prezydenta w 1928 roku), ale rwnie przez Roosevelta, interwencjonistycznego demokrat. Uruchomiono

17 padziernika 1929 r. Fisher stwierdzi: Wydaje si, e akcje osigny trwale wysokie plateau (Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 210). Informacje na temat majtku, jaki Fisher zbi na wynalazku kalkulatora, oraz jego niezdolnoci do teoretycznego wyjanienia zdarze, w ktrych uczestniczy, i przewidzenia krachu na giedzie, wskutek ktrego straci niemal wszystko, mona znale w pasjonujcej biograi: Robert Loring Allen, Irving Fisher: A Biography, Blackwell, Oxford 1993. Powane bdy w prognozowaniu popenione przez Fishera nadszarpny jego reputacj akademick i publiczn i sprawiy, e jego teorii w sprawie przyczyn wielkiego kryzysu, ktr sformuowa w pniejszych latach, nie potraktowano zbyt powanie. Zob. Robert W Dimand, Irving Fisher and Modern Macroeconomics, American Economic . Review 87, nr 2, maj 1997, s. 444. 101 Elmus Wicker, The Banking Panics of the Great Depression, Cambridge University Press, Cambridge (1996) 2000.

100

370

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

cay arsena rodkw, ktre przynosz skutki odwrotne do oczekiwanych, co zaognio istniejce problemy i utrudnio nadejcie oywienia. W szczeglnoci za narzucona rmom polityka sztucznego wspierania pac zwikszaa bezrobocie i uniemoliwiaa przenoszenie zasobw produktywnych i pracy z jednej gazi przemysu do innej. Kolejnym powanym bdem polityki gospodarczej by kolosalny wzrost wydatkw publicznych w 1931 roku. Wydatki publiczne wzrosy wwczas z 16,4 procent produktu krajowego brutto do 21,5 procent, pocigajc za sob decyt w wysokoci ponad 2 miliardw dolarw. Wadze podjy bdn decyzj zrwnowaenia budetu przez podniesienie podatkw (zamiast zmniejszenia wydatkw): podatki dochodowe wzrosy z 1,55 procent do 48 procent, zlikwidowano wiele ulg podatkowych, podwyszono stawki podatkowe od najwyszych dochodw. Z 12 do blisko 14 procent wzrosy take podatki od przedsibiorstw, a podatki od nieruchomoci i darowizn podwojono do 33,3 procent. Co wicej, roboty publiczne uznane za konieczne do opanowania bezrobocia nansowano wielkimi emisjami rzdowych papierw wartociowych, ktre ostatecznie wchony skp poda dostpnego kapitau, paraliujc sektor prywatny. Prezydent Franklin D. Roosevelt, wybrany w 1932 roku po Hooverze, nadal stosowa te szkodliwe rodki, co pogbio jeszcze ich katastrofalne skutki102.

Recesje gospodarcze koca lat 70. i pocztku lat 90. Najbardziej charakterystyczn cech cykli koniunkturalnych wystpujcych po drugiej wojnie wiatowej jest to, e miay rdo w wiadomie inacyjnych programach kierowanych i koordynowanych przez banki centralne. A do pnych lat 60. teoria Keynesowska bya podoem przekonania, e ekspan102 Murray N. Rothbard w ten sposb podsumowuje analiz wielkiego kryzysu: Teoria ekonomii dowodzi, e tylko inacja spowodowana przez rzd moe doprowadzi do cyklu boomu i zaamania oraz e inacja i inne rodki interwencjonistyczne wyduaj i pogbiaj depresj. Wbrew stereotypowemu pogldowi, e przyczyn kryzysu bya ideologia leseferyzmu, pokazalimy, w jaki sposb interwencja rzdu wywoaa niezdrowy boom lat 20., a liczne dziaania o charakterze interwencjonistycznym podjte przez Hoovera doprowadziy do pogbienia wielkiego kryzysu. Trzeba wreszcie uzna, e za wielki kryzys nie by odpowiedzialny wolny rynek, i wskaza jego waciwych sprawcw: politykw, biurokratw i mas owieconych ekonomistw. Rwnie w przypadku kadej depresji, zarwno minionej, jak i przyszej, historia bdzie si przedstawiaa tak samo (Rothbard, Americas Great Depression, s. 295. Nie wspomnielimy jeszcze o europejskim aspekcie wielkiego kryzysu, czego analiz zawiera ksika Lionela Robbinsa The Great Depression (1934). Praca Aurela Schuberta The Credit-Anstalt Crisis of 1931, Cambridge University Press, Cambridge 1991, zawiera klarowny opis kryzys austriackiego systemu bankowego (cho teoria, na ktrej opiera si ta ksika, pozostawia niekiedy wiele do yczenia).

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

371

sywna polityka podatkowa i pienina moe zapobiec kademu kryzysowi. Ponur rzeczywisto uwiadomiono sobie dopiero wraz z nadejciem cikiej recesji lat 70., kiedy stagacja podkopaa i zdyskredytowaa zaoenia Keynesa. Jednakowo, lata 70 i pojawienie si stagacji to zarazem czas ponownego zainteresowania si ekonomi austriack. Hayek otrzyma w 1974 roku Nagrod im. Alfreda Nobla wanie za badania nad teori cyklu koniunkturalnego. Kryzys i stagacja lat 70. byy w istocie prb ognia, ktrej keynesici nie przeszli, a ktra przyniosa wielkie uznanie przewidujcym od pewnego czasu te zjawiska teoretykom szkoy austriackiej. Jedyny ich bd, jak przyznaje Hayek, polega na pocztkowej bdnej ocenie czasu trwania procesu inacyjnego, ktry, pozbawiony ogranicze narzucanych przez dawne wymagania standardu zota, zosta wyduony przez ponawianie ekspansji kredytowej i rozcign si na dwa dziesiciolecia. Wystpio bezprecedensowe zjawisko: ostra depresja, ktrej towarzyszyy wysokie stopy inacji i bezrobocia103. Kryzys koca lat 70. naley do najnowszej historii gospodarczej i nie bdziemy go tu obszerniej omawia. Wystarczy powiedzie, e ta konieczna wiatowa korekta bya do kosztowna. By moe po tym gorzkim dowiadczenia, gdy oywienie ju si rozpoczo, od zachodnich wadz nansowych i gospodarczych mona byo zada podjcia rodkw zapobiegawczych niezbdnych dla uniknicia przyszej powszechnej ekspansji kredytu, a tym samym przyszej recesji. Niestety jednak to nie nastpio i mimo wszystkich wysikw i kosztw, jakie poniesiono w zwizku z ponownym uporzdkowaniem zachodnich gospodarek po kryzysie koca lat 70., w drugiej poowie lat 80. bylimy wiadkami kolejnej powanej ekspansji kredytowej, kt103 W artykule powiconym analizie danych o kryzysach w latach 19611987 Milton Friedman stwierdza, i nie dostrzega adnej zalenoci pomidzy wielkoci ekspansji a pniejsz ograniczeniem kredytu, i konkluduje, e wyniki te mogyby nasun powane wtpliwoci co do teorii doszukujcych si rde gbokiej depresji we wczeniejszej ekspansji (ktrych oczywistym przykadem jest teoria cyklu sformuowana przez Misesa) (zob. Milton Friedman, The Plucking Model of Business Fluctuations Revisited, Economic Inquiry 31, kwiecie 1993, s. 171177; cytowany fragment znajduje si na s. 172). Niemniej przeprowadzona przez Friedmana interpretacja faktw oraz ich zwizkw z teori austriack jest nietrafna z nastpujcych powodw: a) jako wskanik ewolucji cyklu Friedman przyjmuje warto produktu krajowego brutto, ktry, jak wiemy, ukrywa niemal poow cakowitej produkcji narodowej brutto, obejmujcej rwnie warto produktw porednich i stanowicej miernik podlegajcy w caym cyklu najwikszym zmianom; b) austriacka teoria cyklu stwierdza zalenoci pomidzy ekspansj kredytow, mikroekonomicznymi bdami inwestowania i recesj, a nie pomidzy ekspansj gospodarcz a recesj, gdy oba te zjawiska s mierzone wielkoci zagregowan (PKB) ukrywajc to, co w istocie si dzieje; c) Friedman rozwaa bardzo krtki okres (19611987), kiedy kada oznaka recesji spotykaa si z energicznym zastosowaniem rodkw polityki ekspansji, ktre skracay pojawiajc si recesj, poza dwoma przypadkami wzmiankowanymi w tekcie naszej ksiki (kryzysy koca lat 70. i pocztku lat 90.), kiedy gospodarka wpada w puapk stagacji. Dzikujemy Markowi Skousenowi za udostpnienie jego ciekawej prywatnej korespondencji z Miltonem Friedmanem na ten temat. Co do zgodnoci zagregowanych danych Friedmana z austriack teori cyklu koniunkturalnego zob. Garrison, Time and Money, s. 222235.

372

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

ra rozpocza si w Stanach Zjednoczonych i rozprzestrzenia si na Japoni, Wielk Brytani i reszt wiata. Pomimo ostrzee giedowych, zwaszcza zaamania na giedzie nowojorskiej w czarny poniedziaek 19 padziernika 1987 roku (kiedy indeks spad o 22,6 procent), reakcja wadz nansowych sprowadzaa si do potnych nowych zastrzykw kredytu, jakie aplikoway gospodarce w celu wsparcia indeksw giedowych. W N. Butos w swoich empirycznych badaniach nad recesj pocztku . lat 90.104 ujawnia, e w latach 19831987 redni roczny przyrost rezerw zapewnianych przez Rezerw Federaln amerykaskiemu systemowi bankowemu zwiksza si o 14,5 procent rocznie (wzrs mianowicie z 25 miliardw dolarw w 1985 roku do ponad 40 miliardw trzy lata pniej). Doprowadzio to do wielkiej ekspansji kredytowej i pieninej, ktra z kolei staa si poywk powanej hossy giedowej i wszelkiego rodzaju spekulacyjnych operacji nansowych. A do tego gospodarka wkroczya w faz wyranej ekspansji, ktra pocigna za sob znaczne wyduenie etapw dbr kapitaowych i spektakularny wzrost produkcji trwaych dbr konsumpcyjnych. Etap ten, nazwany zot er lat Reagana i Thatcher, opiera si gwnie na wtych fundamentach ekspansji kredytowej105. Rwnie empiryczne badania Arthura Middletona Hughesa potwierdzaj te fakty. Hughes analizuje ponadto wpyw ekspansji kredytowej i recesji na rozmaite sektory nalece do rnych etapw struktury produkcji (bliszych konsumpcji i dalszych od niej). Jego empiryczne badania szeregw czasowych potwierdzaj najwaniejsze wnioski pynce z naszej teorii cyklu106. Co wicej, recesji tej towarzyszy powany kryzys bankowy, ktry w Stanach Zjednoczonych sta si widoczny wraz z upadkiem paru wanych bankw, a zwaszcza gdy zbankrutowa sektor towarzystw oszczdnociowo-poyczkowych, czego analiz przedstawiono w wielu publikacjach107.
W N. Butos, The Recession and Austrian Business Cycle Theory: An Empirical . Perspective, Critical Review 7, nr 23, wiosna i lato 1993. Butos dochodzi do wniosku, e austriacka teoria cyklu koniunkturalnego daje poprawne analityczne wyjanienie ekspansji lat 80. i pniejszego kryzysu pocztku lat 90. Inny interesujcy artyku odnoszcy teori austriack do najnowszego cyklu koniunkturalnego to Rogera W Gar. risona The Roaring Twenties and the Bullish Eighties: The Role of Government in Boom and Bust, Critical Review 7, nr 23, wiosna i lato 1993, s. 259276. Poda pienidza w drugiej poowie lat 80. zwikszya si drastycznie rwnie w Hiszpanii, wzrastajc od 30 bilionw peset do blisko 60 bilionw peset w latach 19861992, kiedy wybuch tam gwatowny kryzys (Boletn estadstico, Banco de Espaa, sierpie 1994, s. 17). 105 Margaret Thatcher sama ostatecznie przyznaa w autobiograi, e wszystkie problemy gospodarcze za jej rzdw pojawiy si wtedy, gdy ekspansja pienidza i kredytu bya zbyt szybka, a ceny dbr konsumpcyjnych gwatownie wzrosy (Thatcher, The Downing Street Years). 106 Hughes, The Recession of 1990: An Austrian Explanation, s. 107123. 107 Na przykad: Lawrence H. White, What has Breaking U.S. Banks?, s. 321334; Catherine England, The Savings and Loan Debacle, Critical Review 7, nr 23, wiosna i lato 1993, s. 307320. W pimiennictwie hiszpaskim wyrnia si praca: Antonio
104

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

373

Ta ostatnia recesja znw zaskoczya monetarystw, ktrzy nie potra zrozumie, jak do niej doszo108. Tymczasem typowe cechy ekspansji, nadejcie kryzysu i dalsza recesja wszystko to odpowiada przewidywaniom austriackiej teorii cyklu. Jedn z najciekawszych i najbardziej charakterystycznych cech tego ostatniego cyklu bya by moe zasadnicza rola, jak odegraa w nim gospodarka japoska. Doszo tam, zwaszcza w cigu czterech lat 19871991, do olbrzymiej ekspansji pieninej i kredytowej, ktra, jak sugeruje teoria, wpyna gwnie na gazie przemysu najdalsze od konsumpcji. Cho wic ceny dbr konsumpcyjnych podnosiy si w tym okresie tylko o 03 procent rocznie, to ceny rodkw trwaych, zwaszcza ziemi, nieruchomoci, dzie sztuki i biuterii, wzrosy niebotycznie. Ich warto wielokrotnie przekraczaa warto pierwotn, a odpowiednie rynki weszy w faz spekulacyjnego boomu. Kryzys uderzy w drugim kwartale 1991 roku, a pniejsza recesja trwaa ponad dziesi lat. Oczywiste stay si powszechne bdy w inwestowaniu zasobw produktywnych problem wczeniej w Japonii nieznany a japoska gospodarka musiaa zainicjowa bolesny, szeroko zakrojony proces dostosowawczy, ktry w czasie pisania tej ksiki (2001 rok) by jeszcze w toku109. Jeli chodzi o wpyw tego oglnowiatowego kryzysu gospodarczego na Hiszpani, to trzeba zauway, e gwatownie ogarn on ten kraj w 1992 roku, a recesja trwaa niemal pi lat. W konkretnych uwarunkowaniach
Torrero Maas, La crisis del sistema bancario: lecciones de la experiencia de Estados Unidos, Editorial Cvitas, Madrid 1993. 108 Najbardziej pouczajcy jest wniosek, do ktrego dochodzi w tej sprawie Robert E. Hall: Przyjte modele s nieprzydatne do zrozumienia tej recesji, a zapewne take wikszoci jej poprzedniczek. Nie byo adnej zewntrznej siy, ktra oddziaywaaby ze szczegln si [na gospodark] w cigu paru miesicy z kocem lata i jesieni 1990 r., nie wystpi te w tym czasie aden zbieg niezwykych wypadkw. Wydaje si raczej, e wystpia w tym czasie fala negatywnych reakcji, zainicjowana by moe inwazj Iraku na Kuwejt i spowodowanym przez ni wzrostem cen ropy w sierpniu 1990 r. (Hall, Macrotheory and the Recession of 19901991, American Economic Review, maj 1993, s. 275279; cytowany fragment znajduje si na s. 278279). Jest rzecz doprawdy przygnbiajc, e w szanowany autor wykazuje tak gboki brak rozeznania w kwestiach pojawienia si i ewolucji kryzysu lat 90. Mwi to bardzo wiele o poaowania godnym aktualnym stanie teorii makroekonomicznej. 109 W nastpstwie bankructw licznych bankw i rm giedowych (takich jak Hokkaido Takushoku, Sanyo, Yamaichi Securities i inne) indeks giedy tokijskiej Nikkei 225 spad z ponad 30 000 jenw na pocztku 1990 r. do mniej ni 12 000 jenw w 2001 r. Bankructwa te powanie nadweryy wiarygodno systemu nansowego Japonii i upynie jeszcze wiele czasu, zanim banki tego kraju odzyskaj dawn reputacj. Co wicej, japoski kryzys bankowy i giedowy rozprzestrzeni si na pozostae rynki azjatyckie (przychodz tu na myl midzy innymi bankructwa Peregrine Bank of Hong Kong, Bangkok Bank of Commerce czy Bank Korea First), a 1997 r. zagrozi nawet objciem reszty wiata. Na temat zastosowania teorii austriackiej do recesji japoskiej zob. interesujcy artyku Yoshio Suzukiego przedstawiony podczas regionalnego zebrania Mont Plerin Society, jakie odbyo si 2530 wrzenia 1994 r. w Cannes. Zob. te wnikliwe uwagi Hiroyuki Okona w Austrian Economics Newsletter, zima 1997, s. 67.

374

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

gospodarczych Hiszpanii zaznaczyy si wszystkie charakterystyczne cechy ekspansji, kryzysu i recesji by moe z tym wyjtkiem, e sztuczna ekspansja bya szczeglnie wyolbrzymiona w konsekwencji wejcia tego kraju do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej. Co wicej, recesja zapanowaa w warunkach przewartociowanej pesety, ktr trzeba byo dewaluowa kolejno trzy razy w cigu dwunastu miesicy. Powanie ucierpiaa gieda, a w klimacie spekulacji i operacji zmierzajcych do szybkiego wzbogacenia si doszo do dobrze znanych kryzysw nansowych i bankowych. Trzeba byo kilku lat, aby Hiszpania powrcia do rwnowagi po tych wydarzeniach. Nawet dzi hiszpaskie wadze maj jeszcze przed sob zastosowanie wszystkich rodkw koniecznych do zwikszenia elastycznoci gospodarki, zwaszcza rynku pracy. rodki takie wraz z roztropn polityk pienin oraz zmniejszeniem wydatkw publicznych i decytu budetowego s istotne dla szybkiej konsolidacji stabilnego i trwaego procesu oywienia w Hiszpanii110. I wreszcie po wielkim azjatyckim kryzysie gospodarczym 1998 roku Rezerwa Federalna zorganizowaa ekspansj kredytu w Stanach Zjednoczonych (i na caym wiecie), ktra spowodowaa intensywny boom i hoss na giedzie. Wydaje si obecnie (z kocem 2001 roku) bardzo prawdopodobne, e sytuacja ta zakoczy si krachem na giedzie (ju teraz oczywistym w przypadku akcji tak zwanej nowej gospodarki rm dziaajcych w handlu internetowym, nowych technologiach i komunikacji) oraz now, gbok, oglnowiatow recesj gospodarcz111.

Inne prace dotyczce empirycznej werykacji austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego Kilka fascynujcych bada zapewnio austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego solidne wsparcie empiryczne. Stao si tak pomimo trudnoci z werykacj teorii opartej na analizie oddziaywania ekspansji kredytowej na struktur produkcji oraz mimo tego, e wpyw takiej ekspansji na wzgldne ceny produktw jest rny na rnych etapach produkcji. Empiryczna werykacja takich procesw gospodarczych jest trudna, zwaszcza gdy cigle prbu110 Nie zajmiemy si rwnie niszczcym wpywem kryzysu gospodarczego i bankowego na kraje rozwijajce si (na przykad Wenezuel) ani na gospodark krajw dawnego bloku wschodniego (Rosji, Albanii, otwy, Litwy, Czech, Rumunii itd.), ktre z wielk naiwnoci i entuzjazmem ochoczo ruszyy drog niekontrolowanej ekspansji kredytowej. Na przykad na Litwie pod koniec 1995 r., po okresie euforii, wybuch kryzys bankowy, ktry doprowadzi do zamknicia szesnastu z dwudziestu omiu istniejcych tam bankw, nagego ograniczenia kredytu, spadku inwestycji, bezrobocia i spoecznej apatii. To samo mona powiedzie o pozostaych wspomnianych przypadkach (w wielu z nich kryzys by nawet surowszy). 111 Jak wyjanilimy we wstpie, podczas przygotowywania anglojzycznego wydania tej ksiki (w latach 20022003) wiatowa recesja gospodarcza dotkna rwnoczenie Japoni, Niemcy i (najprawdopodobniej) Stany Zjednoczone.

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

375

je si przy tym wykorzystywa dane rachunku narodowego, ktre, jak wiemy, nie obejmuj wikszoci wartoci brutto wytwarzanej na porednich etapach procesu produkcji. Jedno z takich wyrniajcych si bada przeprowadzi Charles E. Wainhouse112. Wylicza on dziewi twierdze, ktre wyprowadza z austriackiej teorii cyklu, aby nastpnie kolejno je zwerykowa113. Analiza ta prowadzi do kilku najwaniejszych wnioskw. Wainhouse jako pierwsze sprawdza empirycznie twierdzenie, e zmiany poday dobrowolnych oszczdnoci s niezalene od zmian wielkoci kredytu bankowego. Wykorzystuje szeregi statystyczne datujce si od stycznia 1959 roku do czerwca 1981 roku i ustala, e we wszystkich przypadkach oprcz jednego dane empiryczne potwierdzaj to pierwsze twierdzenie. Drugie twierdzenie Wainhousea gosi, e zmiany poday kredytu prowadz do zmian stopy procentowej, przy czym stopa procentowa jest malejc funkcj poday kredytu. Obte dane empiryczne przemawiaj rwnie na korzy tego drugiego twierdzenia. Trzecie twierdzenie Wainhousea mwi, e zwikszenie tempa udzielania poyczek wywouje wzrost produkcji dbr porednich, i take ta myl, jego zdaniem, znajduje potwierdzenie w analizowanych przez niego danych. Ostatnie trzy twierdzenia werykowane empirycznie przez Wainhousea s nastpujce: stosunek cen dbr porednich do cen dbr konsumpcyjnych ronie po rozpoczciu ekspansji kredytowej; w procesie ekspansji ceny dbr najbliszych ostatecznej konsumpcji obniaj si w stosunku do cen dbr porednich; w kocowej fazie ekspansji ceny dbr konsumpcyjnych rosn szybciej ni ceny dbr porednich, odwracajc w ten sposb pocztkow tendencj. Wainhouse jest przekonany, e te trzy twierdzenia w oglnoci zgadzaj si z danymi empirycznymi, konkluduje wic, e jego dane potwierdzaj teoretyczne stanowisko austriackiej szkoy ekonomicznej. Trzech innych twierdze nie poddaje werykacji, pozostawiajc w ten sposb specjalistom od ekonometrii wany obszar do ewentualnych przyszych bada114.
Wainhouse, Empirical Evidence for Hayeks Theory of Economic Fluctuations, s. 3771. Zob. te jego artyku Hayeks Theory of the Trade Cycle: The Evidence from the Time Series, rozprawa doktorska, New York University, 1982. 113 Wainhouse stwierdza: Wydaje si, e skoro w caym bogactwie dostpnych analiz przyczynowoci koncepcja przyczynowoci Grangera nie wymaga ani prawdziwego modelu, ani moliwoci oddziaywania, to otwieraj si widoki na praktyczne wykorzystanie (Wainhouse, Empirical Evidence for Hayeks Theory of Economic Fluctuations, s. 55). Wainhouse wymienia nastpujce artykuy Grangera, na ktrych opiera swoje empiryczne testy teorii austriackiej: C. W J. Granger, Investigating Causal Relations by . Econometric Models and Cross-Spectral Methods, Econometrica 37, nr 3, 1969, s. 428 i nast.; Testing for Causality: A Personal Viewpoint, Journal of Economic Dynamics and Control 2, nr 4, listopad 1980, s. 330 i nast. 114 Frederick C. Mills w ksice Prices in Recession and Recovery, National Bureau of Economic Research, New York 1936, przedstawia inne istotne badania empiryczne dotyczce lat wielkiego kryzysu 1929 r. Mills przytacza dane empirycznie, ktre potwierdzaj, e ewolucja wzgldnych cen w okresie kryzysu, recesji i oywienia po krachu w 1929 r. cile odpowiada schematowi przedstawianemu przez austriack teori cyklu. Stwierdza w szczeglnoci, e w czasie recesji surowce spady gwatownie; dobra prze112

376

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Do austriackiej teorii cyklu odnosz si rwnie badania empiryczne przeprowadzone przez Valerie Ramey z University of California w San Diego115. Ramey opracowaa model midzyczasowy, w ktrym rozbija si na rne etapy zapasy odpowiadajce produktom konsumpcyjnym, produktom hurtowym, produktom przemysowym i porednim produktom przemysowym. Autorka dochodzi do wniosku, e ceny zapasw wahaj si tym bardziej, im bardziej zapasy te s odlege od ostatniego etapu konsumpcji. Ceny zapasw najbliszych konsumpcji s najbardziej stabilne i najmniej zmieniaj si w toku cyklu. Do podobnego wniosku dochodzi Mark Skousen w swojej analizie cen produktw z trzech rnych etapw produkcji: kocowych dbr konsumpcyjnych, produktw porednich i materialnych czynnikw produkcji. Skousen wskazuje, jak stwierdzilimy ju w przypisie 21, e w latach 19761992 ceny produktw z etapw najdalszych od konsumpcji zmieniay si od +30 procent do 10 procent, ceny dbr porednich wahay si w przedziale od 1 procent do +14 procent, a ceny kocowych dbr konsumpcyjnych zmieniay si od +10 procent do 2 procent116. Co wicej, Mark Skousen szacuje, e podczas kryzysu pocztku lat 90. XX wieku produkcja narodowa brutto Stanw Zjednoczonych, wskanik uwzgldniajcy wszystkie dobra z etapw porednich, spad o 1215 procent, a wic znacznie wicej ni 12 procent, ile wynosi spadek tradycyjnych wskanikw rachunku narodowego w rodzaju produktu narodowego brutto, ktry pomija wszystkie produkty porednie, a tym samym niesychanie wyolbrzymia wzgldne znaczenie ostatecznej konsumpcji w stosunku do cakowitego wysiku produkcyjnego spoeczestwa117.
tworzone, zazwyczaj opieszale reagujce na presj na spadek wartoci, wloky si za nimi. Jeli chodzi o ceny dbr konsumpcyjnych, to Mills zauwaa, e spady mniej ni rednio ceny wszystkich towarw. W sprawie oywienia w latach 19341936 Mills wskazuje, e ceny surowcw przemysowych wraz ze stosunkowo wysokimi cenami towarw gotowych postawiy producentw w pooeniu operacyjnie korzystnym (s. 2526, zob. te s. 9697, 151, 157158, 222). Poyteczn ocen prac Millsa zawiera ksika Skousena The Structure of Production, s. 5860. 115 Valerie A. Ramey, Inventories as Factors of Production and Economic Fluctuations, American Economic Review, lipiec 1989, s. 338354. 116 Mark Skousen, I Like Hayek: How I Use His Model as a Forecasting Tool, referat przedstawiony podczas zebrania oglnego Mont Plerin Society, jakie odbyo si w Cannes 2520 wrzenia 1994 r., s. 1011. 117 Rwnie inne badania ujawniay nieobojtny charakter wzrostu poday pienidza oraz to, e wywiera on stosunkowo wikszy wpyw na gazie, w ktrych wytwarza si dobra najtrwalsze. Zob. np. Peter E. Kretzmer, The Cross-Industry Eects of Unanticipated Money in an Equilibrium Business Cycle Model, Journal of Monetary Economics 23, nr 2, marzec 1989, s. 275396; Willem Thorbecke, The Distributional Eects of Disinationary Monetary Policy, Jerome Levy Economics Institute Working Paper No 144, George Mason University, Fairfax (Virginia) 1995. Tyler Cowen swoje uwagi na temat tych i innych bada podsumowuje nastpujco: Literatura na temat przesuni sektorowych dostarcza niezwykle obiecujcych danych przemawiajcych na rzecz austriackiego ujcia cykli koniunkturalnych. Empiryczne dane do przekonujco

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

377

Miejmy nadziej, e przyszo przyniesie wiksz ilo bogatszych analiz historyczno-empirycznych opartych na austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. Jak dobrze pjdzie, bd si one opieray na danych z tabel nakadw i produkcji oraz pozwol wykorzysta teori austriack do zreformowania metodologii rachunkw narodowej, co umoliwi gromadzenie danych statystycznych o zmianach wzgldnych cen, ktre to zmiany stanowi mikroekonomiczn istot cyklu koniunkturalnego. Tabela VI1 ma uproci i uatwi tego rodzaju przysze badania empiryczne. Podsumowuje ona i porwnuje rne fazy procesw rynkowych, wyzwalanych przez wzrost dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa oraz przez ekspansj kredytu bankowego bez pokrycia we wczeniejszym wzrocie dobrowolnych oszczdnoci.

Podsumowanie W wietle przeprowadzonych analiz teoretycznych i nagromadzonych dowiadcze historycznych jest rzecz zaskakujc, e u zarania XXI wieku wci jeszcze powtpiewa si w recesyjny charakter ekspansji kredytowej. Widzielimy, e fazy bomu, kryzysu i recesji powtarzaj si z wielk regularnoci, i zbadalimy wan rol, jak odgrywa w nich ekspansja kredytu bankowego. Pomimo tych prawd bardzo wielu teoretykw uparcie neguje to, e kryzysy gospodarcze wynikaj z fundamentalnej przyczyny, ktr da si ustali na podstawie teorii. Nie zdaj sobie oni sprawy z tego, e ich wasna analiza (czy to Keynesowska, czy monetarystyczna, czy zwizana z jak inn koncepcj) opiera si implicite na zaoeniu zasadniczej roli czynnikw pieninych zwizanych z kredytem. Czynniki te maj podstawowe znaczenie dla zrozumienia ekspansji i pocztkowego boomu, nadmiernego, cigego wzrostu, do ktrego niezmiennie dochodzi na giedzie, oraz, wraz z nadejciem kryzysu, nieuchronnego kurczenia si kredytu i recesji, ktre dotykaj szczeglnie gazi dbr kapitaowych. Co wicej, powinno by oczywiste, e powtarzalno owych cykli wynika z przyczyny instytucjonalnej, ktra moe wyjani owo swoiste zachowanie si (regulowanych) gospodarek rynkowych. Jak wykazujemy od pocztku rozdziau pierwszego, przyczyn t jest udzielony bankierom przywilej, ktry umoliwia im z naruszeniem tradycyjnych zasad prawnych poycza pienidze powierzane im w depozycie na danie, a wic funkcjonowa na podstawie rezerwy czstkowej. Rwnie rzdy czerpay korzyci z tego przywileju, uzyskujc atwe nansowanie w trudnych okresach, a pniej za porednictwem bankw centralnych, gwarantujc atwe
potwierdzaj nierwnomierne oddziaywanie pienidza na rne sektory; widzielimy nawet dowody, e szok pieniny wywiera wikszy realny wpyw na gazie wytwarzajce dobra bardzo trwae (Tyler Cowen, Risk and Business Cycles: New and Old Austrian Perspectives, Routledge, London 1997, rozdz. 5, s. IV, przyp. 13).

378

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

warunki kredytowania i inacyjn pynno, ktre a do dzi uwaa si za konieczne i przydatne jako bodziec rozwoju gospodarczego. Bardzo znamienna jest zmowa milczenia otaczajca austriack teori cyklu koniunkturalnego, podobnie jak powszechna ignorancja co do funkcjonowania systemu nansowego. Wyglda to tak, jakby te dwa zjawiska wynikay z przyjtej po cichu strategii unikania zmiany. By moe naukowcy przyjmuj t strategi, gdy chc nadal usprawiedliwia ingerencje rzdu w rynki nansowe i bankowe, a wielu ludzi odczuwa trwog na sam myl o przeciwstawieniu si bankom. Moemy zatem zgodzi si z Misesem, e:
Z punktu widzenia niepieninych teorii cyklu koniunkturalnego najwaniejsze jest spostrzeenie, e w gospodarce pojawiaj si co jaki czas depresje. W stworzonym przez siebie modelu zdarze gospodarczych zwolennicy tych teorii nie dostrzegaj adnych wskazwek, ktre umoliwiyby znalezienie przyczyny owych tajemniczych zakce. Rozpaczliwie poszukuj jakiej namiastki wyjanienia, ktr mogliby przedstawi jako teori cyklu pasujc do ich modelu. Inaczej jest w wypadku pieninej lub opartej na kredycie ducjarnym teorii cyklu koniunkturalnego. Wspczesna teoria pienina rozprawia si ostatecznie z koncepcj rzekomej neutralnoci pienidza. Udowodnia niezbicie, e w gospodarce rynkowej istniej czynniki, o ktrych doktryna nieuwzgldniajca sprawczej roli pienidza nie potra nic powiedzie. (...) Jak ju zaznaczylimy, w kadym niepieninym wyjanieniu cyklu trzeba przyj, e koniecznym warunkiem pojawienia si boomu jest zwikszenie iloci pienidza lub ducjarnych rodkw patniczych. (...) Fanatyzm obrocw doktryn niepieninych, z jakim upieraj si oni przy swoich bdach, wynika oczywicie z uprzedze o charakterze politycznym. (...) interwencjonici z ogromnym zapaem prbuj wykaza, e w gospodarce rynkowej nie da si unikn nawrotw depresji. Z jeszcze wiksz gorliwoci atakuj teori pienin, poniewa manipulacje kredytowe i walutowe s w dzisiejszych czasach gwnym narzdziem, ktrym posuguj si antykapitalistyczne rzdy, usiujce ustanowi ustrj oparty na wszechwadzy rzdu118.

Mises, Ludzkie dziaanie, Bdy niepieninych wyjanie cyklu koniunkturalnego, s. 492493.

118

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

379

Tabela VI1 Zestawienie faz

(1) Wzrost dobrowolnych oszczdnoci

(2) Ekspansja kredytowa (bez wzrostu oszczdnoci)

F1 * F1 * Konsumpcja nie zmniejsza si. Banki na masow skal udzielaj nowych poyczek, a stopa procentowa spada. Ceny dbr kapitaowych rosn. Ceny na giedzie rosn. Struktura produktywna zostaje sztucznie wyduona. W sektorze dbr kapitaowych pojawiaj si wielkie zyski ksigowe. Sektor dbr kapitaowych domaga si wikszej liczby robotnikw. Pace rosn. Ekspansyjny boom i hossa giedowa staj si powszechne. Szaleje spekulacja. Zaczyna wzrasta popyt pieniny na dobra konsumpcyjne (pracownicy i przedsibiorcy przeznaczaj zwikszone dochody na konsumpcj). W pewnym punkcie stopa wzrostu ekspansji kredytowej przestaje si zwiksza: stopy procentowe skacz w gr. Krach na giedzie. W sektorze konsumpcyjnym pojawiaj si znaczne zyski ksigowe (ronie popyt).

F1 *

F2 * F2 *

F2 *

F2 *

F2 *

F3 * F3 *

F4 * F5 *

Tempo konsumpcji maleje. Ceny dbr konsumpcyjnych spadaj. Zyski ksigowe w sektorze konsumpcji malej. Pace realne z reguy rosn (kwoty nominalne bez zmian, dobra konsumpcyjne tasze). Efekt Ricarda: wyposaenie kapitaowe zastpuje robotnikw. Stopy procentowe obniaj si (dziki wzrostowi oszczdnoci). Na giedzie zaznacza si umiarkowany wzrost. Ceny dbr kapitaowych rosn (ze wzgldu na wzrost popytu na nie, efekt Ricarda oraz spadek stp procentowych). Produkcja dbr kapitaowych ronie. Robotnikw zwalnia si w sektorze konsumpcyjnym i zatrudnia w gaziach wytwarzajcych dobra kapitaowe. Struktura produkcji zostaje trwale wyduona. Produkcja dbr i usug konsumpcyjnych wzrasta, podczas gdy ich ceny spadaj (zwikszona poda i zmniejszony popyt pieniny). Pace i dochd narodowy trwale rosn w ujciu realnym.

EKSPANSJA BOOM KRYZYS

F2 * F2 * F2 * F2 *

F3 *

F3 * F3 *

F4 *

F4 *

F4 *

380

DODATKOWE ROZWAANIA NA TEMAT TEORII CYKLU KONIUNKTURALNEGO

(2) Ekspansja kredytowa (bez wzrostu oszczdnoci)

F4 * Ceny dbr konsumpcyjnych w ujciu wzgldnym zaczynaj rosn szybciej ni pace. Pace realne spadaj. Efekt Ricarda: wyposaenie kapitaowe zastpuje si robotnikami. Sektor dbr kapitaowych ponosi cikie ksigowe straty (spadek popytu, efekt Ricarda, wzrost kosztw; rosn stopy procentowe i pace). Zwalnia si pracownikw w gaziach wytwarzajcych dobra kapitaowe. Przedsibiorcy likwiduj chybione projekty inwestycyjne: bankructwa i zawieszanie patnoci. Powszechny pesymizm. Coraz wiksze trudnoci z regulowaniem nalenoci wobec bankw. Banki nieco sabiej wypacalne maj powane kopoty. Kurczy si kredyt. Ponownie zatrudnia si robotnikw na etapach najbliszych konsumpcji. Kapita jest konsumowany, a struktura produktywna zostaje skrcona. Produkcja dbr i usug konsumpcyjnych sabnie. Wzgldne ceny dbr konsumpcyjnych nadal rosn (zmniejszona poda i zwikszony popyt pieniny). Dochd narodowy i pace spadaj w ujciu realnym.

F4 *

F5 *

F5 *

F5 *

DEPRESJA

F5 *

F5 * F5 * F5 * F5 *

F5 *

F6 * OYWIENIE

Po zakoczeniu procesu dostosowawczego wzrost dobrowolnych oszczdnoci moe przynie oywienie (kolumna 1) lub ponownie rozpoczyna si ekspansja kredytowa (kolumna 2).

Dowody empiryczne w sprawie przedstawionej teorii cyklu

381

Uwagi do tabeli VI1 1. Wszystkie wzmianki o wzrocie lub spadku cen nie odnosz si do cen nominalnych ani wielkoci absolutnych, lecz do cen wzgldnych. Na przykad wzrost cen dbr konsumpcyjnych oznacza, e ceny te rosn w stosunku do cen dbr porednich. Do teoretycznych faz procesw przedstawionych w tabeli mona atwo wprowadzi niezbdne modykacje uwzgldniajce historyczne osobliwoci konkretnego cyklu. A wic jeli wzrostowi dobrowolnych oszczdnoci towarzyszy zwikszenie tezauryzacji, czyli popytu na pienidz, fazy pozostan te same, lecz nastpi wikszy nominalny spadek ceny dbr konsumpcyjnych oraz sabszy wzrost nominalnej ceny czynnikw produkcji. Niemniej wszystkie relacje pomidzy wzgldnymi cenami pozostan takie, jak przedstawia to tabela. Jeli natomiast w przypadku ekspansji kredytowej istniej pocztkowo niewykorzystane moce produkcyjne, to nominalna cena czynnikw produkcji oraz dbr kapitaowych nie wzronie pocztkowo tak znacznie, cho przebieg reszty faz pozostanie bez zmian, a lekkomylnych inwestycji rwnie bdzie coraz wicej. Liczba przy literze F wskazuje na porzdek faz, jednak w niektrych przypadkach numeracja jest do arbitralna, zalena od konkretw sytuacji historycznej i od tego, czy fazy przebiegaj bardziej lub mniej rwnoczenie. W wiecie realnym opisywany proces mgby si zatrzyma na stae na dowolnej fazie, jeli rynki byyby wskutek interwencji rzdu bardzo sztywne, a zwaszcza jeli udaoby si manipulowa cenami dbr porednich i pac albo ustawodawstwem dotyczcym zatrudnienia. Co wicej, stopniowe zwikszanie ekspansji kredytowej moe odroczy wybuch kryzysu (czyli likwidacji bdw inwestycyjnych), lecz kiedy kryzys nieuchronnie nastpi, okae si gbszy i boleniejszy.

2.

3.

4.

ROZDZIA VII
K R Y T Y K A T E O R I I M O N E T A R Y S T Y C Z N E J I Ke y n e s o w s k I E J

W tym rozdziale przeprowadzimy krytyk alternatywnych uj teoretycznych zmierzajcych do wyjanienia cykli koniunkturalnych. Dokadniej mwic, rozwaymy teorie dwch najgbiej zakorzenionych szk makroekonomicznych: monetarystycznej i Keynesowskiej. W powszechnej opinii oferuj one alternatywne, konkurencyjne wyjanienia zjawisk gospodarczych. Jednak w punktu widzenia przedstawionej tu analizy maj one bardzo podobne wady, tote mona podda je krytyce, posugujc si tymi samymi argumentami. We wprowadzeniu wskaemy element, ktry naszym zdaniem czy te dwie koncepcje makroekonomiczne, po czym dokonamy analizy stanowiska monetarystycznego (nawizujc czasem do ekonomii neoklasycznej oraz szkoy racjonalnych oczekiwa), a nastpnie Keynesowskiego i neoricardiaskiego. Rozdziaem tym koczymy najwaniejsz, analityczn cz naszej ksiki. W zakoczeniu rozdziau umieszczamy dodatek zawierajcy teoretyczn analiz kilku peryferyjnych instytucji nansowych niezwizanych z bankowoci. Jestemy ju teraz w peni przygotowani, aby pokaza rne skutki, jakie wywouj one w systemie gospodarczym.

1 . W p ro w a d ze n i e
Cho wikszo podrcznikw ekonomii i historii myli ekonomicznej zawiera twierdzenie, e zapocztkowana w 1871 roku przez Carla Mengera rewolucja subiektywistyczna zostaa w peni przyswojona przez wspczesn teori ekonomii, jest ono w znacznej mierze czysto werbalne. Stary obiektywizm szkoy klasycznej, ktry dominowa w ekonomii a do wybuchu rewolucji analizy marginalnej, wci dysponuje potnymi wpywami. Co wicej, rne wane obszary teorii ekonomii do dzi s waciwie bezuyteczne z powodu niedoskonaej recepcji i asymilacji koncepcji subiektywistycznej1.
Na przykad kiedy Oskar Lange i inni teoretycy opracowywali neoklasyczn teori socjalizmu, zamierzali za jej pomoc zastosowa model oglnej rwnowagi Walrasa do rozwizania problemu rachunku ekonomicznego w socjalizmie. Wikszo ekonomistw uwaaa przez wiele lat, e udao si upora z tym zagadnieniem, ostatnio jednak stao si jasne, e przekonanie to byo nieuzasadnione. Bd ten byby widoczny, gdyby
1

384

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Niewykluczone, e pienidz i makroekonomia (termin o zmiennej cisoci) stanowi jeden z najwaniejszych obszarw ekonomii, w ktrych nie da si jeszcze dostrzec wpywu rewolucji analizy marginalnej i subiektywizmu. W istocie bowiem jak dotd naukowcom specjalizujcym si w makroekonomii na og z wyjtkiem teoretykw szkoy austriackiej nie udawao si sprowadzi swoich teorii i argumentw do ich rzeczywistego rda: dziaania jednostek ludzkich. Dokadniej mwic, nie wczyli oni do swych modeli nastpujcej fundamentalnej myli Mengera: kade dziaanie obejmuje cig kolejnych etapw, ktre podmiot musi zakoczy (co zajmuje czas), aby w przyszoci osign swj cel. Najwaniejszym pojciowym wkadem Mengera w ekonomi bya jego teoria dbr ekonomicznych rnych rzdw (dobra konsumpcyjne, czyli dobra ekonomiczne pierwszego rzdu, oraz dobra ekonomiczne wyszych rzdw). Zgodnie z t teori dobra ekonomiczne wyszych rzdw s zawarte w cigu nastpujcych po sobie etapw, z ktrych kady jest bardziej odlegy od ostatecznej konsumpcji ni etap poprzedni, przy czym cig ten koczy si na etapie pocztkowym, kiedy podmiot planuje swj proces dziaania. Na tej koncepcji Mengera opiera si przedstawiona tu przez nas teoria kapitau i cykli. T zasadnicz myl atwo zrozumie, zwaywszy na to, e wszyscy ludzie po prostu dlatego, e s ludmi, rozpoznaj w tej koncepcji ludzkiego dziaania koncepcj, ktr na co dzie stosuj we wszystkich kontekstach swojego postpowania. Krtko mwic, teoretycy szkoy austriackiej rozwinli teori kapitau, pienidza i cykli zawart implicite w subiektywizmie, ktry zrewolucjonizowa ekonomi w 1871 roku. Niemniej jednak starowieckie schematy mylenia w ekonomii stay si przyczyn bardzo ostrego sprzeciwu wobec subiektywizmu, a i dzi reakcj tak daje si wci jest zauway. Nic wic dziwnego, e Frank H. Knight, zaliczajcy si do najwaniejszych autorw jednej z dwch szk obiektywistycznych, ktrych krytyczn analiz przeprowadzimy w tym rozdziale, stwierdzi:
najpowaniejsz by moe wad systemu ekonomicznego Mengera (...) jest jego ujcie produkcji jako procesu przetwarzania dbr wyszego rzdu w dobra niszego rzdu2.

wikszo ekonomistw od pocztku rozumiaa prawdziwe znaczenie i zakres rewolucji subiektywistycznej i w peni j sobie przyswoia. Skoro bowiem decyzje, informacja i wiedza zostaj stworzone i powstaj w wyniku swobodnych interakcji ludzkich istot z innymi podmiotami na rynku, to powinno by oczywiste, e jeli moliwo swobodnego dziaania podmiotw gospodarczych jest systematycznie ograniczana (a istot systemu socjalistycznego stanowi wanie taki instytucjonalny przymus), to ich zdolno do tworzenia, odkrywania nowych informacji i koordynacji spoecznej znika, uniemoliwiajc im odkrywanie praktycznych informacji koniecznych dla koordynacji spoecznej i przeprowadzania kalkulacji ekonomicznych. Zob. na ten temat Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, rozdz. 47, s. 157411. 2 Frank H. Knight we wprowadzeniu do pierwszego anglojzycznego wydania ksiki Carla Mengera Principles od Economics, s. 25.

Krytyka monetaryzmu

385

Zastanowimy si teraz, jak to si stao, e pogldy szkoy klasycznej utrzymay dominujc pozycj w szkole monetarystycznej i Keynesowskiej, ktrych teoretycy lekcewayli jak dotd rozpoczt w 1871 roku rewolucj subiektywistyczn. Nasz analiz rozpoczniemy od wyjanienia bdw w koncepcji kapitau zaproponowanej przez J. B. Clarka i F. H. Knighta. Przeprowadzimy nastpnie krytyczn analiz mechanistycznej wersji ilociowej teorii pienidza, za ktr opowiadaj si monetaryci. Po krtkiej dygresji w sprawie szkoy racjonalnych oczekiwa wykaemy, e ogarnita dzi kryzysem ekonomia Keynesowska jest obarczona wieloma bdami teoretycznymi wsplnymi dla niej i makroekonomii monetarystycznej3.

2 . K r y t y k a m o n e t a r y z mu
Mityczna koncepcja kapitau W zasadzie szkoa neoklasyczna kontynuuje tradycj sprzed rewolucji subiektywistycznej. W tym ujciu poszczeglne czynniki produkcji w sposb jednorodny i horyzontalny prowadz do dbr i usug konsumpcyjnych, przy czym zupenie nie dopuszcza si do zanurzenia tych czynnikw w czasie i przestrzeni poprzez czasow struktur etapw produkcji. Tak mniej wicej przedstawia si oglny zarys bada ekonomistw klasycznych od Adama

3 Nastpujce sowa Johna Hicksa dostarczaj przekonujcego dowodu, e zapocztkowana przez szko austriack rewolucja subiektywistyczna staa si podstaw rozwoju ekonomii a do wybuchu kontrrewolucji neoklasyczno-Keynesowskiej: Ogosiem austriack genez moich idei; z prawdziw dum skadam hod Bhm-Bawerkowi i jego uczniom. Moje prace nale do ich tradycji; z czasem uwiadomiem sobie jednak, e jest to tradycja szersza i waniejsza, ni mi si pocztkowo zdawao. Austriacy nie byli jak osobliw sekt poza gwnym nurtem myli; to oni stanowili gwny nurt, a inni znajdowali si poza nim (Hicks, Capital and Time, s. 12). Rozwj naukowy Johna Hicksa mia interesujcy przebieg. W pierwszym wydaniu jego ksiki Theory of Wages, Macmillan, London 1932, ujawnia si silny wpyw ekonomii austriackiej na wczesne poczynania naukowe autora. Rozdziay 911 byy w znacznym stopniu inspirowane pracami Hayeka, Bhm-Bawerka, Robbinsa i innych Austriakw, ktrych czsto cytuje (zob. np. cytaty na s. 190, 201, 215, 217, 231). Pniej Hicks sta si jednym z gwnych twrcw doktrynalnej syntezy szkoy neoklasyczno-walrasowskiej i Keynesowskiej. Na ostatnim etapie swojej kariery ekonomisty powrci z pewnym poczuciem skruchy do swych subiektywistycznych pocztkw gboko zakorzenionych w szkole austriackiej. Wynikiem tego byo jego ostatnie dzieo na temat teorii kapitau, z ktrego zaczerpnlimy cytat zamieszczony na pocztku przypisu. Nastpujce stwierdzenie wypowiedziane przez Johna Hicksa w 1978 roku jest, jeli to w ogle moliwe, jeszcze janiejsze: Walrasa i Pareta, ktrzy byli moimi pierwszymi fascynacjami, ceni dzi znacznie niej ni Mengera (John Hicks, Is Interest the Price of a Factor of Production?, w: Mario J. Rizzo (red.), Time, Uncertainty, and Disequilibrium: Exploration of Austrian Themes, Lexington Books, Lexington (Massachusetts) 1979, s. 63).

386

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Smitha, Ricarda, Malthusa i Stuarta Milla po Marshalla4. Ostatecznie wyznaczy te on struktur prac Johna Batesa Clarka (18471938). Clark by profesorem ekonomii nowojorskiego Uniwersytetu Columbia, a jego ostra antysubiektywistyczna reakcja dotyczca teorii kapitau i odsetek do dzi stanowi fundament budowli neoklasyczno-monetarystycznej5. Clark uwaa bowiem, e produkcja i konsumpcja przebiegaj rwnoczenie. W jego ujciu procesy produkcji nie skadaj si z etapw, nie zachodzi te potrzeba oczekiwania przez pewien czas, zanim uzyska si wyniki procesw produkcji. Clark uwaa kapita za trway fundusz, ktry automatycznie generuje produktywno w postaci odsetek. Im wikszy jest spoeczny fundusz kapitau, tym nisze wedug Clarka s odsetki. W jego modelu zjawisko preferencji czasowej w aden sposb nie wpywa na stop procentow.
4 Alfred Marshall jest niewtpliwie najbardziej odpowiedzialny za to, e teoretycy obu szk, zarwno monetarystycznej, jak i Keynesowskiej, jego intelektualni spadkobiercy, nie zdoali zrozumie procesw, za ktrych spraw ekspansja kredytowa i pienina wpywa na struktur produkcji. Marshallowi nie udao si bowiem przenie rewolucji subiektywistycznej (zapocztkowanej przez Carla Mengera w 1871 r.) na grunt ekonomii anglosaskiej i wyprowadzi z niej logicznych wnioskw. Przeciwnie, uporczywie budowa bezkofeinow syntez nowych koncepcji analizy kracowej i teorii anglosaskiej szkoy klasycznej, ktra to synteza po dzi dzie przeladuje ekonomi neoklasyczn. Warto wic zauway, e zdaniem Marshalla, podobnie jak Knighta, kluczowe dla subiektywizmu rozrnienie pomidzy dobrami ekonomicznymi pierwszego rzdu, czyli dobrami konsumpcyjnymi, a dobrami ekonomicznymi wyszego rzdu jest niejasne i raczej niezbyt przydatne w praktyce (Alfred Marshall, Principles of Economics, wyd. 8, Macmillan, London 1920, s. 54). Co wicej, Marshall nie zdoa si uwolni od starych, przedsubiektywistycznych sposobw mylenia, wedle ktrych koszty okrelaj ceny, a nie na odwrt. Marshall by wrcz przekonany, e o ile uyteczno kracowa okrela popyt na dobra, o tyle poda zaley ostatecznie od czynnikw realnych. Nie bra pod uwag tego, e koszty to po prostu dokonywana przez podmiot subiektywna wycena celw, z ktrych rezygnuje w toku dziaania, a zatem oba ostrza synnych noyc Marshalla cechuje ta sama subiektywistyczna istota oparta na uytecznoci (Rothbard, Man, Economy, and State, s. 301308). Do podtrzymania doktryn Marshalla przyczyniy si te znacznie problemy jzykowe (dziea teoretykw austriackich zostay przeoone na jzyk angielski stosunkowo pno, a i to czciowo) oraz wyrany szowinizm intelektualny wielu ekonomistw brytyjskich. Pozwala to zrozumie, dlaczego wikszo ekonomistw mieszczcych si w tradycji anglosaskiej nie tylko odnosi si do Austriakw bardzo podejrzliwie, ale ponadto wci uwzgldnia w swych modelach pogldy Marshalla, a tym samym Ricarda i pozostaych ekonomistw klasycznych. Zob. np. list H. O. Mereditha do Johna Maynarda Keynesa z 8 grudnia 1931 roku opublikowany w: Donald Moggridge (red.), The Collected Writings of John Maynard Keynes: The General Theory and After, Macmillan, London 1973, cz. I (Preparation), t. 13, s. 267268. Zob. te krytyk Marshalla przeprowadzon przez Josepha A. Schumpetera w History of Economic Analysis, Oxford University Press, OxfordNew York 1954, s. 920924. 5 Do najwaniejszych prac J. B. Clarka nale: The Genesis of Capital, Yale Review, listopad 1893, s. 302315; The Origin of Interest, Quarterly Journal of Economics 9, kwiecie 1895, s. 257278; The Distribution of Wealth, Macmillan, New York 1899, przedruk Augustus M. Kelley, New York 1965, oraz Concerning the Nature of Capital: A Reply.

Krytyka monetaryzmu

387

Jest rzecz oczywist, e koncepcja procesu produkcji Clarka polega wycznie na przeniesieniu pojcia oglnej rwnowagi Walrasa do teorii kapitau. Walras opracowa ekonomiczny model oglnej rwnowagi, ktr wyraa za pomoc ukadu rwna rwnowanych majcych wyjani, w jaki sposb zostaj ustalone ceny rynkowe rnych dbr i usug. Gwn wad modelu Walrasa jest to, e obejmuje on w ukadzie rwna rwnowanych wielkoci (zmienne i parametry), ktre nie s rwnoczesne, lecz pojawiaj si w czasie sekwencyjnie, w miar jak dziaania podmiotw uczestniczcych w systemie gospodarczym stymuluj proces produkcji. Krtko mwic, model oglnej rwnowagi Walrasa jest cile statyczny, nie uwzgldnia upywu czasu i opisuje interakcje rzekomo wspwystpujcych zmiennych i parametrw, ktre w rzeczywistoci nigdy nie pojawiaj si rwnoczenie. A przecie nie jest moliwe wyjanienie realnych procesw gospodarczych za pomoc modelu ekonomicznego ignorujcego zagadnienie czasu, w ktrym zaznacza si dotkliwy brak analizy sekwencyjnego przebiegu procesw6. Dziwne, e teoria tego rodzaju, jakiej broni Clark, zostaa najszerzej przyjta w ekonomii i a do dzi pojawia si w wikszoci podrcznikw zawierajcych wprowadzenie do tej dyscypliny. Niemal wszystkie zaczynaj si bowiem od wyjanienia ruchu okrnego dochodw7, ktry opisuje wzajemn zaleno produkcji, konsumpcji i wymiany zachodzcej
Najbyskotliwsz by moe krytyk rnych prb funkcjonalnego wyjanienia teorii ceny za pomoc statycznych modeli rwnowagi (oglnej lub czciowej) przeprowadzi Hans Mayer w artykule Der Erkenntniswert der funktionellen Preistheorien opublikowanym w Die Wirtschaftstheorie der Gegenwart, Verlag von Julius Springer, Wien 1932, t. 2, s. 147239b. Artyku ten staraniem Israela M. Kirznera zosta przeoony na jzyk angielski i opublikowany pod tytuem The Cognitive Value of Functional Theories of Price: Critical and Positive Investigations Concerning the Price Problem, w: Classics in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition, William Pickering, London 1994, t. 2 (The InterWar Period), rozdz. 16, s. 55168. Hans Mayer stwierdza w nim: samym rdzeniu matematycznych teorii rwnowagi tkwi w istocie pewna W fundamentalna, bardziej lub mniej zamaskowana kcja: mianowicie nierwnoczesne wielkoci dziaajce w sekwencji genetyczno-przyczynowej cz one ze sob w rwnaniach rwnowanych tak, jakby wystpoway rwnoczenie. W ujciu statycznym stan rzeczy zostaje zsynchronizowany, podczas gdy w rzeczywistoci mamy do czynienia z procesem. Niemniej po prostu nie mona rozwaa procesu powstawania w sposb statyczny jako stanu spoczynku, nie eliminujc wanie tego, co sprawia, e jest on tym, czym jest (Mayer, s. 92 wydania londyskiego, wyrnienia kursyw za oryginaem). Mayer poprawi pniej i znacznie rozwin swj artyku na prob Gustava del Vecchia: Hans Mayer, Il concetto di equilibrio nella teoria economica, w:, Economa Pura, Nuova Collana di Economisti Stranieri e Italiani, red. Gustavo del Vecchio, Unione Tipograco-Editrice Torinese, Torino 1937, s. 645799. 7 Standardowa prezentacja modelu ruchu okrnego dochodw wraz z jego tradycyjnym schematem przepyww pojawia si na przykad w podrczniku Economics Paula A. Samuelsona i Williama D. Nordhausa. Wedug Marka Skousena twrc diagramu okrnego przepywu (pod nazw koa bogactwa) by wanie Frank H. Knight; zob. Skousen, Vienna and Chicago: Friends or Foes, Capitol Press, Washington (D.C.) 2005, s. 65.
6

388

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

pomidzy rnymi podmiotami gospodarczymi (takimi jak gospodarstwa domowe, przedsibiorstwa itd.). W owych wyjanieniach cakowicie pomija si rol czasu w przebiegu zdarze gospodarczych. Innymi sowy, model taki oparto na zaoeniu, e wszystkie dziaania zachodz jednoczenie, a wic na cakowicie faszywym i bezpodstawnym przypuszczeniu, ktre nie tylko unika rozwizania wanych, realnych problemw gospodarczych, ale stanowi wrcz niemoliw do pokonania przeszkod dla odkrywajcych je i analizujcych ekonomistw. Zaoenie to doprowadzio rwnie Clarka i jego zwolennikw do przekonania, e odsetki s okrelane przez kracow produktywno tego tajemniczego, jednorodnego funduszu, za jaki uznaj kapita, co wyjania ich wniosek, e kiedy w fundusz kapitau ronie, stopa procentowa wykazuje tendencj spadkow8.
8 Do naszych celw, czyli analizy skutkw wywoywanych w strukturze produkcji przez ekspansj kredytow, nie jest konieczne zajcie stanowiska w sprawie tego, ktra teoria odsetek jest najlepiej uzasadniona, cho warto zauway, e Bhm-Bawerk odrzuca teorie opierajce odsetki na produktywnoci kapitau. Wedug Bhm-Bawerka teoretycy utrzymujcy, e odsetki s okrelone kracow produktywnoci kapitau, nie potra midzy innymi wyjani, dlaczego konkurencja pomidzy przedsibiorcami nie prowadzi do zrwnania si wartoci dbr kapitaowych z wartoci odpowiedniej produkcji, eliminujc w ten sposb wszelk rnic wartoci pomidzy kosztami a produkcj w caym okresie produkcji. Jak wskazuje Bhm-Bawerk, teorie oparte na produktywnoci s jedynie pozostaociami obiektywistycznej koncepcji wartoci, wedle ktrej warto jest okrelona przez koszty historyczne poniesione w procesie produkcji rnych dbr i usug. A jednak to ceny determinuj koszty, a nie na odwrt. Innymi sowy, podmioty gospodarcze ponosz koszty, poniewa s przekonane, e warto, jak zdoaj uzyska z produkowanych przez siebie dbr konsumpcyjnych, przewyszy te koszty. Ta sama zasada stosuje si do produktywnoci kracowej kadego dobra kapitaowego okrelanej ostatecznie przez przysz warto dbr i usug konsumpcyjnych, w ktrych produkcji dobro to uczestniczy, i przez dyskontowanie teraniejszej wartoci rynkowej danego dobra kapitaowego. A wic pochodzenie i istnienie odsetek musi by niezalene od dbr kapitaowych oraz musi si opiera na subiektywnej preferencji czasowej istot ludzkich. atwo zrozumie, dlaczego teoretycy szkoy Clarka-Knighta wpadli w puapk uznania stopy procentowej za konsekwencj kracowej produktywnoci kapitau. Wystarczy zauway, e odsetki i kracowa produktywno kapitau zrwnuj si, gdy si przyjmie nastpujce zaoenia: 1) rodowiska doskonaej rwnowagi, w ktrym nie zachodz adne zmiany; 2) koncepcji kapitau jako mitycznego funduszu, ktry sam si powiela i nie wymaga podejmowania adnych decyzji zwizanych z jego deprecjacj; 3) pojcie produkcji jako natychmiastowego procesu, ktry nie pochania czasu. Jeli spenione s te trzy warunki, tyle absurdalne, ile dalekie od rzeczywistoci, renta z dobra kapitaowego jest zawsze rwna stopie procentowej. W wietle tej konstatacji jest cakowicie zrozumiae, e teoretycy hodujcy koncepcji kapitau jako czego synchronicznego i natychmiastowego dali si zwie matematycznemu rwnaniu dochodu i odsetek w tego rodzaju hipotetycznej sytuacji, a std doszli do teoretycznie nieuzasadnionego wniosku, i produktywno determinuje stop procentow (a nie na odwrt, jak twierdz Austriacy). Na ten temat zob.: Eugen von Bhm-Bawerk, Capital and Interest, t. 1, s. 73122 oraz artyku Israela M. Kirznera The Pure Time-Preference Theory of Interest: An Attempt at Clarication, w: Jerey M. Herbener (red.), The Meaning of Ludwig von Mises: Contributions in Economics, Sociology, Epistemology, and Po-

Krytyka monetaryzmu

389

Kolejny po Johnie Batesie Clarku amerykaski ekonomista Irving Fisher, ogromnie popularny zwolennik mechanistycznej wersji ilociowej teorii pienidza, rwnie broni tezy, e kapita jest funduszem, podobnie jak dochd jest strumieniem. Obron t przeprowadzi w swojej ksice The Nature of Capital and Income, wspierajc w ten sposb wyranie makroekonomiczne ujcie oglnej rwnowagi przez Clarka9. Rzecznikiem obiektywistycznej, statycznej koncepcji kapitau Clarka by take Frank H. Knight (18851962), zaoyciel dzisiejszej szkoy chicagowskiej. Knight, idc ladem Clarka, ujmowa kapita jako stay fundusz, ktry automatycznie i synchronicznie wytwarza dochd, a co do procesu produkcji, to utrzymywa e jest natychmiastowy i nie obejmuje rnych etapw czasowych10.

Austriacka krytyka Clarka i Knighta Ekonomici austriaccy energicznie zareagowali na bdne, obiektywistyczne koncepcje procesu produkcji Clarka i Knighta. Bhm-Bawerk na przykad okrela koncepcj kapitau Clarka jako mistyczn i mitologiczn, wskazujc, e procesy produkcji nigdy nie zale od tajemniczego, jednorodnego funduszu, lecz opieraj si zawsze na wsplnym dziaaniu konkretnych dbr kapitaowych, ktre przedsibiorcy musz najpierw wymyli, wyprodukowa, wybra i poczy w obrbie procesu gospodarczego. Pogldy Clarka na kapita s wedug Bhm-Bawerka czym w rodzaju galarety wartoci, pojciem kcyjnym. Z godn uwagi dalekowzrocznoci
litical Philosophy, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht (Holandia) 1993, rozdz. 4, s. 166192, wznowiony jako esej 4 w ksice Israela M. Kirznera Essays on Capital and Interest, s. 134153. Zob. te Frank Fetter, Capital, Interest and Rent, s. 172316. 9 Irving Fisher, The Nature of Capital and Income, Macmillan, New York 1906; zob. te jego artyku What Is Capital?, Economic Journal, grudzie 1896, s. 509534. 10 Kolejnym autorem ze szkoy chicagowskiej, ktry zada sobie wiele trudu, by wesprze mityczn koncepcj kapitau Clarka i Knighta, by George J. Stigler. W swojej pracy doktorskiej (ktr napisa pod kierunkiem Franka H. Knighta w 1938 r.) Stigler energicznie atakuje subiektywistyczn koncepcj kapitau opracowan przez Mengera, Jevonsa i Bhm-Bawerka. Na temat przeomowej koncepcji Mengera dbr rnych rzdw Stigler wyraa przekonanie, e klasykacja dbr na rzdy sama w sobie miaa jednak wtpliw warto. Krytykuje te Mengera za to, e nie sformuowa koncepcji procesu produkcji jako procesu, w ktrym dobra kapitaowe przynosz cigy strumie usug (dochodu) (George J. Stigler, Production and Distribution Theories, Transaction Publishers, London 1994, s. 138, 157). Jak si mona spodziewa, Stigler konkluduje, e teoria kapitau Clarka w opinii piszcego te sowa jest zasadniczo trafna (s. 314). Stigler nie zdaje sobie sprawy, e mityczny, abstrakcyjny fundusz, ktry sam si powiela, nie pozostawia miejsca dla przedsibiorcw, poniewa wszystkie zdarzenia gospodarcze niezmiennie powtarzaj si wci na nowo. W rzeczywistoci jednak kapita utrzymuje swoj zdolno produkcyjn tylko dziki konkretnym ludzkim dziaaniom zwizanym z wszystkimi aspektami inwestycji, deprecjacji i konsumpcji konkretnych dbr kapitaowych. Takie przedsibiorcze dziaania mog by owocne, lecz rwnie s podatne na bd.

390

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Bhm-Bawerk przestrzega, e przyjcie takiej koncepcji musi doprowadzi do powanych bdw w dalszym rozwoju teorii ekonomii11. Wiele lat po Bhm-Bawerku Fritz Machlup, rwnie Austriak, sformuowa ostr krytyk teorii ClarkaKnighta, stwierdzajc w konkluzji:
zawsze by i jest wybr pomidzy utrzymywaniem, zwikszaniem i konsumowaniem kapitau. Minione za i obecne dowiadczenia mwi nam, e decyzja na korzy konsumpcji kapitau adn miar nie jest niemoliwa ani nieprawdopodobna. Kapita niekoniecznie jest wieczny12.

Eugen von Bhm-Bawerk, Professor Clarks Views on the Genesis of Capital, Quarterly Journal of Economics IX, 1895, s. 113131, przedruk w: Kirzner (red.), Classics in Austrian Economics, t. 1, s. 131143. Bhm-Bawerk z ogromn dalekowzrocznoci przewidzia na przykad, e gdyby statyczny model Clarka mia zyska powszechn akceptacj, odyyby dawno ju zdyskredytowane doktryny podkonsumpcji. Dobrym przykadem jest tu keynesizm, ktry w pewnym sensie wyrs z neoklasycznych teorii Marshalla: Jeli kto zgadza si z profesorem Clarkiem co do takiego ujcia tej kwestii, to twierdzenie, e kapita nie zostaje skonsumowany, okazuje si kolejn nieprecyzyjn, byskotliw gur retoryczn, ktrej wcale nie wolno bra literalnie. Kady, kto potraktuje j dosownie, popeni powany bd, ktry w nauce wystpi ju w przeszoci. Mam tu na myli znan i w swoim czasie szeroko upowszechnion doktryn, e oszczdno to zo spoeczne i e klasa rozrzutnikw to przydatny czynnik gospodarki spoecznej, poniewa to, co jest zaoszczdzone, nie zostaje wydane, tote producenci nie mog znale rynku (Bhm-Bawerk, cytowane w: Kirzner (red.), Classics in Austrian Economics, t. 1, s. 137). Do tego samego wniosku dochodzi Mises, gdy ostro krytykuje Knighta za jego odwoywanie si do zudnych poj, takich jak wiecznotrway charakter przedmiotw uytecznych. Tak czy inaczej, ich teorie maj suy uzasadnieniu doktryny, ktra za wszelkie kopoty wini nadmierne oszczdzanie i podkonsumpcj, a jako panaceum proponuje wydawanie (Ludzkie dziaanie, s. 715716). Dalsza krytyka Bhm-Bawerka pod adresem Clarka pojawia si gwnie w jego esejach: Capital and Interest Once More, Quarterly Journal of Economics, listopad 1906, luty 1907, zw. s. 269, 277, 280282, oraz The Nature of Capital: A Rejoinder, Quarterly Journal of Economics, listopad 1907, a take w cytowanej ju pracy Capital and Interest. Co wicej, to, e koncepcja przecitnego okresu produkcji Bhm-Bawerka bya chybiona, co orzekli Menger, Mises, Hayek i inni, adn miar nie usprawiedliwia mitycznej koncepcji kapitau proponowanej przez Clarka i Knighta. Ekonomici szkoy austriackiej jednogonie przyznali, e Bhm-Bawerk potkn si, wprowadzajc do swej analizy (nieistniejcy) przecitny okres produkcji, poniewa teori kapitau mona atwo zbudowa w ujciu przyszociowym, a mianowicie uwzgldniwszy dokonywane przez podmioty subiektywne oszacowania czasu trwania ich przyszych dziaa. Hayek stwierdza wrcz: Profesor Knight zdaje si utrzymywa, e wyeksponowanie niejednoznacznoci i niespjnoci zwizanych z koncepcj przecitnego okresu inwestycji pozwala usun z teorii kapitau pojcie czasu. Tak jednak nie jest. Wystarczy w oglnoci powiedzie, e okres inwestycji niektrych czynnikw zosta wyduony, natomiast wszystkich innych pozosta bez zmian (Hayek, The Mythology of Capital, Quarterly Journal of Economics, luty 1936, s. 206). 12 Fritz Machlup, Professor Knight and the Period of Production, s. 580, przedruk w: Israel M. Kirzner (red.), Classics in Austrian Economics, t. 2, rozdz. 20, s. 275315.

11

Krytyka monetaryzmu

391

Take Hayek, zdajc sobie spraw z tego, e spr midzy tymi dwoma stanowiskami nie jest bezsensowny i e polega na zderzeniu dwch radykalnie rozbienych koncepcji ekonomii (subiektywizmu i obiektywizmu opartego na oglnej rwnowadze), zdecydowanie krytykowa stanowisko Clarka i Knighta, ktre jak uwaa wynika z nastpujcego zasadniczego bdu:
T podstawow pomyk jeli mona nazwa pomyk podstawienie pozbawionego sensu stwierdzenia w miejsce rozwizania problemu jest idea kapitau jako funduszu, ktry utrzymuje si automatycznie, co w konsekwencji oznacza, e kiedy tylko pewna wielko kapitau zostaje stworzona, konieczno jej reprodukowania nie stanowi adnego problemu gospodarczego13.

Hayek podkrela, e debata dotyczca natury kapitau nie ma charakteru wycznie terminologicznego. Przeciwnie, wskazuje z naciskiem, e mityczna koncepcja kapitau jako samopodtrzymujcego si funduszu w procesie produkcji, ktry zupenie nie uwzgldnia czasu, uniemoliwia nawet swoim zwolennikom, oglnie rzecz biorc, rozpoznanie wanych, konkretnych zagadnie ekonomicznych. W szczeglnoci za nie pozwala im dostrzec zmian struktury produkcji wynikajcych ze zmian poziomu dobrowolnych oszczdnoci oraz wpywu ekspansji kredytowej na struktur produkcji. Innymi sowy, mityczna koncepcja kapitau uniemoliwia swoim zwolennikom zrozumienie cisych zwizkw pomidzy aspektami mikroekonomii i makroekonomii, poniewa stanowi go wanie midzyokresowe plany kreatywnych przedsibiorcw, ktrzy z denicji s wyczeni z modelu systemu gospodarczego Walrasa, ktry to model Clark i Knight wczaj do swojej teorii kapitau14. Do dyskusji tej wczy si pniej Ludwig von Mises, okazujc dezaprobat dla zudnych poj, takich jak wiecznotrway charakter przedmiotw uytecznych15. Mises zgadza si z pogldami Bhm-Bawerka16, kiedy wskazuje, e pojcia takie su ostatecznie uzasadnieniu doktryn opartych
13 F. A. Hayek, The Mythology of Capital, Quarterly Journal of Economics, luty 1936, s. 203. Kilka lat pniej Hayek doda: Obawiam si, e, z caym szacunkiem nalenym profesorowi Knightowi, nie mog przyj tego pogldu powanie, poniewa nie potra przypisa adnego znaczenia temu mistycznemu funduszowi, i std te nie mog traktowa tego pogldu jako powanego rywala koncepcji tutaj przyjtej (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 94). 14 Negatywne konsekwencje lekcewaenia czynnika czasu i etapw kadego procesu dziaania, Hayek podkrela ju w 1928 r., kiedy wskazywa: staje si oczywiste, e zwyczajowe abstrahowanie od czasu wyrzdza pewn szkod aktualnemu stanowi rzeczy, co nasuwa powane wtpliwoci co do uytecznoci osiganych w ten sposb wynikw (F. A. Hayek, Intertemporal Price Equilibrium and Movements in the Value of Money pierwotnie publikacja w jzyku niemieckim jako rozdz. 4 ksiki Money, Capital and Fluctuations, s. 72). 15 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 715. 16 Zob. przyp. 11.

392

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

na micie podkonsumpcji i na rzekomym paradoksie oszczdzania, stanowic teoretyczne uzasadnienie polityki stymulowania wzrostu konsumpcji kosztem oszczdnoci. Mises wyjania, e teraniejsza struktura dbr kapitaowych jest wynikiem konkretnych decyzji podejmowanych w przeszoci przez przedsibiorcw, ktrzy w pewnych sytuacjach zamierzali inwestowa w okrelone dobra kapitaowe, w innych za wymienia je lub zmienia ich ukad, a w jeszcze innych nawet rezygnowa z wyprodukowanych ju dbr kapitaowych, czyli konsumowa je. A wic jestemy bogatsi od poprzednich pokole, poniewa dysponujemy zgromadzonymi przez nie dobrami kapitaowymi17. Okazuje si, cho trudno w to uwierzy, e ta zasada teoretyczna i inne, rwnie oczywiste, musz si dopiero ugruntowa. Israel M. Kirzner w swojej nowszej ksice An Essay on Capital podkrela, e koncepcja kapitau Clarka i Knighta wyklucza udzia decyzji przedsibiorcy w procesie produkcji. Rne plany jednostek w zwizku z konkretnymi dobrami kapitaowymi, ktre zamierzaj one wytworzy i wykorzysta w procesach produkcyjnych, nie s tu nawet rozwaane. Krtko mwic, Clark i Knight zakadaj, e zdarzenia tocz si same z siebie i e przyszo jest obiektywnie dana, pojawia si zgodnie z ustalonym schematem i nie podlega wpywowi mikroekonomicznych dziaa i decyzji poszczeglnych podmiotw, ktre te dziaania i decyzje uwaaj za co z gry okrelonego. Kirzner stwierdza, e taki pogld Clarka i Knighta lekceway planowy charakter utrzymywania dbr kapitaowych, i dodaje, e ich model wymaga przyjcia koncepcji, zgodnie z ktr
przyszo zatroszczy si o siebie, jeli tylko obecne rda przyszych strumieni produkcji bd odpowiednio utrzymywane. (...) Ujcie Knighta doskonale pokazuje, jak to mylce i nieprzydatne pojcie automatycznoci zostao rozwinite w wyczerpujc i spjn teori kapitau18.

Krytyka mechanistycznej monetarystycznej wersji ilociowej teorii pienidza Monetaryci nie tylko nie dostrzegaj roli, jak w strukturze produkcji gospodarki peni czas i etapy produkcji. Przyjmuj ponadto mechanistyczn wersj ilociowej teorii pienidza, wersj, ktra jest oparta na rwnaniu rzekomo wykazujcym bezporedni zwizek przyczynowy pomidzy cakowit iloci pienidza w obiegu, oglnym poziomem cen i cakowit produkcj. Rwnanie to przedstawia si nastpujco:
MV = PT
17 18

Mises, Ludzkie dziaanie, s. 419. Kirzner, An Essay on Capital, s. 63, wyrnienia kursyw usunito.

Krytyka monetaryzmu

393

gdzie M oznacza ilo pienidza, V szybko obiegu (ile przecitnie razy jednostka pienina przechodzi z rk do rk w okrelonym czasie), P oglny poziom cen oraz T zagregowan wielko wszystkich dbr i usug wymienianych w cigu roku19. Zakadajc, e szybko obiegu pienidza pozostaje stosunkowo niezmienna w czasie, a produkt narodowy brutto dy do produktu potencjalnego przy penym zatrudnieniu, monetaryci uwaaj, e pienidz jest na dusz met neutralny, tote ekspansja poday pienidza (M) wywouje w zasadzie proporcjonalny wzrost odpowiedniego oglnego poziomu cen. Innymi sowy, chocia w ujciu nominalnym dochody z rnych czynnikw oraz ceny dbr produkcyjnych i konsumpcyjnych mog wzrosn o ten sam procent co poda pienidza, to w ujciu realnym pozostaj z upywem czasu takie same. Std te monetaryci uwaaj, e inacja jest zjawiskiem pieninym wpywajcym na wszystkie sektory gospodarki jednolicie i proporcjonalnie, a zatem nie zakca ani nie zaburza koordynacji w obrbie struktury etapw produkcji. Jest rzecz oczywist, e punkt widzenia monetarystw jest czysto makroekonomiczny i e lekceway mikroekonomiczne skutki wzrostu zasobu pienidza dla struktury produkcji. Jak widzielimy w poprzednim podrozdziale, ujcie to jest konsekwencj braku teorii kapitau, ktra uwzgldniaaby czynnik czasu. Teoretyczne trudnoci monetaryzmu ilustruje stanowisko angielskiego ekonomisty r. G. Hawtreya, gwnego przedstawiciela szkoy monetarystycznej w pocztkach XX wieku. W swej recenzji z opublikowanej w 1931
19 Jest to wersja transakcyjna rwnania wymiany. Wedug Irvinga Fishera (The Purchasing Power of Money: Its Determination and Relation to Credit Interest and Crises, Macmillan, New York 1911, 1925, s. 48 wyd. z 1925) lew stron rwnania mona rwnie podzieli na dwie czci, MV i M'V', gdzie M' i V' opisuj odpowiednio poda i szybko obiegu pienidza w odniesieniu do depozytw bankowych:

MV + M'V' = PT Zaproponowano rwnie wersj rwnania wymiany w ujciu rachunku dochodu narodowego. W tym przypadku T odpowiada jakiemu miernikowi realnego dochodu narodowego (na przykad realnemu produktowi narodowemu brutto), ktry jak wiemy obejmuje jedynie dobra i usugi konsumpcyjne oraz kocowe dobra kapitaowe (zob. np. Samuelson, Nordhaus, Economics). Wersja ta jest szczeglnie bdna, poniewa wycza wszystkie produkty z porednich etapw struktury produkcji, a wic produkty, ktre rwnie wymienia si na jednostki zasobu pienidza M. Rwnanie to pomniejsza przeszo dwukrotnie prawdziw, realn warto T, na ktr MV ma wpywa. Wreszcie wersja Cambridge salda gotwkowego wyglda nastpujco: M = kPT gdzie M oznacza zasb pienidza (cho moe by rwnie interpretowane jako podane saldo gotwkowe), natomiast PT jest miernikiem dochodu narodowego. Zob. Milton Friedman, Quantity Theory of Money, w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, t. 4, zw. s. 47.

394

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

roku ksiki Hayeka Prices and Production Hawtrey wyzna, e nie potra zrozumie tej pracy. Aby poj to stwierdzenie, trzeba uwzgldni fakt, e metoda Hayeka zakada z gry pewn teori kapitau, monetarystom natomiast brakuje takiej teorii i dlatego nie potra uchwyci wpywu ekspansji kredytowej na struktur produkcji20. Hawtrey twierdzi dalej, wbrew wszelkim wiadectwom empirycznym, e pierwsz oznak depresji jest zmniejszenie si sprzeday w sektorze kocowych dbr konsumpcyjnych, pomijajc w ten sposb fakt, i zawsze wczeniej dochodzi do znacznie ostrzejszego spadku cen dbr kapitaowych. A wic zachodzce w cyklu uktuacje cen dbr konsumpcyjnych s stosunkowo niewielkie w porwnaniu z cenami dbr kapitaowych wytworzonych na etapach najdalszych od konsumpcji. Co wicej, Hawtrey w zgodzie ze swym monetarystycznym stanowiskiem uwaa, e ekspansja kredytowa wywouje nadwyk popytu pieninego, ktra jednolicie rozkada si na wszystkie dobra i usugi dostpne w spoeczestwie21. W bliszych nam czasach rwnie inni monetaryci nie dysponowali odpowiedni teori kapitau, wskutek czego z takim samym jak Hawtrey niezrozumieniem odnosili si do bada nad wpywem ekspansji pieninej na struktur produkcji. Milton Friedman i Anna J. Schwartz, rozwaajc moliwy wpyw pienidza na struktur produkcji, stwierdzaj:
20 Hawtrey stwierdzi dosownie, e ksika Hayeka jest tak trudna i niejasna, e nie da si jej zrozumie (zob. R. G. Hawtrey, Review of Hayeks Prices and Production, Economica 12, 1932, s. 119125). Hawtrey by urzdnikiem brytyjskiego ministerstwa nansw i monetaryst, ktry w latach 30. rywalizowa z Keynesem o pozycj i wpyw na polityk gospodarcz rzdu. Austriacka teoria cyklu nawet dzi wprawia monetarystw w zakopotanie. Wspczeni monetaryci wci powtarzaj dowcip Hawtreya; na przykad Allan Meltzer o ksice Hayeka Prices and Production wyrazi si nastpujco: Ksika Prices and Production jest niejasna i niezrozumiaa. Na szczcie dla nas wszystkich oraz dla ekonomii politycznej i nauk spoecznych Hayek nie powici ycia na prby wyjanienia, do czego waciwie zmierzaa (Allan Meltzer, Comments on Centi and ODriscoll, referat przedstawiony podczas zebrania oglnego Mont Plerin Society, ktre odbyo si w Cannes 2520 wrzenia 1994 r., s. 1). 21 R. G. Hawtrey, Capital and Employment, Longmans Green, London 1937, s. 250. Wnikliw krytyk Hawtreya przeprowadza Hayek w recenzji z jego ksiki Great Depression and the Way Out; recenzja ta ukazaa si w Economica 12, 1932, s. 126127. W tym samym roku Hayek napisa artyku Das Schicksal der Goldwhrung, Deutsche Volkswirt nr 20, luty 1932, s. 642645, oraz nr 21, s. 677681; przekad angielski ukaza si pod tytuem The Fate of the Gold Standard jako rozdz. 5 ksiki Money, Capital and Fluctuations, s. 118135. W pracy tej ostro krytykuje Hawtreya oraz Keynesa jako gwnych architektw i obrocw programu stabilizacji jednostki pieninej. Wedug Hayeka taki program oparty na ekspansji kredytowej i wdraany w rodowisku rosncej produktywnoci nieuchronnie spowoduje gbokie zaburzenie koordynacji w strukturze produkcji i powan recesj. W konkluzji Hayek stwierdza: Wydaje si, e p. Hawtrey zalicza si do wspomnianych wyej teoretykw stabilizacji, ktrych wpywom mona przypisa fakt, e szefowie bankw centralnych s gotowi bardziej ni kiedykolwiek odchodzi od zasad dziaania tradycyjnie przestrzeganych przez te banki (Hayek, Money, Capital and Fluctuations, s. 120).

Krytyka monetaryzmu

395

Mamy niewielkie zaufanie do naszej wiedzy o mechanizmie transmisji, pomijajc jego ujcie tak szerokie i niejednoznaczne, e staje si raczej impresjonistycznym obrazem ni inynierskim schematem22.

Jest zaskakujce poza tym, e autorzy ci utrzymuj, i nie ma adnych empirycznych dowodw na poparcie tezy o nieregularnym wpywie ekspansji kredytowej na struktur produkcji. Oznacza to, e ignoruj nie tylko przedstawion tu szczegowo analiz teoretyczn, ale take omwione w poprzednim rozdziale rne badania empiryczne. Badania te wskazuj na typowe, empirycznie stwierdzane zjawiska odpowiadajce zasadniczo temu, co obserwuje si we wszystkich cyklach od najdawniejszych czasw. Friedrich A. Hayek stwierdzi, e jego
gwne zastrzeenie wobec teorii [monetarystycznej] dotyczy tego, e jako tak zwana makroteoria zwraca uwag jedynie na wpyw zmian iloci pienidza na oglny poziom cen, a nie na ich skutki w obrbie struktury wzgldnych cen. W konsekwencji lekceway na og skutki inacji, ktre wydaj mi si najszkodliwsze: powodowane przez ni bdne ukierunkowanie zasobw oraz bezrobocie, jakie z niego ostatecznie wynika23.

atwo zrozumie, dlaczego teoria tego rodzaju, jak wyznawana przez monetarystw, zbudowana w ujciu cile makroekonomicznym, bez adnej analizy fundamentalnych czynnikw mikroekonomicznych, musi lekceway nie tylko skutki ekspansji kredytowej dla struktury produkcji, ale take wpyw uktuacji oglnego poziomu cen na struktur cen wzgldnych24. Fluktuacje kredytu, zamiast po prostu podnosi lub obnia oglny
22 Zob. Milton Friedman, The Optimum Quantity of Money and Other Essays, Aldine, Chicago 1979, s. 122; Milton Friedman, Anna J. Schwartz, Monetary Trends in the United States and United Kingdom: Their Relation to Income, Prices and Interest Rates, 18671975, University of Chicago Press, Chicago 1982, zw. s. 2627, 3031. Wzmianka o inynierii i mechanizmie transmisji zdradza mocne scjentystyczne sympatie obojga autorw. 23 Hayek, New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, s. 215. Fritz Machlup pod koniec ycia wypowiedzia si w tej samej sprawie nastpujco: Nie wiem, dlaczego czowiek tak inteligentny jak Milton Friedman nie kadzie wikszego nacisku na wzgldne ceny, wzgldne koszty, nawet w okresach inacji (Joseph T. Salerno, Richard M. Ebeling, An Interview with Professor Fritz Machlup, Austrian Economic Newsletter 3, nr 1, lato 1980, s. 12). 24 Gwny bd starej teorii ilociowej oraz rwnania wymiany sformuowanego przez ekonomistw matematycznych polega na tym, e zlekcewayli to podstawowe zagadnienie. Zmiany w poday pienidza musz doprowadzi rwnie do zmian innych danych. Rnice midzy systemem rynkowym przed napywem lub odpywem pewnej iloci pienidza i tym systemem po takim napywie lub odpywie nie sprowadzaj si do tego, e wzrosy lub zmalay zasoby gotwkowe jednostek oraz ceny. Pojawiaj si rwnie zmiany we wzajemnych stosunkach wymiany midzy rnymi towarami

396

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

poziom cen, powoduj rewolucj, ktra wpywa na wszystkie wzgldne ceny i ostatecznie doprowadza do kryzysu polegajcego na nagromadzeniu bdnych inwestycji i recesj. Niedostrzeganie tego przez monetarystw doprowadzio amerykaskiego ekonomist Benjamina M. Andersona do twierdzenia, e podstawow wad ilociowej teorii pienidza jest to, i ukrywa ona przed badaczem fundamentalne zjawiska mikroekonomiczne wywoywane zmianami oglnego poziomu cen. Monetaryci istotnie zadowalaj si rwnaniem wymiany teorii ilociowej, uznajc, e waciwie opisuje ono wszystkie wane zjawiska, std dalsza analiza mikroekonomiczna jest zbdna25. Wszystko to uwidacznia, e monetaryci nie dysponuj zadowalajc teori cykli koniunkturalnych i s przekonani, e przyczyn kryzysw i depresji stanowi po prostu kurczenie si pienidza. Jest to diagnoza naiwna i powierzchowna, ktra myli przyczyn ze skutkiem. Jak wiemy, do kryzysw gospodarczych dochodzi wtedy, gdy najpierw ekspansja kredytowa i inacja znieksztacaj struktur produkcji w pewnym zoonym procesie, ktry potem przejawia si w kryzysie, niedoborze pienidza i recesji. Przypisywa kryzys kurczeniu si pienidza to jak przypisywa odr gorczce i wysypce, ktre jej towarzysz. Takie wyjanienie cyklu mona oprze jedynie na scjentystycznej, ultraempirycznej metodologii makroekonomii monetarystycznej, a wic poda w ujciu, ktremu brakuje czasowej teorii kapitau26. Monetaryci nie tylko nie potra wyjania recesji gospodarczych inaczej ni przez odwoanie si do skutkw kurczenia si pienidza27; nie zdoi usugami. Gdybymy mieli je opisa przy uyciu metafory, to trafne byoby nazwanie ich cenow rewolucj, a nie odwoanie si do mylcej przenoni podnoszenia si lub opadania poziomu cen (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 352). 25 Wzr teoretykw ilociowych to powtarzanie w kko: pienidz, kredyt i ceny. Takie wyjanienie rozwizuje problem, wic dalsze badania i dociekania byy zbdne, tote zaniechaliby ich wszyscy, ktrzy uwierzyli w t teori. Jedn z wielkich saboci ilociowej teorii pienidza jest skonno do ograniczania bada nad fundamentalnymi czynnikami dziaalnoci gospodarczej. Anderson konkluduje: Ilociowa teoria pienidza jest nietrafna. (...) Nie moemy przyj oglnej teorii zasadniczo pieninej ani w odniesieniu do poziomu cen towarw, ani w odniesieniu do zmian zachodzcych w cyklu koniunkturalnym (Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 7071). 26 Hiszpaski monetarysta Pedro Schwartz stwierdzi kiedy: Nie istnieje potwierdzona teoria cykli; jest to zjawisko, ktrego po prostu nie rozumiemy. Kiedy jednak pienidz staje si elastyczny, a ekspansje i recesje odbieraj nam mow, atwo zrozumie, dlaczego my, makroekonomici, stracilimy popularno (Pedro Schwartz, Macro y Micro, Cinco Das, 12 kwietnia 1993, s. 3). Szkoda, e wpyw elastycznoci kredytu na realn gospodark wci wprawia monetarystw w oszoomienie i e nadal uporczywie lekcewa oni austriack teori cykli koniunkturalnych, ktra nie tylko cakowicie integruje aspekty mikro i makro ekonomii, ale rwnie wyjania, w jaki sposb ekspansja kredytowa, wynik bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, niezmiennie wywouje (w ujciu mikroekonomicznym) powszechn bdn alokacj zasobw, nieuchronnie prowadzc do recesji makroekonomicznej. 27 Zob. np. Leland Yeager, The Fluttering Veil: Essays on Monetary Disequilibrium, red. George Selgin, Liberty Fund, Indianapolis (Indiana) 1997.

Krytyka monetaryzmu

397

ali rwnie przedstawi adnego przekonujcego argumentu teoretycznego przeciw austriackiej teorii cykli ignorowali j po prostu lub, jak Friedman, wspominali o niej jedynie mimochodem, niezgodnie z prawd wskazujc, e brakuje jej podstaw empirycznych. Na przykad ostatnio David Laidler krytykujc austriack teori cykli, nie widzia innego wyjcia, jak tylko sign do starych, zuytych argumentw Keynesowskich ogniskujcych si na rzekomo zdrowym oddziaywaniu efektywnego popytu na dochd realny. Podstawowa myl jest tu nastpujca: wzrost efektywnego popytu miaby ostatecznie doprowadzi do wzrostu dochodu, i tym samym rwnie oszczdnoci, tote sztuczne wyduenie struktury produkcji oparte na ekspansji kredytowej mona by utrzymywa w nieskoczono, a proces bdnej alokacji zasobw niekoniecznie musiaby si zakoczy recesj28. Zasadniczy bd argumentacji Laidlera zosta wyranie wyeksponowany ju w 1941 roku przez Hayeka, ktry wyjani, e jedyna moliwo utrzymywania bez recesji procesw produkcyjnych nansowanych przez ekspansj kredytow wymagaaby od podmiotw gospodarczych, aby oszczdzay cay nowy dochd pieniny wytworzony przez banki i wykorzystywany do nansowania tych procesw. Austriacka teoria cyklu sugeruje, e cykle pojawiaj si wtedy, kiedy waciciele dbr kapitaowych i pierwotnych rodkw produkcji wydaj na dobra i usugi konsumpcyjne jakkolwiek cz nowego dochodu pieninego (wytwarzanego przez banki w formie poyczek i docierajcego do struktury produkcji). A wic wydanie jakiej jego czci na konsumpcj, do czego z pewnoci zawsze dochodzi, wystarcza ju, aby wyzwoli znane nam procesy mikroekonomiczne nieodwoalnie prowadzce do kryzysu i recesji. Hayek ujmuje to nastpujco:
Aby wykaza poprawno naszej analizy, wystarczy zauway, e w przypadku, kiedy dochody zwikszaj si w wyniku inwestycji, cz dodatkowych dochodw wydawana na dobra konsumpcyjne w dowolnym okresie bya wiksza od przypadajcego na nowe inwestycje wzrostu produkcji dbr konsumpcyjnych w tym samym okresie. Nie ma za oczywicie adnego powodu, aby oczekiwa, e nowy dochd zostanie zaoszczdzony wicej ni w czci, i to z pewnoci nie w takiej jak dochd nowo zainwestowany, poniewa oznaczaoby to, e naleaoby zaoszczdzi praktycznie wszystkie dochody uzyskane z nowych inwestycji29.
Banaem jest dzi stwierdzenie, e skoro oszczdnoci zale od dochodu realnego, ten za moe si zmienia, to zmiany stopy inwestycji wywoane m.in. przez kreacj kredytu doprowadz do zmian poziomu dochodu realnego, a tym samym stopy dobrowolnych oszczdnoci; jest to integralna cz mechanizmw przywracajcych rwnowag pomidzy wyborami niejednoczesnymi (David Laidler, Hayek on Neutral Money and the Cycle, w: M. Colonna, H. Hagemann (red.), Money and Business Cycles: The Economics of F. A. Hayek, t. 1, s. 19). 29 Innymi sowy, byoby konieczne, aby podmioty gospodarcze zaoszczdzay cay dochd pieniny odpowiadajcy zacienionemu obszarowi na wykresie V6, ktry uka28

398

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Ciekawe, e David Laidler, jeden z najbardziej dzi prominentnych monetarystw, w bezowocnej prbie krytyki austriackiej teorii cykli musi uciec si do argumentw Keynesowskich. Jednak trafnie stwierdza, e z punktu widzenia teorii austriackiej rnice pomidzy monetarystami a keynesistami s zupenie bahe i na og pozorne, poniewa obie grupy posuguj si w swoich analizach bardzo podobnymi metodologiami makroekonomicznymi30. Powysze reeksje na temat monetaryzmu (jego braku teorii kapitau oraz przyjmowania schematu makroekonomicznego maskujcego zagadnienia rzeczywicie wane) naley dopeni krytyk rwnania wymiany MV = PT, na ktrym monetaryci opieraj si odkd Irving Fisher przedstawi je w swojej ksice The Purchasing Power of Money31. Oczywicie to
zuje cz struktury produkcji wyduon i poszerzon w wyniku ekspansji kredytowej. atwo zrozumie, e w rzeczywistoci zdarzenie takie jest niemal niemoliwe. Cytowany powyej fragment pochodzi z The Pure Theory of Capital, s. 394. Krtko mwic, ekspansja kredytowa wywouje niedostosowanie zachowa rnych podmiotw produkcyjnych, a jedynym na to sposobem jest zwikszenie si dobrowolnych oszczdnoci i zmniejszenie sztucznie wyduonych inwestycji, a midzy oboma elementami zostan przywrcone odpowiednie proporcje. Lachmann formuuje to wymownie: Austriackie remedium zwikszenie dobrowolnych oszczdnoci jest rwnoznaczne po prostu ze zmian danych, ktra przeksztaca dane pocztkowo czysto urojone zyski oczekiwane przez przedsibiorcw zwiedzionych nisk stop procentow w dane realne (Lachmann, On Crisis and Adjustment, Review of Economics and Statistics, maj 1939, s. 67). 30 David Laidler, The Golden Age of the Quantity Theory, Philip Allan, New York 1991. Laidler stwierdza m.in.: Sugeruj oglniej, e rnice pomidzy neoklasyczn a Keynesowsk postaw wobec interwencji politycznej, zwaszcza w dziedzinie pienidza, s znacznie mniejsze, ni si powszechnie uwaa. Ekonomici, ktrych prace analizowaem, nie traktuj jako witoci adnego konkretnego ukadu rozwiza w sprawach pienidza. Dla wikszoci z nich szybkim testem pozwalajcym ocenia dowolny system jest jego zdolno zapewniania stabilnoci poziomu cen, a tym samym, jak sdz, rwnie stabilnoci produkcji i zatrudnienia. Nastpnie dodaje: Pniejsze przyjcie Keynesowskich doktryn w sprawie polityki rwnie byo naturalnym wynikiem traktowania wyboru instytucji gospodarczych jako wyboru politycznego, ktry naley podejmowa na gruncie pragmatycznym (s. 198). Ksika Laidlera jest niezbdna, by zrozumie wspczesne doktryny monetarystyczne i ich ewolucj. 31 Irving Fisher, The Purchasing Power of Money, zw. s. 25 i nast. wydania z 1925 r. Mises, z waciw sobie wnikliwoci, wskazuje, e obrocy ilociowej teorii pienidza wyrzdzili jej wicej szkd ni ich oponenci. Wynika to std, e znaczna wikszo obrocw tej teorii przyja mechanistyczne rwnanie wymiany, ktre w najlepszym razie jest zaledwie tautologi: sumy dochodw i wydatkw we wszystkich transakcjach musz by rwne. Co wicej, staraj si oni przedstawi wyczerpujce wyjanienie zjawisk gospodarczych, dodajc ceny dbr i usug wymienianych w rnych okresach i zakadajc, e warto jednostki pieninej jest determinowana, midzy innymi, szybkoci obiegu pienidza. Nie dostrzegaj, e warto pienidza bierze si z odczuwanego przez ludzi subiektywnego pragnienia utrzymywania pewnych sald gotwkowych i koncentruj si wyczne na pojciach zagregowanych i rednich, takich jak szybko obiegu pienidza, co sprawia wraenie, e pienidz spenia sw funkcj tylko

Krytyka monetaryzmu

399

rwnanie wymiany jest po prostu ideogramem, ktry do niezrcznie przedstawia relacj pomidzy wzrostem poday pienidza a spadkiem jego siy nabywczej. rdem tego wzoru jest zwyka tautologia, stwierdzajca, e cakowita ilo pienidzy wydawanych w transakcjach przeprowadzanych w systemie gospodarczym w pewnym okresie musi by identyczna z iloci pienidzy otrzymanych w tych samych transakcjach, w tym samym okresie (MV = pt). Monetaryci jednak decyduj si nastpnie na ryzykowny krok, kiedy zakadaj, e drug stron rwnania mona przedstawi jako PT, gdzie T jest absurdalnym agregatem wymagajcym dodawania niejednorodnych iloci dbr i usug wymienianych w cigu pewnego okresu. Ten brak jednorodnoci sprawia, e nie da si obliczy tej sumy32. Mises wskazuje rwnie na absurdalno pojcia szybkoci obiegu pienidza, deniowanej po prostu jako zmienna zalena od pozostaych, ktra jest konieczna, by midzy obiema stronami wzoru zachodzia rwno. Pojcie to nie ma adnego sensu ekonomicznego, poniewa nie jest moliwe, aby indywidualne podmioty gospodarcze dziaay wedle wskaza tego wzoru33.
wtedy, kiedy przeprowadza si transakcje, a nie gdy pozostaje bezczynny w postaci sald gotwkowych utrzymywanych przez podmioty gospodarcze. A jednak popyt podmiotw gospodarczych na pienidz obejmuje zarwno utrzymywane przez nie bez przerwy salda gotwkowe, jak i dodatkowe kwoty, ktrych potrzebuj, gdy dokonuj jakiej transakcji. Tak wic pienidz spenia sw funkcj w obu przypadkach i zawsze ma waciciela; innymi sowy, jest wczony do salda gotwkowego jakiego podmiotu gospodarczego bez wzgldu na to, czy podmiot w planuje kiedy w przyszoci zwikszy lub zmniejszy to saldo. Inn zasadnicz wad rwnania wymiany jest wedug Misesa to, e ukrywa ono wpyw zmian iloci pienidza na wzgldne ceny oraz to, e nowy pienidz dociera do systemu gospodarczego w bardzo konkretnych miejscach, znieksztacajc struktur produkcji i faworyzujc pewne podmioty gospodarcze ze szkod dla pozostaych. Zob. Ludwig von Mises, The Position of Money Among Economic Goods, tekst opublikowany pierwotnie w: Hans Mayer (red.), Die Wirtschaftstheorie der Gegenwart, Julius Springer, Wien 1932, t. 2, przeoony na jzyk angielski przez Alberta H. Zlabingera, zosta opublikowany w: Richard M. Ebeling, Money, Method, and the Market Process: Essays by Ludwig von Mises, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht (Holland) 1990, s. 55 i nast. 32 Murray N. Rothbard twierdzi, e oglny poziom cen P jest redni waon cen dbr rnicych si iloci i jakoci w czasie i przestrzeni, a mianownik ma odzwierciedla sum niejednorodnych wielkoci wyraonych w rnych jednostkach (cakowita produkcja za dany rok w ujciu realnym). Przeprowadzon przez Rothbarda byskotliw, wnikliw analiz monetarystycznego rwnania wymiany mona znale w ksice Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 227239. 33 Indywidualny podmiot gospodarczy nie moe wykorzysta wzoru: cakowity wolumen transakcji podzielony przez szybko obiegu (Mises, The Theory of Money and Credit, s. 154). Pojcie szybkoci obiegu pienidza ma sens tylko wtedy, gdy chcemy mierzy oglny poziom cen w pewnym okresie, co jest oczywicie absurdalne. Nie ma sensu rozwaa ceny dbr i usug w pewnym okresie, na przykad w cigu roku, kiedy to ilo i jako wyprodukowanych dbr i usug ulegaj zmianom, podobnie jak sia nabywcza jednostki pieninej. Z punktu widzenia jednostki ceny s okrelane w kadej transakcji, ilekro pewna kwota pienidzy przechodzi z rk do rk, tote nie da si uchwyci redniej szybkoci obiegu. Co wicej, ze spoecznego punktu wi-

400

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

A wic to, e rwnanie wymiany monetarystw nie ma adnego matematycznego ani ekonomicznego sensu, redukuje je co najwyej do zwykego ideogramu, ktre to pojcie objania Shorter Oxford English Dictionary jako znak lub rysunek symbolizujcy ide jakiej rzeczy bez wypowiadania jej nazwy, jak na przykad znaki chiskie itd.34. Ideogram ten bezsprzecznie zawiera element prawdy o tyle, o ile odzwierciedla myl, i zmiany poday pienidza w rezultacie wpywaj na jego si nabywcz (czyli na cen jednostki pieninej w kategoriach kadego dobra i usugi). Niemniej wykorzystanie ideogramu jako rzekomej pomocy do wyjanienia procesw gospodarczych okazao si wysoce szkodliwe dla rozwoju myli ekonomicznej, poniewa uniemoliwia analiz zasadniczych czynnikw mikroekonomicznych, wymusza mechanistyczn interpretacj relacji pomidzy poda pienidza a oglnym poziomem cen oraz, krtko mwic, maskuje rzeczywiste mikroekonomiczne skutki, jakie zmiany pienine wywouj w konkretnej strukturze produkcji. Wynikiem tego wszystkiego jest szkodliwa, faszywa koncepcja neutralnoci pienidza. Jednak ju w 1912 roku Ludwig von Mises wykaza, e wzrost poday pienidza niezmiennie modykuje struktur wzgldnych cen dbr i usug. Pomijajc czysto hipotetyczny przypadek rwnomiernej dystrybucji nowego pienidza na wszystkie podmioty gospodarcze, pienidz w zawsze jest wprowadzany do gospodarki stopniowo i w okrelonych punktach (poprzez wydatki publiczne, ekspansj kredytow lub odkrycie nowych z zota w okrelonych miejscach). Skoro tak, to niektrzy ludzie jako pierwsi otrzymuj nowe jednostki pienine i maj szans zakupu nowych dbr i usug po cenach, ktre nie ulegy jeszcze zmianie z powodu zwikszenia si iloci pienidza. Rozpoczyna si w ten sposb proces redystrybucji dochodu, w ktrym ci, ktrzy w pierwszej kolejnoci otrzymuj jednostki pienine, korzystaj z tej sytuacji kosztem pozostaych podmiotw gospodarczych, zmuszonych kupowa dobra i usugi po rosncych cenach, zanim jeszcze nowo stworzone jednostki pienine tra do ich kieszeni. Ten proces redystrybucji dochodu nie tylko nieuchronnie zmienia struktur skal wartoci podmiotw gospodarczych, ale take ich wag na rynku, co moe prowadzi jedynie do zmian w spoecznej strukturrze wzgldnych cen. Konkretne waciwoci takich zmian w sytuacjach, w ktrych wzrost iloci pienidza wynika z ekspansji kredytowej, zosta szczegowo omwiony w poprzednich rozdziaach35.
dzenia oglny poziom cen moemy co najwyej rozwaa w ustalonej chwili (a nie w okresie), tote szybko obiegu pienidza rwnie w tym przypadku jest pojciem zupenie bezsensownym. 34 The Shorter Oxford English Dictionary, wyd. 3, Oxford University Press, Oxford 1973, t. 1, s. 1016. 35 Mises, The Theory of Money and Credit, s. 162 i nast. Mises konkluduje: Ceny towarw po wzrocie cen nie bd pozostaway do siebie w takich samych relacjach jak przed rozpoczciem tego procesu; spadek siy nabywczej pienidza nie bdzie jednolity w przypadku rnych dbr gospodarczych (s. 163). T sam myl wypowiadali przed

Krytyka monetaryzmu

401

Za jak polityk zapobiegania i przeciwdziaania kryzysom i recesjom gospodarczym opowiadaj si waciwie monetaryci? Ograniczaj si na og do zalecania rodkw leczcych jedynie objawy kryzysw, a nie ich pierwotne przyczyny. Zalecaj innymi sowy zwikszenie iloci pienidza, czyli powrt do inacji, po to by przeciwdziaa spadkowi iloci pienidza, ktry w wikszym czy mniejszym stopniu zawsze nastpuje po kryzysie. Nie zdaj sobie sprawy, e taka polityka makroekonomiczna utrudnia likwidacj przedsiwzi rozpocztych w wyniku bdu, przedua recesj i moe ostatecznie doprowadzi do stagacji, fazy ju przez nas analizowanej36. Jak wiemy, ekspansja nowych poyczek w trakcie kryzysu moe na dusz met co najwyej odracza nieuniknione nadejcie recesji, wskutek czego pniejsza korekta jest jeszcze gbsza. Hayek stwierdza cakiem wyranie:
Kada prba zwalczania kryzysu ekspansj kredytow bdzie wic nie tylko zwykym leczeniem objaww jako przyczyn, ale rwnie moe przeduy depresj, opniajc nieuniknione realne dostosowania37.

I wreszcie niektrzy monetaryci proponuj przyjcie konstytucyjnej zasady, ktra ustalaaby z gry wzrost poday pienidza i gwarantowaa stabilno pienin i rozwj gospodarczy. Plan ten jednak rwnie nie zapobiegaby skutecznie kryzysom gospodarczym, gdyby nowe dawki pienidza nadal wprowadzano do systemu za pomoc ekspansji kredytowej. Na dodatek za ilekro wzrost oglnej produktywnoci wymagaby zwikszonej ekspansji kredytowej w celu ustabilizowania siy nabywczej pienidza, dziaanie to wyzwalaoby i intensykowao wszystkie procesy nieuchronnie prowadzce do bdw inwestycyjnych i kryzysw. Procesw tych monetaryci nie s w stanie zrozumie z powodu oczywistych wad stosowanych przez nich makroekonomicznych narzdzi analitycznych38.

nim m.in. Cantillon, Hume i Thornton. Zob. np. Of Money, jeden z esejw Humea w jego Essays, s. 286 i nast. Hume przej t myl od Cantillona, ktry jako pierwszy wyoy j w swojej pracy Oglne rozwaania nad naturalnymi prawami handlu, rozdz. VII, cz. II, tum. Zawadzki W Warszawa 1938. ., 36 Hans F. Sennholz, Pienidze i wolno. Jak pozby si inacji na zawsze, tum. K. J. Rzepa, London, 1991, s. 36-38. Sennholz wyjania, e Friedmanowi brak prawdziwej teorii cyklu i e stara si on to ukry, projektujc polityk zmierzajc po prostu do wyrwania si z recesji rodkami pieninymi bez uwzgldniania jej przyczyn. 37 F. A. Hayek, A Rejoinder to Mr. Keynes, Economica 11, nr 34, listopad 1931, s. 398404, przedrukowane jako rozdz. 5 w: John Cunningham Wood, Ronald N. Woods (red.), Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, t. 1, s. 8283; zob. te Contra Keynes and Cambridge, s. 159164. 38 Zob. podrozdzia 9 rozdziau VI (s. 320325), gdzie przedstawilimy szkodliwe skutki polityki stabilizacji siy nabywczej pienidza.

402

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Krtka uwaga w sprawie teorii racjonalnych oczekiwa Przeprowadzon tu analiz mona rwnie wykorzysta w celu sformuowania paru uwag na temat hipotezy racjonalnych oczekiwa oraz innych koncepcji nowej ekonomii klasycznej. Zgodnie z hipotez racjonalnych oczekiwa podmioty gospodarcze formuuj z reguy poprawne prognozy, opierajc si na waciwym wykorzystaniu wszystkich istotnych informacji oraz wiedzy naukowej, ktrej dostarcza teoria ekonomii. Zwolennicy tej hipotezy utrzymuj, e podejmowane przez rzd prby oddziaywania na produkcj i zatrudnienie za porednictwem polityki pieninej i skalnej s bezowocne. Twierdz wic, e w tym zakresie, w jakim podmioty gospodarcze przewiduj konsekwencje tradycyjnych rodkw politycznych, rodki te s nieskuteczne i nie mog wpyn na produkcj i zatrudnienie39. Ekonomiczna logika tych analitycznych rozwaa nowej ekonomii klasycznej ma jednak powane skazy. Z jednej strony musimy wzi pod uwag, e nie jest moliwe, aby podmioty gospodarcze dysponoway wszystkimi istotnymi informacjami zarwno o konkretnych okolicznociach aktualnego cyklu (wiedza praktyczna), jak i o teorii ekonomicznej najlepiej wyjaniajcej bieg zdarze (wiedza naukowa). Wynika to midzy innymi z braku jednomylnoci co do tego, ktra teoria cyklu jest najbardziej uprawniona: cho przedstawione tu argumenty wskazuj, e poprawne jest wyjanienie przedoone przez austriack teori cyklu, to dopki nie zaakceptuje jej caa wsplnota naukowa, dopty nie moemy si spodziewa, i wszystkie pozostae podmioty gospodarcze uznaj j za zadowalajce wyjanienie40. Co wicej, ekonomiczna teoria socjalizmu wykazaa, e nie jest rzecz moliw, aby hipotetyczny owiecony dyktator-naukowiec uzyska wszystkie praktyczne informacje dotyczce jego poddanych; dokadnie z tych samych powodw jest niemoliwe, aby kady podmiot gospodarczy uzyska wszystkie praktyczne informacje dotyczce jego wspobywateli oraz ca wiedz naukow dostpn w dowolnej chwili41.
39 Wyjanienie ewolucji szkoy racjonalnych oczekiwa mona znale w ksice Garrisona Time and Money, rozdz. 2, s. 1530. 40 Axel Leijonhufvud formuuje to wymownie: Kiedy teoretycy nie s pewni, e rozumiej, albo nie mog si zgodzi, naley wtpi, czy mamy prawo zakada, i rozumiej i zgadzaj si podmioty z sektora prywatnego (Axel Leijonhufvud, What Would Keynes Have Thought of Rational Expectations?, UCLA Department of Economics Discussion Paper No. 299, University of California, Los Angeles 1983, s. 5). 41 Jest to argument analogiczny do tego, jaki wykorzystalimy w Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial w celu wyjanienia teoretycznej niemoliwoci socjalizmu. Rozumowanie to opiera si na radykalnym rozrnieniu pomidzy informacj czy wiedz praktyczn (subiektywn) a informacj czy wiedz naukow (obiektywn). Teoretycy racjonalnych oczekiwa popeniaj wic bd tego samego rodzaju co teoretycy neoklasyczni, ktrzy starali si udowodni, e socjalizm jest moliwy. Jest tylko jedna rnica: nowi ekonomici klasyczni, zamiast zakada, e naukowiec czy dyktator moe uzyska wszystkie praktyczne informacje dotyczce jego poddanych, zaczynaj od zaoenia, e sami obywatele s zdolni uzyska wszystkie istotne informacje zarw-

Krytyka monetaryzmu

403

Jednakowo nawet jeli na potrzeby argumentacji dopucimy moliwo, e podmioty gospodarcze uzyskuj istotne informacje i posuguj si trafnym teoretycznym wyjanieniem cyklu (tak samo rozumiejc zasadnicze elementy naszej teorii obiegu kredytu), to teoretycy racjonalnych oczekiwa wci nie maj racji, twierdzc, e polityka skalna i pienina rzdu nie moe przynie adnych realnych konsekwencji. Jest to najmocniejszy zarzut przeciw teorii racjonalnych oczekiwa. Nawet gdy przedsibiorcy dysponuj doskona wiedz o nadchodzcych zdarzeniach, nie mog unikn skutkw ekspansji kredytu, poniewa motyw zysku nieuchronnie prowadzi ich do wykorzystywania nowo stworzonych pienidzy. Nawet jeeli rozumiej niebezpieczestwa wyduania struktury produkcji bez wsparcia w postaci realnych oszczdnoci, mog atwo osign wielkie zyski, zacigajc nowo stworzone poyczki i inwestujc rodki w nowe projekty, pod warunkiem, e zdoaj na czas zaprzesta tych dziaa i sprzeda nowe dobra kapitaowe po wysokich cenach, zanim ich ceny rynkowe spadn, zapowiadajc nadejcie kryzysu42. Zyski przedsibiorcw bior si bowiem z wiedzy o konkretnych uwarunkowaniach czasu i miejsca, a przedsibiorcy mog atwo odkry powane moliwoci zysku w kadym historycznym

no praktyczne (dotyczce pozostaych podmiotw gospodarczych), jak i naukowe (dotyczce prawomocnych teorii ewolucji cyklu). Zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 5254, 87110. 42 W wietle tych rozwaa nieco przesadna wydaje si nastpujca uwaga Ludwiga von Misesa z artykuu Elastic Expectations in the Austrian Theory of the Trade Cycle, Economica, sierpie 1943, s. 251252: Nauki monetarnej teorii cyklu koniunkturalnego s dzi tak dobrze znane nawet poza krgiem ekonomistw, e naiwny optymizm, ktry inspirowa przedsibiorcw w okresach boomu, ustpi wikszemu jeszcze sceptycyzmowi. Moe si zdarzy, e w przyszoci przedsibiorcy bd reagowali na ekspansj kredytow inaczej ni w przeszoci. Moe si zdarzy, e bd unikali wykorzystania atwo dostpnego pienidza w celu powikszenia swych operacji, poniewa bd mieli w pamici nieuchronny koniec boomu. Pewne oznaki zapowiadaj tak zmian. Jest jednak jeszcze zbyt wczenie na stanowcze stwierdzenie. Cho jest rzecz oczywist, e poprawne przewidywania w sprawie przyszego biegu zdarze przypiesz ich nadejcie i sprawi, e ekspansja kredytowa bdzie mniej skuteczna ni w innych warunkach, to nawet jeli przedsibiorcy dysponuj doskona wiedz o typowych cechach cyklu, nie mog zrezygnowa z zyskw, jakie na krtk met przynosi im ekspansja kredytowa, zwaszcza jeli s przekonani, e zdoaj ustali odpowiedni czas na sprzeda swoich dbr kapitaowych, by unikn pniejszych strat. Zreszt sam Mises w Ludzkim dziaaniu przedstawia nastpujce wyjanienie: Pojedynczy przedsibiorca musiaby zna dat zaamania wtedy, kiedy pozostali przedsibiorcy byliby wci przekonani, e krach nastpi pniej. Dziki lepszej informacji mgby tak pokierowa swoimi sprawami, e wyszedby z zaamania bez strat. Gdyby dat koca boomu dao si wyliczy wedug okrelonego wzoru, wszyscy przedsibiorcy poznaliby j jednoczenie. Ich prby dostosowania swoich dziaa do tej informacji skutkowayby natychmiastowym wystpieniem zjawisk charakterystycznych dla depresji. aden nie uniknby strat. Gdyby dao si okreli stan przyszego rynku, przyszo nie byaby niepewna. Nie istniayby zysk ani strata przedsibiorcy. Od ekonomistw oczekuje si czego, co przerasta moliwoci zwykych miertelnikw (s. 734, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie).

404

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

procesie ekspansji kredytowej pomimo swojej teoretycznej wiedzy o procesach nieuchronnie prowadzcych do depresji, etapu, co do ktrego maj prawo spodziewa si, e go unikn dziki swojej ponadprzecitnej wiedzy o tym, kiedy pojawi si pierwsze oznaki recesji. Podobn uwag formuuj Gerald P. ODriscoll i Mario J. Rizzo:
Cho przedsibiorcy rozumiej t teori na poziomie abstrakcyjnym (czyli makro), nie mog przewidzie dokadnych cech kolejnej cyklicznej ekspansji i kontrakcji. Oznacza to, e nie wiedz, w jaki sposb swoiste aspekty jednego epizodu cyklu bd si rniy od poprzedniego takiego epizodu lub od przecitnego cyklu. Brakuje im zdolnoci formuowania prognoz na poziomie mikro (...) nawet jeli potra przewidzie ogln kolejno majcych nastpi zdarze. Przedsibiorcy ci nie maj adnego powodu, by wyrzeka si doranych zyskw, jakie mona osign w okresie inacji. W kocu wszystkie zyski s oczywicie czysto dorane. Kada za poszczeglna szansa inwestycyjna niesie ze sob pewne ryzyko. Przede wszystkim, inni przedsibiorcy mog by szybsi. A moe tak wielu dostrzego szans, e kiedy w przyszoci wystpi przejciowa nadwyka poday43.

Teoretycy racjonalnych oczekiwa na dodatek wci nie rozumiej austriackiej teorii cyklu i brakuje im, podobnie jak monetarystom, odpowiedniej teorii kapitau. Nie dostrzegaj w szczeglnoci, w jaki sposb
43 Gerald P. ODriscoll, Mario J. Rizzo, The Economics of Time and Ignorance, s. 222. Krytyka teorii racjonalnych oczekiwa pojawia si take w artykule Geralda P. ODriscolla Rational Expectations, Politics and Stagation, opublikowanym jako rozdz. 7 ksiki: Mario J. Rizzo (red.), Time, Uncertainty and Disequilibrium: Exploration of Austrian Themes, Lexington Books, Lexington (Massachusetts) 1979, s. 153176. W tym samym duchu Roger Garrison zauwaa: Ptle sprzenia zwrotnego, wielorakie alternatywne nakady, wielorakie moliwoci wykorzystania produkcji (...) to komplikacje wykluczajce zabezpieczenie si na wypadek kryzysu i spadku gospodarczego w stopniu do powszechnym, by rzeczywicie zahamowa proces prowadzcy do kryzysu. Koncepcja, e przedsibiorcy wiedz o swoim pooeniu do, by zabezpieczy si przed bankiem centralnym, jest po prostu niewiarygodna. Przeczy ona nieomal istnieniu problemu ekonomicznego, ktry dla swego rozwizania wymaga procesu rynkowego (Roger W Garrison, What About Expectations?: A Challenge to Austrian Theory, referat . przedstawiony podczas drugiej konferencji Austrian Scholars Conference, Mises Institute, Auburn (Alabama) 45 kwietnia 1997, manuskrypt przygotowywany do druku, s. 21; zob. te Time and Money, s. 1530). Nasze stanowisko w sprawie teorii racjonalnych oczekiwa jest jednak jeszcze bardziej radykalne ni pogldy ODriscolla i Rizza. Jak ju stwierdzilimy, nawet jeli podmioty gospodarcze znaj nie tylko typowy przebieg cyklu, ale rwnie konkretne momenty i wartoci, przy ktrych nastpuj najwaniejsze zmiany, to wci bd skonne przyjmowa nowo stworzony pienidz, aby zarobi na mnstwie moliwoci tworzenia zysku pojawiajcych si w caej strukturze dbr kapitaowych, w miar jak proces rynkowy przebiega przez rne etapy cyklu. Strategi t ilustruj Peter Temin i Hans Joachim Voth w artykule Riding the South Sea Bubble, American Economic Review 94, nr 5, grudzie 2004, s. 16541668, zw. s. 1666.

Krytyka monetaryzmu

405

ekspansja kredytowa wpywa na struktur produkcji i dlaczego nieuchronnym jej wynikiem jest recesja nawet jeli przewidywania co do oglnego biegu zdarze s bezbdne. Jeli przedsibiorcy uwaaj, e maj wicej (subiektywnych) informacji ni wszystkie pozostae podmioty gospodarcze, i s przekonani, e zdoaj si wycofa z procesu ekspansyjnego, zanim ponios jakie straty, to byoby przecie wbrew ich naturze, gdyby zrezygnowali z moliwoci osignicia krtkookresowych zyskw na rynku, na ktrym zosta zainicjowany taki proces. Innymi sowy, nikt nie bdzie krci nosem na stworzony pienidz tylko dlatego, e ostatecznie wywoa on recesj. Darowanemu koniowi nie zaglda si w zby, zwaszcza jeli si planuje pozby si go, zanim nastpi katastrofa. Rola oczekiwa w cyklu jest znacznie subtelniejsza, ni twierdz nowi ekonomici klasyczni, jak to pokazali Mises i Hayek w swoim ujciu austriackiej teorii cyklu przedstawionym przez nas w rozdziale szstym. Mises wyjania mianowicie, e czsto upywa pewien czas pomidzy pocztkiem ekspansji kredytowej a pojawieniem si oczekiwa w sprawie jej konsekwencji. W kadym za przypadku uksztatowanie si realistycznych oczekiwa jedynie przypiesza procesy wyzwalajce kryzys i sprawia, e konieczne staje si udzielanie nowych poyczek w coraz szybszym tempie, aby polityka tworzenia poyczek wci wywieraa efekt ekspansyjny A wic, w pozostaych warunkach nie. zmienionych, im bardziej podmioty gospodarcze s przyzwyczajone do stabilnego rodowiska instytucjonalnego, tym szkodliwsza okazuje si ekspansja kredytowa i tym wiksze s bdy dostosowania wywoane przez ni na poszczeglnych etapach procesu produkcji. (Dotyczy to szczeglnie ekspansji lat 20., ktra doprowadzia do wielkiego kryzysu). Co wicej, ceteris paribus, kiedy podmioty gospodarcze coraz bardziej przyzwyczajaj si do ekspansji kredytowej, konieczne jest wstrzykiwanie do systemu gospodarczego coraz wikszych dawek ekspansji kredytowej, aby podsyca boom i unikn znanych nam efektw odwrotu. Jest to jedyny element prawdy w hipotezie racjonalnych oczekiwa. (Roger W Garrison, trafnie dobierajc sowa, mwi . o ziarnie prawdy w hipotezie racjonalnych oczekiwa44). Niemniej daleko do tego, eby udowodni zaoenia, na ktrych opiera si ta teoria, a przedsibiorcy nigdy nie zdoaj si cakowicie powstrzyma od wykorzystywania szans na natychmiastowe zyski, jakie pojawiaj si dziki nowo stworzonemu pienidzowi, ktry otrzymuj. A wic nawet gdy oczekiwania s doskonae, ekspansja kredytowa zawsze bdzie znieksztacaa struktur produkcji45.
Garrison, What About Expectations?, s. 1. Zasadnicze pytanie dotyczy rda bdw w cyklicznych epizodach. W analizie Hayeka nietrafna alokacja i bdy pojawiaj si wskutek reakcji podmiotw gospodarczych na rzeczywiste sygnay cenowe. (...) Przedsibiorcom daje si wiksz wadz nad realnymi zasobami spoeczestwa; rwnoczesne zmiany wzgldnych cen sprawiaj, e inwestowanie w te realne zasoby staje si rzeczywicie opacalne. Nie ma z pewnoci nic irracjonalnego w postpowaniu przedsibiorcw wykorzystujcych realne szanse osignicia zyskw (ODriscoll, Rational Expectations, Politics and Stagation, w: Time, Uncertainty and Disequilibrium, s. 166).
45 44

406

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Krtko mwic, fundamentalne zaoenie teorii racjonalnych oczekiwa gosi, e pienidz jest neutralny, zwaywszy na to, e podmioty wykazuj tendencj do precyzyjnego przewidywania biegu zdarze46. Obrocy tej hipotezy nie dostrzegaj, e, jak trafnie wyjani Mises, koncepcja neutralnego pienidza jest wewntrznie sprzeczna:
Idea pienidza neutralnego jest rwnie niedorzeczna, jak pojcie stabilnej siy nabywczej. Myl si ci, ktrzy sdz, e pienidz, pozbawiony wasnej siy napdowej, byby pienidzem doskonaym; wtedy w ogle nie byby to ju pienidz47.

W takiej sytuacji nie dziwi, e nowym ekonomistom klasycznym, podobnie jak ich monetarystycznym poprzednikom, brakuje zadowalajcej teorii cyklu i e ich jedyne wyjanienie cyklu opiera si na tajemniczych, nieprzewidywalnych, realnych wstrzsach48 oraz e ostatecznie nie potra
Poprawione, zwize przedstawienie tego zagadnienia mona znale w: Robert E. Lucas, Nobel Lecture: Monetary Neutrality, Journal of Political Economy 104, nr 4, sierpie 1996, s. 661682. Lucas opisa cykle jako realne skutki wstrzsw pieninych nieprzewidywanych przed podmioty gospodarcze. W zwizku z tym rni autorzy wskazywali na rzekome analogie pomidzy pogldami teoretykw szkoy austriackiej i nowych ekonomistw klasycznych. Zwaywszy na to, e w koncepcjach nowych ekonomistw klasycznych brakuje teorii kapitau i bdw inwestowania, natomiast przyjmowany przez nich model rwnowagi, koncepcja maksymalizujcego podmiotu reprezentatywnego oraz wielkoci zagregowane s dla ekonomistw austriackich nierealistyczne i (lub) pozbawione sensu, moemy zasadnie stwierdzi, e analogie te s raczej pozorne. Zob. Richard Arena, Hayek and Modern Business Cycle Theory, w: M. Colonna, H. Hagemann (red.), Money and Business Cycles: The Economics of F. A. Hayek, t. 1, rozdz. 10, s. 203217; zob. te Carlos Usabiaga Ibez, Jos Mara OKean Alonso, La nueva macroeconoma clsica, Ediciones Pirmide, Madrid 1994, s. 140144. Szczegow analiz gbokich rnic pomidzy ujciem austriackim a neoklasycznym punktem widzenia, ktry stanowi mikroekonomiczn podstaw pogldw Lucasa, zawiera praca: Huerta de Soto, The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School; zob. te Garrison, Time and Money, zw. rozdz. 1012. 47 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 356 [w cyt. skorygowano ewidentny bd tumaczenia, w ktrym jest pienidzem niedoskonaym, a powinno by: pienidzem doskonaym; przyp. red.]. Musimy podkreli, e Austriacy nie uwaaj pienidza za neutralny nawet w dugim okresie, poniewa struktura produkcji, jaka pozostaje po wszystkich korektach wywoanych przez ekspansj kredytow, nie przypomina tej, ktra uksztatowaaby si pod nieobecno inacji. 48 Zob. Finn E. Kydland, Edward C. Prescott, Time to Build and Aggregate Fluctuations, Econometrica 50, listopad 1982, s. 13451370, a take Business Cycles: Real Facts and Monetary Myth, Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review 14, 1990, s. 318. Autorzy tych i innych wyjanie cyklu koniunkturalnego, ktre nie opieraj si na skutkach ekspansji kredytowej, musz przyzna, przynajmniej implicite, e ekspansja kredytowa zawsze jest tu pewnym czynnikiem i niezbdnym elementem kadego wyjanienia dugotrwaego rozwoju w trakcie boomu ekspansyjnego. Zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 492497.
46

Krytyka ekonomii keynesowskiej

407

oni wyjani, dlaczego takie wstrzsy powtarzaj si regularnie i stale wykazuj te same typowe cechy49.

3 . K r y t y k a e k o n o m i i Ke y n e s o w s k i e j
Po analizie monetaryzmu nadszed odpowiedni moment, aby przystpi do krytycznej analizy teorii Keynesowskiej. Kolejno tak przyjlimy z dwch powodw. Po pierwsze, rewolucja Keynesowska wybucha po tym, gdy stary neoklasyczny monetaryzm (mechanistyczna koncepcja ilociowej teorii pienidza, brak teorii kapitau itd.) mocno si ju zakorzeni. Po drugie, ekonomia Keynesowska jest dzi niewtpliwie zepchnita na dalszy plan w stosunku do szkoy monetarystycznej. Niezalenie od tego musimy podkreli, e z analitycznego punktu widzenia przyjtego w tej ksice, a wic z perspektywy szkoy austriackiej, monetaryci i keynesici posuguj si bardzo podobnymi koncepcjami i metodologiami. Keynes, podobnie jak monetaryci, nie dysponowa jakkolwiek teori kapitau pozwalajc mu zrozumie podzia procesw gospodarczych na etapy produkcyjne oraz rol czasu w tych procesach. Co wicej, jego makroekonomiczna teoria cen opiera si na takich pojciach jak oglny poziom cen, oglna ilo pienidza, a nawet szybko obiegu pienidza50. Niemniej pewne istotne osobliwoci myli Keynesowskiej zasuguj na omwienie. Zanim jednak zaczniemy, przypomnijmy, e Keynes dysponowa jedynie bardzo ograniczon ogln znajomoci ekonomii, a zwaszcza rynkowych procesw przedsibiorczej koordynacji. Wedug F. A. Hayeka teoretyczne

Co wicej, jeli teoretycy racjonalnych oczekiwa maj racj i wszelkie rodki polityki gospodarczej rzdu s bezuyteczne, to jaki waciwie sens ma podejmowanie wci na nowo polityki ekspansji? W odpowiedzi wskazuje si na (pozornie dobroczynne) oddziaywanie krtkookresowe, ktre zawsze zmienia bieg, sabotujc gospodark w rednich i dugich okresach. 50 John Maynard Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, prze. Stanisaw Rczkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, rozdz. 21, s. 265281. Ksika Keynesa w oczywisty sposb pokazuje, e jego makroekonomiczna teoria cen jest po prostu pewnym wariantem koncepcji monetarystycznej. Keynes formuuje w niej nastpujce wyrane stwierdzenie: Dlatego teoria cen, to znaczy analiza zwizku midzy zmianami iloci pienidza a zmianami poziomu cen, ktra ma na celu okrelenie, z jak elastycznoci reaguj ceny na zmiany w iloci pienidza, musi si zaj picioma przedstawionymi powyej czynnikami komplikujcymi (Keynes, Oglna teoria, s. 268). Autorem najlepszego nowoczesnego wykadu ram teoretycznych Keynesa jest Roger Garrison (Time and Money, rozdz. 79), ktry pokazuje, e Keynes by w istocie socjalist i nie wierzy w wolny rynek inwestycji. Sam Keynes przyznawa si do tego, gdy pisa, e jego teorie s lepiej dostosowane do warunkw pastwa totalitarnego (Collected Writings, Macmillan, London 1973, t. 7, s. XXVI). Stwierdzenie to pojawia si we wstpie (napisanym przez Keynesa 7 wrzenia 1936 r.) do niemieckiego wydania Oglnej teorii. Dokadne sformuowanie jest nastpujce: Trotzdem kann die Theorie der Produktion als Ganzes, die den Zweck des folgenden Buches bildet, viel

49

408

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

wyksztacenie Keynesa ograniczao si niemal wycznie do prac Alfreda Marshalla, a do tego nie czyta on ksiek ekonomicznych napisanych w jzykach obcych (by moe z wyjtkiem francuskiego). Hayek pisa:
Keynes nie by teoretykiem ekonomii starannie wyksztaconym ani bardzo wyranowanym. Zaczyna od do elementarnej ekonomii marshallowskiej, a osignicia Walrasa i Pareta, Austriakw i Szwedw byy dla niego ksig w zasadzie zamknit. Mam powody wtpi, czy do koca opanowa teori handlu midzynarodowego; nie sdz te, aby systematycznie przemyla teori kapitau, a nawet wydaje mi si, e w teorii wartoci pienidza jego punktem wyjcia a pniej przedmiotem jego krytyki bya raczej bardzo prosta teoria ilociowa typu rwnania wymiany ni znacznie bardziej skomplikowana koncepcja sald gotwkowych Alfreda Marshalla51.

Keynes przyznawa, e w swoim wyksztaceniu mia luki, zwaszcza ze wzgldu na ograniczon umiejtno czytania po niemiecku. Wspominajc o pracach Misesa w swej ksice A Treatise on Money, Keynes nie mia innego wyjcia ni wyzna, e saba znajomo jzyka niemieckiego uniemoliwia mu przyswojenie ich treci tak dalece, jak by sobie tego yczy. Posun si nawet do stwierdzenia:
Po niemiecku mog dokadnie zrozumie tylko to, co ju wiem! tote te nowe idee atwo skrywaj si przede mn w zawiociach jzyka52.

leichter den Verhltnissen eines totalen Staates angepasst werden als die Theorie der Erzeugung und Verteilung einer gegebenen, unter Bedingungen des freien Wettbewerbes und eines grossen Masses von Laissez-faire erstellten Produktion (John Maynard Keynes, Allgemeine Theorie der Beschftigung, des Zinses und des Geldes, Dunker und Humblot, Berlin 1936, 1994, s. IX). Przypis 76 w niniejszym rozdziale zawiera wyrane przyznanie si Keynesa do braku odpowiedniej teorii kapitau. 51 F. A. Hayek, A Tiger by the Tail: A 40-Years Running Commentary on Keynesianism by Hayek, zebra i opracowa Sudha r. Shenoy, Institute of Economic Aairs, London 1972, s. 101. 52 John Maynard Keynes, A Treatise on Money, cz. 1 (The Pure Theory of Money), w: The Collected Writings of John Maynard Keynes, Macmillan, London 1971, t. 5, s. 178, przyp. 2. Gottfried Haberler w ostatniej opublikowanej przed mierci pracy ironicznie skomentowa sabo krytycznych uwag, jakie Keynes skierowa pod adresem Misesa w swojej recenzji z ksiki Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel; recenzja ta ukazaa si w The Economic Journal we wrzeniu 1914 r. i ponownie w The Collected Writings, t. 11, s. 400403; zob. Gottfried Haberler, Reviewing a Book Without Reading It, Austrian Economic Newsletter 8, zima 1995, oraz Journal of Economic Perspectives 10, nr 3, lato 1996, s. 188.

Krytyka ekonomii keynesowskiej

409

Prawo rynkw Saya John Maynard Keynes rozpoczyna swoj Ogln teori od potpienia prawa Saya jako jednej z fundamentalnych zasad, na ktrych opiera si analiza klasyczna. Keynes pomin jednak to, e analiza przeprowadzona przez teoretykw szkoy austriackiej (Misesa i Hayeka) ujawnia ju, i proces ekspansji kredytowej i pieninej na ostatek znieksztaca struktur produkcji i stwarza sytuacj, w ktrej poda dbr kapitaowych oraz dbr i usug konsumpcyjnych przestaje odpowiada popytowi podmiotw gospodarczych. Innymi sowy, w systemie gospodarczym dochodzi do midzyokresowego niedostosowania53. W istocie austriacka teoria cyklu koniunkturalnego wyjania po prostu, dlaczego prawo Saya wci na nowo przestaje si sprawdza w pewnych warunkach i w konsekwencji ekspansji kredytowej. Teoria ta wyjania rwnie spontaniczne efekty odwrotu, ktre w postaci kryzysu i koniecznej recesji czy ponownego dostosowania systemu produkcyjnego prowadz z reguy do tego, e system znw staje si skoordynowany. Kiedy wic Hayek otrzyma od Keynesa egzemplarz Oglnej teorii, napisa do niego:
Cakowicie si zgadzam co do znaczenia problemu, jaki zarysowuje Pan na pocztku, nie mog si jednak zgodzi, e zawsze by on tak zupenie lekcewaony, jak to Pan sugeruje54.

Kiedy uczeni ze szkoy austriackiej rozwinli teori kapitau, po raz pierwszy rzucili wiato na proces niedostosowania, ktremu czsto podlega struktura produkcji. Std te Austriacy jako pierwsi wskazali na procesy mikroekonomiczne, wskutek ktrych wzrost oszczdnoci przejawia si w wydueniu i poszerzeniu struktury produkcji dbr kapitaowych. Nic wic dziwnego, e nieobecno w ekonomii marshallowskiej dopracowanej teorii kapitau oraz nieznajomo prac austriackich doprowadzia Keynesa do krytyki wszystkich ekonomistw klasycznych za zaoenie, i poda musi zawsze automatycznie stwarza dla siebie popyt. Wedug Keynesa bowiem ekonomici klasyczni
mniemaj bdnie, e istnieje jaki zwizek midzy decyzjami powstrzymania si od konsumpcji w chwili obecnej a decyzjami zaPrawo Saya jest w krtkim okresie naruszane przez inacj kredytu ex nihilo. Moe oczywicie troch potrwa, zanim ten krtki okres dobiegnie koca! To prawda, e zwikszona poda wytworzona przez pienidz ducjarny wytwarza take wasny dodatkowy popyt, jednak w przypadku ekspansji kredytu dla rm jest to popyt nieodpowiedniego rodzaju, popyt efemeryczny, ktry nie moe si utrzyma (Skousen, The Structure of Production, s. 325). 54 List F. A. Hayeka do Johna Maynarda Keynesa z 2 lutego 1936 r. opublikowany w The Collected Writings of John Maynard Keynes: The General Theory and After: A Supplement, Macmillan, London 1979, t. 29, s. 207.
53

410

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

pewnienia sobie konsumpcji w przyszoci. Tymczasem motywy tych dwch rodzajw decyzji bynajmniej nie s ze sob powizane w sposb bezporedni i prosty55.

Cho twierdzenie to moe by uzasadnione w odniesieniu do ekonomii neoklasycznej z czasw Keynesa, adn miar nie stosuje si do ekonomii austriackiej, jeli uwzgldnimy poziom rozwoju, jaki Austriacy osignli w dziedzinie teorii kapitau i cykli do chwili wydania Oglnej teorii. A wic Keynes by w bdzie, gdy okrela Hayeka mianem autora neoklasycznego56. Hayek wychodzi od tradycji subiektywistycznej, wyranie rnej od neoklasycznego zaplecza Marshalla. Co wicej, wspomagany subiektywn teori pienidza, kapitau i cyklu Misesa (teori na og zgodn z austriack), dokadnie ju przeanalizowa, w jakich warunkach prawo Saya nie ma zastosowania, oraz zbada szkodliwy wpyw, jaki na system gospodarczy wywieraj regularne ataki ekspansji kredytowej.

Trzy argumenty Keynesa w sprawie ekspansji kredytowej Keynes w widoczny sposb stara si zaprzeczy moliwoci, aby kredyt bankowy odgrywa jak rol w zakcaniu relacji pomidzy oszczdnociami a inwestycjami. Zanim jeszcze opublikowa Ogln teori, spiera si ju z Hayekiem wystarczajco, by poj jego podstawowy argument, e ekspansja kredytowa wywouje czasow, nietrwa rozbieno pomidzy inwestycjami przedsibiorcw a realnymi, dobrowolnymi oszczdnociami spoeczestwa. Jeli ta teza Hayeka jest trafna, zadaje ciki cios teorii Keynesa. Std te podwaenie argumentu Hayeka byo dla Keynesa spraw zasadniczej wagi. Niemniej jego wywd w kwestii kredytu bankowego by zbyt zagmatwany i bdny, by mg obali teori Hayeka. Przyjrzymy si kolejnym argumentom Keynesa. Po pierwsze, Keynes twierdzi, e kredyt bankowy nie wywiera adnego wpywu ekspansyjnego na czne inwestycje. Swoje twierdzenie opiera na absurdalnym argumencie ksigowym, w myl ktrego odpowiednie wierzytelnoci i dugi znosz si nawzajem:
Musimy jeszcze co prawda wprowadzi poprawk dotyczc zacigania i spaty dugw (wcznie ze zmianami sumy kredytw lub iloci pienidza w obiegu). Poniewa jednak dla ogu spoeczestwa wzrost lub spadek cznej sumy wierzytelnoci rwna si dokadnie
Keynes, Oglna teoria, s. 20, prze. Micha Kalecki. John Maynard Keynes, The General Theory and After, cz. 2 (Defence and Development), w: The Collected Writings of John Maynard Keynes, Macmillan, London 1973, t. 14, s. 24, 486. Keynes mwi tu o najnowszych postaciach w rodzaju Hayeka, ktre powinienem nazywa neoklasykami (s. 24) oraz o neoklasycznej szkole profesora Hayeka i jego zwolennikw (s. 486).
56 55

Krytyka ekonomii keynesowskiej

411

wzrostowi lub spadkowi cznej sumy dugw, rwnie ta komplikacja odpada, jeli chodzi nam o czne inwestycje57.

Niemniej stwierdzenie tego rodzaju nie moe zaciemni powanego znieksztacajcego oddziaywania ekspansji kredytowej na inwestycje. Rzeczywicie jest prawd, e osoba otrzymujca poyczk bankow jest dunikiem banku na kwot poyczki, a wierzycielem na kwot depozytu. Jak jednak wskazuje B. M. Anderson, dug poyczkobiorcy wobec banku nie jest pienidzem, podczas gdy jego wierzytelno to rachunek depozytu na danie, ktry oczywicie jest pienidzem (lub, mwic precyzyjniej, doskonaym substytutem pienidza, jak utrzymuje Mises). Kiedy poyczkobiorca postanawia zainwestowa poyczone rodki w dobra kapitaowe i usugi oferowane przez czynniki produkcji, wykorzystuje ten pienidz (stworzony przez bank ex nihilo) w celu zwikszenia inwestycji, podczas gdy nie zachodzi aden rwnolegy wzrost dobrowolnych oszczdnoci. Robi to, nie naruszajc swojego dugu wobec banku58. Po drugie, Keynes, uwiadamiajc sobie wielk sabo swojego argumentu ksigowego, stawia tez jeszcze bardziej niedorzeczn. Utrzymuje, e nowe rodki poyczkowe, jakie bank wytwarza i przyznaje swoim klientom, nie s wykorzystywane do nansowania nowych inwestycji powyej poziomu dobrowolnych oszczdnoci, poniewa poyczkobiorcy mogliby przeznacza otrzymane nowo stworzone pienidze na zakup dbr konsumpcyjnych. Keynes rozumuje, e w tym zakresie, w jakim nowy pienidz nie zostaje przeznaczony na zakup dbr i usug konsumpcyjnych, jest w istocie oszczdzany, a zatem kiedy zostaje zainwestowany, jego wielko odpowiada dokadnie prawdziwym, wczeniejszym oszczdnociom. Oto jak argument ten formuuje Keynes:
oszczdnoci powstae skutkiem tej decyzji s tak samo prawdziwe jak wszelkie inne. Nikt wbrew swej woli nie moe by zmuszony do trzymania dodatkowej iloci pienidzy, odpowiadajcej dodatkowemu kredytowi bankowemu, jeeli wiadomie nie przekada posiadania pienidzy nad inn posta bogactwa59.

Keynes opiera si wyranie na ex post facto rwnowanoci pomidzy oszczdnociami a inwestycjami, ktra ma chroni przed szkodliwymi skutkami wywoywanymi przez ekspansj kredytow w inwestycjach i strukturze produkcji60. Niemniej kada oszczdno wymaga dyscypliny i po57 Keynes, Oglna teoria, s. 71, prze. Micha Kalecki; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie. 58 Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 391. 59 Keynes, Oglna teoria, s. 78, prze. Micha Kalecki. 60 Benjamin Anderson, rozwaajc teori Keynesa utrzymujc, e ekspansja kredytowa nie prowadzi do dysproporcji pomidzy inwestycjami a dobrowolnymi oszczdnociami, poniewa nowy inwestowany pienidz mona by wyda na dobra i usu-

412

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

wicenia wczeniejszej konsumpcji dbr i usug, a nie tylko wyrzeczenia si potencjalnej konsumpcji umoliwianej przez nowe jednostki pienine tworzone ex nihilo. W przeciwnym razie kady wzrost poday pienidza wskutek ekspansji kredytowej byby rwnowany wzrostowi oszczdnoci, co jest czystym nonsensem61. Nawet jeli dla dobra argumentacji zgodzimy si, e wszystkie inwestycje nansowane za pomoc nowych kredytw zostaj natychmiast i rwnoczenie zaoszczdzone, wci pozostaje pewien problem. Kiedy nowy pienidz dociera do swych ostatecznych posiadaczy (pracownikw i wacicieli dbr kapitaowych i pierwotnych rodkw produkcji), to jeli postanowi oni wyda go w caoci lub czci na dobra i usugi konsumpcyjne, ujawni si zbytnia kapitaochonno struktury produkcji i nastpi recesja. Mimo prby ucieczki w te dialektyczne gierki Keynes nie moe zaprzeczy oczywistemu faktowi, e sztuczna ekspansja nie gwarantuje, i podmioty gospodarcze poczuj si zmuszone oszczdza i inwestowa wicej ni w zwykych warunkach62. Ponadto jest paradoksem, e Keynes powinien twierdzi, i dobrowolne oszczdnoci nie gwarantuj zwikszenia inwestycji, utrzymujc rwnoczenie, i wszelkie inwestycje oznaczaj wczeniejsze oszczdnoci. Jeli zgodzimy si, e podmioty oszczdzajce i podmioty inwestujce s rne, a brak koordynacji ich decyzji moe wyklucza rwnowag, to musimy przyzna, e takie zaburzenie koordynacji moe zachodzi nie tylko w sferze dobrowolnych oszczdnoci (wzrost dobrowolnych oszczdnoci bez inwestycji), ale take
gi konsumpcyjne, a wic trzeba go najpierw zaoszczdzi, stwierdza w konkluzji: Trzeba tu zaprotestowa przeciw niebezpiecznemu utosamieniu ekspansji bankowej z oszczdnociami, ktre jest czci doktryny Keynesowskiej. (...) Doktryna ta jest szczeglnie niebezpieczna dzi, kiedy widzimy, jak olbrzymi wzrost pienidza i depozytw bankowych wyniky z nansowania wojny nazywa si oszczdnociami tylko dlatego, e komu zdarza si je w danej chwili trzyma. W myl tej doktryny im wiksza inacja, tym wiksze oszczdnoci! (Anderson, Economics and the Public Welfare, s. 391392). 61 George Selgin swoj doktryn rwnowagi pieninej opiera zasadniczo na tym drugim argumencie Keynesa (nie odwoujc si do bezporednio). Doktryn Selgina przeanalizujemy krytycznie w nastpnym rozdziale. Jest rzecz paradoksaln, e Selgin, ekonomista o rodowodzie austriackim, mia wpa w Keynesowsk puapk, gdy prbowa dowie, e ekspansja kredytowa w warunkach systemu wolnej bankowoci byaby nieszkodliwa dla systemu gospodarczego. Jest by moe najwyraniejsze wiadectwo, e stara szkoa bankowoci wcielia si dzi w teoretykw w rodzaju Selgina, obrocw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Zob. George A. Selgin, The Theory of Free Banking: Money Supply under Competitive Note Issue, Rowman and Litteeld, Totowa (New Jersey) 1988, zw. s. 5455. 62 Innymi sowy, cho ex post facto wszystkie zainwestowane zasoby zostay zaoszczdzone (I = O), to uwagi Keynesa umyka to, e z mikroekonomicznego punktu widzenia zaoszczdzone zasoby mona zainwestowa mdrze lub gupio. Ekspansja kredytowa w istocie myli przedsibiorcw co do rzeczywistej stopy dobrowolnych oszczdnoci. Dlatego te skromne oszczdnoci spoeczestwa zostaj nierozsdnie zainwestowane w procesy nazbyt kapitaochonne, ktrych nie da si doprowadzi do koca ani utrzyma, w wyniku czego spoeczestwo uboeje (zob. rozdz. V, s. 284291).

Krytyka ekonomii keynesowskiej

413

inwestycji (wzrost inwestycji bez wczeniejszych oszczdnoci). W pierwszym przypadku zwiksza si popyt na pienidz. Jak widzielimy w poprzednim rozdziale, wzrost taki wywouje kilka nakadajcych si efektw: zarwno skutki charakterystyczne dla wszelkich dobrowolnych oszczdnoci (zmiany struktury wzgldnych cen prowadzce do wyduenia procesw inwestycyjnych), jak i wynikajce ze zwikszenia si siy nabywczej pienidza63. W drugim przypadku (wzrost inwestycji bez wczeniejszych oszczdnoci) zostaje sztucznie stworzona pewna struktura produkcji. Nie da si jej utrzymywa w nieskoczono, poniewa podmioty gospodarcze nie s gotowe wystarczajco oszczdza. Odpowiada to rwnie za nadejcie kryzysw i recesji po okresach ekspansji kredytowej. W prbie przeciwstawienia si austriackiej hipotezie szkodliwych efektw ekspansji kredytowej Keynes przedstawia argument trzeci i ostatni. Utrzymuje, e ekspansj kredytow mona na ostatek wykorzysta do snansowania wzrostu inwestycji, co doprowadzioby do wzrostu dochodw, a tym samym w kocu rwnie zwikszyoby oszczdnoci. Keynes uwaa wic, e nie jest moliwe, aby przedsibiorcy inwestowali poyczone rodki w tempie szybszym, ni zwikszanie oszczdnoci zamierzone przez spoeczestwo. Mwic sowami samego Keynesa:
Pogld, w myl ktrego tworzenie kredytu przez system bankowy pozwala na inwestycje, ktrym nie odpowiadaj prawdziwe oszczdnoci, mgby powsta jedynie w wyniku brania pod uwag jednego tylko ze skutkw zwikszenia kredytw bankowych z pominiciem innych. Jeli bank udzieli przedsibiorcy kredytu dodatkowego, ponad kredyty dotychczasowe, a to pozwoli przedsibiorcy na zwikszenie biecych inwestycji, ktre by inaczej nie nastpio, to dochd

63 Jacques Rue wskaza, e w gospodarce czystego standardu zota wzrost popytu na pienidz (czyli tezauryzacja) wcale nie zwiksza bezrobocia. W takiej gospodarce przeznacza si wiksz stosunkowo cz produktywnych zasobw spoeczestwa (pracy, wyposaenia kapitaowego i pierwotnych rodkw produkcji) na wydobycie, produkcj i dystrybucj dodatkowych jednostek pieninych (zota). Jest to naturalna, spontaniczna reakcja tego rynku na nowe zapotrzebowanie podmiotw gospodarczych na dysponowanie wikszymi saldami gotwkowymi. Nie jest wic konieczne inicjowanie programu robt publicznych (nawet gdyby, jak ironicznie zauway Keynes, polegay jedynie na wykopywaniu roww i ponownym ich zasypywaniu), poniewa spoeczestwo bdzie spontanicznie wykorzystywao swoje zasoby produkcyjne do drenia gbszych tuneli w kopalniach zota i wydobywania kruszcu, w ten sposb skuteczniej zaspokajajc pragnienie konsumentw i podmiotw gospodarczych zwikszenia sald gotwkowych. Zwikszona preferencja pynnoci nie moe zatem wytworzy sytuacji trwaego poczenia rwnowagi i bezrobocia. Kombinacja rwnowagi i bezrobocia moe jedynie wynika ze sztywnego rynku pracy, na ktrym przymus pastwa, zwizkw zawodowych lub obu naraz wyklucza elastyczno pac i innych warunkw umw o prac oraz rynku pracy. Zob. Jacques Rue, The Fallacies of Lord Keynes General Theory, w: Henry Hazlitt (red.), The Critics of Keynesian Economics, Arlington House, New York 1977, s. 239263, zw. s. 244.

414

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

wzronie niewtpliwie, i to o wielko, ktra normalnie przewysza przyrost inwestycji. Co wicej, jeli nie nastpio pene zatrudnienie, to wzronie zarwno dochd realny, jak i nominalny. Ludzie bd mieli wolny wybr w zakresie podziau przyrostu dochodu midzy oszczdnoci i konsumpcj i nie jest moliwe, aby decyzja przedsibiorcy, ktry zacign poyczk w celu zwikszenia inwestycji, zostaa zrealizowana (...) w szybszym tempie, ni spoeczestwo decyduje si zwikszy swe oszczdnoci64.

Keynes wyranie stwierdza, e nie jest moliwe, by stopa inwestycji przekraczaa stop oszczdnoci. Twierdzenie to opiera si na tautologicznym zaoeniu, e inwestycje i oszczdnoci zawsze s rwne, a jest to koncepcja, ktra uniemoliwia mu rozpoznanie niszczcego wpywu wywieranego na struktur produkcji przez nowo stworzone poyczki. Niemniej jeli wzrost inwestycji hipotetycznie prowadzi do wzrostu dochodu realnego, to wci moglibymy si zastanawia, czy w wzrost dochodu mgby pobudzi wzrost oszczdnoci wystarczajcy, by trwale utrzymywa nowe inwestycje snansowane pocztkowo przez ekspansj kredytow. Musimy pamita, e Hayek pokaza, i jest praktycznie niemoliwe, aby wzrost dochodu wynikajcy z inwestycji nansowanych przez ekspansj nowego kredytu wywoa dobrowolne oszczdnoci dostatecznie due, by utrzyma pocztkowe inwestycje. Jeli bowiem takie inwestycje miayby by utrzymane przez pniejszy wzrost dobrowolnych oszczdnoci, to podmioty gospodarcze musiayby ostatecznie oszczdza absolutnie cay dochd pieniny osignity z nowych inwestycji. Innymi sowy, kiedy cz dochodu brutto zacieniona na wykresie V6 dotaraby do kieszeni konsumentw, musieliby oni w caoci j zaoszczdzi. (Cz zacieniona odpowiada sztucznemu wydueniu i poszerzeniu struktury produkcji, a wic modykacjom moliwym dziki nowym poyczkom tworzonym przez banki z niczego). Konsumenci oczywicie prawie nigdy nie zaoszczdz caego takiego dochodu, poniewa zechc wyda przynajmniej cz (i to zazwyczaj wiksz cz) nowego dochodu pieninego stworzonego przez banki na dobra i usugi konsumpcyjne. Zgodnie z teori przedstawion szczegowo w dwch poprzednich rozdziaach wydatki takie z koniecznoci odwrc nowe procesy inwestycyjne pochodzenia pieninego, tote nastpi kryzys i recesja. Jak stwierdza Hayek:
Dopki jak cz stworzonego w ten sposb dodatkowego dochodu wydaje si na dobra konsumpcyjne (czyli nie wszystko zostaje zaoszczdzone), dopty ceny dbr konsumpcyjnych musz stale wzrasta w stosunku do cen rnego rodzaju nakadw. To za, jak ju jest oczywiste, nie moe trwa bez wpywu na wzgldne ceny
Keynes, Oglna teoria, s. 7778, prze. Micha Kalecki, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie.
64

Krytyka ekonomii keynesowskiej

415

rnego rodzaju nakadw oraz na metody produkcji, ktre bd si wydaway opacalne.

Gdzie indziej w tej samej pracy Hayek stwierdza:

Aby pokaza, e nasza analiza jest poprawna, potrzeba jedynie, eby w sytuacji, kiedy dochody zwikszaj si w wyniku inwestycji, cz dodatkowych dochodw wydawana na dobra konsumpcyjne w dowolnym okresie bya wiksza od przypadajcego na nowe inwestycje wzrostu produkcji dbr konsumpcyjnych w tym samym okresie. Nie ma za oczywicie adnego powodu, aby oczekiwa, e nowy dochd [stworzony przez ekspansj kredytow] zostanie zaoszczdzony wicej ni w czci, i to z pewnoci nie w takiej jak dochd nowo zainwestowany, poniewa oznaczaoby to, e trzeba byoby zaoszczdzi praktycznie wszystkie dochody uzyskane z nowych inwestycji65.

Analiza Keynesowska jako teoria szczeglna Jak wykazali ju w 1928 r. ekonomici austriaccy, a zwaszcza Mises, przedsibiorcy w szczeglnym przypadku powszechnego wystpowania bezczynnych zasobw i bezrobocia, opierajc si na nowych poyczkach, mog stale wydua struktur produkcji bez wywoywania znanych efektw odwrotu a do chwili pojawienia si niedoboru jednego z uzupeniajcych czynnikw procesu produkcji66. Fakt ten pokazuje przynajmniej tyle, e tak zwana oglna teoria Keynesa jest w najlepszym razie teori szczegln, majc zastosowanie jedynie wtedy, gdy gospodarka jest pogrona w najgbszej depresji i powszechne jest zjawisko niewykorzystanych mocy produkcyjnych we wszystkich sektorach67. Jak jednak widzielimy w poprzednim rozdziale, nawet w takich warunkach ekspansja kredytowa prowadzi do powszechnego bdnego inwestowania zasobw. Te bdy inwestycyjne dodaj si do bdw wczeniejszych, ktrych nie zlikwidowano ze wzgldu na instytucjonaln sztywno rynkw pracy i innych zasobw
65 Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 378, 394. W przypisie na s. 395 oryginalnego wydania angielskiego tej pracy Hayek podkrela swoj tez jeszcze dobitniej, gdy stwierdza: Istotne (...) jest to, e musimy zawsze porwnywa wynik inwestycji w konkretne dobra z wydatkami pieninymi na te dobra. Poda dbr kapitaowych, ktrej moe, lecz nie musi, odpowiada popyt pieniny, nigdy nie jest okrelona przez inwestycje przebiegajce w tym samym czasie co oszczdnoci, lecz przez wynik minionych inwestycji. 66 Mises, On the Manipulation of Money and Credit, s. 125 (s. 49 niemieckojzycznego wydania Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik). 67 Dla Rogera Garrisona prawdziw ogln teori jest teoria Austriakw, za Teoria Keynesowska [powiedzielibymy rwnie, e teoria monetarystyczna] staje si szczeglnym przypadkiem teorii austriackiej (zob. Garrison, Time and Money, s. 250).

416

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

produkcyjnych. Jeli osoby zajmujce nowe stanowiska pracy stworzone na tych etapach dotkliwej recesji zaczynaj wydawa swoje zarobki na dobra i usugi konsumpcyjne szybciej, ni na rynku pojawiaj si kocowe dobra konsumpcyjne (z powodu wzgldnego niedoboru jakiego czynnika albo zbyt maej poday jednego z komplementarnych czynnikw czy zasobw produkcyjnych), to zostan wyzwolone znane nam procesy mikroekonomiczne, na og przeciwdziaajce pocztkowym ekspansyjnym efektom nowego kredytu bankowego. W takich warunkach tworzenie nowych stanowisk bdzie moliwe tylko w razie spadku pac realnych, zjawiska, ktre obserwowalimy, gdy ceny dbr i usug konsumpcyjnych zaczynaj rosn szybciej ni pace68.
Warto przypomnie, jak Keynes deniuje niedobrowolne bezrobocie: Ludzie s bezrobotni nie z wasnej woli, jeeli w przypadku niewielkiej zwyki cen artykuw konsumpcji robotniczej w porwnaniu z pac nominaln zarwno czna poda siy roboczej gotowej do podjcia pracy za wynagrodzenie wedug biecych stawek pac nominalnych, jak i czny popyt na ni przy tych stawkach byby wikszy od istniejcego poziomu zatrudnienia (Keynes, Oglna teoria, s. 16., prze. Micha Kalecki; kursyw usunito). Poprzez t zawi denicj Keynes chce po prostu powiedzie, e bezrobocie niedobrowolne wystpuje zawsze, kiedy spadek wzgldnych pac powoduje wzrost zatrudnienia. Wzgldne obnienie si pac moe jednak przebiega dwojako: albo robotnik akceptuje nisz pac nominaln, albo zgadza si pracowa w sytuacji, w ktrej paca nominalna pozostaje bez zmian, lecz rosn ceny dbr konsumpcyjnych. Ten drugi wariant jest mniej bezporedni. W adnym z tych przypadkw bezrobocie nie jest niedobrowolne: w obu jest cakowicie dobrowolne. W pierwszym robotnik pozostaje bezrobotny, poniewa dobrowolnie postanawia nie pracowa za nisz pac nominaln. W drugim zgadza si pracowa tylko wtedy, gdy sam si oszuka, poniewa jego paca realna spada, mimo e paca nominalna pozostaje taka sama. (Innymi sowy, w tym drugim przypadku zgadza si pracowa w sytuacji, w ktrej ceny dbr i usug konsumpcyjnych rosn szybciej ni pace). Wikszo politycznych zalece Keynesa sprowadza si w istocie do prby zmniejszenia bezrobocia przez obnienie pac realnych w sposb poredni, wskutek zwikszenia inacji, a tym samym cen dbr konsumpcyjnych, z rwnoczesnym utrzymaniem staych pac nominalnych. Sposb ten zawid nie tylko wskutek tego, e robotnicy nie daj si ju zwie iluzji pieninej i wymagaj takiego podwyszania pac nominalnych, by przynajmniej wyrwnyway spadek siy nabywczej pienidza, ale rwnie dlatego, e proponowany lek, zreszt nieskuteczny, pociga za sob olbrzymie spoeczne koszty kryzysw i recesji gospodarczych wywoywanych przez ekspansj kredytow. Musimy ponadto zda sobie spraw z tego, e recepty Keynesa, polegajce na pobudzaniu efektywnego popytu rodkami skalnymi i pieninymi, s gwnymi winowajcami odpowiadajcymi w znacznej mierze za utrzymywanie, a nawet stopniowe zwikszanie sztywnoci rynkw pracy, poniewa podmioty gospodarcze, zwaszcza robotnicy i zwizki zawodowe, doszy do przekonania, i korekty pac realnych zawsze musz wystpowa w formie podwyek oglnego poziomu cen. A wic doktryna Keynesowska, zamiast by lekarstwem na chorob, staa si czynnikiem pogarszajcym, ktry j zaostrza. Potrzeba bdzie wiele czasu i sporo wysikw podmiotw gospodarczych, zanim ponownie przyzwyczaj si one do ycia w stabilnym rodowisku, w ktrym system cen znw bdzie mg funkcjonowa bez ograniczajcego go dzi braku elastycznoci. Zob. w tej sprawie artyku Hansa-Hermanna Hoppego Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi, w: Jak zrujnowa gospodark, czyli Keynes wiecznie ywy, tum. W Falkowski, Fijorr Publishing, Chicago .
68

Krytyka ekonomii keynesowskiej

417

Tak zwana kracowa efektywno kapitau Kolejn wskazwk, e teoria Keynesa jest szczeglna, a nie oglna, znajdujemy w jego denicji kracowej efektywnoci kapitau, ktr ujmuje on jako
rwn takiej stopie dyskonta, przy ktrej obecna warto szeregu rocznych wpyww okrelonych przez przewidywane przychody osigane z danego obiektu kapitaowego w caym okresie jego ycia rwna si cenie poday tego obiektu69.

Najwaniejszym bdem popenionym przez Keynesa jest rozwaanie inwestycji okrelonych przez przytoczon tu denicj kracowej efektywnoci kapitau z przyjciem zaoenia, e cena poday dobra kapitaowego jest dan, niezmienn, sta kwot, nawet jeli zmieniaj si widoki przedsibiorcw na osignicie zyskw. Keynes, ulegajc klasycznej obiektywistycznej tradycji przekazanej przez Marshalla, uwaa w istocie, e cena poday dbr kapitaowych nie podlega uktuacjom, gdy widoki przedsibiorcw na osignicie zyskw polepszaj si lub pogarszaj. Przekonanie to opiera si na milczco przyjmowanej koncepcji, e ceny te ostatecznie s okrelone przez koszt historycznym produkcji danego dobra kapitaowego. A wic Keynes trwa przy resztkach obiektywistycznej teorii wartoci, zgodnie z ktr warto jest determinowana przez koszt. Doktryna ta, wyranie schykowa w porwnaniu z subiektywistyczn koncepcj austriack, zostaa czciowo oywiona przez Marshalla, przynajmniej jeli chodzi o okrelanie ceny po stronie poday70. Hayek nieopodwaalnie wykaza, e Keynesowska doktryna kracowej efektywnoci kapitau jako czynnika determinujcego inwestycje jest moliwa do przyjcia tylko wtedy, gdy zaoymy, e nie wystpuje jakikolwiek niedobr dbr kapitaowych, tote kad ich ilo mona naby po staej okrelonej cenie. To jednak mona by sobie wyobrazi jedynie w gospodarce idealnej, w ktrej nigdy nie zdarzaj si jakiekolwiek niedobory, albo w hipotetycznej gospodarce pogronej w najgbszych etapach nadzwyczaj
Warszawa 2004, s. 115161. Podobnie wypowiada si Jrg Guido Hlsmann na temat sektora bankowego: Og nie postrzega ju cyklw koniunkturalnych i zaama caego systemu bankowego jako nastpstwa szalejcej pod ochron prawa zasady rezerwy czstkowej, lecz widzi w nich problem makroekonomiczny wymagajcy dziaania kierownikw banku centralnego (zob. na temat tego pogldu J. G. Hlsmann, Has Fractional-Reserve Banking Really Passed the Market Test?, The Independent Review, V, 7, nr 3, zima 2003 s. 416). 69 Keynes, Oglna teoria, s. 119, prze. Micha Kalecki. 70 Pan Keynes (...) ulega przypuszczalnie (...) wpywowi doktryny kosztw realnych, ktra po dzi dzie odgrywa tak wan rol w tradycji Cambridge, zakada on, e ceny wszystkich dbr z wyjtkiem bardziej trwaych s nawet na krtk met okrelane przez koszty (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 375, przyp. 3).

418

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

surowej depresji, w ktrej wystpuje z tego powodu ogromna nadwyka mocy produkcyjnych. W wiecie realnym daje si w pewnym punkcie odczu wzgldny niedobr przynajmniej niektrych dbr komplementarnych, niezbdnych do wytworzenia dobra kapitaowego, a przedsibiorcy, zgodnie ze swoimi oczekiwaniami co do zysku, zwikszaj kwot, jak s gotowi zapaci za dane dobro, a kracowa efektywno czy produktywno kapitau zrwna si ze stop procentow. Innymi sowy, jak wskazuje Hayek, konkurencja pomidzy przedsibiorcami doprowadzi ich ostatecznie do tego, e wywinduj koszt, czyli cen poday dobra kapitaowego, w gr do tego dokadnie punktu, w ktrym zgadza si on z obecn wartoci (zdyskontowan wedle stopy procentowej) kracowej produktywnoci danego wyposaenia. Kracowa efektywno kapitau bdzie wic zawsze zmierzaa do zgodnoci ze stop procentow71. To wanie jest istota austriackiej teorii wpywu stopy procentowej na struktur produktywn, ktr to teori omwilimy w rozdziale pitym. Wiemy bowiem, e stopa procentowa jest cen dbr obecnych w stosunku do dbr przyszych i e przejawia si ona na og w caej strukturze produkcji w rnicy zyskw ksigowych powstajcej pomidzy rozmaitymi etapami procesu produkcji. Mwic inaczej, stopa procentowa wyraa si w rnicy pomidzy dochodami a kosztami na kadym etapie, tote zawsze wystpuje nieubagana tendencja do zrwnywania si zyskw na kadym etapie ze stop procentow (czyli do zrwnywania si kosztw produkcji na kadym etapie z wartoci obecn kracowej produktywnoci charakteryzujcej ten etap).

Keynesa krytyka Misesa i Hayeka W wietle tego, co tu zostao powiedziane, bezporednia krytyka, jak Keynes formuuje pod adresem Hayeka i Misesa na s. 169 i 170 Oglnej teorii, jest absurdalna. Keynes zarzuca Misesowi i Hayekowi mieszanie stopy procentowej z kracow efektywnoci kapitau. Jak wiemy, owi Austriacy uwaaj, e stopa procentowa jest okrelana niezalenie przez skale wartoci preferencji czasowej (poda i popyt w wymianie dbr obecnych na przysze) i e kracowa produktywno czy efektywno kapitau wpywa jedynie na obecn warto dbr kapitaowych. Na rynku cena (koszt) dobra kapitaowego wykazuje tendencj do zrwnywania si z wartoci (zdyskontowan wedle stopy procentowej) przyszego strumienia rent, czyli serii wartoci odpowiadajcych kracowej produktywnoci wyposaPrzedsibiorcy wci bd mieli skonno do podbijania cen rnych rodzajw nakadw do zdyskontowanej wartoci powstaych dziki tym nakadom produktw kracowych i jeli stopa poyczkowa pozostaje bez zmian, jedynym sposobem na odtworzenie tej rwnoci ceny danego nakadu i zdyskontowanej wartoci jego produktu kracowego jest oczywicie zmniejszenie tego produktu kracowego (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 383).
71

Krytyka ekonomii keynesowskiej

419

enia kapitaowego. Austriacy uwaaj zatem, e kracowa produktywno kapitau zmierza do zrwnania si ze stop procentow, a nie na odwrt, i e tylko w stanie rwnowagi (ktrego w rzeczywistoci nigdy si nie osiga) staj si one rwne. Fundamentalny bd Keynesa polega na tym, e nie dostrzega on, i cena zakupu dbr kapitaowych ulega zmianom wraz z popraw oczekiwa co do zysku lub zwizanej z nim produktywnoci. Tak wanie wyglda przebieg zdarze w rzeczywistym wiecie, co ekonomici austriaccy zawsze uwzgldniali w swoich analizach. Kiedy zatem Keynes zuchwale twierdzi, e austriaccy ekonomici mieszaj stop procentow z kracow produktywnoci kapitau, skandalicznie przekrca fakty72.

Krytyka Keynesowskiej koncepcji mnonika Keynes popenia takie bdy, poniewa brakuje mu teorii kapitau, ktra pomogaby mu zrozumie, w jaki sposb oszczdnoci przeksztacaj si w inwestycje w cigu zupenie przeze nie dostrzeganych procesw mikroekonomicznych. Nic wic dziwnego, e Keynes po prostu nie jest zdolny zrozumie Hayekowskiej argumentacji i e omawiajc szkoy myli ekonomicznej, ktre, jak szkoa austriacka, analizuj skutki ekspansji kredytowej dla struktury produkcji, stwierdza w konkluzji: Nie mog znale adnego sensu w tych teoriach73. Brak odpowiedniej teorii kapitau wyjania rwnie, dlaczego Keynes rozwija mechanistyczn koncepcj mnonika inwestycyjnego, ktry deniuje jako odwrotno jedynki pomniejszonej
72 Z opini t zgadza si midzy innymi Denis H. Robertson. Przeprowadzajc krytyczn analiz Oglnej teorii, Robertson pisa bezporednio do Keynesa: Nie uwaam wcale, aby te strony (169170) rzetelnie przedstawiay wasne stanowisko Hayeka. W swoim osobliwym jzyku mwi on, e spadek stopy procentowej tak dalece zwikszy cen popytu na maszyny (pomimo spadku ceny ich produktw), i sprawi to, e wytwarzanie dodatkowych maszyn stanie si zyskowne. (Zob. list Denisa H. Robertsona do Johna Maynarda Keynesa z 2 lutego 1935 roku opublikowany w: The Collected Writings of John Maynard Keynes, t. 13, s. 496 i nast.; zacytowany fragment pochodzi ze s. 504). W licie do Robertsona (z 20 lutego 1935 r.) Keynes w istocie przyzna, e we wspomnianych tutaj ustpach Oglnej teorii bdnie zinterpretowa sowa Hayeka: Dzikuj za wzmiank o Hayeku, ktr przeanalizuj. Nie wtpi, e Hayek mwi co do przeciwnego do tego, co mu tu przypisuj (ibid., s. 519). Keynesowi zabrako jednak uczciwoci intelektualnej, by skorygowa tekst przed ostateczn publikacj w 1936 r. Rwnie Ludwig M. Lachmann wypowiada si na temat krytyki skierowanej przez Keynesa pod adresem Misesa i Hayeka w Oglnej teorii, gdzie na s. 170 Keynes konkluduje, e prof. Mises i jego uczniowie doszli do akurat odwrotnych wnioskw. Lachmann odpowiada: rzeczywistoci jednak Austriacy ci szli po prostu w lady Wicksella, przeprowadzajc W rozrnienie pomidzy naturaln stop procentow i stop pienin, a wasne rozrnienie Keynesa pomidzy kracow efektywnoci kapitau i stop pienin dokadnie odpowiada tamtemu. Zarzut zwykego pomieszania poj jest bezpodstawny (Ludwig M. Lachmann, John Maynard Keynes: A View from Austrian Window, South African Journal of Economics 51, nr 3, 1983, s. 368379, zw. s. 370371). 73 Keynes, Oglna teoria, s. 297, prze. Stanisaw Rczkowski.

420

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

o kracow skonno do konsumpcji. A wic wedug Keynesa im wiksza jest kracowa skonno do konsumpcji, w tym wikszym stopniu wzrost inwestycji bdzie zwiksza dochd narodowy. Ten mnonik inwestycyjny opiera si jednak na argumentacji czysto matematycznej, ktra pozostaje w sprzecznoci z najbardziej elementarn logik ekonomiczn teorii kapitau. Mnonik ten wskazuje bowiem, e kady wzrost ekspansji kredytowej bdzie powodowa zwikszenie si realnego dochodu narodowego o wielko rwn odwrotnoci kracowej skonnoci do oszczdzania (jeden minus kracowa skonno do konsumpcji). W wietle logiki Keynesa jest wic tak, e im mniej ludzie oszczdzaj, tym bardziej wzrasta dochd realny. Wiemy jednak, e ten matematyczny automatyzm, ktry stanowi sedno koncepcji mnonika, nie ma adnego zwizku z realnymi procesami przebiegajcymi w strukturze produkcji. Ekspansja kredytowa pobudza inwestycje, ktre podnosz cen czynnikw produkcji, a dalej wywouj wicej ni proporcjonalny wzrost ceny dbr i usug konsumpcyjnych. Nawet jeli dochd brutto w ujciu pieninym wzrasta w nastpstwie dopywu nowego pienidza stworzonego przez system bankowy, to mnonik ze wzgldu na swoj mechaniczn i makroekonomiczn natur nieadekwatnie opisuje niszczce skutki mikroekonomiczne, jakie ekspansja kredytowa zawsze wywouje w strukturze produkcji. W konsekwencji mnonik maskuje powszechne bdy inwestowania zasobw, ktre na dug met zuboaj spoeczestwo jako cao (zamiast je wzbogaca, jak utrzymuje Keynes). Zgadzamy si z Gottfriedem Haberlerem, gdy stwierdza, e mnonik
okazuje si nie tyle sdem empirycznym, ktry mwi nam co o realnym wiecie, ile czysto analitycznym zdaniem na temat konsekwentnego stosowania arbitralnie przyjtej terminologii stwierdzeniem, ktre nie mwi nic nowego o rzeczywistoci. (...) Zasadnicza teoretyczna idea pana Keynesa dotyczca zwizkw pomidzy skonnoci do konsumpcji a mnonikiem, ktra ma nadawa ksztat i moc tym obserwacjom, okazuje si nie tyle empirycznym stwierdzeniem, ktre mwi co interesujcego o realnym wiecie, ile jaow algebraiczn relacj, ktrej adne odwoanie si do faktw nie moe potwierdzi ani obali74.

Hayek w swojej szczegowej krytyce obu tomw A Treatise on Money (1930) zarzuca w zwizku z tym Keynesowi cakowite ignorowanie teorii kapitau i odsetek, zwaszcza dziea Bhm-Bawerka i innych teoretykw
74 Gottfried Haberler, Mr. Keynes Theory of the Multiplier: A Methodological Criticism, tekst opublikowany pierwotnie w Zeitschrift fr Nationalkonomie 7, 1936, s. 299305, a po angielsku jako rozdz. 23 ksiki: Anthony Y. Koo (red.), Selected Essays of Gottfried Haberler, The MIT Press, Cambridge (Massachusetts) 1985, s. 553560, zw. s. 558559. Warto zauway, e poprzednikiem Keynesa w rozwijaniu teorii mnonika by monetarysta Hawtrey; zob. Robert B. Dimand, Hawtrey and the Multiplier, History of Political Economy 29, nr 3, jesie 1997, s. 549556.

Krytyka ekonomii keynesowskiej

421

szkoy austriackiej75. Wedug Hayeka widoczny u Keynesa brak wiedzy w tej dziedzinie wyjania to, e nie dostrzega on (podobnie jak wczeniej Clark, a pniej Knight) istnienia rnych etapw struktury produkcji i e ostatecznie nie potra zrozumie, i zasadnicza decyzja, jak musz podj przedsibiorcy, nie dotyczy tego, czy inwestowa w dobra konsumpcyjne, czy w dobra kapitaowe, lecz tego, czy inwestowa w procesy produkcyjne, ktre przynios dobra konsumpcyjne w bliskiej przyszoci, czy w te, ktre przynios je w przyszoci odleglejszej. A wic koncepcja Keynesa struktury produkcji zoonej tylko z dwch etapw (dbr konsumpcyjnych i dbr kapitaowych) oraz nieuwzgldnienie przez niego czasowego aspektu tej struktury i skadajcych si na ni kolejnych etapw prowadz go w puapk paradoksu oszczdzania, bdnego uzasadnienia teoretycznego, ktre wyjanialimy w rozdziale pitym76. Keynesici nie dysponuj zatem adn teori wyjaniajc, dlaczego w skrpowanej gospodarce rynkowej cierpicej na ekspansj kredytow (a wic narusza si tam tradycyjne zasady prawne) wci powracaj kryzysy. Przypisuj kryzysy po prostu nagym zahamowaniom popytu inwestycyjnego, zakceniom spowodowanym przez irracjonalne zachowania przedsibiorcw lub nieoczekiwan utrat wiary w siebie i optymizmu podmiotw gospodarczych. Co wicej, keynesici zaniedbuj w swoich analizach to, e kryzysy stanowi endogeniczn konsekwencj tego samego procesu ekspansji kredytowej, ktry najpierw prowadzi do boomu. Inaczej ni monetaryci, ich makroekonomiczni druhowie, keynesici s przekonani, e skutki polityki ekspansji pieninej s niewielkie i nieistotne w porwnaniu ze
75 Hayek napisa trzy artykuy, krytykujce teorie pienidza, ktre Keynes wczy do ksiki A Treatise on Money. S to: Reections on The Pure Theory of Money of Mr. J. M. Keynes (1), Economica 11, nr 33, sierpie 1931, s. 270295, A Rejoinder to Mr. Keynes, Economica 11, nr 34, listopad 1931, s. 398403 oraz Reections on The Pure Theory of Money of Mr. J. M. Keynes (continued) (2), Economica 12, nr 25, luty 1932, s. 2244. Artykuy te i odpowiedzi, jakich udzieli na nie Keynes, zostay opublikowane w: John Cunningham Wood, Ronald N. Woods (red.), Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, Routledge, London 1991, a take w: The Collected Works of F. A. Hayek, t. 9 (Contra Keynes and Cambridge: Essays, Correspondence), Routledge, London 1995. W pierwszym z tych artykuw (Wood, Woods, s. 7) Hayek konkluduje, e gwny problem Keynesa ma charakter metodologiczny i wynika z faktu, i stanowice podstaw jego analizy agregaty makroekonomiczne przesaniaj mu procesy mikroekonomiczne istotne dla zrozumienia zmian w strukturze produkcji. 76 Naley pamita, e John Maynard Keynes publicznie wprost przyzna Hayekowi, i brakuje mu odpowiedniej teorii kapitau. Oto jego sowa: Doktor Hayek narzeka, e nie zaproponowaem adnej zadowalajcej teorii kapitau i odsetek oraz e nie rozwijam adnej istniejcej ju teorii. Rozumie przez ni, jak sdz, teori akumulacji kapitau w stosunku do stopy konsumpcji, a take czynnikw determinujcych naturaln stop procentow. To zupena prawda; zgadzam si te z dr. Hayekiem, e rozwinicie tej teorii byoby wielce istotne dla mojego ujcia zagadnie pieninych i prawdopodobnie rzucioby wiato w ciemne zaktki (John Maynard Keynes, The Pure Theory of Money: A Reply to Dr. Hayek, Economica 11, nr 34, listopad 1931, s. 394; w wydaniu Wooda i Woodsa s. 56).

422

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

skutkami polityki skalnej, tote opowiadaj si za wydatkami publicznymi jako sposobem na bezporednie zwikszenie efektywnego popytu. Nie rozumiej, e polityka taka dodatkowo komplikuje proces dostosowawczy w strukturze produkcji i pogarsza perspektywy na etapach najdalszych od konsumpcji. Wskutek zastosowania keynesistowskich lekarstw niewtpliwie zwikszaj si trudnoci, jakie napotykaj przedsibiorcy, ktrzy chc konsekwentnie nansowa te etapy przez dobrowolne oszczdnoci. Co do prawdopodobiestwa, e rodki polityki Keynesowskiej mogyby uleczy odwieczne bezrobocie za pomoc cakowitego uspoecznienia inwestycji, zastosowanie ma tu austriacka teza o niemoliwoci rachunku ekonomicznego w socjalizmie, o czym wiadcz potne bdy inwestycyjne w przemyle, jakie narosy w cigu dziesicioleci rzdowych inwestycji w byych socjalistycznych gospodarkach Europy Wschodniej. Krtkookresowe bezrobocie mona by wyeliminowa przez aktywn polityk tylko wtedy, gdyby robotnicy i zwizki zawodowe dali si zwie iluzji pieninej, a tym samym utrzymali pace nominalne na staym poziomie w inacyjnej atmosferze gwatownie rosncych cen konsumenckich. Dowiadczenie pokazao, e Keynesowskie lekarstwo na bezrobocie (obnienie pac realnych przez wzrost oglnego poziomu cen) zawiodo: robotnicy nauczyli si domaga podwyek przynajmniej rekompensujcych im spadek siy nabywczej ich pienidzy. Popierana przez keynesistw ekspansja kredytu i efektywnego popytu stopniowo przestaa wic by uytecznym narzdziem tworzenia miejsc pracy. Pocigna te za sob pewien koszt: coraz powaniejsze znieksztacenia struktury produkcji. Rzeczywicie bowiem po kryzysie koca lat 70. nastpia faza gbokiej depresji poczonej z wysok inacj (stagacja), stanowica najwaniejsz empiryczn przesank obalenia teorii Keynesowskiej77.
77 Nie jest to odpowiednie miejsce, by przeprowadza wyczerpujc analiz reszty konstrukcji teoretycznej Keynesa, na przykad jego koncepcji stopy procentowej jako zjawiska cile pieninego okrelonego przez poda pienidza i preferencji pynnoci. Wiemy jednak, e poda pienidza i popyt na okrelaj jego cen czy si nabywcz, a nie stop procentow, jak utrzymuje Keynes, skupiajc si wycznie na skutkach wywoywanych przez ekspansj kredytow na rynku kredytowym w najkrtszym okresie. (Nawiasem mwic, w swojej teorii preferencji pynnoci Keynes ucieka si w rozumowaniu do bdnego koa, co jest charakterystyczne dla analizy funkcjonalnej matematykw-ekonomistw. Najpierw bowiem twierdzi, e stopa procentowa jest determinowana popytem na pienidz, czyli preferencj pynnoci, a potem stwierdza, e z kolei popyt na pienidz zaley od stopy procentowej). Inn istotn wad doktryny Keynesowskiej jest zaoenie, e podmioty gospodarcze najpierw decyduj, ile oszczdza, potem za ustalaj, jak cz kwoty, ktr postanowiy zaoszczdzi, wykorzystaj na zwikszenie swoich sald gotwkowych, a jak zainwestuj. Tymczasem podmioty gospodarcze rwnoczenie decyduj, ile przeznacz na kady z trzech celw: konsumpcj, inwestycje i zwikszenie sald gotwkowych. Jeli wic nastpuje wzrost iloci pienidza tezauryzowanego przez kady podmiot gospodarczy, to ta dodatkowa kwota moe si bra z ktregokolwiek z nastpujcych rde: a) ze rodkw przeznaczanych wczeniej na konsumpcj; b) ze rodkw przeznaczanych wczeniej

Krytyka ekonomii keynesowskiej

423

Musimy si zatem zgodzi ze stwierdzeniem Hayeka, e doktryny Johna Maynarda Keynesa prowadz nas
z powrotem do przednaukowego etapu ekonomii, kiedy nie do koca rozumiano jeszcze funkcjonowanie mechanizmu cen, a zainteresowanie budziy jedynie problemy wpywu zmieniajcego si strumienia pienidza na poda dbr i usug78.

Keynesowskie rodki zaradcze, obejmujce zwikszanie efektywnego popytu i ekspansj kredytow, nawet nie zaczynaj zmniejsza bezrobocia. Nieuchronnie natomiast pogarszaj stan rzeczy, poniewa prowadz do wadliwej alokacji miejsc pracy i czynnikw produkcji na wiele etapw produkcyjnych, ktrych na dusz met konsumenci nie chc utrzymywa79.
na inwestycje; c) z dowolnej kombinacji a) i b). Jest rzecz oczywist, e w przypadku a) stopa procentowa spadnie, w przypadku b) wzronie, a w przypadku c) moe pozosta bez zmian. Nie ma adnej bezporedniej relacji pomidzy preferencj pynnoci czy popytem na pienidz a stop procentow. Wzrost popytu na pienidz moe nie wpywa na stop procentow, jeli relacja pomidzy wartoci przeznaczan na dobra dzisiejsze a wartoci przeznaczan na dobra przysze (preferencja czasowa) nie ulegnie zmianie. Zob. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 164. Wykaz wszystkich istotnych krytycznych odniesie do teorii Keynesa obejmujcy rne artykuy powicone jej rozmaitym aspektom mona znale w: Mark Skousen (red.), Dissent on Keynes: A Critical Appraisal of Keynesian Economics, Praeger, New YorkLondon 1992. Zob. te wspomniane ju rozdziay 79 Time and Money Garrisona. 78 Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 409410. Hayek konkluduje: Nic dziwnego, e pan Keynes uwaa, i jego pogldy antycypowali ju autorzy merkantylistyczni i utalentowani amatorzy: zainteresowanie powierzchniowymi zjawiskami zawsze znaczyo pierwszy etap naukowego podejcia do naszego tematu. Zatrwaajce jest jednak to, e kiedy powsta ju usystematyzowany opis tych si, ktre na dusz met okrelaj ceny i produkcj, wzywa si nas do jego odrzucenia, aby go zastpi krtkowzroczn lozo przedsibiorcy podniesion do godnoci nauki. Czy nie mwiono nam nawet, e skoro w duszej perspektywie wszyscy umrzemy, polityka powinna si kierowa wycznie wzgldami doranymi? Obawiam si, e ci wyznawcy zasady aprs nous dluge mog dosta to, na co stawiaj, prdzej, ni tego sobie ycz (s. 410). 79 Gwne zastrzeenie Hayeka wobec makroekonomii (w wersji zarwno Keynesowskiej, jak i monetarystycznej) dotyczy tego, e makroekonomici operuj makroagregatami, a tym samym nie uwzgldniaj szkodliwych mikroekonomicznych skutkw ekspansji kredytowej, ktre, jak widzielimy, prowadz do bdnego inwestowania zasobw, a w ostatecznym rachunku do kryzysu i bezrobocia. Co wicej, poniewa keynesici zakadaj istnienie nadwyki wszystkich czynnikw (ze wzgldu na niewykorzystane moce produkcyjne i bezrobocie), maj skonno do ignorowania systemu cen, ktrego funkcjonowanie uwaaj za zbdne. System cen staje si wic czym nieokrelonym, niezrozumiaym i zbytecznym. Skoro wszystko jest determinowane funkcjami makroagregatw, to tradycyjna mikroekonomiczna teoria okrelania wzgldnej ceny oraz teoria kapitau, odsetek i dystrybucji staj si niezrozumiae. Niestety, jak wskazuje Hayek, caa generacja ekonomistw nie uczya si niczego prcz makroekonomii Keynesowskiej (i dodajmy monetarystycznej): Obawiam si, e teoria ta wci bdzie nam sprawiaa mnstwo kopotw: zostawia nam stracone pokolenie ekonomistw,

424

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Krytyka zasady akceleratora Nasza teoria wpywu ekspansji kredytowej na struktur produkcji opiera si na teorii kapitau, ktr przeanalizowalimy szczegowo w rozdziale pitym. Zgodnie z t teori zdrowe, trwae wyduenie struktury produkcji jest zalene od wczeniejszego wzrostu oszczdnoci. Musimy zatem skrytykowa tak zwan zasad akceleratora rozwinit przez szko Keynesowsk. Autorzy przyjmujcy t zasad utrzymuj, e kady wzrost konsumpcji prowadzi do wicej ni proporcjonalnego wzrostu inwestycji, co jest sprzeczne z tym, co sugeruje nasza teoria. Zgodnie z zasad akceleratora wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne wywouje olbrzymi skok popytu na dobra kapitaowe. Argumentacja ta ogniskuje si na koncepcji, zgodnie z ktr zachodzi ustalona relacja pomidzy produkcj dbr kapitaowych a liczb maszyn niezbdnych do ich wyprodukowania. A wic kady wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne powoduje proporcjonalny wzrost liczby maszyn niezbdnych do ich wyprodukowania. Kiedy porwnamy t now liczb z tym, czego zwykle potrzeba do wyrwnania liczby zuytych maszyn, zobaczymy nieproporcjonalny skok popytu na dobra kapitaowe, znacznie przekraczajcy wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne80.
ktrzy nie uczyli si niczego innego (F. A. Hayek, The Campaign against Keynesian Ination, w: New Studies, s. 221). Hayek uwaa, e Keynes by wiadom, i rozwin sab konstrukcj teoretyczn. Wspomina, e kiedy po raz ostatni widzia Keynesa przed mierci, zapyta, czy nie niepokoi go marny uytek, jaki wikszo jego uczniw robi z jego teorii. Odpowiedzia, e teorie te byy niezwykle potrzebne w latach 30.; gdyby jednak kiedy miay si okaza szkodliwe, mog by pewien, e szybko doprowadzi to do zmiany opinii publicznej (Hayek, Personal Recollections of Keynes and the Keynesian Revolution, s. 287). Hayek pisze, e Keynes zmar dwa tygodnie pniej, nie majc szansy zmieni biegu zdarze. Krytykuje go za okrelenie mianem oglnej teorii bdnej konstrukcji pojciowej, ktra, jak ostatecznie zda sobie z tego spraw sam jej autor, zostaa stworzona ad hoc w zwizku ze szczeglnymi warunkami lat 30. Dzi tak zwani nowi makroekonomici keynesowscy (Stiglitz, Shapiro, Summers, Romer itd.) koncentruj si na analizie rzekomej realnej i pieninej sztywnoci rynku. Wci jednak nie rozumiej, e sztywno ta i jej gwne skutki pojawiaj si i pogbiaj wanie w wyniku ekspansji kredytowej i interwencji rzdu, oraz nie dostrzegaj, e na rynku dziaaj pewne spontaniczne, mikroekonomiczne siy, ktre pod nieobecno interwencji rzdu zmierzaj do odwrotu, przywrcenia koordynacji i naprawienia bdw inwestycyjnych w procesie kryzysu, recesji i oywienia. W sprawie tych nowych keynesistw zob. te przyp. 94 w niniejszym rozdziale. 80 Samuelson ilustruje zasad akceleratora nastpujcym przykadem: Wyobramy sobie typow rm tekstyln, ktrej zasb wyposaenia kapitaowego zawsze utrzymuje si na poziomie okoo dwukrotnoci jej rocznej sprzeday tkanin. Kiedy wic sprzeda od pewnego czasu pozostaje na poziomie 30 milionw dolarw rocznie, jej bilans wykazuje 60 milionw dolarw w wyposaeniu kapitaowym, na co skada si na przykad 20 maszyn w rnym wieku, przy czym co roku jedna zuywa si i zostaje wymieniona. Poniewa wymiana dokadnie rwnoway deprecjacj, rma nie dokonuje adnych inwestycji czy oszczdnoci netto. Inwestycje brutto s dokonywane w tem-

Krytyka ekonomii keynesowskiej

425

Wiemy, e zgodnie z zasad akceleratora wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne wywouje ogromnie zwikszony wzrost popytu na dobra kapitaowe. Z zasady tej wynika jednak rwnie, e jeli popyt na dobra kapitaowe ma pozosta stay, to popyt na dobra i usugi konsumpcyjne musi rosn w coraz wikszym tempie. Bierze si to std, e stay popyt na dobra i usugi konsumpcyjne, czyli popyt, ktry si nie zwiksza, wywoa znaczce skurczenie si popytu na wyposaenie. Popyt na te dobra powrci do poziomu wymaganego jedynie przez wymian maszyn. Zasada akceleratora wyranie i doskonale pasuje do Keynesowskich propozycji nieograniczonej ekspansji konsumpcji i zagregowanego popytu; doktryna akceleratora wskazuje wrcz, e kady wzrost konsumpcji wywouje olbrzymi skok inwestycji i e oszczdnoci nie maj adnego znaczenia! Zasada akceleratora peni wic funkcj faszywego substytutu teorii kapitau, ktrej brak w Keynesowskim modelu; uspokaja sumienie teoretyczne keynesistw i wzmacnia ich przekonanie, e dobrowolne oszczdnoci peni funkcj odwrotn do zaoe i s zbdne dla rozwoju gospodarczego (paradoks oszczdzania). Jest wic rzecz szczeglnie wan, abymy gruntownie wyoyli bdy i zudzenia stanowice podstaw tej zasady81. Teoria oparta na akceleratorze nie tylko pomija najbardziej elementarne zasady teorii kapitau, lecz ponadto zostaa rozwinita na podstawie mechanistycznej, automatycznej i bdnej koncepcji ekonomii. Przeanalizujmy kolejno argumenty na rzecz tego twierdzenia. Po pierwsze, teoria akceleratora nie obejmuje realnego przebiegu procesu przedsibiorczego na rynku i sugeruje, e dziaania przedsibiorcw s jedynie lep, automatyczn reakcj na chwilowe impulsy popytu na dobra i usugi konsumpcyjne. Przedsibiorcy nie s jednak robotami, a ich dziaania nie s mechaniczne. Przeciwnie, przedsibiorcy przewiduj bieg zdarze, a majc na celu osignicie zysku, dziaaj zgodnie z tym, co ich zdaniem moe nastpi. Tak wic aden mechanizm transmisyjny nie sprawia automatycznie i niezwocznie, e wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne uwalnia natychmiastowy, proporcjonalny wzrost popytu na dobra kapitaowe. Jest cakiem przeciwnie. Z myl o ewentualnych wahaniach popytu na dobra i usugi konsumpcyjne przedsibiorcy utrzymuj na og
pie 3 milionw dolarw rocznie, co odpowiada wymianie co roku jednej maszyny. (...) Zamy teraz, e w czwartym roku sprzeda ronie o 50 procent z 30 do 45 milionw dolarw. Liczba maszyn musi zatem rwnie wzrosn o 50 procent, czyli z 20 do 30. W tym czwartym roku trzeba zamiast jednej maszyny kupi 1110 nowych oraz jedn na wymian maszyny zuytej. Sprzeda wzrosa o 50 procent. O ile posza w gr produkcja maszyn? Zwikszya si z 1 do 11, czyli o 1000 procent! (Samuelson, Economics, wyd. 11, McGraw-Hill, New York 1980, s. 246247). Co ciekawe, analiza zasady akceleratora zostaa usunita z 15 wydania tej ksiki, ktre ukazao si w 1992 r. 81 Poprzedniczki zasady akceleratora pojawiaj si w pracach Karola Marksa, Alberta Aftaliona, J. M. Clarka, A. C. Pigou i R. F. Harroda; zob. P. N. Junankar, Acceleration Principle, w: Eatwell, Milgate, Newman (red.), The New Palgrave: A Dictionary of Economics, t. 1, s. 1011.

426

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

pewne niewykorzystane moce produkcyjne w postaci wyposaenia kapitaowego. Te niewykorzystane moce pozwalaj im zaspokoi nagy wzrost popytu, gdy do niego dochodzi. Zasada akceleratora okazuje si o wiele mniej poprawna, gdy, jak to si dzieje w rzeczywistoci, rmy utrzymuj w rezerwie pewne dobra kapitaowe. Jest wic oczywiste, e zasada akceleratora byaby poprawna tylko wtedy, gdyby dobra kapitaowe byy wykorzystywane w peni, tak e zwikszenie produkcji dbr konsumpcyjnych bez zwikszenia liczby maszyn byoby zupenie niemoliwe. Niemniej to po drugie wielkie zudzenie zasady akceleratora polega na tym, e opiera si ona na zaoeniu istnienia staych, niezmiennych proporcji pomidzy dobrami kapitaowymi, prac oraz produkcj dbr i usug konsumpcyjnych. Zasada akceleratora nie uwzgldnia tego, e te same wyniki w postaci dbr i usug konsumpcyjnych mona uzyska dziki wielu rnym kombinacjom kapitau staego, kapitau zmiennego, a zwaszcza pracy. Te konkretne kombinacje wybierane przez przedsibiorc w kadym przypadku zale od struktury wzgldnych cen. A wic zaoenie, e istnieje staa proporcja pomidzy produkcj dbr i usug konsumpcyjnych a iloci dbr kapitaowych niezbdnych do ich wytworzenia, jest bdne i przeczy podstawowym zasadom teorii cen na rynku czynnikw produkcji. W istocie bowiem, jak widzielimy, analizujc efekt Ricarda, spadek wzgldnej ceny pracy skania rmy do wytwarzania dbr i usug konsumpcyjnych w sposb bardziej pracochonny, czyli przy wzgldnie mniejszym wykorzystaniu dbr kapitaowych. I na odwrt: wzrost wzgldnego kosztu pracy wyzwala wzgldny wzrost wykorzystania dbr kapitaowych. Poniewa zasada akceleratora opiera si na zaoeniu wystpowania staych proporcji pomidzy czynnikami produkcji, cakowicie wycza rol, jak w procesach rynkowych odgrywaj przedsibiorczo, system cen i zmiana technologiczna. Co wicej po trzecie nawet jeli na uytek rozumowania zaoymy, e zachodz stae proporcje pomidzy konsumpcj i wykorzystywanym wyposaeniem kapitaowym, a nawet jeli przyjmiemy, e nie istniej adne niewykorzystane moce produkcyjne w formie dbr kapitaowych, to musimy zada sobie nastpujce pytanie: jak moe wzrosn produkcja dbr kapitaowych w sytuacji braku oszczdnoci niezbdnych do snansowania takiej inwestycji? Jest nierozwizywaln sprzecznoci logiczn uznawa, e wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne automatycznie i niezwocznie wywouje nieproporcjonalnie duy wzrost produkcji dbr kapitaowych, skoro w sytuacji braku nadwyki mocy produkcyjnych wytwarzanie tych dbr zaley od wzrostu dobrowolnych oszczdnoci. Co wicej, wzrost taki nieuchronnie pociga za sob chwilowy spadek popytu na dobra konsumpcyjne (co wyranie przeczy zaoeniu, na ktrym opiera si teoria akceleratora). A wic teoria akceleratora pozostaje w sprzecznoci z najbardziej fundamentalnymi zasadami teorii kapitau. Po czwarte, trzeba sobie zda spraw z tego, e inwestowanie w dobra kapitaowe znacznie przekraczajce wzrost popytu na dobra konsumpcyj-

Krytyka ekonomii keynesowskiej

427

ne mona snansowa tylko wtedy, gdy zainicjuje si i utrzyma znaczn ekspansj kredytow. Innymi sowy, zasada akceleratora zakada ostatecznie, e nastpuje wzrost ekspansji kredytowej niezbdnej do bardzo silnego pobudzenia inwestycji w dobra kapitaowe. Dobrze znamy ju skutki takiej ekspansji kredytowej dla struktury produkcji oraz procesy, w wyniku ktrych system wzgldnych cen niezmiennie ogranicza t ekspansj i wymusza odwrt przejawiajcy si w kryzysie i recesji82. Po pite, absurdalne jest oczekiwanie, e wzrost popytu na dobra i usugi konsumpcyjne wywoa natychmiastowy skok produkcji dbr kapitaowych. Wiemy, e podczas boomu, ktry jest nansowany przez ekspansj kredytow, rmy i sektory przemysowe zajmujce si wytwarzaniem wyposaenia i dbr kapitaowych maksymalnie wykorzystuj zdolnoci produkcyjne. Zamwienia si pitrz, a rmy mog zaspokoi zwikszony popyt jedynie z bardzo duymi opnieniami i kosztem ogromnego wzrostu cen wyposaenia. Nie mona wic sobie wyobrazi, by wzrost produkcji dbr kapitaowych mg nastpi tak szybko, jak zakada to zasada akceleratora. Po szste, teoria akceleratora opiera si na szczeglnym rozumowaniu mechanistycznym, w ktrym podejmuje si prb powizania wzrostu popytu na dobra i usugi konsumpcyjne mierzonego w ujciu pieninym ze wzrostem, w ujciu zycznym, popytu na wyposaenie i dobra kapitaowe. Przedsibiorcy nigdy nie opieraj swoich decyzji na porwnaniach wielkoci pieninych i zycznych; zawsze porwnuj szacowane dochody i koszty mierzone cile w kategoriach pieninych. Porwnywanie wielkoci niejednorodnych jest absurdalne i sprawia, e rachunek ekonomiczny przedsibiorcy staje si zupenie niemoliwy. Jeli cena dbr kapitaowych zaczyna rosn, to oczywicie decyzje przedsibiorcw nie bd si mechanicznie przejawiay w staych proporcjach nakadw. Zamiast tego bd oni starannie ledzili ewolucj kosztw w celu ustalenia, czy produkcja ma nadal przebiega wedug dawnych proporcji, czy te naley zwikszy udzia czynnikw alternatywnych w stosunku do dbr kapitaowych, zwaszcza udzia pracy83. Po sidme, William Hutt pokaza, e teoria akceleratora opiera si na wyborze czysto arbitralnego okresu analizy84. Dlaczego bowiem obliczamy domniemany wzgldny wzrost popytu na dobra kapitaowe w odniesieniu
82 Nawet gdybymy uznali na uytek tego rozumowania, e kapitalici i przedsibiorcy postpuj tak, jak opisuj to zwolennicy tezy o dysproporcji, nadal niewyjanione pozostanie to, w jaki sposb mogliby rozwija swoj dziaalno, gdyby nie ekspansja kredytowa. Denie do zwikszenia inwestycji wywouje wzrost cen komplementarnych czynnikw produkcji oraz stopy procentowej na rynku kredytw. Te zjawiska szybko zahamowayby tendencje ekspansjonistyczne, gdyby nie trwaa ekspansja kredytowa (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 496). 83 Zob. np. ciekawy artyku Jereya M. Herbenera The Myths of the Multiplier and the Accelerator w: Dissent on Keynes, rozdz. 4, s. 6388, zw. s. 8485. 84 William H. Hutt, The Keynesian Episode: A Reassessment, Liberty Press, Indianapolis (Indiana) 1979, s. 404408.

428

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

do jednego roku? Im krtszy wybrany okres, tym bardziej wzmocniony jest rzekomy automatyczny wzrost popytu na maszyny, skok, ktry wynika z kadej staej proporcji pomidzy produkcj dbr i usug konsumpcyjnych a produkcj dbr kapitaowych. Jeli jednak rozwaymy duszy okres, taki jak szacowany czas uytkowania maszyny, to wyrane oscylacje, jakie zdaj si wynika z zasady akceleratora, znikaj cakowicie. Na dodatek za przedsibiorcy zawsze bior pod uwag wanie t dugookresow perspektyw. Aby w razie potrzeby mc w przyszoci chwilowo podnie produkcj, zwikszaj zazwyczaj swj popyt na dobra kapitaowe bardziej, ni byoby to konieczne do wytworzenia okrelonej iloci dbr konsumpcyjnych. Jeli wic uwzgldnimy spoeczestwo jako cao, a take oczekiwania przedsibiorcw, to wzrost popytu na wyposaenie i maszyny na etapach najbliszych konsumpcji jest znacznie bardziej umiarkowany, ni wskazuje doktryna zasady akceleratora. Krtko mwic, zasada akceleratora opiera si na zudnym, mechanistycznym rozumowaniu, ktre nie uwzgldnia najelementarniejszych zasad procesu rynkowego, zwaszcza natury przedsibiorczoci. Doktryna ta ignoruje funkcjonowanie i skutki systemu cen, moliwo zastpowania jednych nakadw drugimi, najistotniejsze aspekty teorii kapitau oraz analiz struktury produkcji, wreszcie zasady mikroekonomiczne rzdzce relacj pomidzy oszczdzaniem a wyduaniem struktury produkcji85.

4 . T r a d yc j a m a r k s i s t o w s k a a a u s t r i a c k a t e o r i a c y k l i k o n i u n k t u r a l n yc h . R e w o l u c j a n e o r i c a rd i a s k a i k o n t ro w e rs j a w s p ra w i e p o d w j n ego p r z e c z e n i a
W swojej krytycznej analizie kapitalizmu Karol Marks przyjmuje obiektywistyczne koncepcje szkoy klasycznej: dwch zasadniczych czynnikw produkcji (kapita i praca) oraz procesu produkcji zoonego z dwch tylko etapw (konsumpcja i produkcja). Niemniej w przedmowie do trzeciego tomu Kapitau Marksa Fryderyk Engels wyranie wzmiankuje o rnych etapach procesu produkcji. Przedstawia je w sposb podobny jak szkoa austriacka, cho posuguje si t argumentacj w celu lepszego zilustrowania rzekomej niesprawiedliwoci kapitalistycznego systemu gospodarczego. Engels stwierdza:
Sprzedawcy kapitalistyczni producent surowca, fabrykant, kupiec-hurtownik, kupiec-detalista w taki sposb osigaj zyski w swych transakcjach, e kady sprzedaje droej, ni kupuje, a wic podnosi o pewien procent cen kosztu swego towaru. Jedynie robotnik nie
85

Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 268274.

Tradycja marksistowska a austriacka teoria cykli koniunkturalnych...

429

moe wymc podobnego dodatku do wartoci, gdy wskutek swej niekorzystnej sytuacji wobec kapitalisty musi sprzedawa sw prac w cenie wasnego kosztu, mianowicie za niezbdne koszty utrzymania86.

Marksistowski teoretyk Mychajo Iwanowicz Tuhan-Baranowski rozszerzy pniej i przeformuowa uwagi Engelsa, zmierzajc do rozwinicia teorii cykli koniunkturalnych opartej na zjawisku nadprodukcji w etapach inwestycji. Jak ju wskazywalimy, teoria ta jest bardzo blisko zwizana z przedstawion tutaj austriack teori cykli koniunkturalnych. Chocia bowiem Tuhan-Baranowski nie potra wskaza pieninego rda (ekspansja kredytowa) przeinwestowania i nierwnowagi pomidzy rnymi etapami procesu produkcji, to w zakresie teorii kapitau jego interpretacja jest zasadniczo poprawna i Hayek uzna go za poprzednika austriackiej teorii cykli koniunkturalnych87. Nic wic dziwnego, e autor o tak wyranie marksistowskich skonnociach jak Howard H. Sherman utrzymywa, i teoria rnych etapw procesu produkcji Hayeka doskonale pasuje do teoretycznych podstaw marksizmu. Uwypuklay one tradycyjnie wystpujc w systemie kapitalistycznym tendencj do znacznych dysproporcji pomidzy rnymi etapami produkcji. Jak si mona spodziewa, nie chodzio tu o wykazanie szkodliwych skutkw, jakie ekspansja kredytowa oraz polityka pienina rzdw i bankw centralnych przynosz strukturze produkcji, lecz jedynie o zilustrowanie rzekomo immanentnej niestabilnoci systemu kapitalistycznego88. Wedug szkoy austriackiej bd marksistw nie tkwi w ich diagnozie symptomw choroby (zasadniczo trafnej), lecz w analizie jej przyczyn, ktrych Austriacy upatruj w ekspansji kredytowej wynikej z naruszenia zasad prawnych umowy bankowego depozytu pieninego (dopuszczalno czstkowej rezerwy gotwkowej). Korzystne implikacje dla austriackiej teorii cykli koniunkturalnych ma rwnie kontrowersja szk neoricardiaskiej i neoklasycznej co do moliwoci podwjnego przeczenia techniki. Debata w sprawie podwjnego przeczenia podkrelia bowiem niejednorodn, komplementarn natur rnych dbr kapitaowych (w najczystszej tradycji austriackiej) na przekr neoklasycznej koncepcji kapitau jako jednorodnego funduszu. Co wicej, Austriacy, a Hayek w szczeglnoci, od pocztku pokazywali, e wyduanie struktury produkcji moe czsto wywoywa na pozr paradoksalne przypadki podwjnego przeczenia, ktre jednak, jeli inter86 Fryderyk Engels, Przedmowa, w: Karol Marks, Kapita. krytyka ekonomii politycznej, t. 3 (Proces produkcji kapitalistycznej jako cao), prze. Edward Lipiski, Ksika i Wiedza, Warszawa 1957, cz. 1, s. 9. 87 Hayek bezporednio wspomina o Tuhanie-Baranowskim w Prices and Production, s. 103 oraz The Pure Theory of Capital, s. 426. Zob. te rozdz. VI, przyp. 71. 88 Zob. Howard J. Sherman, Introduction to the Economics of Growth, Unemployment and Ination, Appleton, New York 1964, zw. s. 95.

430

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

pretowa je w ujciu przyszociowym, s po prostu kolejnym przejawem zwykego procesu wyduania89. Przeczenie pomidzy dwiema alternatywnymi technikami produkcji, zjawisko, ktre moe towarzyszy cigym wahaniom stopy procentowej i ktre wprawio w niema konsternacj teoretykw neoklasycznych, nie przedstawia adnej trudnoci dla austriackiej teorii kapitau. W istocie bowiem wzrost oszczdnoci, a tym samym spadek stopy procentowej, zawsze przejawia si w zmianie czasowej perspektywy konsumentw, ktrzy zaczynaj postrzega swoje dziaania z punktu widzenia przyszoci bardziej odlegej. A wic struktura produkcji zostaje wyduona niezalenie od tego, czy zachodz zmiany, by moe nawet wielokrotne, rnych konkretnych technik produkcji. Innymi sowy, jeli w sytuacji spadku stopy procentowej przywraca si w zwizku z nowym projektem inwestycyjnym dawn technik, to w modelu szkoy austriackiej zjawisko to jest tylko, w kontekcie danego procesu produkcji, konkretnym znakiem, e proces ten wyduy si w wyniku wzrostu oszczdnoci i spadku stopy procentowej90. Nie moemy si wic da zwie analizie porwnawczej rwnowagi statycznej przeprowadzanej przez teoretykw neoklasycznych, ktrzy jak Mark Blaug uwaaj, e kontrowersja co do podwjnego przeczenia w jaki sposb obala austriack teori kapitau91. Przeciwnie wiemy, e
89 To oczywiste i zwykle tak uwaano, e metody produkcji, ktre stay si opacalne dziki spadkowi stopy procentowej z 7 do 5 procent, mog si okaza nieopacalne, gdy spadnie ona z 5 do 3 procent, poniewa nie bd ju mogy konkurowa z metod aktualnie tasz. (...) Dopiero przez zmiany cen moemy wyjania, dlaczego metoda produkcji, ktra bya opacalna, gdy stopa procentowa wynosia 5 procent, ma si sta nieopacalna, gdy spadnie ona do 3 procent. Podobnie tylko w ujciu zmian cen moemy odpowiednio wyjani, dlaczego zmiana stopy procentowej sprawia, e opacalne staj si metody produkcji, ktre wczeniej byy nieopacalne (Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 388389; zob. te s. 7677, 140 i nast., 191 i nast. oraz 200). Augusto Graziani twierdzi, e Hayek wykaza moliwo podwjnego przeczenia (zob. jego recenzj pt. Hayek on Hayek: An Autobiographical Dialogue, The European Journal of the History of Economic Thought 2, nr 1, wiosna 1995, s. 232). 90 ODriscoll, Rizzo, The Economics of Time and Ignorance, s. 183. 91 Mark Blaug myli si, okrelajc teoremat podwjnego przeczenia ostatnim gwodziem do trumny austriackiej teorii kapitau (Blaug, Teoria ekonomii, ujcie retrospektywne, s. 536). Blaug nie rozumie, e odkd wyeliminowano obiektywistyczne pozostaoci, jakie Bhm-Bawerk wprowadzi do austriackiej teorii kapitau (koncepcja mierzalnego przecitnego okresu produkcji), a proces produkcji postrzega si w ujciu czysto przyszociowym, austriacka teoria kapitau staa si odporna na atak teoretykw podwjnego przeczenia, ktry nawet j wzmacnia. Zob. na ten temat Ludwig M. Lachmann, On Austrian Capital Theory, w: Edwin G. Dolan (red.), The Foundations of Modern Austrian Economics, Sheed and Ward, Kansas City 1976, s. 150; zob. te Israel M. Kirzner, Subjectivism, Reswitching Paradoxes and All That, w: Essays on Capital and Interest, s. 710. Kirzner stwierdza w konkluzji: Powinnimy rozumie, e porwnywanie zoonych, wielowymiarowych wymaga co do oczekiwania zwizanego z rnymi technikami po prostu nie pozwala nam ogosi, i jedna technika wymaga jednoznacznie krtszego oczekiwania ni druga technika (s. 10).

Tradycja marksistowska a austriacka teoria cykli koniunkturalnych...

431

realny wiat, ktry badaj teoretycy austriaccy, jest wiatem cigej zmiany i e wzrost dobrowolnych oszczdnoci zawsze powoduje w ujciu przyszociowym wyduenie struktury produkcji niezalenie od tego, czy w pewnych nowych procesach inwestycyjnych ponownie wykorzystuje si techniki wczeniej opacalne jedynie w sytuacji wyszych stp procentowych92. Z punktu widzenia poszczeglnych podmiotw czy przedsibiorcw jest bowiem tak, e gdy zapada decyzja wyduenia planw produkcji (ze wzgldu na wzrost oszczdnoci), to wszystkie pocztkowe czynniki (ziemia, praca i istniejce dobra kapitaowe) zostaj subiektywnie uznane za pierwotne rodki produkcji, ktre wyznaczaj jedynie punkt wyjcia procesu produkcji. Nie ma zatem znaczenia, czy nowy proces obejmuje (lub nie) techniki, ktre, jeli rozwaa je indywidualnie, mogy by opacalne w sytuacji wyszych stp procentowych93.
92 Najistotniejsz uomnoci neoricardiaskiej teorii podwjnego przeczenia jest nie tylko to, e opiera si ona na analizie porwnawczej rwnowagi statycznej, ktra nie pociga za sob perspektywicznego podejcia do dynamicznych procesw rynkowych, ale rwnie to, e nie udaje si jej rozpozna ostatecznych przyczyn waha stopy procentowej, ktre wywouj domniemane przeczenia pomidzy najbardziej opacalnymi technikami. Wzrost oszczdnoci (a tym samym, w pozostaych warunkach niezmienionych, spadek stopy procentowej) moe prowadzi do zastpienia pewnej techniki (na przykad puycy) technik bardziej kapitaochonn (traktorem). Nawet wtedy dalszy spadek stopy procentowej moe pozwoli na ponowne wprowadzenie puycy w nowych procesach produkcji wykluczanych wczeniej wskutek braku oszczdnoci (innymi sowy, istniejce metody produkcji, takie jak orka za pomoc traktorw, nadal s wykorzystywane). Nowe wyduenie procesw produkcji moe bowiem doprowadzi do nowych etapw w rolnictwie czy ogrodnictwie obejmujcych techniki, ktre, nawet jeli zaoy si, e procesy produkcji zostaj efektywnie wyduone, mog si wydawa mniej kapitaochonne, kiedy rozwaa si je z osobna w analizie porwnawczej rwnowagi statycznej. 93 Nie wolno nam zapomina, e cho ekonomici neoricardiascy mog by doranymi sojusznikami Austriakw w ich krytyce nurtu neoklasycznego, to przyjtym przez nich wyranym celem jest wanie zneutralizowanie wpywu (naszym zdaniem niezbyt jeszcze silnego), jaki od 1871 r. wywiera na ekonomi zapocztkowana przez Mengera rewolucja subiektywistyczna. Kontrrewolucja ricardiaska wybucha po opublikowaniu przez Piera Sra recenzji ksiki Hayeka Prices and Production (Doctor Hayek on Money and Capital, Economic Journal 42, 1932, s. 4253), na co wskazuje Ludwig M. Lachmann w swoim artykule Austrian Economics under Fire: The HayekSraa Duel in Retrospect, w: Wolfgang Grassl, B. Smith (red.), Austrian Economics: History and Philosophical Background, Croom Helm, LondonSydney 1986, s. 225242. Powinnimy rwnie wymieni prac Joan Robinson opublikowan w 1953 r. i powicon krytyce neoklasycznej funkcji produkcji (Joan Robinson, Collected Economic Papers, Blackwell, London 1960, t. 2, s. 114131). Szczeglnie wany jest tu rozdz. 12 ksiki Piera Sray Production of Commodities by Means of Commodities: Prelude to a Critique of Economic Theory, Cambridge University Press, Cambridge 1960. Rozdzia ten traktuje o zmianach metod produkcji. Po stronie neoklasycznej Paul A. Samuelson ogosi w synnym artykule swoj cakowit kapitulacj wobec twierdzenia Cambridge o podwjnym przeczeniu (Paradoxes in Capital Theory: A Summing Up, Quarterly Journal of Economics 80, 1966, s. 568583). Innym ciekawym rdem w tej sprawie jest ksika

432

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

5. Wnioski
Z punktu widzenia naszej analizy jest jasne, e pomidzy monetarystami a keynesistami zachodzi znacznie wicej podobiestw ni ewentualnych rnic. Nawet Milton Friedman przyzna: Wszyscy posugujemy si Keynesowskim jzykiem i aparatem. Nikt z nas nie akceptuje ju pocztkowych wnioskw Keynesowskich94. Peter F. Drucker za wskazuje, e Milton Friedman jest w istocie take w swojej epistemologii keynesist:
Jego ekonomia jest czyst makroekonomi z rzdem krajowym jako jedn jednostk, jedn dynamiczn si kontrolujc gospodark za pomoc poday pienidza. Ekonomia Friedmana skupia si wycznie na popycie. Pienidz i kredyt s przenikajc wszystko i w gruncie rzeczy jedyn rzeczywistoci gospodarcz. To, e Friedman uznaje, i poda pienidza jest pierwotna, a stopy procentowe s pochodne, to niewiele wicej ni maa glosa do witych ksig keynesizmu95.
Georeya C. Harcourta Spory wok teorii kapitau. Cambridge contra Cambridge, tum. Leon urawicki; przedm. L. urawicki, Seweryn urawicki, Warszawa, Past. Wydaw. Ekonomiczne, 1975. Zob. te Ludwig M. Lachmann, Macroeconomic Thinking and the Market Economy, Institute of Economic Aairs, London 1973. 94 Milton Friedman, Dollars and Decits, Prentice Hall, Englewood Cli (New Jersey) 1968, s. 15. Neokeynesici z kolei budowali na fundamentach mikroekonomii neoklasycznej, aby uzasadni wystpowanie sztywnoci pac na rynku. Sformuowali na przykad hipotez dotyczc wydajnoci i pacy, zgodnie z ktr pace determinuj wydajno robotnikw, a nie na odwrt. Zob. np. Robert Gordon, What is New-Keynesian Economics?, Journal of Economic Literature 28, wrzesie 1990, oraz Lawrence Summers, Understanding Unemployment, The MIT Press, Cambridge (Massachusetts) 1990. Nasza krytyka neokeynesistw (do ktrych bardziej pasowaoby miano neomonetarystw, jak pisze Garrison w Time and Money, s. 232) skupia si na tym, e ich modele, podobnie jak modele monetarystw, opieraj si gwnie na pojciach rwnowagi i maksymalizacji, a ich hipotezy s niemal rwnie nierealne (dowiadczenie uczy nas, e bardzo czsto, jeli nie zawsze, tendencj wzrostow wykazuj jedynie pace tych, na ktrych umiejtnoci jest najwikszy popyt), jak hipotezy nowych ekonomistw klasycznych przyjmujcych teori racjonalnych oczekiwa. Peter Boettke w odniesieniu do obu tych szk stwierdza: Podobnie jak teoretycy racjonalnych oczekiwa, ktrzy opracowywali skomplikowane dowody na to, e obraz (neo)Keynesowski nie moe by prawdziwy, neokeynesici wychodz od zaoenia, e musi by prawdziwy, a nastpnie staraj si wyjani, jak mogaby zaistnie ta rzeczywisto. Ostatecznie zatem neokeynesici s nastawieni rwnie ideologicznie, jak szkoa chicagowska. W ujciu ekonomistw obu tych nurtw ekonomia zostaje zredukowana do gry, w ktrej przyjte z gry pojcia co do tego, czy rynek jest dobry lub zy, zostaj przystrojone w spektakularn teori (Peter Boettke, Where Did Economics Go Wrong? Modern Economics as a Flight From Reality, Critical Review 1, zima 1997, s. 4243). Rzetelny przegld rnorodnych kierunkw wspczesnej makroekonomii zawarli Olivier J. Blanchard i Stanley Fischer w Lectures on Macroeconomics, The MIT Press, Cambridge (Massachusetts) 1990; zob. te David Romer, Advanced Macroeconomics, McGraw-Hill, New York 1996. 95 Peter F. Drucker, Toward the Next Economics, w: Daniel Bell, Irving Kristol (red.), The Crisis in Economic Theory, Basic Books, New York 1981, s. 9. Nie jest wic, jak

Wnioski

433

Co wicej, nawet przed pojawieniem si Oglnej teorii Keynesa czoowi monetarystyczni teoretycy szkoy chicagowskiej przepisywali typowe Keynesowskie lekarstwa na depresj i walczyli o zwikszenie decytu budetowego96.
podkrela Mark Skousen, rzecz zaskakujc, e Ralph G. Hawtrey, jeden z najwybitniejszych monetarystw lat 30., wszed w sojusz z Keynesem przeciw Hayekowi, bronic stanowiska wrogiego oszczdzaniu i przyjmujc w teorii kapitau i makroekonomii punkt widzenia bardzo podobny do Keynesowskiego (zob. m.in. Hawtrey, Capital and Employment, s. 270286 oraz Skousen, Capital and its Structure, s. 263). Spr na temat funkcji konsumpcji rwnie ujawnia oczywisty wpyw keynesizmu i makroekonomii na monetarystw. Milton Friedman bowiem, zachowujc wszystkie analityczne i teoretyczne narzdzia keynesizmu, prbowa za pomoc swojej hipotezy permanentnego dochodu wprowadzi wariant empiryczny, ktry umoliwiaby modykowanie wnioskw uzyskanych z analizy makroekonomicznej. W istocie bowiem jeli podmioty gospodarcze planuj konsumpcj z uwagi na dugookresowy stay dochd, to zgodnie z logik Keynesowsk wzrostowi dochodw nie towarzyszyoby wiksze ni proporcjonalne zwikszenie si oszczdnoci, a tym samym znikyby analizowane przez Keynesa zagadnienia podkonsumpcji. Niemniej uycie tego rodzaju argumentacji empirycznej sugeruje implicite uznanie wanoci hipotezy Keynesa o szkodliwych skutkach oszczdzania i wystpujcej w kapitalizmie tendencji do podkonsumpcji. Wykazalimy ju jednak analityczne bdy takiego punktu widzenia, a nasze rozumowanie oparlimy na argumentach mikroekonomicznych, ktre wyjaniaj, dlaczego pewne siy rynkowe prowadz do inwestowania zaoszczdzonych kwot bez wzgldu na widoczn historyczn posta rzekomej funkcji konsumpcji. Zob. Milton Friedman, A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Princeton (New Jersey) 1957. 96 Frank H. Knight, Henry Simons, Jacob Viner i ich chicagowscy koledzy wypowiadali si przez cay pocztek lat 30. za wykorzystaniem wielkiego i cigego decytu budetowego w celu zwalczania wczesnego masowego bezrobocia i deacji (J. Ronnie Davies, Chicago Economists, Decit Budgets and the Early 1930s, American Economic Review 58, czerwiec 1968, s. 476). Nawet Milton Friedman wyznaje: Jeli chodzi o polityk, to Keynes nie mia niczego do zaoferowania tym z nas, ktrzy siedzieli u stp Simonsa, Mintsa, Knighta i Vinera (Milton Friedman, Comment on the Critics, w: Robert J. Gordon (red.), Milton Friedmans Monetary Framework, Chicago University Press, Chicago 1974, s. 163). Skousen, wypowiadajc si na temat oby tych punktw widzenia, stwierdza: Nie ma wtpliwoci, e jednym z powodw tego, i szkoa chicagowska zyskaa wiksz akceptacj, byy bez wtpienia pewne jej elementy wsplne z keynesizmem: przedstawiciele obu nurtw opierali swoje modele na badaniach empirycznych oraz opowiadali si za pewn postaci zaangaowania rzdu w sfer makroekonomiczn. To prawda, e Chicago faworyzowao polityk pienin, podczas gdy keynesici kadli nacisk na polityk skaln, ale w obu wypadkach oznaczao to pewne formy interwencjonizmu pastwowego (Mark Skousen, The Free Market Response to Keynesian Economics, w: Dissent on Keynes, s. 26; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Na ten temat zob. te artyku r. W Garrisona Is Milton Friedman a Keynesian? . opublikowany jako rozdz. 8 ksiki Dissent on Keynes, s. 131147. Rwnie Robert Skidelsky potwierdzi, e Keynesowskie lekarstwa na recesj nie byy w latach 30. niczym nowym dla teoretykw szkoy chicagowskiej; zob. Robert Skidelsky, John Maynard Keynes: The Economist as Saviour, 19201937, Macmillan, London 1992, s. 579. Zob. take nowszy, dobrze udokumentowany artyku Georgea S. Tavlasa Chicago, Harvard and the Doctrinal Foundations of Monetary Economics, Journal of Political Economy 105, nr 1, luty 1997, s. 153177.

434

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Tabela VII1 podsumowuje rnice stanowisk pomidzy szko austriack i dwoma gwnymi szkoami makroekonomicznymi. Obejmuje ona dwanacie kwestii ujawniajcych radykalne rnice punktwi widzenia pomidzy tymi ujciami97. W tabeli VII1 monetaryci i keynesici s razem, poniewa podobiestwa pomidzy nimi znacznie przewaaj nad rnicami. Musimy jednak przyzna, e pewne wane rnice rzeczywicie rozdzielaj te szkoy Chocia bo. wiem obu brakuje teorii kapitau98 i obie stosuj w odniesieniu do gospodarki t sam metodologi makro,99 jednak monetaryci koncentruj si na dugich okresach i widz bezporednie, natychmiastowe i faktyczne powizanie midzy pienidzem a zdarzeniami realnymi. Keynesici natomiast skupiaj swoje analizy na krtkim okresie i s bardzo sceptyczni co do ewentualnego powizania pomidzy pienidzem a zdarzeniami realnymi, zwizku mogcego jako zagwarantowa, e rwnowaga zostanie osignita i utrzymana. W porwnaniu z tym przedstawiona tutaj analiza austriacka i dopracowana teoria kapitau, na jakiej si ona opiera, sugeruje zdrowy kompromis pomi97 Tabel t umieszczono w naszej przedmowie do hiszpaskiego wydania Contra Keynes and Cambridge F. A. Hayeka (Contra Keynes y Cambridge, s. XII). Jest ona autorsk adaptacj tabel wczonych do Hayeka The Pure Theory of Capital (s. 4749) oraz Skousena The Structure of Production (s. 370). Tabela przeciwstawiajca austriacki i neoklasyczny punkt widzenia znajduje si te w: Huerta de Soto, The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School (s. 96), a zawarte w niej informacje rwnie s tutaj zasadniczo powtrzone. 98 Pomijajc szko austriack oraz w pewnej czci szko szwedzk i wczesn neoklasyczn, rywalizujce ze sob teorie makroekonomiczne czy pewne wsplne przeoczenie. Lekcewa podjcie w jaki bezporedni i zadowalajcy sposb zagadnie kapitau czy, mwic cilej, nierwnoczesnej struktury kapitau. A przecie teoria kapitau stwarza najbogatsze i najbardziej obiecujc paszczyzn, na ktrej mona by si zaj bardzo istotnym w makroekonomii elementem czasu (Roger W Garrison, The . Limits of Macroeconomics, The Cato Journal: An Interdisciplinary Journal of Public Policy Analysis 12, nr 1, 1993, s. 166). 99 Luis ngel Rojo stwierdza: Oglnie rzecz biorc, aktualne pogldy makroekonomiczne charakteryzuj si sporym zamtem. Ekonomia Keynesowska jest w gbokim kryzysie, tote nie zdoaa odpowiednio wyjani biegu zdarze, a tym bardziej na niego wpyn. Jednoczenie za nowe idee jeszcze si nie zakorzeniy i wci stanowi atwy cel w wietle dowodw empirycznych. Cho uwaamy diagnoz Roja za poprawn, a odnosi si on do teoretycznych niepowodze zarwno keynesistw, jak i monetarystw, to niestety zapomina wspomnie o koniecznoci oparcia makroekonomii na odpowiedniej teorii kapitau pozwalajcej prawidowo zintegrowa oba aspekty ekonomii makro i mikro. Zob. Luis ngel Rojo, Keynes: su tiempo y el nuestro, Alianza Editorial, Madrid 1984, s. 365 i nast. W tej samej ksice Rojo krtko i zdecydowanie niezadowalajco wspomina o austriackiej teorii cykli koniunkturalnych (s. 324325). Ramn Febrero przedstawia przydatne podsumowanie obecnego stanu makroekonomii i prbuje zaprowadzi w jej chaosie i wielowtkowoci jaki porzdek w swoim artykule El mundo de la macroeconomia: perspectiva general y concepciones originarias, w: Ramn Febrero (red.), Qu es la economa, Ediciones Pirmide, Madrid 1997, rozdz. 13, 383424. Febrero nie oddaje niestety sprawiedliwoci alternatywnemu ujciu austriackiemu, o ktrym nie wspomina prawie wcale.

Wnioski

435

Tabela VII1 Dwa przeciwstawne podejcia do ekonomii

Szkoa austriacka 1. Czas odgrywa istotn rol. Makroekonomici (monetaryci i keynesici) 1. Wpyw czasu pomija si.

2. Kapita uznaje si za niejednorod- 2. Kapita uznaje si za jednorodny ny zbir dbr kapitaowych, ktre fundusz, ktry reprodukuje si sam stale si zuywaj i musz by zastz siebie. powane. 3. Proces produkcji jest dynamiczny 3. Przyjmuje si koncepcj jednowymiai skada si z wielu pionowo uoorowej, horyzontalnej struktury pronych etapw. dukcji w rwnowadze (ruch okrny dochodw). 4. Pienidz wpywa na proces produkcji 4. Pienidz wpywa na oglny poziom przez modykacj struktury wzgldcen. Nie rozwaa si zmian cen nych cen. wzgldnych. 5. Zjawiska makroekonomiczne wyja- 5. Agregaty makroekonomiczne unienia si w ujciu mikroekonomicznym moliwiaj analiz zasadniczych (przez zmiany wzgldnych cen). czynnikw mikroekonomicznych (bdw inwestowania). 6. Przyjmuje si teori endogenicznych 6. Nie ma endogenicznej teorii cykli. Kryzysy maj przyczyny egzogeniczprzyczyn kryzysw ekonomicznych ne (psychologiczne, technologiczne, wyjaniajc ich powracanie (wynabdy polityki pieninej). turzone instytucje: bankowo oparta na rezerwie czstkowej i sztuczna ekspansja kredytowa). 7. Dopracowana teoria kapitau (struk- 7. Brak teorii kapitau. tury produkcji). 8. Zasadnicz rol odgrywaj oszczd- 8. Oszczdnoci nie maj znaczenia. noci. Powoduj one wyduanie Kapita reprodukuje si wszerz (wistruktury produkcji i okrelaj rodzaj cej tego samego), a funkcja produkcji wykorzystywanych technologii. jest ustalona i okrelona przez stan technologii. 9. Zmiany popytu na dobra kapitao- 9. Popyt na dobra kapitaowe jest wprost zwizany z popytem na dowe i dobra konsumpcyjne przebiegabra konsumpcyjne; ich zmiany przej w przeciwnych kierunkach. Kada biegaj w tym samym kierunku. inwestycja wymaga oszczdnoci, a tym samym przejciowego wzgldnego spadku konsumpcji.

436

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

10. Zakada si, e koszty produkcji 10. Koszty produkcji s obiektywne, renie s okrelone z gry, lecz sualne i okrelone z gry. biektywne. 11. Ceny rynkowe okrelaj zasadniczo 11. Ceny rynkowe s wyznaczane przez koszty produkcji, a nie na odwrt. koszty poniesione w przeszoci. 12. Stopa procentowa jest cen rynko- 12. Stop procentow okrela zasadniczo kracowa produktywno w okrelon przez subiektywne lub efektywno kapitau. Stop wartociowania preferencji czasoprocentow rozumie si jako wewej. Stopy procentowe su do wntrzn stop dyskontow, przy ustalenia wartoci teraniejszej (do ktrej oczekiwany strumie dochoktrej dy cena rynkowa kadego dw jest rwny kosztom historyczdobra kapitaowego) przez dyskonnym wytworzenia danego dobra towanie oczekiwanego przyszego kapitaowego (uznawanych za niestrumienia zyskw z tego dobra. zmienne i z gry okrelone). Uwaa si, e krtkookresowa stopa procentowa ma przede wszystkim rda pienine.

dzy skrajnociami monetaryzmu i keynesizmu. Dla Austriakw bowiem ataki pienine (ekspansja kredytowa) tumacz endogeniczn tendencj systemu do utraty rwnowagi i obrania kierunku, ktry nie moe mu zapewni stabilnoci. Innymi sowy, wyjaniaj, dlaczego struktura poday kapitau jest na og niezgodna z popytem podmiotw gospodarczych na dobra i usugi konsumpcyjne (a tym samym prawo Saya przejciowo przestaje obowizywa). Niemniej pewne nieubagane siy mikroekonomiczne wynikajce z przedsibiorczoci, pragnienia zysku i zmian wzgldnych cen zmierzaj do odwrcenia nierwnowagowych skutkw procesw ekspansyjnych i przywrcenia koordynacji w gospodarce. A wic Austriacy widz pewne powizanie lune cze, by uy terminologii Hayeka100 pomidzy zjawiskami pieninymi a zjawiskami realnymi, zwizek, ktry nie jest ani absolutny, jak twierdz monetaryci, ani zupenie nieistniejcy, jak utrzymuj keynesici101.
Hayek, The Pure Theory of Capital, s. 408. Koncepcja pienidza jako lunego cza sugeruje, e istniej dwa skrajne konstrukty teoretyczne, ktrych naley unika. Wprowadzenie pienidza jako silnego cza przeczyoby szczeglnemu problemowi koordynacji niejednoczesnej. (...) W drugim punkcie skrajnym wprowadzenie pienidza jako przerwanego cza przeczyoby nawet samej moliwoci rynkowego rozwizania problemu koordynacji midzyokresowej. (...) Monetaryzm i keynesizm wykazyway skonno do przyjmowania jednego z tych dwch biegunowo ronych stanowisk z takim wynikiem, e problemy makroekonomiczne na pierwszy rzut oka wydaj si albo trywialne, albo nierozwizywalne. Pomidzy tymi skrajnymi koncepcjami plasuje si koncepcja pienidza Hayeka jako lunego cza, ktre pozwala uzna problem, pozostawiajc zarazem jako otwart kwesti, czy moliwe jest jego rynkowe rozwizanie (Roger W Garrison, Time and Money: The Universals of .
101 100

Wnioski

437

Krtko mwic, Austriacy uwaaj, e pienidz nigdy nie jest neutralny (ani na krtkim, ani w rednim, ani w dugim okresie), a instytucje, ktre maj z nim do czynienia (w szczeglnoci banki), musz by oparte na uniwersalnych zasadach prawnych, ktre zapobiegaj faszowaniu wzgldnych cen czynnikami cile pieninymi. Faszerstwa takie prowadz do powszechnych bdw inwestowania, a take nieuchronnie do kryzysu i recesji. Std te teoretycy austriaccy uwaaj, e istotne s nastpujce trzy zasady polityki makroekonomicznej, ktre wymieniamy w kolejnoci od najwaniejszej do najmniej wanej: 1. Ilo pienidza musi pozostawa moliwie staa (czyli jak w czystym standardzie zota), a w szczeglnoci trzeba unika ekspansji kredytowej. Osignicie tych celw wymaga powrotu do tradycyjnych zasad prawnych rzdzcych umow bankowego depozytu pieninego oraz ustanowienia w bankowoci wymogu stuprocentowej rezerwy. Naley podj wszelkie starania, aby zapewni sta elastyczno wzgldnych cen rnych dbr, usug, zasobw i czynnikw produkcji. Im wiksza ekspansja kredytowa i pienina, tym sztywniejsze na og okazuj si wzgldne ceny, tym trudniej ludziom uwiadomi sobie rzeczywisty koszt braku elastycznoci i tym bardziej psuj si nawyki podmiotw gospodarczych. Podmioty dochodz ostatecznie do tego, i akceptuj bdn myl, e niezbdne korekty zawsze mog i powinny przybiera posta wzrostu iloci pienidza w obiegu. Jak ju wykazywalimy, poredni, fundamentaln przyczyn niedostosowania gospodarczego jest w kadym przypadku ekspansja kredytowa wywoujca powszechne bdy inwestowania zasobw, co z kolei powoduje bezrobocie. Im sztywniejsze rynki, tym bezrobocie wysze. Kiedy podmioty gospodarcze zawieraj dugoterminowe umowy uzgadniane w jednostkach pieninych, musz mie moliwo odpowiedniego przewidywania zmian siy nabywczej pienidza. To ostatnie wymaganie wydaje si najatwiejsze do zaspokojenia, zarwno wtedy, gdy sia nabywcza jednostki pieninej cigle spada, co dzieje si od drugiej wojny wiatowej, jak i wtedy, gdy stopniowo i w przewidywalny sposb ronie, co dziaoby si w nastpstwie przyjcia polityki utrzymywania staej iloci pienidza w obiegu. Jest nawet bardziej prawdopodobne, e warunek ten atwiej byoby speni w tym drugim przypadku102.

2.

3.

Macroeconomic Theorizing, Journal of Macroeconomics 6, nr 2, wiosna 1984, 203). Wedug Garrisona Austriacy zajli rwnie bezpieczny rodkowy obszar w dziedzinie oczekiwa: Zaoenie albo oczekiwa nadracjonalnych, albo oczekiwa podracjonalnych pomniejsza rwnie wan rol procesu rynkowego, ktry sam w sobie moe stale kierowa oczekiwaniami, oraz osabia wiarygodno teorii, w ktrych wykorzystuje si te nieprawdopodobne schematy oczekiwa (Garrison, What About Expectations?, s. 22). 102 Zob. artyku Hayeka On Neutral Money, opublikowany jako rozdz. 7 Money, Capital and Fluctuations, s. 159162, zw. s. 161. Jest to angielski przekad artykuu, ktry

438

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

6 . D o d at e k n a t e m at t o w a r z y s t w u b e z p i e c z e n i o w yc h n a yc i e i i n n yc h n i e b a n k o w yc h p o r e d n i k w f i n a n s o w yc h
Analizy zawarte w ostatnich czterech rozdziaach pozwalaj nam teraz zrozumie wan rol, jak w gospodarce odgrywaj prawdziwi porednicy nansowi. Okrelenia prawdziwi uywamy oczywicie w odniesieniu do tych niebankowych porednikw nansowych, ktrzy nie tworz ex nihilo poyczek ani odpowiadajcych im depozytw, lecz po prostu dziaaj jako porednicy na rynku, na ktrym dobra dzisiejsze wymienia si na dobra przysze. Innymi sowy, porednicy nansowi po prostu przyjmuj pienidze od poyczkodawcw oferujcych dobra dzisiejsze i przekazuj je poyczkobiorcom. W zamian za swoje usugi zwykych porednikw osigaj zysk, zazwyczaj nieduy. Ta niewielka mara zysku kontrastuje z olbrzymimi zyskami gromadzonymi przez og bankw, kiedy tworz one ex nihilo pienidz w postaci depozytw, prowadzc t dziaalno dziki przywilejowi prawnemu, ktry pozwala im wykorzystywa we wasnym interesie wikszo pienidzy zdeponowanych w nich na kontach a vista. Cho banki uporczywie twierdz, e s najwaniejszymi porednikami nansowymi w gospodarce, jest to pogld bezpodstawny i nierealistyczny. Banki w istocie nie s porednikami nansowymi. Ich gwna dziaalno polega na tworzeniu poyczek i depozytw z niczego (i jest niezalena od funkcji prawdziwych porednikw nansowych, roli o znaczeniu drugorzdnym, zarwno z ilociowego, jak i jakociowego punktu widzenia)103.
ukaza si pierwotnie po niemiecku jako ber Neutrales Geld, Zeitschrift fr Nationalkonomie 4, 1933, s. 659661. Donald C. Lavoie ukaza, e destruktywne skutki, jakie mog wywoywa zwyke wahania oglnego poziomu cen, s w kadym razie mniej szkodliwe i znacznie atwiejsze do przewidzenia ni skutki, jakie strukturze produkcji przynosi zastrzyk pienidzy tego rodzaju jak spowodowany przez bankow ekspansj kredytow: mojej osobistej ocenie skutki ujawniajce si w poziomie cen s W mniej szkodliwe i atwiej si do nich mona dostosowa, ni dzieje si to w przypadku skutkw zastrzyku pienidza; optymalna polityka stabilnoci pieninej byaby wic tak bliska zerowemu wzrostowi iloci pienidza, jak to tylko da si osign w praktyce. Uwaam, e stopniowa deacja, jak dopuszczaaby taka polityka, byaby bardziej podana ni znieksztacanie wzgldnych cen spowodowane przez prby wstrzykiwania w gospodark pienidza w iloci utrzymujcej stay poziom cen. Nastpnie dodaje: Nawet w przypadku pienidza zotego nastpowaoby z czasem stopniowe zwikszenie jego poday. Niektrzy szacowali, e prawdopodobny byby wzrost o okoo dwa procent rocznie. Wydaje mi si, e jest to najlepsze, co moemy zrobi (Don C. Lavoie, Economic Calculation and Monetary Stability, Cato Journal 3, nr 1, wiosna 1983, s. 163170, zw. s. 169). W rozdz. IX proponujemy pewien proces reformy systemu pieninego i bankowego. Doprowadzony do koca, mgby sprawi, e projektowanie i stosowanie jakiejkolwiek polityki makroekonomicznej staoby si zbyteczne. 103 Luis ngel Rojo trafnie wskazuje, e podstawowa dziaalno bankw nie wie si z ich funkcj porednikw nansowych, lecz ze zdolnoci do tworzenia poyczek i depozytw z niczego. Wci jednak wspomina o bankach jako porednikach nansowych i nie zauwaa wybitnej roli, jak prawdziwi porednicy nansowi (instytucje, ktre

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

439

W istocie bowiem banki i system bankowy nie podjy si tak wanej roli w nowoczesnych gospodarkach nie dlatego, e s porednikami nansowymi, lecz dlatego, e zazwyczaj tworz poyczki, a tym samym depozyty, ex nihilo, zwikszajc w ten sposb poda pienidza. Nic wic dziwnego, e banki s zdolne znieksztaci struktur produkcji i zmieni zachowania podmiotw gospodarczych, ktre maj wielk pokus, by skorzysta ze wzgldnie duej atwoci uzyskania z banku dbr dzisiejszych. W porwnaniu z tym uzyskanie zasobw zaczerpnitych z realnych dobrowolnych oszczdnoci jest znacznie trudniejsze. Oszczdnoci zawsze wymagaj pocztkowo wikszego powicenia i dyscypliny osb trzecich, mianowicie oszczdzajcych, a ich zgromadzenie jest znacznie trudniejsze. Absurdem jest wic utrzymywa, jak to si niekiedy syszy, e ze wzgldu na niedostateczny rozwj rynku kapitaowego i niebankowych porednikw nansowych banki nie miay wyboru i musiay odegra istotn rol w nansowaniu procesw produkcji. W istocie jest cakiem na odwrt. Ekspansyjna zdolno bankw przyznawania poyczek z niczego nieuchronnie pozbawia rynek kapitaowy i niebankowych porednikw nansowych znacznej czci ich gospodarczego znaczenia, poniewa system bankowy, ktry moe udziela poyczek, cho nikt wczeniej nie musia powici bezporedniej konsumpcji na rzecz dobrowolnego oszczdzania, zawsze ma znacznie wiksze moliwoci ich udzielania. Skoro szeroki og zaczyna trafnie rozpoznawa zo ekspansji kredytu bankowego, a take rozumie, e proces ekspansji opiera si na przywileju prawnym, ktrym nie cieszy si aden inny podmiot gospodarczy, oraz dostrzega, e proces ten nieuchronnie wywouje nastpujce po sobie cykle boomu i depresji, to moe zada reformy systemu bankowego. Reforma taka bdzie si opieraa na przywrceniu wymogu stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie, czyli na zastosowaniu tradycyjnych zasad prawnych do operacji bankowych. Po przeprowadzeniu tej reformy zostanie odtworzony waciwy status rynku kapitaowego i prawdziwych porednikw nansowych, czyli porednikw niebankowych, z natury obejmujcych przedsibiorcw wyspecjalizowanych w przekonywaniu podmiotw gospodarczych do znaczenia i koniecznoci oszczdzania w krtkich, rednich i dugich okresach, jak rwnie w wydajnym kojarzeniu poyczkodawcw i poyczkobiorcw, rozkadaniu ryzyka i wykorzystywaniu odpowiedniej skali oszczdnoci.

Towarzystwa ubezpiecze na ycie jako prawdziwi porednicy nansowi Spoeczne znaczenie towarzystw ubezpiecze na ycie wyrnia je na tle innych prawdziwych porednikw nansowych. Kontrakty oferowane
okrela jako niebankowe) miayby do odegrania w gospodarce, w ktrej banki nie miayby specjalnych przywilejw. Zob. Luis ngel Rojo, Teora econmica III, Program zaj i Notatki do wykadw, rok akademicki 1970/1971, Madrid 1970, s. 13 i nast., 9096.

440

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

przez te instytucje umoliwiaj bowiem szerokim krgom spoeczestwa podejmowanie prawdziwych, rzetelnych wysikw na rzecz dugookresowego oszczdzania. Ubezpieczenia na ycie to doskonay sposb oszczdzania, poniewa stanowi jedyn metod gwarantujc, e wanie wtedy, kiedy gospodarstwo domowe znajdzie si w najwikszej potrzebie (innymi sowy w razie mierci, inwalidztwa lub przejcia na emerytur), uzyska bezporedni dostp do duych kwot pieninych, ktre w przypadku innych metod oszczdzania mogoby zgromadzi jedynie w bardzo dugim okresie. Wraz z wniesieniem pierwszej skadki benecjenci posiadacza polisy nabywaj prawo do otrzymania, na przykad w razie mierci tej osoby, znacznej kwoty, ktr innymi metodami ubezpieczony musiaby oszczdza przez wiele lat. Co wicej, ubezpieczyciele na ycie rozwijaj i utrzymuj wielkie komercyjne sieci, ktre specjalizuj si w wyjanianiu rodzinom znaczenia dugookresowego, zdyscyplinowanego oszczdzania, i to nie tylko po to, aby przygotowa si na ewentualne nieszczcia zwizane ze mierci, inwalidztwem czy chorob, lecz take po to, aby zagwarantowa sobie godziwy dochd po osigniciu okrelonego wieku. Moglibymy wic stwierdzi, e towarzystwa ubezpiecze na ycie s niejako kwintesencj prawdziwych porednikw nansowych, poniewa ich dziaalno polega wanie na zachcaniu rodzin do dugookresowego oszczdzania oraz kierowaniu zaoszczdzonych pienidzy na bardzo bezpieczne dugookresowe inwestycje (gwnie nieruchomoci oraz obligacje najlepszych spek)104. To, e towarzystwa ubezpiecze na ycie nie powikszaj kredytu ani nie kreuj pienidza, jest oczywiste, zwaszcza jeli porwna si sprzedawane przez nich kontrakty z bankowymi depozytami na danie. Przyjrzyjmy si typowym zapisom ksigowym towarzystwa ubezpieczeniowego. Kiedy towarzystwo przekona klienta o znaczeniu rozpoczcia dugoterminowego programu zdyscyplinowanego oszczdzania, klient paci towarzystwu roczn skadk przez cay czas trwania umowy ubezpieczeniowej. Skadki te uznaje si za cz przychodu towarzystwa ubezpieczeniowego, co pokazano niej:

104 Ekonomici austriaccy zawsze doceniali znaczenie towarzystw ubezpiecze na ycie jako instytucji uatwiajcych szerokim krgom spoeczestwa dobrowolne oszczdzanie. Richard von Strigl wyranie wspomina o brany ubezpiecze na ycie, ktra ma tak nadzwyczajne znaczenie dla tworzenia kapitau. Stwierdza te, e dla boomu dobrowolnego oszczdzania w oglnoci, a ubezpiecze na ycie w szczeglnoci, musi by jasne, e sia nabywcza jednostki pieninej pozostanie przynajmniej niezmniejszona (zob. Richard von Strigl, Curso medio de economa, s. 201202). Ponadto F. A. Hayek w swoim klasycznym artykule o oszczdnociach mwi o ubezpieczeniach na ycie oraz zakupie domu jako dwch najwaniejszych rdach dobrowolnych oszczdnoci (zob. F. A. Hayek, Savings, artyku opublikowany pierwotnie w Encyclopedia of the Social Sciences, wydanie z roku 1933, oraz przedrukowany jako rozdz. 5 Prots, Interest and Investment, zw. s. 169170).

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

441

(76) Winien Gotwka Ma Skadki ubezpieczeniowe (w rachunku wynikw po stronie przychodw)

Towarzystwa przeznaczaj skadki, ktre do nich wpyny, na pokrycie licznych kosztw operacyjnych, zwaszcza tych z tytuu roszcze ubezpieczeniowych, wydatkw marketingowych i administracyjnych oraz innych, zwizanych z technicznym pokryciem ryzyka mierci, inwalidztwa lub osignicia okrelonego wieku. Zapis, jaki pojawia si po poniesieniu tych technicznych kosztw, jest nastpujcy:
(77) Winien Koszty operacyjne (roszczenia, koszty administracyjne itd.) Gotwka Ma

Powinnimy podkreli, e koszty operacyjne pochaniaj jedynie cz cakowitej kwoty wpacanej jako skadki towarzystwom ubezpiecze na ycie, ktre musz zarezerwowa znaczn cz dochodu ze skadek na pokrycie nie tylko przyszego ryzyka (poniewa towarzystwa pobieraj stae roczne skadki na pokrycie ryzyka, ktrego prawdopodobiestwo zwiksza si wraz z wiekiem ubezpieczonych), ale rwnie wanego skadnika oszczdnociowego, uwzgldnianego zazwyczaj w najpopularniejszych rodzajach ubezpiecze na ycie. Ten drugi element caoci skadek generuje rezerwy w postaci dugoterminowych inwestycji odnotowywanych jako aktywa ubezpieczyciela i rwnowaonych po stronie pasyww przez konto rezerwy matematycznej, ktre ukazuje obecn warto aktuarialn przyszych zobowiza, jakie towarzystwo ubezpieczeniowe podejmuje w stosunku do swoich ubezpieczonych. Odpowiednie zapisy s nastpujce:
(78) Winien Inwestycje dugoterminowe (79) Cz dochodu ze skadek, ktra zostaje zainwestowana (koszty) Gotwka Rezerwy matematyczne (przysze zobowizania w stosunku do posiadaczy polis) Ma

442

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Bilans towarzystwa ubezpiecze na ycie wygldaby tak:

(80) Towarzystwo ubezpiecze na ycie E Bilans (na koniec danego roku) Pasywa Rezerwy matematyczne

Aktywa Inwestycje dugoterminowe

Nie zostaje tu oczywicie wykreowany aden pienidz, a rezerwy matematyczne, ktre odpowiadaj wartoci ksigowej przyszych zobowiza wobec posiadaczy polis, odzwierciedlaj to, e ubezpieczony przekaza pewn ilo dbr dzisiejszych w zamian za wiksz ilo dbr w nieokrelonym punkcie w przyszoci (kiedy dojdzie do zdarzenia, na wypadek ktrego si ubezpieczy mierci, inwalidztwa lub osignicia okrelonego wieku). Dopki nie nastpi przewidywane zdarzenie, dopty pienidze posiadacza polisy nie s dla niego dostpne, cho s dostpne poyczkobiorcom otrzymujcym je od towarzystw ubezpieczeniowych. Poyczkobiorcami tymi s emitenci obligacji i papierw o staym dochodzie, nabywanych przez towarzystwa ubezpiecze na ycie. Kiedy towarzystwa ubezpiecze na ycie inwestuj w nieruchomoci, robi to bezporednio, przyjmujc w ten sposb rol wanych wacicieli nieruchomoci zajmujcych si wynajmowaniem ich szerokiej publicznoci. Rachunek wynikw towarzystwa ubezpiecze na ycie przedstawia si nastpujco:
(81) Koszty Koszty operacyjne Rezerwy matematyczne (odpis) Zysk Skadki Dochd nansowy Towarzystwo ubezpiecze na ycie E Rachunek wynikw za dany rok Przychody

Jest rzecz jasn, e zysk ksigowy ubezpieczycieli bierze si z rnicy pomidzy przychodami (skadkami i dochodem nansowym) a kosztami (kosztami technicznymi oraz tymi, ktre wynikaj z powikszania rezerw matematycznych). Towarzystwa ubezpieczeniowe osigaj zazwyczaj bardzo umiarkowany zysk pyncy z trzech moliwych rde, a mianowicie zysk z roszcze (jeli towarzystwo obliczajc wysoko skadek, zawyy liczb roszcze), zysk czerpany z kosztw technicznych, administracyjnych (koszty administracyjne uwzgldniane w rachunku skadek mog by wiksze od rzeczywistych kosztw towarzystwa) i wreszcie zysk nansowy (przychody nansowe mog przekracza techniczn stop procentow wykorzystan w rachunku skadek). Co wicej, konkurencja

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

443

na rynku doprowadzia towarzystwa ubezpieczeniowe do przeniesienia znacznej czci ich rocznych zyskw na posiadaczy polis, poniewa umowy ubezpiecze na ycie powszechnie obejmuj dzi klauzule podziau zyskw, ktre co roku zwikszaj ubezpieczony kapita klientw bez podnoszenia skadek. A wic z ekonomicznego punktu widzenia towarzystwo ubezpiecze na ycie bez wzgldu na swj status prawny (spka czy fundusz inwestycyjny) staje si, przynajmniej w duym stopniu, swoistym towarzystwem wzajemnym, w ktrym sami posiadacze polis partycypuj w zyskach rmy. Instytucja ubezpiecze na ycie w minionych dwustu latach formowaa si na rynku stopniowo i spontanicznie. Opiera si ona na wielu technicznych, aktuarialnych, nansowych i prawnych zasadach postpowania gospodarczego, ktre umoliwiy jej doskonae wykonywanie swojej misji oraz przetrwanie kryzysw i recesji gospodarczych, ktrych inne instytucje, zwaszcza bankowe, nie zdoay przey. Dlatego wysoki wskanik miertelnoci nansowej bankw, ktre bez wsparcia banku centralnego systematycznie zawieszay patnoci i upaday, kontrastowa zawsze z dobr kondycj i techniczn wypacalnoci towarzystw ubezpiecze na ycie. (W cigu minionych dwustu lat liczba towarzystw ubezpiecze na ycie, ktre zniky z powodu trudnoci nansowych, jest bez znaczenia). W sektorze ubezpiecze na ycie obowizuj tradycyjnie nastpujce zasady techniczne: aktywa wycenia si wedug kosztw historycznych, a skadki oblicza si na podstawie bardzo roztropnie przyjmowanych technicznych stp procentowych, ktre nigdy nie obejmuj skadnika oczekiwa inacyjnych. Std te towarzystwa ubezpiecze na ycie zazwyczaj zaniaj warto swoich aktyww, zawyaj warto pasyww i osigaj wysoki poziom statycznej i dynamicznej wypacalnoci, ktra uodparnia je na najgbsze fazy recesji, jakie powracaj w cyklach koniunkturalnych. W istocie bowiem kiedy w najpowaniejszych fazach recesji kadego cyklu warto aktyww nansowych i dbr kapitaowych gwatownie spada, nie dotyka to zazwyczaj towarzystw ubezpiecze na ycie, a to dziki zredukowanej wartoci ksigowej, w jakiej odnotowuj one swoje inwestycje. Co si tyczy wielkoci pasyww, to ubezpieczyciele obliczaj rezerwy matematyczne z uwzgldnieniem stp procentowych znacznie niszych ni te, ktre w rzeczywistoci pobiera si na rynku. A wic po stronie pasyww zawyaj na og warto obecn swoich zobowiza. Co wicej, posiadacze polis osigaj korzy z zyskw osiganych przez towarzystwa ubezpieczeniowe, jeli dokonuj one a posteriori dystrybucji zyskw zgodnie ze wspomnianymi tutaj klauzulami podziau zyskw. Wielkoci takich zyskw oczywicie nie mog by w tych kontraktach zagwarantowane a priori105.
105 W innym miejscu staralimy si poczy austriack teori cykli koniunkturalnych z wyjanieniem technik ubezpieczeniowych i pokazalimy spontaniczn ewolucj metod ubezpieczeniowych zmierzajc do przeciwdziaania szkodliwym skutkom recesji. Towa-

444

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Wartoci wykupu a poda pienidza Umowy ubezpiecze na ycie oferuj zazwyczaj moliwo przewidujc, e towarzystwo na danie posiadacza polisy umarza jego polis, wypacajc pewn kwot w gotwce. Taka moliwo, zawarta zasadniczo we wszystkich rodzajach ubezpiecze na ycie z wyjtkiem tych, ktre obejmuj wycznie ryzyko mierci lub doycia do okrelonego wieku, moe by wykonana wtedy, gdy posiadacz polisy tego zapragnie, lecz po upywie pewnego pocztkowego okresu wyranie ustalonego w umowie (zwykle dwa lub trzy lata). Ta klauzula umowy mogaby sprawia wraenie, e polisa ubezpieczenia na ycie rwnie moe suy jako narzdzie legalnego wprowadzenia umowy pieninego depozytu na danie. Wiemy jednak, e umowy depozytu na danie charakteryzuj si swoj zasadnicz przyczyn, ktr jest zobowizanie do bezpiecznego przechowywania i przysugujca deponentowi moliwo wycofania zdeponowanych pienidzy w dowolnej chwili. Ubezpieczenie na ycie rni si wic istotnie od depozytu na danie. Jakkolwiek moliwo ich pomylenia wykluczaj ponisze czynniki106. Po pierwsze, ubezpieczyciele na ycie tradycyjnie sprzedawali swoje produkty jako narzdzia dugoterminowego oszczdzania. A wic kiedy klienci kupuj ubezpieczenia na ycie, ich niewtpliwym motywem jest pragnienie, by rozpocz dugotrwae odkadanie i zaoszczdzi cz dochodw w celu zbudowania kapitau, by go wykorzysta wtedy, gdy
rzystwa ubezpieczeniowe staray si zawsze gwarantowa wywizanie si ze zobowiza w stosunku do klientw (wdw, sierot i emerytw). Stwierdzilimy, e to podejcie, ktre konsekwentnie przynosio sukcesy, naleaoby przyj rwnie w odniesieniu do nieubezpieczonych funduszy emerytalnych, jeli chcemy oczekiwa, e osign one swj cel i bd tak odporne na szkodliwe konsekwencje cyklu, jak to tylko moliwe. Zob. nasz artyku Inters, ciclos econmicos y planes de pensiones, opublikowany w Annales del Congreso Internacional de Fondos de Pensiones, s. 458468 (kongres w odby si w Madrycie w kwietniu 1984 r.). Najwaniejsze zasady zapewniajce nansow stabilno towarzystw ubezpiecze na ycie przeanalizowa Jess Huerta Pea w swojej ksice La estabilidad nanciera de las empresas de seguros, Madrid 1954. 106 Wartoci gotwkowe wykupu polis nie s rodkami, ktre deponenci i posiadacze polis mog otrzyma i wyda bez zmniejszenia czyich zasobw gotwkowych. rodki te s w znacznej czci zainwestowane, a wic nie przechowuje si ich w formie pieninej. Ta cz, ktra spoczywa w bankach, czyli stanowi gotwk, zawiera si oczywicie w iloci pienidza, ktry jest albo w banku, albo poza nim, i nie powinna by liczona po raz drugi. Ze wzgldu na obecne przepisy prawne instytucje te nie mog poszerza kredytu poza otrzymane kwoty. Jeli w celu zaspokojenia da klientw wycofujcych swoje pienidze potrzebuj wicej gotwki, ni maj do dyspozycji, musz sprzeda jakie swoje inwestycje i zmniejszy konta bankowe lub zasoby gotwkowe tych, ktrzy je kupi. Podobnie nie maj moliwoci poszerzania kredytu ani zwikszania iloci pienidza w kraju, jak mog to robi banki komercyjne i centralne, ktre dziaaj na podstawie rezerwy czstkowej i mog poycza wicej pienidzy ni im powierzono (Percy L. Greaves w swoim wprowadzeniu do ksiki Misesa On the Manipulation of Money and Credit, s. XLVIXLVII; wyrnienia kursyw dodane przeze mnie).

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

445

ich rodziny bd tego najbardziej potrzeboway. Wziwszy pod uwag przyczyny ustanowienia umowy, jak rwnie subiektywne cele posiadacza polisy, dobra dzisiejsze zostaj oczywicie przekazane i nastpuje utrata penej ich dostpnoci w zamian za gwarancj znacznego dochodu lub kapitau w pewnych warunkach w przyszoci (kiedy potrzeby rodziny mog si okaza najwiksze, na przykad gdy ubezpieczony umrze lub osignie okrelony wiek). Po drugie, wikszo instrumentw w dziedzinie ubezpiecze na ycie nie daje moliwoci natychmiastowego uzyskania wartoci wykupu, czyli zaraz po podpisaniu umowy i wpaceniu pienidzy. Przewiduje si na og pewien okres wyczekiwania, ktry w zalenoci od rynku i przepisw prawnych waha si od dwch do trzech lat. Dopiero po tym wstpnym okresie klient nabywa prawo do wartoci wykupu. Po trzecie, warto wykupu nie odpowiada cakowitej kwocie wpaconej towarzystwu ubezpieczeniowemu w skadkach, poniewa jest pomniejszona o pocztkowe koszty polisy, ktre amortyzuje si w caym czasie jej wanoci i ktre z powodw zarwno technicznych, jak i gospodarczych s na og do wysokie i ponosi si je przy zakupie polisy. Co wicej, warto wykupu uwzgldnia zazwyczaj karn opat na rzecz ubezpieczyciela, ktra ma dodatkowo zachca klientw do utrzymania polis do przewidzianego w umowie terminu. Jest wic oczywiste, e kontrakty ubezpiecze na ycie zostay zaprojektowane w celu maksymalnego zniechcenia do moliwoci ewentualnego wykupu, aby posiadacze polis decydowali si na to jedynie w sytuacji pilnych potrzeb rodzinnych lub wtedy, gdy chc zmieni towarzystwo ubezpieczeniowe. Std te musimy stwierdzi, e z subiektywnego punktu widzenia wikszo tradycyjnych instrumentw w dziedzinie ubezpiecze na ycie nie maskuje umw depozytowych107.
Cho wyoone w tekcie argumenty s bardziej ni wystarczajce, aby wykaza, e tradycyjne ubezpieczenia na ycie nie stanowi zawoalowanych depozytw na danie, z prawnego i ekonomicznego punktu widzenia nie moemy by tego cakowicie pewni dopty, dopki ubezpieczyciele nie przestan gwarantowa z gry ustalonej wartoci wykupu, lecz ogranicz t kwot do wartoci rynkowej nabytej w okrelonej chwili przez inwestycje odpowiadajce rezerwom matematycznym konkretnej polisy. W taki przypadku nikt nie mgby roci sobie prawa do jakiej z gry ustalonej wartoci wykupu; klient byby uprawniony jedynie do wartoci likwidacyjnej swojej polisy po cenach na rynku wtrnym. Niemniej trudnoci, jakie napotykaj ubezpieczyciele w trakcie prb przypisania poszczeglnym polisom konkretnych inwestycji, a ktre wynikaj z dugoterminowego charakteru umw ubezpiecze na ycie, skoniy towarzystwa do opracowania, z uwzgldnieniem prawnego i aktuarialnego punktu widzenia, wielu klauzul umownych (okres wyczekiwania, opaty karne w przypadku wykupu itd.). Owe klauzule de facto odstraszaj klienta, ktry chce przedterminowo zrezygnowa z polisy podczas recesji gospodarczej tak samo jak otrzymanie pomniejszonej wartoci po cenach rynku wtrnego. Zestawienie najbardziej typowych klauzul zawiera praca: Jess Huerta Ballester, A Brief Comparison Between the Ordinary Life Contracts of Ten Insurance Companies, Madrid 1954.
107

446

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

Naruszenie tradycyjnych zasad ubezpiecze na ycie Pomimo powyszych rozwaa musimy przyzna, e w ostatnich czasach pod pretekstem dobroczynnej rzekomo deregulacji rynkw nansowych w wielu krajach zachodnich czsto zacierano wyrane granice pomidzy instytucj ubezpiecze na ycie a sektorem bankowym. Wskutek tego zatarcia granic mogy si pojawi rne operacje rzekomo typu ubezpiecze na ycie, ktre zamiast przestrzega tradycyjnych zasad tego sektora, z zamierzenia maskoway rzeczywiste umowy depozytu na danie, co wie si z prb zagwarantowania posiadaczowi polisy bezporedniej, penej dostpnoci pienidzy zdeponowanych jako skadki i odpowiadajcych im odsetek108. Owo naruszenie, o ktrym ju wzmiankowalimy w roz108 Tradycyjne zasady ubezpiecze na ycie rwnie zostay naruszone, zwaywszy zwaszcza na to, e ich podstawowe zasady porzuca si w rnym stopniu pod pretekstem deregulacji nansowej lub gdy prbuje si poczy t instytucj z sektorem tak jej obcym jak bankowo. John Maynard Keynes da historyczny przykad tego naruszenia regu ubezpiecze na ycie w czasach, gdy by prezesem londyskiego towarzystwa ubezpieczeniowego National Mutual Life Assurance Society; zob. podobne uwagi w rozdz. III, przyp. 48. Keynes jako prezes przyj ad hoc polityk inwestycyjn opart na papierach o zmiennym dochodzie, bdc przeciwiestwem tradycyjnej polityki inwestowania w papiery o staym dochodzie. Co wicej, sprzyja stosowaniu nietradycyjnych zasad rachunkowoci, na przykad nie wycenia aktyww po kosztach historycznych, lecz po cenach rynkowych, a nawet zezwala na rozdzielanie pomidzy posiadaczy polis niezrealizowanych zyskw. Niewiele brakowao, aby gdy nadszed wielki kryzys, towarzystwo zapacio utrat wypacalnoci za wszystkie te typowo Keynesowskie ataki na tradycyjne zasady ubezpiecze. Negatywny wpyw Keynesa na brytyjsk bran ubezpiecze na ycie da si odczu jeszcze dzisiaj, a w pewnym zakresie obj on rwnie amerykaski rynek ubezpieczeniowy. Rynek ten stara si obecnie uwolni od takich szkodliwych wpyww i powrci do tradycyjnych zasad, ktre od pocztku gwarantoway pynne funkcjonowanie instytucji ubezpiecze i ich wypacalno. Zob. na ten temat: Nicholas Davenport, Keynes in the City, w: Milo Keynes (red.), Essays on John Maynard Keynes, Cambridge University Press, Cambridge 1975, s. 224225; Skidelsky, John Maynard Keynes: The Economist as Saviour, 19201937, zw. s. 2526, 524; D. E. Moggridge, Maynard Keynes: An Economists Biography, Routledge, London 1992, zw. s. 410411. Keynes, jako wybitny przedstawiciel wczesnej brytyjskiej brany ubezpieczeniowej, mia na ni bezporedni demoralizujcy wpyw. Znacznie szkodliwszy jednak by jego poredni wpyw na dziedzin ubezpiecze w oglnoci w tym sensie, e jego teoria ekonomiczna przyczynia si do wzrostu inacji i zdyskredytowania w oczach zwykych ludzi nawyku oszczdzania zgodnie z jego lozo eutanazji rentiera, ktra bardzo negatywnie wpyna na rozwj rynku ubezpiecze na ycie i emerytur na caym wiecie. Z tego punktu widzenia fakt, e Keynes przez wiele lat by prezesem towarzystwa ubezpiecze na ycie, to wyjtkowa ironia losu w dziejach ubezpiecze na ycie. Zob. Ludwig von Mises, Pensions, the Purchasing Power of the Dollar and the New Economics, w: Planning for Freedom and Twelve Other Adresses, Libertarian Press, South Holland (Illinois) 1974, s. 8693. Warto si te zapozna z przemwieniami wygoszonymi przez Keynesa jako prezesa National Mutual Life Assurance Society podczas siedemnastu walnych zgromadze

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

447

dziale trzecim, wywaro bardzo ujemny wpyw na ca dziedzin ubezpiecze i pozwolio niektrym towarzystwom ubezpieczeniowym sprzedawa depozyty z naruszeniem tradycyjnych zasad prawnych, a tym samym wystpowa (w rnym stopniu) w roli bankw, czyli poycza pienidze lokowane w nich w istocie jako depozyty na danie. Std te rne towarzystwa ubezpiecze na ycie zaczy uczestniczy w bankowym procesie ekspansji kredytu, ktry szkodzi strukturze produkcji oraz powoduje cykle koniunkturalne i recesje. Co wicej, towarzystwa te wyrzdziy powan szkod samej dziedzinie ubezpiecze, ktra staa si celem nasilajcej si interwencji pastwa i banku centralnego oraz utracia wiele korzyci skalnych, jakimi zawsze cieszya si w przeszoci. Korzyci te byy uzasadnione w wietle istotnego poytku, jaki zapewniaa ta instytucja dziki zachcaniu szerokich krgw spoeczestwa do dugoterminowego oszczdzania109. Zmierzamy w kadym razie do tego, aby przedstawiona w tej ksice analiza teoretyczna przywrcia ubezpieczycielom na ycie wiar w siebie i zaufanie do pozytywnego charakteru tradycyjnej brany, w ktrej pracuj, oraz zachcia do wyranego rozrniania ubezpiecze na ycie i bankowej dziaalnoci gospodarczej, ktra ma zupenie inny charakter. Jak wiemy, tej dziaalnoci gospodarczej nie tylko brak niezbdnych podtego towarzystwa (19221938). Jest to fascynujca lektura, znakomicie ilustrujca wyjtkowo destruktywne skutki, jakie za spraw artu losu wywoao powierzenie takiemu spekulacyjnemu wilkowi i wrogowi oszczdzania jak Keynes wadzy nad agodnymi owcami (jego rm ubezpieczeniow); zob. The Collected Writings of John Maynard Keynes, Macmillan, London 1983, t. 12, s. 114254. Innym sawnym ekonomist zaangaowanym w sektor ubezpieczeniowy by Hermann Heinrich Gossen. Peni on funkcj doradcy zagroonej katastrof nansow rmy ubezpiecze upraw i inwentarza ywego, a ponadto zaprojektowa schemat niemieckiego banku oszczdnociowego wyspecjalizowanego w dziedzinie ubezpiecze na ycie. Projekt ten nigdy jednak nie zosta w peni zrealizowany. F. A. Hayek napisa na temat Gossena artyku opublikowany w jego The Trend of Economic Thinking, t. 3, s. 356. 109 O tyle, o ile podmioty gospodarcze zaczynaj subiektywnie postrzega warto wykupu swoich polis jako zawsze dostpny im pienidz, niedawne pomieszanie sektorw ubezpiecze i bankowoci pozwala uzna, e warto wykupu (na og nisz od rezerw matematycznych ubezpieczycieli) stanowi poda pienidza. Tez t przedstawia Murray N. Rothbard w swoim artykule Austrian Denitions of the Supply of Money, w: New Directions in Austrian Economics, s. 143156, zw. s. 151152. Nie zgadzamy si jednak z opini Rothbarda, e warto wykupu powinno si automatycznie wcza do poday pienidza, poniewa zaley to ostatecznie od tego, czy w subiektywnym odczuciu podmiotw warto wykupu polis bdzie stanowia cz ich bezporednio dostpnych sald gotwkowych, co na wikszoci rynkw jeszcze nie nastpio. Poza tym powinnimy zauway, e pomieszanie instytucji ubezpiecze i bankowoci nie jest zupene, a nawet na tych rynkach, na ktrych jest najwiksze, wydaje si, i rmy powracaj do tradycyjnych zasad ubezpieczeniowych, w szczeglnoci do radykalnego rozdziau ubezpiecze i bankowoci. Na temat nowych instrumentw w dziedzinie ubezpiecze na ycie i cech upodabniajcych je do depozytw bankowych zob. Thierry Delvaux, Martin E. Magnee, Les nouveaux produits dassurance-vie, Editions de LUniversit de Bruxelles, Bruxelles 1991.

448

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

staw prawnych, ale ponadto przynosi ona wysoce szkodliwe dla spoeczestwa skutki gospodarcze. Inaczej rzecz si ma z instytucj ubezpiecze bankowych: opiera si ona na nadzwyczaj solidnych podstawach prawnych, techniczno-aktuarialnych i nansowych. Jeli towarzystwa ubezpiecze na ycie s wierne tradycyjnym zasadom swojego sektora, to nie tylko nie krpuj spokojnego rozwoju gospodarczego, lecz bardzo korzystnie wpywaj na rynek dugoterminowych oszczdnoci i inwestycji, a tym samym wspieraj trway rozwj gospodarczy spoeczestwa.

Inni prawdziwi porednicy nansowi: fundusze inwestycyjne oraz holdingi inwestycyjne Innymi prawdziwymi porednikami nansowymi, ktrzy mogli by jeszcze bardziej rozwin swoj dziaalno, gdyby wyeliminowano przywileje, jakimi ciesz si dzi banki, s fundusze inwestycyjne, holdingi inwestycyjne, rmy leasingowe i nansowe itd. Wszystkie te instytucje otrzymuj od oszczdzajcych dobra dzisiejsze i, wystpujc w roli porednikw, przekazuj je ostatecznym poyczkobiorcom. Cho, w przeciwiestwie do rm oferujcych ubezpieczenia na ycie, nie mog one zagwarantowa wysokiej wypaty z chwil gdy nastpi okrelone zdarzenie (mier, inwalidztwo, osignicie okrelonego wieku), to jest oczywiste, e odgrywayby jeszcze wiksz rol ni obecnie, gdyby banki miay obowizek utrzymywa stuprocentow stop rezerw, a tym samym utraciyby moc tworzenia depozytw i udzielania poyczek z niczego. Wielk rol odegrayby w szczeglnoci fundusze inwestycyjne, poniewa podmioty gospodarcze inwestowayby za ich porednictwem nadwyki sald gotwkowych i miayby zapewnion natychmiastow pynno dziki sprzeday swoich jednostek uczestnictwa, co prawda po cenach rynku wtrnego, lecz nigdy wedug wartoci nominalnej. To samo dotyczy holdingw oraz innych instytucji nansowych i inwestycyjnych, ktre czsto odchodziy od zdrowych praktyk i byy celem bardzo podobnych atakw jak ubezpieczenia na ycie, przechodziy te proces innowacji obejmujcy projektowanie rnych recept majcych zagwarantowa ich inwestorom bezporedni dostpno pienidzy, czyli moliwo odzyskania oszczdnoci po wartoci nominalnej i w kadej chwili. W rozdziale trzecim, omawiajc rne rodzaje operacji nansowych, stwierdzilimy na przykad, e klauzule zawierajce zgod na odkup po z gry ustalonej cenie traktowane s jako naduycie rodkw prawnych, stosowane powszechnie w celu zamaskowania rzeczywistych umw depozytu na danie w innych instytucjach zupenie niezwizanych z bankowoci110.
110 W ujciu ekonomicznym atwo wykaza, e instrument nansowy obejmujcy zgod na jego gwarantowany odkup w dowolnej chwili i wedug wartoci nominalnej (a nie wedug nieprzewidywalnej, oscylujcej ceny na rynku wtrnym) stanowi depo-

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

449

Poniewa takie metody si upowszechniy, to z ekonomicznego punktu widzenia rzeczone umowy i instytucje powodoway takie same szkodliwe skutki jak bankowo oparta na rezerwie czstkowej. Std te, jak zobaczymy w nastpnych rozdziaach, kada propozycja reformy systemu bankowego musi obejmowa plan szybkiego wykrywania rnych naduy procedur prawnych, co do ktrych mona by przypuci, e w istocie maskuj umowy depozytu na danie z rezerw czstkow. Procedury takie naley ukrci, poniewa s sprzeczne z oglnymi zasadami prawnymi i powanie zakcaj harmonijny proces koordynacji gospodarczej.

Uwagi szczegowe co do ubezpieczenia kredytu Powinnimy na koniec wspomnie krtko o operacjach ubezpieczania kredytu, jakie spontanicznie pojawiy si w rozwinitych gospodarkach. Chodzi tu o polisy, ktre w zamian za skadk gwarantuj, e w razie, gdy klienci ubezpieczonego przedsibiorstwa handlowego czy przemysowego nie bd mogli spaci swoich dugw, regulowanych zwykle w pewnym ustalonym okresie (trzydzieci dni, szedziesit, dziewidziesit itd.) za pomoc okrelonego instrumentu nansowego (na przykad weksla), to rma ubezpieczeniowa zapaci pewien procent (od 75 do 95) cakowitego danego dugu, przejmujc go w ten sposb, a potem odbierajc od opieszaych klientw ca kwot. Ubezpieczenie kredytu odpowiada wic na realn potrzeb pojawiajc si na rynku. Jest ona zwizana z rnymi sytuacjami zwizanymi z kredytem, ktrego rozmaite przedsibiorstwa przemysowe i handlowe zwyczajowo udzielaj swoim klientom. Kredyt ten w ujciu ekonomicznym odpowiada tradycyjnej operacji, w ktrej oszczdzajcy, na og kapitalici posiadajcy rm, na pewien czas przekazuj zasoby nansowe robotnikom i wacicielom pierwotnych rodkw produkcji, a take swoim klientom, ktrym daj pewien liczony w dniach czy miesicach czas na spat dugw. Ten otrzymywany przez klientw kredyt zawsze oczywicie wymaga wczeniejszego powicenia pewnych podmiotw gospodarczych, ktre musz zmniejszy konsumpcj i zaoszczdzi odpowiednie zasoby, by umoliwi korzystne warunki spaty. A wic kredyt w obrocie handlowym nie moe by stworzony z niczego, lecz zawsze
zyt na danie wymagajcy stuprocentowej stopy rezerw. Jedynym bowiem sposobem, aby rma moga zawsze zachowa zdolno honorowania wszystkich swoich umw odkupu, jest utrzymywanie stale dostpnej rezerwy pieninej rwnej co do wartoci cakowitej kwocie, jak trzeba byoby zapaci, gdyby wszystkie te umowy zostay wykonane rwnoczenie (stopa rezerw rwna 100 procent). Jeeli rma nie utrzymuje takiej rezerwy, zawsze ponosi ryzyko, e nie zdoa natychmiast speni da wykupu, a na etapach recesji cyklu koniunkturalnego moliwo ta zawsze zamienia si w pewno, jeli nie ma ona bezwarunkowego wsparcia banku centralnego w roli kredytodawcy ostatniej instancji.

450

KRYTYKA TEORII MONETARYSTYCZNEJ I KEYNESOWSKIEJ

zobowizuje kogo (wacicieli rmy, ktra go oferuje) do wczeniejszego oszczdzania. Jeli nie ma znieksztace powodowanych przez bankow ekspansj kredytow, ubezpieczenie kredytu peni szczeglnie wan funkcj gospodarcz. Wielkie bazy danych, jakimi dysponuj rmy ubezpieczenia kredytu, pozwalaj im klasykowa klientw wedug ryzyka zalegania z patnociami. Firmy owe zapewniaj rwnie prawn obsug cigania nalenoci, wykorzystujc efekt skali, ktry pojedynczemu klientowi jest niedostpny. Problem wyania si wtedy, gdy bankowa ekspansja kredytowa znieksztaca wszystkie rynki kredytowe i wywouje powracajce cykle boomu i recesji. W istocie bowiem w napdzanej ekspansj kredytow fazie boomu uruchamia si sztucznie wiele nierealistycznych produktw inwestycyjnych, a liczne operacje rynkowe finansuje si w ratach i obejmuje ubezpieczeniem kredytu. W rezultacie firmy specjalizujce si w ubezpieczeniu kredytu podejmuj ryzyko systematyczne, ktre z natury nie daje si ubezpieczy z technicznego punktu widzenia. Proces ekspansji musi przecie wczeniej czy pniej zatrzyma si, a powszechne bankructwa, zawieszanie patnoci i likwidacja nieudanych projektw inwestycyjnych ujawni popenione bdy. Std te we wspczesnych gospodarkach, poddanych znieksztacajcym oddziaywaniom ekspansji kredytowej, ubezpieczenie kredytu ma charakter cykliczny, co uniemoliwia mu przetrwanie faz recesji bez licznych klauzul zabezpieczajcych, ktre chroni je od tego samego losu, jakiego na wielk skal dowiadczaj zbyt optymistyczni przedsibiorcy, ktrzy w fazie ekspansyjnego boomu nadmiernie wyduyli swoje projekty inwestycyjne. Wrd klauzul tych wyrniaj si zapisy ustalajce zalene od kwoty roszczenia franszyzy i okresy wyczekiwania na spat oraz te, ktre wymagaj sdowego uznania upadoci, co ze wzgldu na sam przewleko postpowania upadociowego oznacza na og dug zwok pozwalajc firmie ubezpieczeniowej zebranie tymczasem niezbdnych rodkw i utrzymanie koniecznej stabilnoci finansowej111. Nastpujce po sobie cykle boomu i depresji niezmiennie oznaczaj potne wyzwanie dla rm ubezpieczajcych kredyty, ktre niezalenie od swych tradycyjnych usug (ciganie nalenoci, ocena ryzyka zwizanego z klientem itd.) wiadcz jeszcze usug dodatkow: w okresie boomu gospodarczego gromadz wane rezerwy nansowe, ktre wykorzystuj w czasach kryzysu i recesji, by systematycznie zaspokaja wtedy roszczenia znacznie wiksze. Musimy w kadym razie zdawa sobie spraw, e przyjmowane dotd prawne rodki zabezpieczajce byy niewystarczajce, by zapobiec upadoci i likwidacji rnych czoowych ubezpieczycieli kredytu podczas kadego z niedawnych kryzysw, ktre
111

Francisco Cabrillo, Quiebra y liquidacin de empresas, Unin Editorial, Madrid

1989.

Dodatek na temat towarzystw ubezpieczeniowych na ycie...

451

wybuchay w wiecie zachodnim. Musimy take stwierdzi, e instytucja ubezpieczenia kredytu zawsze bdzie ogromnie wraliwa na fazy recesji, zwaszcza i banki wci funkcjonuj na podstawie rezerwy czstkowej112.

112 Oczywicie rmy ubezpieczajce kredyt nie maj technicznych moliwoci ubezpieczania poyczek, jakich system bankowy udziela w fazie ekspansji, poniewa, jak ju pokazalimy, w ich wypadku brak jest niezbdnej niezalenoci midzy faktem ubezpieczenia a skutkami potencjalnego zdarzenia objtego ubezpieczeniem. Gdyby bowiem poyczki bankowe byy ubezpieczone, ich ekspansja nie miaaby adnych granic, a podczas nieuniknionej recesji, wywoywanej zawsze przez ekspansj kredytow, systematyczny wzrost liczby zalegajcych ze spatami sprawiby, e polityka taka byaby praktycznie niemoliwa. A wic z tych samych powodw, z jakich prawo wielkich liczb i czstkowa stopa rezerw s niewystarczajce do zabezpieczenia depozytw na danie, jest rzecz technicznie niemoliw, by brana ubezpiecze kredytu moga ubezpieczy bankowe operacje kredytowe.

ROZDZIA VIII
TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Rozdzia ten zawiera analiz argumentw podnoszonych w historii myli ekonomicznej na rzecz i przeciw bankowoci zarwno centralnej, jak i wolnej. Przyjrzymy si na pocztek sporowi midzy teoretykami opowiadajcymi si za systemem bankowoci uprzywilejowanej, a wic nie poddanej tradycyjnym reguom prawnym i tym samym zdolnej do ekspansji kredytu (szkoa bankowoci), a tymi, ktrzy zawsze twierdzili, e banki powinny przestrzega uniwersalnych regu i zasad (szkoa obiegu pieninego)1. Analiza i ocena teoretycznych prac obu szk pozwoli nam rwnie zbada spory pomidzy zwolennikami banku centralnego i obrocami systemu wolnej bankowoci. Zobaczymy, e stronnicy szkoy obiegu pieninego na og bronili banku centralnego, natomiast teoretycy szkoy bankowoci opowiadali si za systemem wolnej bankowoci, ostatecznie jednak przewayy inacjonistyczne doktryny szkoy bankowoci, i to jak na ironi pod auspicjami banku centralnego. Jeden z najwaniejszych wnioskw z naszej analizy to konstatacja, e bank centralny nie powsta w nastpstwie spontanicznego procesu wsppracy spoecznej, ale wyoni si jako nieuchronna konsekwencja systemu prywatnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. W warunkach rezerwy czstkowej to wanie prywatni bankierzy domagaj si kredytodawcy ostatniej instancji, by pomg im przetrwa cykliczne kryzysy i recesje gospodarcze wywoywane przez ten system. Na zakoczenie tego rozdziau przyjrzymy si twierdzeniu o niemoliwoci rachunku ekonomicznego w socjalizmie. W odniesieniu

1 Przedstawione w tekcie denicje szkoy bankowoci i szkoy obiegu pieninego s zasadniczo zgodne z propozycjami Anny J. Schwartz. Wedug niej teoretycy szkoy obiegu pieninego uwaaj, e polityka pienina powinna by zdyscyplinowania i poddana oglnym reguom i zasadom prawnym, podczas gdy stronnicy szkoy bankowoci na og obstaj za przyznaniem bankierom (i ostatecznie bankowi centralnemu) penej swobody dziaania wedle wasnego uznania, nawet z odrzuceniem tradycyjnych zasad prawnych. Anna J. Schwartz zauwaa wrcz, e owa kontrowersja ogniskuje si wok tego, czy polityka powinna si kierowa zasadami (za czym opowiadaj si zwolennicy szkoy obiegu pieninego), czy wadze powinny dopuszcza swobod dziaania (jak chc zwolennicy szkoy bankowoci) (artyku Anny J. Schwartz Banking School, Currency School, Free Banking School opublikowany w The New Palgrave: Dictionary of Money and Finance, Macmillan, London 1992, t. 1, s. 148151).

454

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

do funkcjonowania banku centralnego twierdzenie to wyjania znane nam problemy bankowych przepisw administracyjnych. Na ostatek dowiedziemy, e obecni rzecznicy wolnej bankowoci popeniaj na og bd polegajcy na tym, e akceptuj i uzasadniaj praktyk rezerwy czstkowej, nie dostrzegajc, i takie ustpstwo nie tylko nieuchronnie prowadzi do odrodzenia si banku centralnego, lecz wyzwala take cykliczne kryzysy szkodliwe dla gospodarki i spoeczestwa.

1 . K r y t yc z n a a n a l i z a s z k o y b a n k o w o c i
W podrozdziale tym przeanalizujemy argumenty teoretyczne, jakie zwolennicy bankowoci opartej na rezerwie czstkowej wysuwali w celu uzasadnienia takiego systemu. Cho rozwaano je tradycyjnie jako produkt sporw pomidzy szkoami bankowoci i obiegu pieninego, jakie rozwiny si w Anglii w pierwszej poowie XIX wieku, to jednak najwczeniejsze spory w sprawie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej oraz dwa przeciwstawne stanowiska (koncepcja bankowoci i koncepcja obiegu pieninego) mona w istocie odnale ju w pracach teoretykw szkoy salamanckiej w XVI i XVII wieku.

Koncepcja bankowoci, koncepcja obiegu pieninego i szkoa salamancka Teoretycy szkoy salamanckiej wnieli wany wkad do bada nad pienidzem, szczegowo studiujc t dziedzin2. Pierwszym hiszpaskim scholastykiem, ktry opracowa traktat o pienidzu, by Diego de Covarrubias y Leyva, autor traktatu Veterum collatio numismaticum (Zbir [tekstw] o starych pienidzach) wydanego w 1550 roku. W pracy tej synny biskup Segowii bada histori dewaluacji kastylijskiego maraweda i zestawia wielk ilo danych statystycznych dotyczcych ewolucji cen. Cho w traktacie Covarrubiasa s ju zawarte implicite zasadnicze elementy ilociowej teorii pienidza, to autor jeszcze wyranie nie sformuowa teorii pienidza3. Dopiero kilka lat pniej, w 1556 roku Martn de AzZob. zwaszcza opublikowane pod kierunkiem F. A. Hayeka badania Marjorie Grice-Hutchinson The School of Salamanca: Readings in Spanish Monetary Theory, 15441605; Rothbard, New Light on the Prehistory of the Austrian School, s. 5274; Alejandro A. Chafuen, Wiara i wolno. Myl ekonomiczna pnych scholastykw, tum. Kinga i Krzysztof Koehlerowie i Borys Walczyna, Arwil, Warszawa 2007, s. 85100. Pochlebne uwagi na temat Marjorie Grice-Hutchinson wypowiada Fabin Estap w swoim wprowadzeniu do trzeciego hiszpaskiego wydania ksiki Schumpetera The History of Economic Analysis pt. Historia del anlisis econmico, Editorial Ariel, Barcelona 1994, s. XVIXVII. 3 Korzystalimy z wydania Omnia opera opublikowanego w Wenecji w 1604 r. Tom 1 zawiera traktat Diega de Covarrubiasa o pienidzu, ktrego peny tytu brzmi: Veterum
2

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

455

pilcueta jednoznacznie stwierdzi, e wzrost cen, czyli spadek siy nabywczej pienidza, jest nastpstwem zwikszenia si poday pienidza, co w Kastylii spowodowa masowy napyw metali szlachetnych z Ameryki. Podany przez Martna de Azpilcuet opis relacji pomidzy iloci pienidza a cenami jest wrcz nienaganny:
W krajach, w ktrych wystpuje powany niedobr pienidza, pokupne towary, a nawet prac ludzi oddaje si za mniej pienidzy ni tam, gdzie pienidz jest w obtoci; na przykad dowiadczenie pokazuje, e we Francji, gdzie jest mniej pienidzy ni w Hiszpanii, chleb, wino, odzie i praca kosztuj znacznie mniej; a nawet kiedy byo mniej pienidzy w Hiszpanii, towary i prac ludzi oddawano za znacznie mniej ni po odkryciu Indii, kiedy Hiszpani zalao zoto i srebro. Powd jest taki, e pienidz jest wart wicej wtedy i tam, gdzie go brakuje, ni wtedy i tam, gdzie jest w obtoci4.

W porwnaniu z gbokimi i szczegowymi badaniami, jakie prowadzono nad salamanck teori pienidza, jak dotd analiz i ocen stanowiska scholastykw tej szkoy w sprawie bankowoci zajmowano si w znikomym stopniu5. Niemniej teoretycy szkoy salamanckiej przeprowadzili wnikliw analiz praktyk bankowych i w zasadzie byli poprzednikami rnych stanowisk teoretycznych, ktre ponad dwa wieki pniej pojawiy si na nowo w sporze szkoy bankowoci i szkoy obiegu pieninego. Wspomnielimy ju bowiem w rozdziale drugim o surowej krytyce bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, jak sformuowa doktor Saravia de la Calle w kocowych rozdziaach swojej ksiki Instruccin de mercaderes. W podobnym duchu, cho nie tak bardzo krytycznie jak Saravia de la Calle, skrupulatn analiz bankowoci przeprowadzaj Martn de Azpilcueta i Toms de Mercado, uwzgldniajc w niej list wymaga
collatio numismaticum, cum his, que modo expenduntur, publica, et regia authoritate perpensa, s. 669710. Prac t czsto cytuje Davanzati, a Ferdinando Galiani robi to przynajmniej raz w rozdz. 2 swojego synnego dziea Della moneta, s. 26. Rwnie Carl Menger wspomina traktat Covarrubiasa w swojej ksice Principles of Economics, New York University Press, New YorkLondon 1981, s. 317 (s. 257 wersji oryginalnej Grundstze der Volkswirthschaftslehre). 4 Azpilcueta, Comentario resolutio de cambios, s. 7475 (wyrnienia kursyw dodane przeze mnie). Martna de Azpilcuet wyprzedzi jednak o niemal trzydzieci lat Mikoaj Kopernik, formuujc (mniej rozwinit) wersj ilociowej teorii pienidza w swojej ksice De monetae cudendae ratio (1526); zob. Rothbard, Economic Thought Before Adam Smith, s. 165. 5 Zob. np. uwagi Francisco Gmeza Camacha w jego wprowadzeniu do: Luis de Molina, La teora del justo precio, Editora Nacional, Madrid 1981; uwagi, jakie czyni Sierra Bravo w El pensamiento social y econmico de la escolstica desde sus orgenes al comienzo del catolicismo social, t. 1, s. 214237; artyku Francisca Beldy, ktry tu dalej omawiamy szczegowo; wreszcie nowszy artyku: Huerta de Soto, New Light on the Prehistory of the Theory of Banking and the School of Salamanca.

456

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

co do uczciwego i prawowitego depozytu bankowego. Tych dawnych autorw mona traktowa jako przedstawicieli zalkw szkoy obiegu pieninego, ktra powoli rozwijaa si w samym sercu szkoy salamanckiej. Uczeni ci z reguy przyjmuj konsekwentne, bezkompromisowe stanowisko wobec prawnych wymaga, jakie musz spenia umowy depozytu bankowego, a take w ogle krytyczn, nieufn postaw wobec bankowoci. Drugiej grupie teoretykw przewodzi Luis de Molina; obejmuje ona Juana de Luga, Leonarda de Lessia i w mniejszym stopniu Dominga de Sota. Jak stwierdzono w rozdziale drugim, autorzy ci id za przykadem Moliny i podobnie jak on opowiadaj si za mao restrykcyjnymi podstawami prawnymi umowy bankowego depozytu pieninego oraz akceptuj praktyki oparte na rezerwie czstkowej, argumentujc, e umowa taka jest raczej poyczk odwoaln czy mutuum ni depozytem. Nie bdziemy tu powtarza wszystkich argumentw przeciw stanowisku Moliny w sprawie umowy depozytu bankowego. Wystarczy powiedzie, e opiera si ono na rozpowszechnionym bdnym wyobraeniu, ktre mona przypisa ju redniowiecznym glosatorom i ich komentarzom w sprawie instytucji depositum confessatum. Teraz interesuje nas jedynie to, e owa druga grupa scholastykw bya znacznie bardziej pobaliwa w swojej krytyce bankierw i posuwaa si nawet do usprawiedliwiania bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Niezupenie byoby wic naduyciem uznanie tej grupy za wczesn szko bankowoci w obrbie szkoy salamanckiej. Podobnie jak par stuleci pniej mieli to robi ich angielscy i kontynentalni nastpcy, przedstawiciele tej szkoy myli nie tylko usprawiedliwiali, z wyranym pogwaceniem tradycyjnych zasad prawnych, bankowo opart na rezerwie czstkowej, ale rwnie uwaali, e wywiera ona wielce dobroczynny wpyw na gospodark. Cho argumenty Luisa de Moliny w sprawie umowy bankowej opieraj si na bardzo niepewnej podstawie teoretycznej i oznaczaj w pewnym sensie regres w stosunku do innych pogldw przedstawicieli szkoy salamanckiej, naley podkreli, e Molina jako pierwszy w tradycji szkoy bankowoci uwiadomi sobie, e czeki i inne dokumenty uprawniajce do wypaty na danie pewnych kwot z depozytw peni dokadnie t sam funkcj co gotwka. Nie jest wic prawd, wbrew powszechnemu przekonaniu, e dziewitnastowieczni teoretycy angielskiej szkoy bankowoci jako pierwsi odkryli, i depozyty na danie w bankach stanowi cz oglnej poday pienidza, a tym samym wpywaj na gospodark w ten sam sposb jak bilety bankowe. Luis de Molina wyranie pokaza to ju ponad dwa stulecia wczeniej w Dyspucie 409. swojego dziea Tratado sobre los cambios (Traktat o wymianach). Molina stwierdza bowiem:
Ludzie pac bankierom na dwa sposoby: zarwno w gotwce, dajc im monety, jak i wekslami czy dowolnym innym rodzajem traty, na

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

457

mocy ktrych ten, kto musi zapaci trat, staje si dunikiem banku na kwot, ktra, jak wskazuje trata, bdzie wpacona na rachunek osoby deponujcej trat w banku6.

Molina mwi tu o okrelonych dokumentach, ktre nazywa chirographis pecuniarum (pisany pienidz), a ktrych uywano jako rodkw patniczych w wielu transakcjach na rynku. Pisze tak:
Cho wiele transakcji odbywa si w gotwce, wikszo przeprowadza si za pomoc dokumentw, ktre potwierdzaj, e albo bank jest komu winien pienidze, albo kto zgadza si zapaci, a pienidze pozostaj w banku.

Co wicej, Molina podkrela, e czeki te uwaa si za rodki na danie: Na opisanie tych rodkw patniczych uywa si powszechnie terminu na danie, poniewa pienidze musz by wypacone po przedstawieniu i odczytaniu straty7. Najwaniejsze tu jest za to, e na dugo przed Thorntonem (1797) i Penningtonem (1826) Molina wyraa zasadnicz myl, i cakowity wolumen transakcji rynkowych nie mgby by przeprowadzony za pomoc gotwki w tej iloci, jaka przechodzi z rk do rk na rynku, czyli bez uwzgldnienia pienidza tworzonego przez banki za pomoc zapisw depozytowych oraz czekw wystawianych przez deponentw na poczet tych depozytw. Std te nastpstwem aktywnoci nansowej bankw jest tworzenie ex nihilo nowej kwoty pienidza (w postaci depozytw), wykorzystywanego potem w transakcjach. Molina wyranie mwi:
Wikszo transakcji regulowanych z gry [nalizuje si] za pomoc podpisanych dokumentw, poniewa nie ma do pienidzy, aby byo mona opaci w gotwce olbrzymie iloci dbr sprzedawanych na rynku, jeli musz by zapacone w gotwce, bd przeprowadzi wiele operacji handlowych8.

I wreszcie Molina wyranie rozrnia operacje niezwizane z udzielaniem poyczki, poniewa spata dugu jest czasowo odroczona, i te, ktre przeprowadza si w gotwce za pomoc czekw lub depozytw bankowych. W konkluzji stwierdza:
Musimy przestrzec, e rzecz nie moe by uznana za zakupion na kredyt, jeeli jej cena zostaje wycofana z rachunku bankowego, nawet jeli nie dokonuje si natychmiastowej patnoci gotwkowej;

6 7 8

Molina, Tratado sobre los cambios, s. 145. Ibid., s. 146. Ibid., s. 147 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie).

458

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

bankier bowiem zapaci nalen kwot w gotwce z chwil zamykania rynku, a nawet wczeniej9.

Juan de Lugo cakowicie zgadza si z doktryn Moliny i uwaa bankowe depozyty pienine za poyczk czy mutuum odwoalne, ktre bankier moe wykorzystywa w swoich prywatnych interesach dopty, dopki deponent ich nie zada10. Dezorientacja Moliny i Luga co do podstaw prawnych umowy depozytu bankowego siga tak daleko, e twierdz nawet, i moe ona mie inny charakter prawny dla kadej strony (czyli e moe by rwnoczenie depozytem dla deponenta i poyczk dla bankiera). Obaj ci teoretycy wyranie nie dostrzegaj wewntrznej sprzecznoci tego stanowiska, a co do dziaa bankierw, to sdz, e wystarczy ich przestrzec, aby postpowali rozwanie, czyli w ten sposb, by zgodnie z prawem wielkich liczb zachowywali zawsze pynno wystarczajc do zaspokojenia zwykych da zwrotu depozytw. Nie zdaj sobie sprawy, e ich pojmowanie rozwagi nie jest obiektywnym kryterium wystarczajcym, by pokierowa dziaaniami bankierw. Z pewnoci nie jest zbiene ze zdolnoci bankierw do tego, by w kadej chwili zwrci wszystkie przechowywane depozyty, a Molina i Lugo sami zauwaaj, e bankierzy popeniaj grzech miertelny, kiedy wykorzystuj rodki swoich deponentw spekulacyjnie i nierozwanie, nawet jeli dziaania takie kocz si dobrze i bankierzy mog w terminie zwrci pienidze swoim deponentom11. Co wicej, takie pojmowanie rozwagi nie jest warunkiem wystarczajcym: bankier moe by bardzo rozwany, ale niezbyt spostrzegawczy, a nawet moe mie pecha w interesach, tote gdy przyjdzie czas na pacenie, zabraknie mu pynnoci i nie zdoa zwrci depozytw12. Jaki zatem poziom rozwagi jest moliwy do przyjcia? Na pytanie to wyranie nie ma obiektywnej odpowiedzi, ktra mogaby suy jako wytyczna w bankowoci. Co wicej, jak widzielimy we wczeniejszych rozdziaach, prawo wielkich liczb nie ma zastosowania do bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, poniewa ekspansja kredytowa
Ibid., s. 149. Quare magis videntur pecuniam precario mutuo accipere, reddituri quotiscumque exigetur a deponente. Communiter tamen, pecunia illa interim negotiantur, et lucrantur, sine ad cambium dando, sine aliud negotiationis genus exercendo (jest to dosowny cytat zaczerpnity z dziea Luga Hispalensisa [Joannes Lugo Hispalensis to aciska wersja nazwiska Juan de Lugo uw. red.] Disputationum de iustitia et iure, dzia 5, nr 60, De Cambiis, s. 406). 11 Zasad t najjaniej i najzwilej wyoy by moe wanie Juan de Lugo, co widzielimy w przypisie 102 do rozdz. II. 12 Innymi sowy, bankier moe popenia czyste czy prawdziwe bdy przedsibiorczoci (niemoliwe do ubezpieczenia z wykorzystaniem prawa wielkich liczb), ktre prowadz do powanych strat przedsibiorczych niezalenie od stopnia rozwagi, jak si wykaza. W sprawie koncepcji prawdziwego bdu zob. Israel Kirzner, Economics and Error, w: Perception, Opportunity and Prot, University of Chicago Press, Chicago 1979, rozdz. 8, s. 120136.
10 9

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

459

zwizana z takimi praktykami bankowymi prowadzi do powtarzajcych si cykli boomu i recesji, ktre niezmiennie sprawiaj bankierom trudnoci. Dziaalno bankowa jako taka wywouje wic kryzysy pynnoci, a tym samym powszechn niewypacalno bankw. Jest w kadym razie wysoce prawdopodobne, e, w czasie kryzysu, bank nie bdzie zdolny paci, tote zawiesi patnoci, a nawet jeli ostatecznie wszyscy jego wierzyciele bd mieli tyle szczcia, e dostan swoje pienidze, to w najlepszym razie nastpi to po dugim procesie upadociowym, w ktrym zmieni si rola deponentw. Strac oni bezporedni dostp do swoich pienidzy i stan si przymusowymi poyczkodawcami, ktrzy nie maj innego wyjcia, jak odroczy wycofanie swoich depozytw a do zakoczenia likwidacji. Toms de Mercado niewtpliwie uwzgldnia przedstawione tu okolicznoci, kiedy podkrela, e przyjmowane przez Molin i Luga zasady rozwagi s celem, ktrego aden bank w praktyce nie osiga. Wydaje si, e Toms de Mercado by wiadom, i zasady takie nie daj praktycznych wskazwek gwarantujcych wypacalno bankw. Co wicej, skoro zasady te s nieskuteczne, jeli chodzi o konsekwentne osiganie celu w postaci wypacalnoci i pynnoci, to system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej okae si niezdolny do honorowania swoich zobowiza we wszystkich sytuacjach. Pogldy tych scholastykw na bankowo badali ostatnio dwaj ekonomici jezuiccy: jeden z perspektywy szkoy bankowoci, drugi z punktu widzenia szkoy obiegu pieninego. Pierwszy z nich to hiszpaski jezuita Francisco Belda, autor interesujcej pracy zatytuowanej tica de la creacin de crditos segn la doctrina de Molina, Lesio y Lugo (Etyka tworzenia poyczek w doktrynie Moliny, Lessia i Luga)13. O. Belda uwaa wrcz za oczywiste, e:
Z opisu Moliny mona wywnioskowa, e w przypadku bankierw dochodzi do rzeczywistego tworzenia poyczek. Interwencja bankw doprowadzia do stworzenia nowej siy nabywczej, ktra wczeniej nie istniaa. Tego samego pienidza uywa si jednoczenie na dwa sposoby: posuguje si nim bank w swoich interesach i jednoczenie posuguje si nim rwnie deponent. W rezultacie ilo rodkw wymiany w obiegu jest kilka razy wiksza od realnej iloci gotwki, na ktrej rodki te si opieraj, a bank ma korzyci z wszystkich tych operacji.

Co wicej, zdaniem Beldy Molina uwaa, i

rozsdnie jest przyj, e banki mog prowadzi interesy za pomoc depozytw swoich klientw dopty, dopki robi to rozwanie i nie

13 Opublikowane w Pensamiento 73, nr 19, styczemarzec 1963, s. 5389. Jest to badawczo-informacyjny kwartalnik lozoczny wydawany przez Facultades de Filosofa de la Compaa de Jess en Espaa.

460

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

naraaj na ryzyko swojej zdolnoci terminowego honorowania wasnych zobowiza14.

Belda poza tym pisze, e Juan de Lugo przedstawia

gruntowny opis praktyk wacicieli kantorw i bankierw. Znajdujemy tu wyran aprobat dla tworzenia pienidza, cho bez formalnego pojawienia si stworzonego kredytu. Banki prowadz interesy posugujc si depozytami swoich klientw, ktrzy rwnoczenie nie rezygnuj z korzystania z wasnych pienidzy. Banki zwikszaj ilo rodkw patniczych za pomoc poyczek, dyskontowania weksli i innych dziaa gospodarczych, ktre przeprowadzaj, uywajc pienidzy stron trzecich. Ostateczny rezultat jest taki, e sia nabywcza na rynku zostaje zwikszona daleko poza to, co odpowiada depozytom gotwkowym, ktre stanowicym jej podstaw15.

Belda oczywicie w konkluzji stwierdza trafnie, e spord wszystkich doktryn owych scholastykw najbardziej sprzyjaj bankowoci koncepcje Moliny i Luga. Musimy jednak skrytykowa o. Beld za to, e nie wyjania stanowisk innych przedstawicieli szkoy salamanckiej, na przykad Tomsa de Mercada, a zwaszcza Martna de Azpilcuety i Saravii de la Calle, ktrzy, jak wiemy, s znacznie surowszymi i bardziej krytycznie nastawionymi sdziami instytucji bankowoci. Co wicej, Belda opiera swoj analiz prac Moliny i Luga na Keynesowskim ujciu ekonomii, a wic w perspektywie, ktra nie tylko lekceway wszystkie szkodliwe skutki ekspansji kredytowej dla struktury produktywnej, lecz take przedstawia takie praktyki jako wielce korzystne, poniewa zwikszaj efektywny popyt i dochd narodowy. Belda przyjmuje wic punkt widzenia keynesizmu i szkoy bankowej oraz analizuje prace tych tylko przedstawicieli szkoy salamanckiej, ktrzy s najmniej wymagajcy w kwestiach prawnego uzasadnienia bankowego depozytu pieninego, a tym samym najbardziej skonni broni bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Inny wybitny jezuita, o. Bernard W Dempsey jest autorem traktatu eko. nomicznego zatytuowanego Interest and Usury16, w ktrym rwnie bada pogldy przedstawicieli szkoy salamanckiej na dziaalno bankow. Fundamentem tego studium jest teoretyczna wiedza o. Dempseya na temat pieBelda, s. 63, 69. Ibid., s. 87. Belda odnosi si tu do Juana de Lugo Disputationum de iustitia et iure, t. 2, klauzula 28, dzia 5, nr 6062. 16 Dempsey, Interest and Usury, American Council of Public Aairs, Washington D.C. 1943. Musimy zauway, e istotnym zamierzeniem artykuu o. Beldy bya Keynesowska krytyka idei przedstawionych w tej ksice przez o. Dempseya. Jestemy wdziczni prof. Jamesowi Sadowskyemu z Fordham University za dostarczenie nam egzemplarza ksiki Dempseya, ktrej nie zdoalimy znale w Hiszpanii.
15 14

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

461

nidza, kapitau i cykli, stanowica podstaw znacznie solidniejsz od tej, na ktrej buduje o. Belda17. Dziwi, e Dempsey nie rozwija swojej tezy poprzez analiz pogldw scholastykw najbardziej przeciwnych bankowoci (Saravii de la Calle, Martna de Azpilcuety i Tomsa de Mercada), lecz skupia si na pismach autorw najbardziej sprzyjajcych dziaalnoci bankowej (Luisa de Moliny, Juana de Luga i Lessia). Dempsey przeprowadza egzegez ich dzie i konkluduje, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej nie byaby uprawniona nawet z punktu widzenia ich wasnych doktryn. Ci salamanccy autorzy broni pewnych tradycyjnych zasad dotyczcych lichwy, a Dempsey wspiera swoj konkluzj, odnoszc te zasady do bankowoci i jej gospodarczych konsekwencji, ktre, cho w czasach tych scholastykw nieznane, zostay rozpoznane w teoriach Misesa i Hayeka, zanim Dempsey opracowa swj traktat. Chocia bowiem musimy przyzna, e Molina i Lugo traktowali bankowo bardziej yczliwie, to Dempsey wyranie stwierdza, i poyczki tworzone przez banki ex nihilo w toku operacji opartych na rezerwie czstkowej pocigaj za sob tworzenie siy nabywczej, ktra nie opiera si na adnych wczeniejszych dobrowolnych oszczdnociach czy powiceniu. W rezultacie powane straty ponosi wielka liczba osb postronnych, ktrych jednostki pienine trac si nabywcz wskutek inacyjnej ekspansji bankw18. Wedug Dempseya tworzenie ex nihilo siy nabywczej, ktre nie wymaga uprzedniego zmniejszenia siy nabywczej jakiej grupy ludzi, narusza istotne zasady prawne wyoone przez Molin i Luga, wic w tym sensie jest naganne. Dempsey twierdzi w szczeglnoci:
Moemy na tej podstawie uzna, e siedemnastowieczny scholastyk, widzc dzisiejsze problemy pienine, chtnie opowiedziaby si za planem stuprocentowej rezerwy czy za czasowym ograniczeniem
Schumpeter w swoim wprowadzeniu do ksiki o. Dempseya dobitnie podkrela jego dogbn znajomo pogldw ekonomicznych Ludwiga von Misesa, Friedricha A. Hayeka, Wicksella, Keynesa i innych. Poza tym, Schumpeter w swoim monumentalnym dziele The History of Economic Analysis czyni pochlebn wzmiank na temat Dempseya. 18 Ekspansja kredytowa prowadzi do deprecjacji kadego rodka w obiegu, z jakim bank ma do czynienia. Rosn ceny; nastpuje aprecjacja aktyww. Bank uwalnia si od swojego dugu, wypacajc z depozytu pienidz o mniejszej wartoci. (...) Scholastyczny autor nie uzna adnej konkretnej osoby za winn grzechu lichwy. Jednak proces przebiega w sposb lichwiarski; znw spotykamy lichw systematyczn czy instytucjonaln. (...) Dzisiejsza sytuacja, do ktrej teoretycy stosuj rozrnienia midzy odsetkami naturalnymi a odsetkami pieninymi, midzy oszczdnociami a inwestycjami, midzy dochodem rozporzdzalnym dowolnie a przymusowymi wydatkami wszystko to ma z pnoredniowieczn analiz wystarczajco duo punktw stycznych, by uzasadni okrelenie instytucjonalna lichwa w odniesieniu do posuni opisanych tu w powyszych zwrotach (Dempsey, Interest and Usury, s. 225, 227228, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Krtko mwic, Dempsey po prostu odnosi do bankowoci tez przedstawion przez Juana de Marian w jego pracy Tratado y discurso sobre la moneda de velln.
17

462

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

wanoci pienidza. Ustalona poda pienidza czy poda zmieniana jedynie zgodnie z obiektywnymi i obliczonymi kryteriami jest niezbdnym warunkiem sensownej, sprawiedliwej ceny pienidza19.

Dempsey utrzymuje, e bankowa ekspansja kredytowa ciga w d si nabywcz pienidza, tote banki zwracaj na og depozyty w jednostkach pieninych o coraz mniejszej sile nabywczej. Dochodzi std do wniosku, e gdyby przedstawiciele szkoy salamanckiej dysponowali szczegow teoretyczn wiedz o przebiegu i skutkach procesu gospodarczego wyzwalanego przez bankowo opart na rezerwie czstkowej, to nawet Molina, Lessio i Lugo potpiliby go jako ogromny, szkodliwy i bezprawny proces instytucjonalnej lichwy. Przeanalizowalimy ju gwne stanowiska, jakie wobec bankowoci przyjmowali przedstawiciele szkoy salamanckiej; zobaczmy teraz, jak ich pogldy odbierali i rozwijali w pniejszych stuleciach myliciele zarwno z Europy kontynentalnej, jak i anglosascy.

Odpowied wiata anglojzycznego na scholastyczne koncepcje pienidza bankowego Cho wyczerpujca analiza ewolucji teorii pienidza od scholastykw po angielsk szko klasyczn wykraczaaby poza zakres tej ksiki20, jednak powinnimy tutaj pokrtce skomentowa ewolucj koncepcji dotyczcych bankowoci opartej na rezerwie czstkowej w okresie poprzedzajcym spr pomidzy szko bankowoci a szko obiegu pieninego, jaki w ostatecznej formie wybuch w Wielkiej Brytanii w XIX wieku. Istotne koncepcje pienidza sformuowane przez przedstawicieli szkoy salamanckiej zyskay pniej poparcie Wochw, Bernarda Davanzatiego21 i Geminiana Montanariego, ktrego ksika La moneta22 ukazaa si w 1683 roku. W swoich traktatach teoretycy ci przyjmuj za punkt wyjcia osignicia szkoy salamanckiej i rozwijaj ilociow teori pienidza przedstawion przez Azpilcuet i innych scholastykw. Chocia wpywy tego nurtu koncepcji pienidza szybko objy Angli, gwnie dziki

Dempsey, Interest and Usury, s. 210. Znakomite zwize przedstawienie tej historii koncepcji pienidza zawiera English Monetary Policy and the Bullion Debate; jest to cz. 3 (rozdz. 914) t. 3, The Collected Works F. A. Hayeka. Zob. te: D. P. OBrien, The Classical Economists, Oxford University Press, Oxford 1975, rozdz. 6; Rothbard, Classical Economics, rozdz. 56. 21 Angielski przekad ksiki Davanzatiego ukaza si w 1696 r.: Bernardo Davanzati, A Discourse upon Coins, J. D. and J. Churchill, London 1696. 22 Ksika Montanariego, pierwotnie wydana pod tytuem La zecca in consulta di stato, jako La moneta zostaa opublikowana w Scrittori classici italiani di economa poltica, G. Destefanis, Milano 1804, t. 3.
20

19

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

463

pracom Williama Pettyego (16231687)23, Johna Lockea (16321704)24 i innych, to dopiero w pracach Johna Lawa, Richarda Cantillona i Davida Humea znajdujemy bezporednie odniesienia do problemw bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, zarwno w zwizku z zagadnieniami pienidza, jak i realn struktur gospodarcz. Wspominalimy ju w tej ksice o Johnie Law (16711729). W rozdziale drugim wskazywalimy na jego niezwyk osobowo, a take na jego utopijne, inacjonistyczne propozycje pienine. Cho niektre jego koncepcje byy oryginalne i cenne, kiedy na przykad sprzeciwia si przyjmowanej przez Lockea nominalistycznej, konwencjonalnej teorii pochodzenia pienidza25, to jednak John Law podj rwnie pierwsz prb nadania pozoru teoretycznego uzasadnienia bdnej popularnej idei, e wzrost iloci pienidza w obiegu zawsze pobudza aktywno gospodarcz. Law bowiem, wyszedszy z prawidowego pierwotnego zaoenia, e pienidz jako szeroko akceptowany rodek wymiany sprzyja rozwojowi handlu i podziaowi pracy, sformuowa bdny wniosek, e im wiksza jest ilo pienidza w obiegu, tym wiksza liczba transakcji i tym wyszy poziom aktywnoci gospodarczej. Wynika z tego kolejny fatalny bd jego doktryny, a mianowicie przekonanie, e poda pienidza zawsze musi odpowiada popytowi na, a przede wszystkim liczbie mieszkacw i poziomowi aktywnoci gospodarczej. Oznacza to w konsekwencji, e jeli ilo pienidza w obiegu nie dotrzymuje kroku aktywnoci gospodarczej, dochodzi do jej spadku oraz wzrostu bezrobocia26. Ta teoria Lawa, kwestionowana pniej przez Humea i teoretykw pienidza ze szkoy austriackiej, w takiej lub innej postaci przetrwaa a do dzi za spraw nie tylko dziewitnastowiecznych teo-

Zob. William Petty Quantulumcumque Concerning Money, w: The Economics Writings of Sir William Petty, Augustus M. Kelley, New York 1964, t. 1, s. 437448. 24 Na temat teorii pienidza Locke napisa m.in.: Some Considerations of the Consequences of the Lowering of Interest, and Raising the Value of Money, Awnsham and John Churchill, London 1692, oraz Further Considerations Concerning Raising the Value of Money, Awnsham and John Churchill, London 1695. Obie te prace zostay przedrukowane w: The Works of John Locke, wyd. 12. C. and J. Rivington, London 1824, t. 4, a take w: Several Papers Relating to Money, Interest, and Trade, etcetera, Augustus M. Kelley, New York 1968. Locke jako pierwszy przedstawi w Anglii myl, e warto jednostki pieninej jest okrelana ostatecznie iloci pienidza w obiegu. 25 Musimy pamita, e wedug Carla Mengera John Law jako pierwszy poprawnie sformuowa ewolucjonistyczn teori pochodzenia pienidza. 26 Zob. John Law, Money and Trade Considered: With a Proposal for Supplying the Nation with Money, A. Anderson, Edinburgh 1705, Augustus M. Kelley, New York 1966. Jak ujmuje to Law: Ilo pienidza w pastwie musi by dostosowana do liczby jego mieszkacw. (...) Jeden milion moe stworzy zatrudnienie dla ograniczonej tylko liczby osb (...) wiksza ilo pienidza moe stworzy zatrudnienie dla wikszej liczby ludzi ni mniejsza kwota, a kade zmniejszenie poday pienidza w tym samym zakresie obnia poziom zatrudnienia (cytowane przez Hayeka w First Paper Money in Eighteenth-century France, pracy stanowicej rozdz. 10 ksiki The Trend of Economic Thinking, s. 158).

23

464

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

retykw szkoy bankowoci, ale take wielu wspczesnych monetarystw i keynesistw. Krtko mwic, Law przypisuje niski poziom aktywnoci gospodarczej w Szkocji jego czasw obnionej poday pienidza, a tym samym doprowadza do logicznych konkluzji idee szkoy merkantylistycznej. Law twierdzi, e z tego powodu podstawowym celem kadej polityki ekonomicznej musi by zwikszanie iloci pienidza w obiegu, co sam stara si zrobi w 1705 roku, kiedy wprowadzi pienidz papierowy, majcy pokrycie w ziemi, najwaniejszym wwczas realnym skadniku majtkowym27. Pniej Law zmieni zdanie i skupi wszystkie swoje wysiki gospodarcze i polityczne na utworzeniu systemu bankowoci opartego na rezerwie czstkowej, ktry poprzez emisj pienidza papierowego umarzanego w kruszcu mia, jak oczekiwano, zwiksza poda pienidza stosownie do potrzeb okrelonej sytuacji, aby utrzyma i podsyca aktywno gospodarcz. Nie bdziemy si tu rozwodzi nad szczegami inacyjnego boomu, do jakiego propozycje Lawa doprowadziy we Francji w XVIII wieku, ani nad zaamaniem jego systemu bankowego, ktre przynioso temu krajowi wielkie szkody spoeczne i gospodarcze. Wspczesnym Johna Law by Richard Cantillon (ok. 16801734), ktrego yciem i przygodami ju si zajlimy. Cantillon, rwnie spekulant i bankier, by obdarzony wielk zdolnoci analizy teoretycznej. Opracowa ogromnie wan analiz wpywu wzrostu iloci pienidza w obiegu na ceny, ktry to wpyw staje si oczywisty najpierw w cenach pewnych dbr i usug, po czym stopniowo rozprzestrzenia si na cay system gospodarczy. Cantillon twierdzi wic, podobnie jak pniej Hume, e wahania iloci pienidza wpywaj gwnie na struktur wzgldnych cen, a nie na oglny poziom cen. Cantillon, bdcy przede wszystkim bankierem, usprawiedliwia bankowo opart na rezerwie czstkowej oraz to, e sam we wasnym interesie wykorzystywa pienidze i papiery wartociowe powierzane mu przez klientw jako depozyt nieregularny dbr zamiennych, nieodrnialnych od siebie. Rozdzia szsty (Des Banques, et de leur credit) trzeciej czci jego doniosego dziea Essai sur la nature du commerce en gnral zawiera pierwsz teoretyczn analiz bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Cantillon nie tylko usprawiedliwia t instytucj, ale rwnie dochodzi do wniosku, e banki w zwykych warunkach mog pynnie prowadzi swoje interesy, gdy rezerwa gotwkowa wynosi 10 procent. Cantillon pisze:
Jeeli jedna prywatna osoba ma zapaci drugiej 1.000 uncji, to da jej bilet bankowy na t sum, ta druga moe nie pj do bankiera z daniem pienidzy, moe zachowa bilet I przy okazji zapaci nim trzeciej osobie, I tak bilet bankowy moe w wielkich wypatach przechodzi z rk do rk, I przez dugi czas nikt nie bdzie da od bankiera pienidzy, chyba kto, kto nie ma do niego zaufania, albo
Zob. John Law, Essay on a Land Bank, red. Antoin E. Murphy, Aeon Publishing, Dublin 1994.
27

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

465

musi wypaci kilka mniejszych sum. W tym pierwszym przykadzie kasa bankiera stanowi tylko dziesit cz jego obrotw28. (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie).

Po Cantillonie, pomijajc pewne ciekawe analizy pienidza pira Turgota, Monteskiusza i Galianiego29, nie napisano niczego wanego o bankowoci a do czasu powstania doniosych prac Humea. Rozwaania Davida Humea (17111776) na temat pienidza s zawarte w trzech krtkich, acz dogbnych i pouczajcych esejach, zatytuowanych Of Money, Of Interest i Of the Balance of Trade30. Hume zasuguje na szczeglne uznanie za to, e z powodzeniem obali merkantylistyczne bdy Johna Law dowodzc, i ilo pienidza w obiegu nie ma znaczenia dla aktywnoci gospodarczej. Hume twierdzi wrcz, e wolumen pienidza w obiegu jest bez znaczenia i ostatecznie wpywa jedynie na kierunek zmian cen nominalnych, jak stwierdza to ilociowa teoria pienidza. Zacytujmy Humea: Wiksza lub mniejsza obto pienidza nie ma adnych konsekwencji, poniewa ceny towarw zawsze s proporcjonalne do obtoci pienidza31. Niemniej kategoryczne stwierdzenie Humea, e wolumen
Si un particulier a mille onces paer un autre, il lui donnera en paiement le billet du Banquier pour cette somme: cet autre nira pas peut-tre demander largent au Banquier; il gardera le billet et le donnera dans loccasion un troisime en paiement, et ce billet pourra passer dans plusieurs mains dans les gros paiements, sans quon en aille de long-temps demander largent au banquier: il ny aura quelquun qui ny a pas une parfaite conance, ou quelquun qui a plusieurs petites sommes paer qui en demandera le montant. Dans ce premier exemple la caisse dun Banquier ne fait que la dixime partie de son commerce (Cantillon, Oglne rozwaania nad naturalnymi prawami handlu, s. 221). Cantillon czyni oczywicie takie samo spostrzeenie, jakie teoretycy szkoy salamanckiej niemal dwa wieki wczeniej formuowali w odniesieniu do bankierw z Sewilli i innych miast. Poniewa bankierzy ci cieszyli si zaufaniem publicznym, mogli stale prowadzi swoje interesy, utrzymujc jedynie niewielk cz w gotwce na pokrycie biecych patnoci, a przede wszystkim udziela poyczek, ktrych wrato przewyszaa warto depozytw, co zwikszao poda pienidza i wywoywao chaos (s. 231234). 29 Ferdinando Galiani idzie w lady Davanzatiego i Montanariego, a jego pisma (wczone do Della moneta) rywalizuj nawet z pracami Cantillona i Humea. 30 Eseje te zostay przedrukowane we wspaniaych wydaniach Liberty Classic. Zob. Hume, Essays: Moral, Political and Literary, s. 281327. 31 Zob. Of Money, Ibid., s. 281. Nawet dzi to istotne spostrzeenie Humea umyka uwagi niektrych bardzo wybitnych ekonomistw, co wyranie wida w nastpujcym twierdzeniu Luisa ngela Roja: Ze spoecznego punktu widzenia realne salda pienine utrzymywane przez og powinny by na takim poziomie, aby spoeczna kracowa produktywno pienidza bya rwna spoecznemu kracowemu kosztowi jego wytworzenia kosztowi, ktry w nowoczesnej gospodarce jest bardzo niski. Z perspektywy prywatnej oglne posiadane realne salda pienine sigaj takiego poziomu, e ich prywatna produktywno kracowa co do ktrej moemy dla uproszczenia przyj, e jest rwna spoecznej produktywnoci kracowej jest rwna prywatnym kosztom alternatywnym trzymania majtku w postaci pieninej. Skoro og decyduje, opierajc si na osobistych standardach, jaki wolumen realnych sald pieninych chce utrzymy28

466

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

pienidza jest nieistotny, nie przeszkadza mu trafnie uzna, e wzrost i spadek iloci pienidza w obiegu maj istotny wpyw na aktywno gospodarcz, poniewa zmiany te zawsze wpywaj przede wszystkim na struktur wzgldnych cen, a nie na oglny poziom cen. Zawsze bowiem niektrzy przedsibiorcy jako pierwsi otrzymuj nowy pienidz (lub dowiadczaj spadku sprzeday w wyniku zmniejszenia si poday pienidza) i tak rozpoczyna si sztuczny proces boomu (lub recesji), majcy dalekosine konsekwencje dla aktywnoci gospodarczej. Hume twierdzi:
Moim zdaniem tylko w tej przejciowej czy poredniej sytuacji, pomidzy nabyciem pienidza a wzrostem cen, rosnca ilo srebra i zota jest korzystna dla przemysu32.

Cho Humeowi brakuje teorii kapitau, ktra pokazaaby mu, w jaki sposb sztuczny wzrost iloci pienidza szkodzi strukturze produkcji i wyzwala recesj jako nieunikniony odwrt pocztkowych ekspansyjnych skutkw takiego wzrostu, to trafnie wyczuwajc ten proces, wtpi, aby wzrost ekspansji kredytowej i emisja pienidza papierowego daway jakkolwiek dugookresow korzy gospodarcz. Wyrazi to tak: Kazao mi to ywi wtpliwo co do korzyci z bankw i kredytu papierowego, ktre tak powszechnie uwaa si za korzystne dla kadego narodu33. Z tego powodu Hume potpia ekspansj kredytow w oglnoci, a bankowo opart na rezerwie czstkowej w szczeglnoci oraz, jak widzielimy w rozdziale drugim, domaga si utrzymywania w bankowoci cisego wymagania stuprocentowej rezerwy. W konkluzji za stwierdza:
Prby sztucznego zwikszenia takiego kredytu nie mog lee w interesie adnego narodu handlowego, lecz musz go stawia w pozycji niekorzystnej, zwikszajc zasb pienidza poza jego naturaln proporcj do pracy i towarw, a tym samym podwyszajc ich cen dla kupca i wytwrcy. A w takim ujciu, co trzeba przyzna, e aden bank nie moe by bardziej korzystny ni taki, ktry zamyka wszystkie otrzymane pienidze [jest to przypadek Banku AMSTERDAMSKIEGO] i nigdy nie zasila obiegowej monety, jak to si zwykle dzieje, poprzez zwracanie handlowi czci swojego skarbu34.
wa, to kwota rzeczywicie trzymana bdzie zwykle nisza od tej, jaka byaby idealna ze spoecznego punktu widzenia (Luis ngel Rojo, Renta, precios y balanza de pagos, Alianza Universidad, Madrid 1976, s. 421422). We fragmencie tym Luis ngel Rojo nie tylko ujmuje pienidz tak, jakby by jakiego rodzaju czynnikiem produkcji, ale rwnie nie uwzgldnia faktu, e pienidz doskonale spenia swoje funkcje zarwno indywidualne, jak i spoeczne bez wzgldu na jego wolumen. Jak stwierdzi Hume, kada ilo pienidza jest optymalna. 32 Hume, Essays, s. 286. 33 Ibid., s. 284; wyrnienia kursyw dodane przeze mnie. 34 Ibid., s. 284285.

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

467

Rwnie wartociowy jest esej Humea Of Interest powicony cakowicie krytyce merkantylistycznej (obecnie Keynesowskiej) koncepcji zwizku pomidzy iloci pienidza a stop procentow. Hume rozumuje nastpujco:
Zamy bowiem, e pewnej nocy w cudowny sposb w kieszeni kadego czowieka w WIELKIEJ BRYTANII znalazoby si pi funtw; w ten sposb wszystkie pienidze, jakie s obecnie w krlestwie, wicej ni by si podwoiy; jednak nastpnego dnia, ani przez pewien czas, nie byoby adnych nowych poyczkodawcw ani adnych zmian procentu35.

Wedug Humea wpyw pienidza na stop procentow jest tylko przejciowy (czyli krtkookresowy), kiedy to ilo pienidza zwiksza si w wyniku ekspansji kredytowej i zostaje zainicjowany proces, ktry gdy dobiegnie koca powoduje powrt odsetek do poprzedniej stopy:
Wzrost liczby poyczkodawcw ponad liczb poyczkobiorcw obnia procent; dzieje si to o wiele szybciej, jeli ci, ktrzy nabyli te wielkie sumy, nie znajduj w pastwie adnego przemysu ni handlu ani te adnej metody wykorzystania swoich pienidzy oprcz poyczania ich na procent. Kiedy jednak ta nowa masa zota i srebra zostaje przyswojona i wchodzi w obieg w caym pastwie, sprawy wkrtce wracaj do poprzedniego stanu; posiadacze ziemscy bowiem i posiadacze nowych pienidzy, yjc bezczynnie, trwoni ponad swoje dochody: pierwsi co dzie zacigaj dugi, drudzy naruszaj swoje zasoby a do ich ostatecznego wyczerpania. Cay ten pienidz moe wci pozostawa w pastwie, co moe si da odczu poprzez wzrost cen; skoro jednak nie jest ju zgromadzony w wielkich masach czy zasobach, to dysproporcja pomidzy poyczkobiorcami a poyczkodawcami jest tak sama jak poprzednio i w konsekwencji powraca wysoki procent36.

Te dwa krtkie eseje Humea zawieraj niebywale zwiz i trafn analiz ekonomiczn. Moemy si zastanawia, o ile odmienna byaby teoria ekonomii i rzeczywisto spoeczna, gdyby Keynes i jego zwolennicy zaczli od przeczytania i zrozumienia tych wanych prac Humea, uodporniajc si tym samym na przestarzae idee merkantylistyczne, ktre wci odywaj i zyskuj akceptacj37.

Hume, Of Interest, w: Essays, s. 299. Ibid., s. 305306, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie. 37 Hayek podkrela zaskakujce luki w wiedzy Keynesa na temat historii myli ekonomicznej co do kwestii pieninych w Anglii w XVIII i XIX w. oraz wskazywa, e
36

35

468

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Dzieo Adama Smitha w porwnaniu z osigniciami Humea trzeba na og uzna za oczywisty krok wstecz. Smith nie tylko wyraa znacznie przychylniejsz opini o pienidzu papierowym i kredycie bankowym, ale take otwarcie popiera bankowo opart na rezerwie czstkowej. Twierdzi nawet:
Jeeli bank postpuje rozsdnie, to udzielajc poyczki kupcowi lub w ogle jakiemukolwiek przedsibiorcy nie poycza mu ani caego kapitau, jakim ten obraca, ani nawet jakiej znaczniejszej czci tego kapitau. Bank moe mu poyczy tylko tak cz jego kapitau, jak przedsibiorca ten musiaby w innym przypadku trzyma bezczynnie w gotwce na pokrycie biecych patnoci38.

Jedyne ograniczenia, jakie nakada Smith na udzielanie poyczek z depozytw na danie, polega na tym, e banki musz udziela depozytw rozsdnie, poniewa jeli zaniechaj ostronoci, strac zaufanie klientw i upadn. Podobnie jak byo to w przypadku tych salamanckich scholastykw (Molina i Lugo), ktrych pogldy najbardziej zbliay si do szkoy bankowej, Smith nigdzie nie deniuje swojego kryterium rozwagi ani nie rozumie niszczcych skutkw przejciowej ekspansji kredytowej (przewyszajcej poziom dobrowolnych oszczdnoci) dla struktury produkcji39. Po Adamie Smisie najwaniejszymi teoretykami dziaalnoci bankowej byli Henry Thornton i David Ricardo. W 1802 roku Thornton, skdind bankier, opublikowa godn uwagi ksik na temat teorii pienidza, zatytuowan An Inquiry into the Nature and Eects of the Paper Credit in Great
gdyby wiedza Keynesa bya gbsza, ustrzeglibymy si oczywistego regresu, jaki stanowiy doktryny keynesizmu; zob. F. A. Hayek, The Campaign Against Keynesian Ination, w: New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, s. 231. 38 Adam Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, prze. Zdzisaw Sadowski, Stefan Wol i Osfald Einfeld, PWN, Warszawa 2007, t. 1, s. 379 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Na temat ewolucji pogldw Adama Smitha na bankowo zob. James A. Gherity, The Evolution of Adam Smiths Theory of Banking, History of Political Economy 26, nr 3, jesie 1994, s. 423441. 39 Edwin G. West zauway, e zdaniem Perlmana Smith by wiadom problemu powikszania kredytu poza dobrowolne oszczdnoci, nawet jeli nie potra rozwiza sprzecznoci pomidzy swym przychylnym ujciem bankowoci opartej na rezerwie czstkowej a swoj zdrow tez, e tylko inwestycje nansowane przez dobrowolne oszczdnoci s korzystne dla gospodarki; zob. Edwin G. West, Adam Smith and Modern Economics: From Market Behaviour to Public Choice, Edward Elgar, Aldershot (U. K.) 1990, s. 6769. Pedro Schwartz zauway, e Adam Smith nie wyrazi swoich pogldw na sprawy kredytu i pienidza tak jasno jak Hume i e w gruncie rzeczy zmyli paru swoich zwolennikw (...) nie zawsze wskazujc na swoje zaoenia co do instytucji. Schwartz podkreli rwnie, e Adam Smith wiedzia o bankowoci i pienidzu papierowym znacznie mniej ni James Steuart, a nawet stwierdzi: Niektre kryteria w prezentacji Smitha mog pochodzi z lektury ksiki Steuarta Political Economy (zob. Pedro Schwartz, El monopolio del banco central en la historia del pensamiento econmico: un siglo de miopa en Inglaterra, w: Homenaje a Lucas Beltrn, Editorial Moneda y Crdito, Madrid 1982, s. 696).

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

469

Britain40. Thornton przeprowadzi bardzo precyzyjn analiz skutkw ekspansji kredytowej dla cen na rnych etapach struktury produkcji. Podejrzewa nawet, e kiedy bankowa stopa procentowa jest nisza od osiganej przez rmy przecitnej stopy zysku, dochodzi do niewaciwego zwikszenia emisji not, co wyzwala inacj, a na dusz met recesj. Przypuszczenia Thorntona byy zapowiedzi nie tylko teorii naturalnej stopy procentowej Wicksella, ale take w znacznej mierze austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego41. Nie mniej wane ni dokonania Thorntona byy osignicia naukowe Davida Ricarda, ktry nieufnoci wobec bankw dorwnuje Humeowi. Ricarda mona uzna za ocjalnego ojca angielskiej szkoy obiegu pieninego. Nie ulega wtpliwoci, e Ricardo by stanowczym przeciwnikiem naduy popenianych przez wczesnych bankierw, a w szczeglnoci mia im za ze straty, jakie ponosia klasa nisza i rednia w sytuacji niezdolnoci bankw do wypeniania swoich zobowiza. Zjawiska takie uwaa za wynik naduy w bankowoci, a cho nie by bezporednim prekursorem austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego opartej na kredycie ducjarnym, to przynajmniej rozumia, e sztuczne procesy ekspansji i depresji wynikaj z pewnych praktyk bankowych, mianowicie z niekontrolowanej emisji pienidza papierowego bez pokrycia w gotwce oraz ze wstrzykiwania tych pienidzy w gospodark za spraw ekspansji kredytowej42. W kolejnym ustpie zbadamy szczegowo podstawowe zasady zapocztkowanej przez Ricarda szkoy obiegu pieninego, a take gwne postulaty szkoy bankowoci43.
40 Zob. wydanie tej ksiki opracowane i opatrzone wstpem przez F. A. Hayeka (Augustus M. Kelley, New York 1978). 41 Hayek, The Trend of Economic Thinking, s. 194195. 42 Schwartz, El monopolio del banco central en la historia del pensamiento econmico: un siglo de miopa en Inglaterra, s. 712. 43 Gwne przemylenia Ricarda na temat bankowoci s przedstawione w jego dobrze znanej ksice Proposals for and Economical and Secure Currency (1816), przedrukowanej w: Piero Sraa (red.), The Works and Correspondence of David Ricardo, Cambridge University Press, Cambridge 19511973, t. 4, s. 34106. Krytyk bankw zawiera midzy innymi list Ricarda do Malthusa z 10 wrzenia 1815 r. opublikowany w tym samym wydaniu The Works, t. 4, s. 177. Poza tym musimy pamita, e Ricardo nigdy nie doradzaby rzdowi przywracania parytetu zdewaluowanego pienidza do poziomu sprzed deprecjacji, jak to wyranie stwierdza w licie do Johna Wheatleya z 18 wrzenia 1821 r. (The Works, t. 9, s. 7174). Hayek w 1975 r. pisa: Zadaj sobie czsto pytanie, jak dalece inna mogaby by historia gospodarcza wiata, gdyby w dyskusji prowadzonej przed 1925 rokiem ktry angielski ekonomista pamita i wskaza ten dawno ju opublikowany fragment jednego z listw Ricarda (Hayek, New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, s. 199). I rzeczywicie, fatalny bd widoczny w podjtej w powojennej Wielkiej Brytanii prbie powrotu do standardu zota zarzuconego podczas pierwszej wojny wiatowej oraz przywrcenia funtowi jego poprzedniej wartoci, obnionej przez wojenn inacj, zosta ju sto lat wczeniej ujawniony przez Davida Ricarda w bardzo podobnej sytuacji (po wojnach napoleoskich). Ricardo stwierdzi wwczas: Nigdy nie doradzabym rzdowi przywracania

470

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Spr pomidzy szko obiegu pieninego a szko bankowoci Popularne argumenty podnoszone przez obrocw bankowoci opartej na rezerwie czstkowej od czasw szkoy salamanckiej upowszechniy si i zostay usystematyzowane w Anglii w pierwszej poowie XIX wieku za spraw tak zwanej szkoy bankowoci44. W okresie tym znaczna grupa teoretykw (Parnell, Wilson, MacLeod, Tooke, Fullarton itd.) sformuowaa, zestawia i usystematyzowaa trzy gwne aksjomaty szkoy bankowoci, a mianowicie: a) bankowo oparta na rezerwie czstkowej ma uzasadnienie prawne i doktrynalne oraz jest bardzo korzystna dla gospodarki; b) idealny system pieniny to taki, ktry dopuszcza ekspansj poday pienidza stosownie do potrzeb handlu, a w szczeglnoci korygowanie jej odpowiednio do liczby ludnoci i rozwoju gospodarczego (myl t sformuowa pierwotnie John Law); c) system bankowoci oparty na rezerwie czstkowej wskutek ekspansji kredytowej i emisji banknotw papierowych bez pokrycia w pienidzu towarowym umoliwia zwikszanie poday pienidza w celu zaspokojenia potrzeb handlu, nie prowadzc do skutkw inacyjnych ani znieksztace struktury produkcji. John Fullarton (ok. 17801849) by niewtpliwie najwybitniejszym przedstawicielem szkoy bankowoci, zaliczanym do najbardziej przekonujcych autorw tej szkoy. W 1844 roku opublikowa poczytn ksik zatytuowan On the Regulation of Currencies45. Przedstawia w niej swoj sawn pniej doktryn prawo Fullartona powrotu banknotw i kredytu. Wedug Fullartona ekspansja kredytowa w postaci not emitowanych przez system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie stwarza ad-

pienidza, ktry uleg deprecjacji o 30 procent w stosunku do wartoci nominalnej; zalecabym, jak pan proponuje, cho nie w ten sam sposb, aby waluta zostaa ustabilizowana na zdeprecjonowanej wartoci przez obnienie standardu, aby nie nastpoway ju adne dalsze odchylenia (wspomniany wyej list Davida Ricarda do Johna Wheatleya z 18 wrzenia 1821, w: Piero Sraa (red.), The Works of David Ricardo, Cambridge University Press, Cambridge 1952, t. 9, s. 73; zob. te rozdz. VI, przyp. 46). 44 Gwne doktryny szkoy bankowoci zostay w istocie przedoone, przynajmniej w postaci zalkowej, ju przez teoretykw szkoy antybulionistycznej w Anglii w XVIII w. Zob. rozdz. 5 (The Early Bullionist Controversy) ksiki Rothbarda Classical Economics, Edward Elgar, Aldershot (U. K.) 1995, s. 159274, oraz Hayek, The Trend of Economic Thinking, t. 3, rozdz. 914. 45 John Fullarton, On the Regulation of Currencies, being an examination of the principles on which it is proposed to restrict, within certain xed limits, the future issues on credit of the Bank of England and of the other banking establishments throughout the country, John Murray, London 1844, wyd. 2 popr. 1845. Prawo powrotu Fullartona pojawia si na s. 64 tej ksiki. W Europie kontynentalnej Fullartonowsk wersj inacjonistycznego credo szkoy bankowoci popularyzowa Adolph Wagner (18351917). John Fullarton by chirurgiem, wydawc, niestrudzonym podrnikiem, a take bankierem. Na temat wpywu, jaki Fullarton wywar na autorw tak rnych jak Marks, Keynes i Rudolph Hilferding, zob. esej Roya Greena opublikowany w The New Palgrave: A Dictionary of Economics, t. 2, s. 433434.

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

471

nej groby inacji, poniewa noty emitowane przez banki wstrzykuje si w system gospodarczy jako poyczki, a nie jako bezporednie patnoci za dobra i usugi. A wic, wywodzi Fullarton, kiedy gospodarka potrzebuje wicej rodkw patniczych, domaga si zwikszonych poyczek, a kiedy potrzebuje ich mniej, poyczki zostaj spacone i napywaj z powrotem do bankw, tote ekspansja kredytowa nie ma absolutnie adnych negatywnych skutkw dla gospodarki. Doktryna ta staa si do popularna, jednak stanowia wyrany krok wstecz w stosunku do postpw w teorii pienidza odnotowanych ju przez Humea i innych autorw. Zaskakujce jednak, e zyskaa nieoczekiwane poparcie nawet Johna Stuarta Milla, ktry w kocu zasadniczo zaaprobowa teorie Fullartona w tej kwestii. Wyjanialimy ju obszernie, dlaczego istotne zasady szkoy bankowoci s z gruntu bdne. Tylko ignorancja w najbardziej elementarnych sprawach teorii pienidza i kapitau moe nada inacjonistycznym bdom tej szkoy jakikolwiek pozr wiarygodnoci. Gwny bd prawa powrotu Fullartona polega na nieuwzgldnieniu natury poyczek ducjarnych. Wiemy, e kiedy bank dyskontuje weksel lub udziela poyczki, wymienia dobro dzisiejsze na dobro przysze. Poniewa banki powikszajce poyczki wytwarzaj dobra dzisiejsze ex nihilo, to jakiekolwiek naturalne ograniczenie wolumenu rodkw ducjarnych, jakie moe wytworzy system bankowy, da si poj tylko pod takim warunkiem, e ilo dbr przyszych oferowanych na rynku w zamian za poyczki bankowe byaby w jaki sposb ograniczona. Mises jednak przekonujco wykaza, e nigdy tak si nie dzieje46. W rzeczywistoci banki mog poszerza kredyt bez ogranicze, obniajc po prostu oprocentowanie poyczek. Co wicej, zwaywszy na to, e odbiorcy poyczek zobowizuj si zwrci na koniec pewnego okresu wiksz liczb jednostek pieninych, ekspansja kredytowa nie ma adnych granic. Poyczkobiorcy bowiem mog spaci swoje poyczki nowymi jednostkami pieninymi, ktre system bankowy wytworzy ex nihilo w przyszoci. Mises ujmuje to nastpujco: Fullarton nie dostrzega takiej moliwoci, e dunik moe sprokurowa niezbdn ilo rodkw ducjarnych na spat, zacigajc po prostu now poyczk47. Cho teorie pienidza szkoy bankowoci byy nieuzasadnione, to co do jednej sprawy jej przedstawiciele mieli racj. Teoretycy szkoy bankowoci jako pierwsi powrcili do doktryny pieninej bankowego sektora szkoy salamanckiej, uznali mianowicie koncepcj, e salda depozytw peni dokadnie t sam funkcj gospodarcz co banknoty. Jak jeszcze zobaczymy, w toku debaty pomidzy szko bankowoci a szko obiegu pieninego, w ktrej ta druga skupiaa si wycznie na szkodliwych skutkach pozbawionych pokrycia banknotw papierowych, obrocy szkoy bankowoci
Mises, The Theory of Money and Credit, s. 340341. Ibid., s. 342. Krytyk szkoy bankowoci mona te znale w innych pracach Misesa: On the Manipulation of Money and Credit, s. 118119, oraz Ludzkie dziaanie, s. 365375.
47 46

472

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

trafnie argumentowali, e gdyby zalecenia szkoy obiegu pieninego byy sensowne (a byy), naleaoby je rwnie odnie do wszystkich depozytw bankowych, poniewa depozyty jako pienidz bankowy peni rol identyczn jak banknoty bez pokrycia. Nawet jeli za t doktryn (zgodnie z ktr depozyty bankowe s czci poday pienidza) opowiadali si ju najbardziej przychylni bankowoci uczeni z Salamanki (Luis de Molina, Juan de Lugo i in.), to kiedy w Anglii w XIX wieku teoretycy szkoy bankowoci odkrywali j na nowo, bya waciwie zapomniana. Jako pierwszy by moe wspomnia t kwesti Henry Thornton, kiedy 17 listopada 1797 roku zeznawa przed Komisj ds. Ograniczenia Bankowych Wypat w Gotwce: Salda w banku naley traktowa w taki sam sposb jak obieg papieru48. Jeszcze janiej na ten temat wypowiedzia si w 1826 roku James Pennington:
Kredyt ksigowy bankiera w Londynie i weksel wasny bankiera w innym miecie s w istocie tym samym, poniewa s rnymi postaciami tego samego rodzaju kredytu i s wykorzystane w tej samej funkcji (...) zarwno pierwszy, jak i drugi s substytutami pienidza metalowego i podlegaj znacznym wzrostom i pomniejszeniom bez odpowiedniego zwikszania si lub kurczenia podstaw, na jakich si opieraj49 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie).

W Stanach Zjednoczonych w 1831 roku Albert Gallatin ukaza gospodarcz rwnowano not bankowych i depozytw, przy czym zrobi to jeszcze precyzyjniej ni Condy Raguet. Gallatin napisa:
Kredyty w rachunkach biecych czy depozyty w naszych bankach s rwnie co do swych rde i skutkw cakowicie rwne banknotom, nie moemy zatem postpi inaczej, jak tylko uzna czne kwoty kredytw patnych na danie wyszczeglnionych w ksigach tych kilku bankw za cz pienidza Stanw Zjednoczonych50.
48 Przedrukowane w Records from Committees of the House of Commons, Miscellaneous Subjects, 1782, 1799, 1805, s. 119131. 49 Praca Jamesa Penningtona, datowana na 13 lutego 1826 r., jest zatytuowana On Private Banking Establishments of the Metropolis. Ukazaa si jako dodatek do ksiki Thomasa Tookea A Letter to Lord Grenville; On the Eects Ascribed to the Resumption of Cash Payments on the Value of Currency, John Murray, London 1826; zostaa take wczona do pracy Tookea History of Prices and of the State of the Circulation from 17931837, t. 2, s. 369, 374. Murray N. Rothbard wskazuje, e przed Penningtonem senator z Pensylwanii Condy Raguet, amerykaski teoretyk szkoy obiegu pieninego i obroca wymagania stuprocentowej rezerwy, wykaza ju (w 1820 r.), e pienidz papierowy jest rwnowany depozytom tworzonym przez banki funkcjonujce na podstawie rezerwy czstkowej. Zob. na ten temat Rothbard, The Panic of 1819, s. 149 i przyp. 52 na s. 231232 oraz Rothbard, Tajniki bankowoci, s. 11. 50 Albert Gallatin, Considerations on the Currency and Banking System of United States, Carey & Lea, Philadelphia 1831, s. 31.

Krytyczna analiza szkoy bankowoci

473

Jednak pomimo tego cennego osignicia szkoy bankowoci, jakim byo ponowne odkrycie, e depozyty bankowe i pienidz papierowy peni dokadnie t sam funkcj gospodarcz co kruszec i wywouj te same problemy, pozostae doktryny szkoy bankowoci byy, jak stwierdzi Mises, istotnie bdne. Teoretycy szkoy bankowoci nie potrali spjnie broni swych wewntrznie sprzecznych idei; na prno starali si obali ilociow teori pienidza i bez powodzenia prbowali rozwin caociow teori stopy procentowej51. Te doktryny szkoy bankowoci spotkay si z gwatownym sprzeciwem obrocw szkoy obiegu pieninego; kontynuowali oni szacown tradycj, sigajc wstecz nie tylko do myli salamanckich scholastykw, ktrych pogldy na bankowo byy najbardziej bezkompromisowe (Saravia de la Calle, Martn Azpilcueta oraz, w mniejszym stopniu, Toms de Mercado), ale take, jak widzielimy, do Humea i Ricarda. Czoowymi teoretykami dziewitnastowiecznej szkoy obiegu pieninego byli Robert Torrens, S. J. Lloyd (pniej Lord Overstone), J. R. McCulloch i George W . 52 Norman . Teoretycy szkoy obiegu pieninego przedstawili trafne wyjanienie powracajcych faz boomu i recesji, ktre trapiy gospodark brytyjsk w latach 30. i 40. XIX wieku: boom mia swoje rdo w ekspansji kredytowej inicjowanej przez Bank Anglii i kontynuowanej przez inne banki brytyjskie. Zoto systematycznie wypywao ze Zjednoczonego Krlestwa, kiedy tylko jego partnerzy handlowi nie angaowali si w ekspansj kredytow albo robili to wolniej ni Wielka Brytania, gdzie system bankowoci oparty na rezerwie czstkowej by stosunkowo lepiej rozwinity. Wszystkie argumenty wysuwane przez teoretykw szkoy bankowoci, gdy prbo-

Jedyn zasug szkoy bankowoci bya konstatacja, e to, co nazywamy pienidzem depozytowym, jest substytutem pienidza, podobnie jak banknoty. Poza tym jednak wszystkie teorie szkoy bankowoci byy chybione i opieray si na niespjnych wyobraeniach dotyczcych neutralnoci pienidza. Szkoa bankowoci prbowaa podway ilociow teori pienidza, odwoujc si do sawetnej tezauryzacji, ktra pojawiaa si w ich rozwaaniach niczym deus ex machina. Cakowicie bdnie objaniaa zagadnienia dotyczce stopy procentowej (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 375). 52 Najcenniejsze prace tych autorw s omwione w niedawno opublikowanym, dokonanym przez Hayeka podsumowaniu kontrowersji pomidzy szko bankowoci a szko obiegu pieninego; zob. The Trend of Economic Thinking, rozdz. 12. Naley tu zwaszcza wskaza: Samuel Jones Lloyd (Lord Overstone), Reections Suggested by a Perusal of Mr. J. Horseley Palmers Pamphlet on the Causes and Consequences of the Pressure on the Money Market, P. Richardson, London 1837, przedrukowane pniej przez J. R. McCullocha w jego Tracts and Other Publications on Metallic and Paper Currency, by the Right Hon. Lord Overstone, Harrison & Sons, London 1857; George Warde Norman, Remarks upon some Prevalent Errors with respect to Currency and Banking, and Suggestions to the Legislature and the Public as to the Improvement in the Monetary System, P. Richardson, London 1838. Na wyrnienie zasuguje tu praca najwietniejszego by moe teoretyka szkoy obiegu pieninego, Roberta Torrensa: A Letter to the Right Hon. Lord Viscount Melbourne, on the Causes of the Recent Derangement in the Money Market, and on Bank Reform, Longman, Rees, Orme, Brown & Green, London 1837.

51

474

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

wali obali podstawow tez szkoy obiegu pieninego (utrzymujc, e odpyw zota i gotwki z Wielkiej Brytanii jest nieuchronn konsekwencj krajowej ekspansji pieninej) aonie zawiody. Obrocy stanowiska szkoy obiegu pieninego popenili jednak trzy powane bdy, ktre na dusz met okazay si zgubne. Po pierwsze, nie uwiadomili sobie, e depozyty bankowe odgrywaj dokadnie tak sam rol jak banknoty bez pokrycia w kruszcu. Po drugie, nie zdoali poczy swojej poprawnej teorii pienidza z caociowym wyjanieniem cyklu koniunkturalnego. Dotknli zaledwie naskrka problemu i z braku odpowiedniej teorii kapitau nie dostrzegli, e bankowa ekspansja kredytowa wywiera negatywny wpyw na rne etapy produkcji dbr kapitaowych w narodowej strukturze produkcji. Nie analizowali szczegowo zwizku zachodzcego pomidzy wahaniami poday pienidza a rynkow stop procentow, a tym samym opierali si implicite na naiwnym, bdnym zaoeniu, e pienidz moe by neutralny, ktry to pogld uznaj dzisiejsi monetaryci. Dlatego dopiero w 1912 roku, kiedy Ludwig von Mises przeformuowa tezy szkoy obiegu pieninego, ta teoria pienidza zostaa w peni scalona z teori kapitau w obrbie oglnej teorii cyklu koniunkturalnego. Trzeci fatalny bd szkoy obiegu pieninego polega na zgodnym z sugestiami Ricarda wyobraeniu, e najlepszym sposobem na ukrcenie inacyjnych ekscesw szkoy bankowoci jest przyznanie ocjalnemu bankowi centralnemu monopolu na emisj banknotw53. Teoretycy szkoy obiegu pieninego nie zdali sobie sprawy, e na dusz met instytucja taka musi zosta wykorzystana przez samych przedstawicieli szkoy bankowoci do przypieszenia ekspansji kredytowej w postaci banknotw i depozytw w obiegu. Owe trzy bdy szkoy obiegu pieninego okazay si zgubne: sprawiy, e synna ustawa bankowa Roberta Peela (przyjta 19 lipca 1844 roku) pomimo niewtpliwie szczytnych intencji jej autorw nie zakazaa tworzenia rodkw ducjarnych (depozytw bez pokrycia w pienidzu metalowym), cho rzeczywicie zakazaa emisji not bez pokrycia. Chocia ustawa Peela oznaczaa pocztek monopolu banku centralnego na emisj pienidza papierowego i bank centralny emitowa teoretycznie jedynie banknoty majce pene pokrycie w kruszcu (100 procent rezerwy), to banki prywatne miay swobod powikszania iloci pienidza przez udzielanie nowych poyczek i tworzenie odpowiednich depozytw ex nihilo. Nadal wic wystpoway cykle ekspansyjnego boomu i nastpujcych po nim faz kryzysu i depresji, a w okresach tych Bank Anglii musia zawiesza postanowienia ustawy Peela i emitowa pienidz papierowy niezbdny w celu zaspokojenia zgaszanych przez banki prywatne da pynnoci, zwykle ratujc je w ten sposb od bankructwa. Byo wic paradoksem, e szkoa obiegu pieninego wspara utworzenie banku centralnego, ktry, stopniowo i przede
53 Ricardo przewidywa jednak znaczenie uniezalenienia banku centralnego od rzdu; zob. Jos Antonio de Aguirre, El poder de emitir dinero: de J. Law a J. M. Keynes, Unin Editorial, Madrid 1985, s. 5262 i przyp. 16.

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

475

wszystkim pod wpywem presji politycznej i negatywnego oddziaywania wpywowych teoretykw szkoy bankowoci, sta si ostatecznie narzdziem polityki beztroski pieninej oraz ekscesw nansowych znacznie gorszych od tych, ktrym pierwotnie mia zapobiec54. A zatem nawet jeli z punktu widzenia teorii szkoa bankowoci zostaa cakowicie pokonana, to w praktyce ostatecznie zatryumfowaa. Ustawa bankowa Peela zawioda dlatego, e nie zakazaa emisji nowych poyczek i depozytw bez stuprocentowej rezerwy. Cykle boomu i recesji wci powracay, a znaczenie propozycji i teorii szkoy obiegu pieninego, co zrozumiae, ogromnie podupado. Dlatego te powszechne dania polityki inacyjnej uatwiajcej ekspansj kredytow, wspierane przez wci ywotne merkantylistyczne teorie szkoy bankowoci, znalazy yzny grunt w systemie opartym na banku centralnym, ktry sta si ostatecznie istotnym instrumentem interwencjonistycznej, planowej polityki kredytowej i pieninej, niezmiennie zmierzajcej do niekontrolowanej w praktyce ekspansji pienidza i kredytu. Tylko Modeste, Cernuschi, Hbner i Michaelis, a po nich Ludwig von Mises, dysponujcy znacznie gbszymi analizami, widzieli, e zalecenia szkoy obiegu pieninego dotyczce bankowoci centralnej byy bdne. Uwaali, e najlepszym i jedynym sposobem na utrzymanie przyjtych przez t szko zasad zdrowego pienidza jest wprowadzenie systemu wolnej bankowoci opartej na prawie prywatnym (czyli wymaganiu stuprocentowej rezerwy) i nieobdarzonej przywilejami. Spraw t zbadamy jednak bardziej szczegowo w nastpnym podrozdziale, w ktrym przeanalizujemy debat pomidzy zwolennikami bankowoci wolnej i bankowoci centralnej.

2 . D y s k u s j a o b ro c w b a n k u c e n t ra l n ego i rzecznikw wolnej bankowoci

Analiz debaty prowadzonej w XIX wieku przez obrocw banku centralnego z rzecznikami wolnej bankowoci trzeba zacz od stwierdzenia, e pocztkowo zachodziy niewtpliwie bliskie zwizki z jednej strony midzy szko bankowoci a szko wolnej bankowoci, z drugiej za midzy szko obiegu pieninego a szko bankowoci centralnej55. atwo mona
Zgadzamy si cakowicie z Pedrem Schwartzem, kiedy zalicza Keynesa (i w mniejszym stopniu Marshalla) do teoretykw szkoy bankowoci, ktrzy jednoczenie bronili systemu banku centralnego (wanie po to, by uzyska maksymaln elastyczno powikszania poday pienidza). Zob. artyku Schwartza El monopolio del banco central en la historia del pensiamento econmico: un siglo de miopa en Inglaterra, s. 685729, zw. s. 729. 55 Zob. Vera C. Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative. Wstp do tej znakomitej publikacji napisa Leland B. Yeager. Jest to praca doktorska Very Smith (pniej Lutz) napisana pod kierunkiem F. A. Hayeka. Hayek powi54

476

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

zrozumie, dlaczego zwolennicy bankowoci opartej na rezerwie czstkowej na og opowiadali si najpierw za systemem bankowym wolnym od wszelkiego rodzaju ingerencji. Ot chcieli oni nadal prowadzi interesy na podstawie rezerwy czstkowej. Byo rwnie cakiem naturalne to, e teoretycy szkoy obiegu pieninego, zawsze nieufni wobec bankierw, akceptowali naiwnie regulacj rzdow w postaci banku centralnego, co miao uniemoliwi naduycia, ktre szkoa bankowoci staraa si uzasadni.

Argumentacja Parnella na rzecz wolnej bankowoci oraz odpowiedzi McCullocha i Longelda Nie bdziemy si tu wdawa w wyczerpujcy opis kontrowersji pomidzy szkoami wolnej bankowoci i bankowoci centralnej. Istniej ju na ten temat znakomite prace Very C. Smith i innych. Na omwienie zasuguje jednak kilka dodatkowych zagadnie. Musimy przede wszystkim pamita, e wikszo zwolennikw wolnej bankowoci opieraa swoje koncepcje na wadliwych, inacjonistycznych argumentach szkoy bankowoci, ktre omwilimy w poprzednim podrozdziale. Zatem bez wzgldu na skutki, jakie system wolnej bankowoci mgby rzeczywicie przynie gospodarce, podstawy teoretyczne, z ktrych rzecznicy wolnej bankowoci czerpali swoje argumenty, byy albo cakowicie bdne, albo w najlepszym razie wysoce wtpliwe. Szkoa wolnej bankowoci miaa niewiele osigni teoretycznych o znaczniejszej wartoci. Jednym z nich byo poprawne twierdzenie, e z ekonomicznego punktu widzenia depozyty i banknoty bez pokrycia peni t sam funkcj. Szczeglnie interesujca jest jednak pewna analiza przedstawiona przez Henryego Parnella ju w 1827 roku. Wedug niego system wolnej bankowoci wyznaczaby naturalne granice emisji banknotw w nastpstwie funkcjonowania odpowiednich midzybankoci ju nieco czasu projektowanej ksice o pienidzu i bankowoci, kiedy po synnej serii wykadw w London School of Economics, ktre zaowocoway ksik Prices and Production, zosta mianowany profesorem Katedry Nauk Ekonomicznych i Statystyki im. Tookea tej prestiowej instytucji i musia przerwa swoje badania. Hayek ukoczy cztery rozdziay tej ksiki, powicone odpowiednio historii teorii pienidza w Anglii, pienidzowi w osiemnastowiecznej Francji, ewolucji pienidza papierowego w Anglii i kontrowersji pomidzy szko bankowoci a szko obiegu pieninego. W tym wanie punkcie postanowi przekaza dokoczon ju cz pracy oraz notatki do pitego, ostatniego rozdziau jednej ze swoich najbyskotliwszych uczennic, Verze C. Smith, ktra rozwina ten materia jako prac doktorsk i tak powstaa rzeczona tu ksika. Na szczcie pierwotny manuskrypt Hayeka zosta odzyskany przez Alfreda Boscha i Reinholda Weita oraz opublikowany w angielskim przekadzie Grete Heinz jako rozdziay 912 trzeciego tomu The Collected Works of F. A. Hayek; zob. F. A. Hayek, The Trend of Economic Thinking. Vera C. Smith na s. 112113 drugiego angielskiego wydania swojej ksiki wspomina o pocztkowym oglnym porozumieniu szk bankowoci i wolnej bankowoci, a take szk obiegu pieninego i bankowoci centralnej. Na ten temat zob. te Rothbard, Classical Economics, t. 2, rozdz. 7.

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

477

wych izb rozliczeniowych, ktre, jak sdzi Parnell, opierajc si na modelu szkockiego systemu bankowoci mogyby powstawa wszdzie, gdzie banki swobodnie konkurowayby w emisji banknotw. Parnell utrzymywa, e w cakowicie swobodnym systemie bankowym banki nie mogyby w nieskoczono powiksza zasobw swojego pienidza papierowego, gdy zachcaoby to konkurentw do dania spaty banknotw w kruszcu za porednictwem izby rozliczeniowej. A wic banki z obawy, e nie wytrzymaj spowodowanego tym odpywu zota, we wasnym interesie wprowadziyby cise ograniczenia emisji rodkw ducjarnych56. Analiza Parnella ma znaczn warto i do dzi stanowi podstaw argumentacji przywoywanej na rzecz wolnej bankowoci. Zostaa ona wykorzystana i rozwinita nawet przez niektrych przedstawicieli szkoy obiegu pieninego (takich jak Ludwig von Mises), ktrzy skdind odnosili si z wielkim sceptycyzmem do systemu bankowoci centralnej57.

Sztuczny spr midzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej Dwch wybitnych teoretykw szkoy obiegu pieninego, J. R. McCulloch i S. M. Longeld, zakwestionowao twierdzenia Parnella. McCulloch przekonywa, e opisywany przez Parnella mechanizm nie powstrzymaby inacji, gdyby wszystkie banki w systemie wolnej bankowoci miay jednoczenie ulec fali ekspansji w postaci emisji banknotw58. Samuel Mountifort Longeld pocign zarzut McCullocha jeszcze dalej, twierdzc, e nawet gdyby jeden bank powikszy swj zasb pienidza papierowego, to w systemie wolnej bankowoci reszta bankw musiaaby pj za jego przykadem, eby nie straci udziaw w rynku nansowym lub zyskw59. W argumentacji Longelda jest ziarno prawdy, poniewa likwidacja nadHenry Parnell, Observations on Paper Money, Banking and Other Trading, including those parts of the evidence taken before Committee of the House of Commons which explained the Scotch system of banking, James Ridgway, London 1827, zw. s. 8688. 57 Zob. np. Mises, Ograniczenia emisji ducjarnych rodkw patniczych, Ludzkie dziaanie, rozdz. XVII, podrozdz. 12, s. 370381; zob. zw. Uwagi na temat dyskusji o wolnej bankowoci, s. 378. 58 J. R. McCulloch, Historical Sketch of the Bank of England with an Examination of the Question as to the Prolongation of the Exclusive Privileges of that Establishment, Longman, Rees, Orme, Brown & Green, London 1831. Zob. tego A Treatise on Metallic and Paper Money and Banks, A. &C. Black, Edinburgh 1858. 59 Praca Longelda ukazaa si w postaci serii czterech artykuw pod wsplnym tytuem Banking and Currency opublikowanych w Dublin University Magazine w 1840 r. Vera C. Smith stwierdza: Kwestia podniesiona w argumentacji Longelda jest zdecydowanie najwaniejszym kontrowersyjnym punktem teorii wolnej bankowoci. W pniejszej literaturze nie podjto adnej prby odpowiedzi na ten problem (Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, s. 88). Zob. te nasz analiz wspierajc pierwotny pogld Longelda, s. 501506.
56

478

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

wyek banknotw za porednictwem izby rozliczeniowej pochania czas, a zawsze istnieje (by moe nieodparta) pokusa nadmiernej emisji, gdy zaoy si, e wszystkie inne banki wczeniej lub pniej zrobi to samo. Oznacza to, e pierwszy bank, ktry podejmuje polityk ekspansji, osiga najwiksze zyski i ostatecznie uzyskuje przewag nad konkurentami, Bez wzgldu na teoretyczne podstawy argumentacji Parnella, a take McCullocha i Longelda jedno wydaje si pewne: ich spr wywoa sztuczn dyskusj pomidzy zwolennikami banku centralnego i wolnej bankowoci. Okrelamy j mianem sztucznej, poniewa owa teoretyczna dyskusja pomidzy tymi dwiema stronami rozmija si z istot problemu. Parnell bowiem susznie stwierdza, e w kontekcie wolnej bankowoci system izb rozliczeniowych dziaa na og jako bufor zabezpieczajcy przed odosobnionymi przypadkami ekspansywnej emisji banknotw. Jednoczenie za McCulloch oraz Longeld maj racj wskazujc, e argumentacja Parnella zawiedzie, gdy wszystkie banki rwnoczenie przyjm polityk ekspansji. Niemniej teoretycy szkoy obiegu pieninego sdzili, e ich argumenty przeciw pogldom Parnella prima facie wspieraj ustanowienie banku centralnego, ktry ich zdaniem zapewniaby najskuteczniejsz ochron przed naduyciami bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Parnell za zadowala si obron wolnej bankowoci, cho w granicach, jakie wyznaczaby system midzybankowych izb rozliczeniowych zabezpieczajcych przed lekkomylnym powikszaniem przez banki zasobw pienidza papierowego. Nie zdawa sobie jednak sprawy z tego, e niezalenie od argumentw McCullocha i Longelda powrt do tradycyjnych zasad prawnych i wymagania stuprocentowej rezerwy byby znacznie prostszy i skuteczniejszy ni jakikolwiek system izb rozliczeniowych. Przeoczenie tej moliwoci, przynajmniej co do depozytw bankowych, jest rwnie najwaniejszych bdem popenionym przez zwolennikw McCullocha i Longelda w obrbie szkoy obiegu pieninego. Popierajc utworzenie banku centralnego, stronnictwo to niewiadomie torowao drog przyszemu wzmocnieniu tych samych rodkw polityki inacyjnej, za ktrymi opowiadali si ich przeciwnicy60. Argumentacja na rzecz banku centralnego W ten sposb rozpocz si wieloletni spr pomidzy rzecznikami wolnej bankowoci a zwolennikami banku centralnego. Ci drudzy przeciwstawiali stanowisku szk bankowoci i wolnej bankowoci nastpujce argumenty.
60 Podobna debata pomidzy zwolennikami szkoy wolnej bankowoci i bankowoci (Courcelle-Seneuil, Coquelin, Chevalier i inni) a teoretykami szkoy obiegu pieninego popierajcymi bank centralny (takimi jak Lavergne, DEichtal i Wolowsky) toczya si w Belgii i Francji. W Niemczech spierajcym si stronnictwom przewodzili Adolph Wagner i Lasker po stronie wolnej bankowoci oraz Tellkampf, Geyer, Knies i Neisser po stronie szkoy obiegu pieninego, opowiadajcej si za bankiem centralnym. Na ten temat zob. rozdz. 8 i 9 ksiki Smith The Rationale of Central Banking, s. 92132.

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

479

Po pierwsze, system wolnej bankowoci z natury bdzie nawet w optymalnych warunkach skonny do sporadycznych, odosobnionych kryzysw bankowych, wyrzdzajcych szkody klientom i posiadaczom banknotw i depozytw. Skoro tak, zachodzi potrzeba powoania ocjalnego banku centralnego uprawnionego do tego, aby w razie kryzysu podejmowa dziaania suce ochronie deponentw i posiadaczy banknotw. Argument ten, o wyranie paternalistycznym charakterze, zmierza do uzasadnienia istnienia banku centralnego. Nie uwzgldnia on tego, e kiedy poszkodowanym przez kryzys zapewnia si wsparcie, to na dusz met zwykle take krpuje ono pynne funkcjonowanie systemu bankowego, ktre wymaga staego i aktywnego nadzoru oraz powszechnego zaufania. Nadzr rozlunia si, a zaufanie wzrasta, jeli dla ogu jest oczywiste, e interwencja banku centralnego pozwoli w razie upadoci jakiego banku unikn wszelkich szkd. Co wicej, rwnie bankierzy z reguy postpuj mniej odpowiedzialnie, jeli s nazbyt pewni, e bank centralny udzieli im wsparcia, gdy bd go potrzebowali. Niebezpodstawne jest wic twierdzenie, e samo istnienie banku centralnego pogbia kryzysy bankowe, czego kilka przykadw mielimy nawet niedawno. System ubezpieczenia depozytw w wielu krajach odegra powan rol w zachcaniu bankierw do niewaciwych zachowa, a take w uatwianiu i pogbianiu kryzysw bankowych. Niemniej z politycznego punktu widzenia powyszy paternalistyczny argument w ustroju demokratycznym moe znale bardzo duy oddwik, a nawet pen akceptacj. Tak czy inaczej, zapocztkowa on sztuczn dyskusj zwolennikw bankowoci wolnej i centralnej w tym sensie, e byby chybiony, gdyby przestrzegano tradycyjnych zasad prawnych i przywrcono wymaganie utrzymywania przez banki stuprocentowej rezerwy. W takich bowiem warunkach posiadacze banknotw i depozytw nie byliby naraeni na jakkolwiek szkod, gdy zawsze mogliby wycofa pienidze bez wzgldu na losy swojego banku. A wic paternalistyczny argument, e bank centralny jest niezbdny dla ochrony interesw poszkodowanych stron, nie ma sensu. W logice systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej ten pierwszy argument na rzecz banku centralnego jest przynajmniej bardzo wtpliwy, podczas gdy w kontekcie systemu wolnej bankowoci opartej na tradycyjnych zasadach prawnych i wymaganiu stuprocentowej rezerwy nie ma zupenie adnego znaczenia. Drugi argument przedstawiany na rzecz bankw centralnych opiera si na wyobraeniu, e system bankowy kontrolowany przez bank centralny wywouje mniej kryzysw gospodarczych ni system wolnej bankowoci. Rwnie ten argument, podobnie jak pierwszy, wiadczy o niewaciwym podejciu do omawianej dyskusji. Wiemy ju, e oparty na rezerwie czstkowej system wolnej bankowoci moe pobudza wzrost poday pienidza w postaci poyczek i e wzrost ten niezmiennie znieksztaca struktur produkcji dbr kapitaowych oraz e sam z siebie wyzwala powtarzajcy si proces odwrotu przejawiajcy si w postaci recesji gospodarczej, ktra szczeglnie mocno uderza w banki. W istocie to wanie pragnienie ochrony

480

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

bankw przed powtarzajcymi si kryzysami wywoywanymi przez bankowo opart na rezerwie czstkowej skaniao bankierw do dania, by powoa bank centralny, ktry w skrajnej potrzebie poyczaby im pienidze. Dowiadczenie pokazao, e pojawienie si banku centralnego nie tylko nie zaegnao kryzysw gospodarczych, ale wrcz je zaognio. W systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (bez banku centralnego) nawet jeli nie mona unikn wywoujcych kryzysy procesw ekspansji, to mechanizmy odwrotu, ktre prowadz do niezbdnych korekt i naprawienia bdw gospodarczych, zaznaczaj si duo wczeniej i dziaaj znacznie szybciej ni w systemie opartym na banku centralnym. Utrata zaufania publicznego nie jest bowiem jedynym czynnikiem zagraajcym bankom prowadzcym polityk najwikszej ekspansji, ktrych rezerwy szybko malej, gdy posiadacze ich banknotw wycofuj ich warto w kruszcu. Rwnie mechanizmy rozrachunkw midzybankowych w zakresie depozytw stanowi niebezpieczestwo dla bankw powikszajcych swj kredyt szybciej ni pozostae. Nawet jeli wikszo bankw rwnoczenie powiksza wolumeny swoich depozytw i banknotw, to spontaniczne procesy, o ktrych mwi teoria cykli koniunkturalnych wkrtce nabieraj impetu i zmierzaj do odwrcenia pocztkowych efektw ekspansyjnych oraz upadoci bankw o niszej kracowej wypacalnoci. Natomiast obecno banku centralnego, kredytodawcy ostatniej instancji, moe znacznie wydua proces ekspansji kredytowej i pieninej w stosunku do tego, co dzieje si pod wpywem niezalenego procesu uruchamiajcego si w systemie wolnej bankowoci. Nie mona ignorowa tej wewntrznej sprzecznoci instytucji banku centralnego, ktra teoretycznie zostaa stworzona po to, by ukrci ekspansj pienin, lecz w praktyce powica si zapewnianiu na masow skal odnowy pynnoci bankw zagroonych kryzysem i panik. Jeli uwzgldnimy rwnie czynniki polityczne oraz oczekiwania inacyjne publicznoci, zrozumiemy, dlaczego nasiliy si procesy inacyjne i wywoywane przez nie znieksztacenia struktury produkcji, co w przeszoci skutkowao kryzysami i recesjami znacznie surowszymi i gbszymi ni te, jakie mogyby si pojawia w systemie wolnej bankowoci. Moemy wic stwierdzi, e ten drugi argument na rzecz banku centralnego jest bezpodstawny, poniewa samo istnienie banku centralnego zaognia na og kryzysy i recesje gospodarcze. Niemniej musimy rwnie przyzna, e kryzysy wybuchayby nawet w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, chocia nie wywoywayby tak wielu reperkusji jak w systemie pieninym kierowanym przez bank centralny. Omawialimy to zagadnienie w poprzednich rozdziaach i bdziemy do niego jeszcze wraca. Tak czy inaczej, nie musimy bezwolnie zgadza si na to, by nasze ycie toczyo si wrd powracajcych kryzysw i recesji gospodarczych, poniewa przywrcenie oglnych zasad prawnych (wymagania stuprocentowej rezerwy) zapobiegoby temu, aby system wolnej bankowoci mg wywiera jaki negatywny wpyw na procesy gospodarcze. W ten sposb znikby najpospolitszy pretekst dla utworzenia banku centralnego.

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

481

Trzeci argument na rzecz banku centralnego dotyczy tego, e zapewnianie przez taki bank niezbdnej pynnoci jest najlepszym sposobem na uporanie si z kryzysem, gdy ten uderzy. Ponownie widzimy tu, jak niezdolno trafnego wskazania zasadniczego rda gospodarczych problemw bankowoci przywioda teoretykw do bdnego stanowiska w debacie pomidzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej. Cho mechanizmy rozrachunkw midzybankowych i stay nadzr klientw znacznie ograniczayby ekspansj kredytow systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, to jednak nie mogyby zapobiec im cakowicie, a pojawianie si kryzysw bankowych i recesji gospodarczych byoby nieuniknione. Nie ma wtpliwoci, e kryzysy i recesje daj politykom i technokratom doskonay pretekst do powoania interwencjonistycznej instytucji, jak jest bank centralny. Jest wic oczywiste, e istnienie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej niezmiennie prowadzi do pojawienia si banku centralnego jako kredytodawcy ostatniej instancji. Dopki w bankowoci nie przywrci si tradycyjnych zasad prawnych wraz z wymaganiem stuprocentowej rezerwy, dopty zniknicie banku centralnego bdzie waciwie nie do wyobraenia (innymi sowy, bdzie on nieuchronnie pojawia si i trwa). Jednoczenie za powoanie banku centralnego w celu zwalczenia kryzysu na og pogbia tylko recesj gospodarcz. Istnienie kredytodawcy ostatniej instancji nasila procesy ekspansji i sprawia, e przebiegaj znacznie szybciej i duej, ni dziaoby si to w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (tzn. bez banku centralnego). Twierdzenie, e remedium na kryzysy gospodarcze i bankowe dysponuje bank centralny, jest wic paradoksalne, skoro to wanie bank centralny jest gwnym winowajc przecigania si i zaogniania kryzysw. Przypomnijmy jednak, e nawet gdyby wprowadzenie systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej miao jako opanowa kryzysy, nie mogoby cakowicie ich wyeliminowa, a rne zaangaowane podmioty gospodarcze (gwnie bankierzy i obywatele potencjalnie poszkodowani w kadym kryzysie) nieuchronnie domagayby si ustanowienia banku centralnego. Jedynym sposobem wyjcia z tego bdnego koa jest przyznanie, e rdo problemu tkwi w bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Przywrcenie wymagania stuprocentowej rezerwy nie tylko bowiem pozwolioby unikn kryzysw bankowych i nawrotw recesji gospodarczych, ale take uniewanioby ten trzeci argument, jeden z najbardziej oklepanych i wci przywoywanych w celu uzasadnienia istnienia banku centralnego. Podawano wreszcie dwa dodatkowe, pomocnicze argumenty na rzecz banku centralnego. Pierwszy odnosi si do rzekomej potrzeby racjonalnej polityki pieninej narzucanej z gry przez bank centralny. Drugi, czcy si z pierwszym, koncentruje si na potrzebie ustanowienia odpowiedniej polityki wsppracy pieninej pomidzy rnymi krajami. Cel ten rzekomo wymaga rwnie istnienia rnych, skoordynowanych bankw centralnych. Teoretyczn niemoliwo wprowadzenia polityki pieninej

482

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

i bankowej w sposb scentralizowany i oparty na przymusie przeanalizujemy w dalszej czci rozdziau, gdzie odniesiemy do sektora bankowoci i nansw teori niemoliwoci socjalizmu. Z tego powodu powstrzymamy si w tym miejscu od gbszej analizy tych dwch ostatnich argumentw.

Stanowisko teoretykw szkoy obiegu pieninego bronicych systemu wolnej bankowoci Poniewa teoretycy szkoy obiegu pieninego nie dostrzegali rwnowanoci depozytw i banknotw ze wzgldu na ich skutki ekonomiczne oraz naiwnie proponowali utworzenie banku centralnego w celu przeciwdziaania naduyciom bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, nie mogli niestety przewidzie, e si rzeczy zalecane przez nich lekarstwo okae si znacznie gorsze od prawidowo zdiagnozowanej przez nich choroby. Jedynie nieliczni teoretycy szkoy obiegu pieninego rozumieli, e stabilno pienina i wypacalno, cele, jakie sobie ona stawiaa, byyby znacznie bardziej zagroone w razie stworzenia banku centralnego. Aby wic w jak najwikszym stopniu zapobiec naduyciom, owi teoretycy proponowali jako mniejsze zo utrzymanie lub wprowadzenie systemu wolnej bankowoci. Niemniej bronicy wolnej bankowoci przedstawiciele szkoy obiegu pieninego w wikszoci nie mieli zudze co do ekspansyjnych moliwoci takiego systemu, tote zawsze utrzymywali, e ostatecznym rozwizaniem problemw moe by jedynie zakaz emisji nowych rodkw ducjarnych (czyli zakaz ekspansji kredytowej pozbawionej pokrycia we wzrocie realnych dobrowolnych oszczdnoci). Proponujc system, w ktrym banki mogyby swobodnie emitowa banknoty i tworzy depozyty, wizali swoje nadzieje z mechanizmami rozrachunkw midzybankowych, nadzorem sprawowanym przez klientw oraz kontrol rynkow, a natychmiastowe upadoci bankw traccych zaufanie publicznoci miay ich zdaniem skutecznie ogranicza emisj banknotw i depozytw bez pokrycia61.
61 Przyszy rozwj systemw dokonywania patnoci i rozrachunkw za pomoc internetu i innych form komunikacji komputerowej sprawi, e banki dziaajce na podstawie rezerwy czstkowej bd oprniane niemal natychmiast, gdy tylko pojawi si najmniejsze wtpliwoci co do ich wypacalnoci. Pod tym wzgldem rewolucja technologiczna w dziedzinie komunikacji komputerowej powinna sprzyja prywatnej bankowoci z wymaganiem rezerwy bliskiej 100 procent (przy zaoeniu, e aktualny system zostaby cakowicie sprywatyzowany, a bank centralny miaby znikn). Zob. prac naszego ucznia: Jesper N. Katz, An Austrian Perspective on the History and Future of Money and Banking, Erasmus Programme in Law and Economics, lato 1997. Zob. te James A. Dorn (red.), The Future of Money in the Information Age, Cato Institute, Washington (D. C.) 1997. Co do kart kredytowych, czyli pienidza plastikowego czy elektronicznego, za jaki si je powszechnie uznaje, powinnimy zauway, e nie s one pienidzem, lecz jedynie instrumentem, ktry, podobnie jak czeki papierowe, daje moliwo zapaty przez obcienie realnego pienidza (albo jego doskonaych substytutw w rodzaju depozytw bankowych).

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

483

T poredni drog planowali istotnie zbliy si do celu w postaci wymagania stuprocentowej rezerwy (zarwno dla banknotw, jak i depozytw), ktry to cel pod wzgldem prawnym by cakowicie osigalny w kadym kontekcie historycznym. Jako pierwszy koncepcji tej broni we Francji Victor Modeste62. Z t sam myl Henri Cernuschi, wystpujc 24 padziernika 1865 roku przed komisj powoan w celu zbadania dziaalnoci bankowej, stwierdza:
Uwaam, e system nazywany woln bankowoci doprowadziby do cakowitego wyeliminowania banknotw we Francji. Chciabym przyzna kademu prawo do emisji banknotw, eby nikt ju ich nie przyjmowa63.

Doktryna Cernuschiego miaa tylko dwie wady: odnosia si wycznie do banknotw, ignorujc depozyty bankowe. Ponadto nie bya tak radykalna jak koncepcje Modestea, ktry uwaa woln bankowo opart na rezerwie czstkowej za dziaalno oszukacz, jaka w ogle nie powinna by dozwolona. Podczas gdy francuska szkoa obiegu pieninego sytuowaa swoje stanowisko po stronie wolnej bankowoci i stuprocentowej stopy rezerw, kilku ekonomistw niemieckich, wrd nich Hbner i Michaelis, na podstawie bardziej pogbionych analiz teoretycznych doszo do tych samych wnioskw. W Stanach Zjednoczonych panika w 1819 roku doprowadzia do sformuowania doktryny zwalczajcej zarwno bankowo opart na rezerwie czstkowej, jak i ustanowienie banku centralnego. Owa doktryna miaa znaczny wpyw na szko ekonomistw niemieckojzycznych. Jak ju wiemy, w Stanach Zjednoczonych Condy Raguet i inni (np. William M. Gouge, John Taylor, John Randolph, Thomas Hart Benton, Martin
Victor Modeste, Le billet des banques dmission et la fausse monnaie, Le Journal des conomistes nr 3, 15 sierpnia 1866. 63 Je crois que ce quon appelle libert bancaire aurait pour rsultat la disparition complte des billets de banque en France. Je souhaite donner tout le monde le droit dmettre des billets, de sorte que plus personne dsormais nen accepterait (Henri Cernuschi, Contre le billet de banque, Guillaumin, Paris 1866, s. 55). Zob. te ciekaw prac Cernuschiego Mcanique de lchange, A. Lacroix, Paris 1865. Ludwig von Mises w peni akceptuje wyraone powyej pogldy Modestea i Cernuschiego oraz przywouje ten cytat w Ludzkim dziaaniu, opatrujc go nastpujc uwag: swoboda emitowania banknotw doprowadziaby do znacznego ograniczenia w posugiwaniu si nimi, a moe do ich likwidacji (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 380). Teoretycy szkoy bankowoci sprzyjajcy wolnej bankowoci sprzeciwiali si Cernuschiemu. We Francji szkole tej przewodzi Jean Gustav Courcelle-Seneuil. Zob. zw. jego ksik La banque libre: expos des fonctions du commerce de banque et de son application lagriculture suivi de divers crits de controverse sur la libert des banques, Guillaumin, Paris 1867. Najlepszy opis doktryn Modestea i Cernuschiego (z analiz rnic wcznie) zawiera praca: Oskari Juurikkala, The 1866 False Money Debate, in the Journal des conomistes: Dj Vu for Austrians?, Quarterly Journal of Austrian Economics 5, nr 4, zima 2002, s. 4355.
62

484

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Van Buren) sformuowali doktryn pienin, ktra zawieraa bardzo krytyczn ocen bankowoci64. Trafnie wskazali, e podstawow przyczyn kryzysw jest bankowo oparta na rezerwie czstkowej, i twierdzili, i powrt do stuprocentowej stopy rezerw jest jedynym sposobem na ich wykorzenienie65. Tellkampf, ktry jako mody czowiek odwiedzi Stany Zjednoczone, by wiadkiem naduy i wysoce szkodliwych skutkw bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, nasik rygorystyczn doktryn pienin rozwijan wwczas w Ameryce. Kiedy powrci do Prus i zosta mianowany profesorem ekonomii we Wrocawiu, napisa kilka artykuw, w ktrych wzywa do zakazania bankom emisji rodkw ducjarnych66. Rwnie Otto Hbner podziela niektre pogldy Tellkampfa i wspomniaWymg stuprocentowej rezerwy popiera rwnie synny Davy Crockett, senator, a pniej bohater wojenny, dla ktrego systemy bankowoci opartej na rezerwie czstkowej byy czym w rodzaju szwindlu na wielk skal (Skousen, The Economics of a Pure Gold Standard, s. 32). Podobne pogldy wypowiadali Andrew Jackson, wspomniany wyej Martin Van Buren, Henry Harrison i James K. Polk (kady z nich by w swoim czasie prezydentem Stanw Zjednoczonych). 65 Zarys ewolucji tej amerykaskiej szkoy z pierwszej poowy XIX w. przedstawia James E. Philbin w swoim artykule An Austrian Perspective on Some Leading Jacksonian Monetary Theorists, The Journal of Libertarian Studies: An Interdisciplinary Review 10, nr 1, jesie 1991, s. 8395. Rne szkoy bankowoci i pienidza, jakie pojawiy si w Stanach Zjednoczonych w pierwszej poowie XIX w., omawia te ksika: Harry E. Miller, Banking Theory in the United States Before 1860, 1927, Augustus M. Kelley, New York 1972. 66 Johann Ludwig Tellkampf, Essays on Law Reform, Commercial Policies, Banks, Penitentiaries, etc., in Great Britain and the United States of America, Williams and Norgate, London 1859. Zob te jego Die Prinzipien des Geld- und Bankwesen, Puttkammer und Mhlbrecht, Berlin 1867. Mises ju w 1912 r. nawizywa do propozycji Tellkampfa (i Geyera) w nastpujcym i do zagadkowym ustpie: Emisja rodkw ducjarnych umoliwia uniknicie konwulsji, jakie byyby zwizane ze wzrostem obiektywnej wartoci wymiennej pienidza, oraz zmniejsza koszt aparatu pieninego (Mises, The Theory of Money and Credit, s. 359). Nie wydaje si, by odpowiadao to innym uwagom Misesa, ktry na zakoczenie ksiki proponuje powrt do stuprocentowej stopy rezerw i zakaz tworzenia nowych rodkw ducjarnych wanie tak, jak czynili to Tellkampf i Geyer (przedstawiciele obrocw banku centralnego) oraz Hbner i Michaelis (reprezentanci obrocw wolnej bankowoci). Jak zauwaylimy w rozdziale sidmym, podobna sprzeczno zachodzi pomidzy pracami Hayeka: Monetary Theory and The Trade Cycle (1929) oraz Prices and Production (1931). Jedyne wyjanienie mona tu znale w procesie intelektualnego rozwoju obu autorw, ktrzy pocztkowo nie spieszyli si z obron wasnych analiz. Co wicej musimy pamita, e Mises, jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, broni wprowadzenia wymagania stuprocentowej rezerwy, lecz tylko w odniesieniu do nowo tworzonych banknotw i depozytw, w tym samym duchu co Ustawa bankowa Peela. Jest wic do zrozumiae, e wspomina on zalety dawnej emisji rodkw ducjarnych, cho zarazem zaskakujce, i nie stara si wyjani, dlaczego system, ktry uwaa za najlepszy na przyszo, nie by rwnie najlepszy w przeszoci. Uwaamy, e zalet minionej emisji rodkw ducjarnych byo niewiele w porwnaniu ze spowodowanymi przez ni powanymi szkodami w postaci kryzysw i recesji gospodarczych, a zwaszcza gdy si je zestawi z racymi wadami naszego obecnego systemu nansowego, ktre s wynikiem tych dawnych bdw.
64

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

485

nej szkoy amerykaskiej. Hbner zauway, e im mniej banki s poddane regulacjom, tym rzadziej na og maj problemy z wypacalnoci. Uwaa, e trzeba wybiera pomidzy systemem uprzywilejowanych bankw, chronionych przez bank centralny i skonnych do nieodpowiedzialnych praktyk, a systemem wolnej bankowoci bez banku centralnego, zapewniajcego bankom jakie przywileje czy ochron. W tym drugim systemie kady bank z koniecznoci odpowiadaby za wasn polityk, a w konsekwencji banki dziaayby rozwaniej. Wedug Hbnera ostatecznym celem byoby zaprzestanie emisji banknotw, ktre nie miayby stuprocentowego pokrycia w kruszcu. Niemniej w kontekcie wczesnej sytuacji uwaa, e najszybszym i najskuteczniejszym sposobem osignicia tego idealnego systemu jest wolna bankowo, w ktrej od kadego banku wymagano by penego wywizywania si z podjtych zobowiza67. Ju w 1867 roku wybitny teoretyk Philip Joseph Geyer sformuowa teori wyjaniajc cykle koniunkturalne (poprzedniczk teorii przedstawionej w tej ksice), ktr pniej w peni rozwinli Mises i Hayek. Geyer po mistrzowsku podsumowuje wady systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i opisuje, w jaki sposb w system wywouje kryzysy gospodarcze. Zdaniem Geyera system bankowy wytwarza sztuczny kapita (knstliches Kapital), ktry to termin odnosi si cile do rodkw ducjarnych generowanych przez banki i pozbawionych pokrycia w realnym bogactwie, pochodzcym z dobrowolnych oszczdnoci. Geyer wyjania, dlaczego nastpuje boom i dlaczego musi doj do nieuniknionego odwrotu w postaci kryzysu bankowego i recesji gospodarczej68. I wreszcie Otto Michaelis, podobnie jak Hbner, broni systemu wolnej bankowoci jako sposobu na ukrcenie naduy, a take jako posunicia przybliajcego idea wymagania stuprocentowej rezerwy69. Tradycj Modestea, Cernuschiego, Hbnera i Michaelisa kontynuowa Ludwig von Mises, ktry w 1912 roku stanowczo przychyli si do twierdze szkoy obiegu pieninego. Nie tylko orzek, e zarwno banknoty,
Zob. Otto Hbner, Die Banken, nakadem autora, Leipzig 1853, 1854. Philip Geyer, Theorie und Praxis des Zettelbankwesens nebst einer Charakteristik der Englischen, Franzsischen und Preussischen Bank, Fleischmanns Buchhandlung, Mnchen 1867. Zob. te ksik Geyera Banken und Krisen, T. O. Weigel, Leipzig 1865. Vera C. Smith krytykuje wysuwan przez Geyera i Tellkampfa propozycj zakazu emisji rodkw ducjarnych oraz ustanowienia wymagania stuprocentowej rezerwy. Smith twierdzi, e dziaanie takie pocigaoby za sob proces deacyjny, nie uwzgldnia jednak faktu, e, jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, rozwaajc proces przejcia do systemu opartego na stuprocentowej rezerwie, nie jest konieczne przywrcenie takich relacji pomidzy banknotami a kruszcem, jakie zachodziy przed rozpoczciem emisji rodkw ducjarnych. Przeciwnie, kady zdrowy proces przejcia wymaga uniknicia deacji i ponownego okrelenia relacji pomidzy rodkami ducjarnymi a kruszcem w zalenoci od cakowitej iloci banknotw i depozytw wygenerowanych ju przez system bankowy. Nie chodzi zatem o to, by wywoa kontrakcj pienidza, lecz aby zapobiec wszelkiej dalszej ekspansji kredytowej. 69 Otto Michaelis, Volkswirthschaftliche Schriften, Herbig, Berlin 1873, t. 12.
68 67

486

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

jak i depozyty stanowi rodki ducjarne, ale rwnie opar teori pienidza na teorii uytecznoci kracowej oraz teorii kapitau Bhm-Bawerka. Tak oto powstaa pierwsza caociowa, spjna i zintegrowana teoria cykli koniunkturalnych. Mises zrozumia tym samym, e angielscy teoretycy szkoy obiegu pieninego bdzili, zalecajc bank centralny, i e najlepszym, a w istocie jedynym sposobem na osignicie stawianego sobie przez t szko celu wypacalnoci pieninej byo wprowadzenie systemu wolnej bankowoci opartej bez adnych przywilejw na prawie prywatnym (czyli poddanego wymaganiu stuprocentowej rezerwy). Co wicej, Mises uwiadomi sobie, e wikszo zwolennikw zasad szkoy bankowoci z chci przystawaa na ustanowienie banku centralnego, ktry jako kredytodawca ostatniej instancji gwarantowaby i prolongowa przywileje bankierw prywatnych umoliwiajce im ekspansj pienin. Bankierzy ci coraz usilniej dyli do pozbycia si odpowiedzialnoci za swoje zobowizania, by powici si lukratywnym interesom, czyli tworzeniu pienidza ducjarnego poprzez ekspansj kredytow, a wsparcie banku centralnego pozwalao im to robi bez wikszych obaw o utrat pynnoci. Nic dziwnego, e Mises odnosi si szczeglnie krytycznie do tego, e Ustawa bankowa Peela z 1844 roku pomimo najlepszych intencji, jakie przywiecay jej powstaniu, nie zakazaa ekspansywnej kreacji depozytw ducjarnych, czego dokonaa w przypadku banknotw. Mises potpia rwnie wykorzystanie prawa w celu utworzenia i wzmocnienia systemu opartego na banku centralnym, ktry to system, jak wiemy, zosta ostatecznie uyty do uzasadnienia i wspierania polityki chaosu pieninego i ekscesw nansowych znacznie szkodliwszych od tego, czemu mia zapobiega. Zasadniczy wkad Misesa w badania nad pienidzem i cyklami koniunkturalnymi zawiera jego praca The Theory of Money and Credit, opublikowana po raz pierwszy w 1912 roku70. Dopiero osiem lat pniej, w 1920 roku, Mises przedstawi swoje synne twierdzenie o niemoliwoci rachunku ekonomicznego w socjalizmie, zapocztkowujc wan debat, ktra miaa si toczy na ten temat przez kolejne dziesiciolecia. Nie ma adnych wyranych wiadectw na to, e Mises by wiadom, i zasadnicze
Mises, Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel. H. E. Batson przeoy t prac na jzyk angielski, a Jonathan Cape opublikowa (w Londynie) jej pierwsze wydanie angielskie w 1934 r. Moga wic ona wpyn na opublikowan dwa lata pniej prac doktorsk Very Smith. Co ciekawe, Smith uwzgldnia Misesa obok Hbnera, Michaelisa i Cernuschiego w dwuwymiarowej tablicy na s. 144145 swojej ksiki. Wylicza tych autorw w czci odpowiadajcej teoretykom najcilejszej szkoy obiegu pieninego, ktrzy zarazem bronili systemu wolnej bankowoci jako, z uwzgldnieniem warunkw, najlepszego sposobu na osignicie stuprocentowej stopy rezerw. By moe jednym z najcenniejszych aspektw ksiki Smith jest to, i ujawnia ona, e szkoa bankowoci i szkoa wolnej bankowoci nie s dokadnie i automatycznie zbiene podobnie jak szkoa obiegu pieninego i szkoa bankowoci centralnej. Teoretykw naley natomiast podzieli na cztery rne grupy, co w zarysie da si przedstawi w dwuwymiarowej tablicy. Poniewa tabela Very Smith jest wana i pouczajca, przedstawiamy tutaj jej skorygowan wersj.
70

Dyskusja obrocw banku centralnego i rzecznikw wolnej bankowoci

487

argumenty, jakie podnis w 1920 roku co do niemoliwoci socjalizmu, maj rwnie bezporednie zastosowanie do bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, a zwaszcza do powoania i funkcjonowania banku centralnego. W kolejnym podrozdziale bdziemy jednak broni tezy, e nasza analiza bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i banku centralnym jest po prostu szczeglnym przypadkiem zastosowania do sfery nansowej oglnego twierdzenia o teoretycznej niemoliwoci socjalizmu71.

Tabela VIII1 Szkoa wolnej bankowoci Szkoa bankowoci (rezerwa czstkowa) Wikszo XIX-wiecznych teoretykw szkoy bankowoci. White, Selgin, Dowd i David Friedman w XX w. Szkoa bankowoci centralnej Keynesici i wikszo XX-wiecznych monetarystw.

(Naturalna ewolucja szkoy bankowoci) Szkoa obiegu pieninego (stuprocentowa stopa rezerw) Modeste, Cempuschi, Hbner, Michaelis, Mises, by moe Hayek w latach 1925 i 1937, Huerta de Soto, Rothbard, Joseph Salemo, Hans-Hermann Hoppe, Jrg Guido Hlsmann. Propozycje formuowane przez szko chicagowsk w latach 30. XX w. Maurice Allais.

(Naturalna ewolucja szkoy obiegu pieninego) Podzia teoretykw na cztery szkoy (wolnej bankowoci z rezerw czstkow, bankowoci centralnej z rezerw czstkow, wolnej bankowoci z rezerw stuprocentow i bankowoci centralnej z rezerw stuprocentow) jest znacznie janiejszy i dokadniejszy ni metoda zastosowana m.in. przez Ann J. Schwartz i Lawrencea H. Whitea, ktrzy wyrniaj tylko trzy szkoy: szkol obiegu pieninego, szko bankowoci i szko wolnej bankowoci; zob. Anna J. Schwartz, Banking School, Currency School, Free Banking School, s. 148152. 71 Na temat rozwoju w Hiszpanii doktryny banku centralnego i jej wpywu na powoanie hiszpaskiego banku emisyjnego zob. Luis Coronel de Palma, La evolucin de un banco central, Real Academia de Jurisprudencia y Legislacin, Madrid 1976, oraz podane tam odsyacze. Zob. te prace: Rafael Anes, El Banco de Espaa, 18741914: un banco nacional; Pedro Tedde de Lorca, La banca privada espaola durante la Restauracin, 18741914. Obie ukazay si w t. 1 La banca espaola en la Restauracin, Servicio de Estudios del Banco de Espaa, Madrid 1974. Pomimo cennych wzmianek w tych pracach historia hiszpaskiej myli ekonomicznej w aspekcie debaty pomidzy zwolennikami bankowoci centralnej i wolnej wci nie zostaa jeszcze napisana. Najwaniejszym w Hiszpanii teoretykiem wolnej bankowoci (z rezerw czstkow) by Luis Mara Pastor (18041872); zob. jego ksik Libertad de Bancos y Cola del de Espaa, B. Carranza, Madrid 1865.

488

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

3 . T w i e r d z e n i e o n i e m o l i w o c i s o c j a l i z m u i j ego z a s t o s o w a n i e d o b a n k u c e n t ra l n ego
W rozdziale drugim widzielimy, e na przestrzeni historii banki centralne nie pojawiay si wskutek spontanicznych, ewolucyjnych procesw wolnorynkowych, lecz w nastpstwie wiadomej ingerencji rzdu w sektor bankowy. Instytucja banku centralnego wrcz wywodzi si z niezdolnoci wadz publicznych do odpowiedniego okrelenia i obrony praw wasnoci deponentw, innymi sowy, do pooenia kresu sprzeniewierzaniu przez bankierw pienidzy, ktre klienci skadaj im w depozyt. Niezdolno ta doprowadzia do rozwoju bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, praktyki, ktra, jak wiemy, pozwala bankierom tworzy nowe instrumenty pienine ex nihilo, a tym samym osiga wielkie zyski. Znane s ju nam szkodliwe skutki wywoywane przez tak dziaalno bankow w strukturze produkcji, majce posta bdw inwestycyjnych, cikich kryzysw i recesji. Powinny one skania rzdy do szczeglnej troski o to, by zagwarantowa przestrzeganie tradycyjnych zasad prawnych (wymagania stuprocentowych rezerw dla depozytw na danie). Tymczasem w przeszoci rzdy nie tylko nie staray si coraz gorliwiej zapewnia przestrzegania prawa w bankowoci, ale jako pierwsze staray si czerpa korzyci z dziaalnoci bankowej, udzielajc bankierom wielu przywilejw. Aby upora si z wiecznymi trudnociami skarbowymi wywoywanymi wasn beztrosk nansow, rzdy za pomoc odpowiedniego przywileju legalizoway bankowo opart na rezerwie czstkowej. Oprcz tego ongi stale prboway wykorzysta ten ukad albo day, by wielka cz poyczek tworzonych ex nihilo przez system bankowy oparty na rezerwie czstkowej bya udzielana im samym, albo te zastrzegay sobie cao lub cz tej ogromnie lukratywnej dziaalnoci bankowej. Prywatni bankierzy za nie przeoczyli tego, e w ich brany powtarzaj si epizody paniki i kryzysu pynnoci, regularne zagraajc cigoci ich lukratywnych interesw. Dlatego dali powoania banku centralnego, ktry jako kredytodawca ostatniej instancji gwarantowaby im przetrwanie w trudnych czasach. W ten sposb interesy prywatnych bankierw zaczy wspgra z interesami pastwa oraz jego banku centralnego i doszo do symbiozy obu stron. Pastwo uzyskuje atwe nansowanie w postaci poyczek i inacji, a obywatele nie dostrzegaj ich kosztw i pocztkowo nie odczuwaj zwikszenia si ciaru podatkw. Prywatni bankierzy chtnie godz si na istnienie banku centralnego i narzucane przeze zasady, poniewa zdaj sobie spraw, e cay zbudowany przez nich system ostatecznie zawaliby si bez wsparcia ocjalnej instytucji zapewniajcej im niezbdn pynno w razie uderzenia nieuchronnego kryzysu bankowego i recesji gospodarczej. Moemy zatem wraz z Ver Smith stwierdzi, e bank centralny nie jest wytworem spontanicznych procesw rynkowych. Przeciwnie, zosta powoany odgrnie przez pastwo, ktre chciao osign pewne cele

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

489

(w szczeglnoci atwe nansowanie oraz moliwo stosowania zawsze popularnych rodkw inacyjnych), z pen zgod lub wsparciem bankw prywatnych, w przeszoci niemal zawsze wspdziaajcych w tej dziedzinie z rzdem72. Rozwaania te tumacz genez banku centralnego, ktry opiera si na wspudziale w niezbyt szlachetnym procederze i wsplnocie interesw tradycyjnie czcych rzdy i bankierw, oraz w peni wyjaniaj zaye wzajemne zrozumienie i wspprac tych dwch instytucji. Dzi takie relacje, z drobnymi tylko odmianami, s wyranie widoczne we wszystkich krajach zachodnich i w niemal wszystkich sytuacjach. Przetrwanie bankw prywatnych jest gwarantowane przez bank centralny, a zatem instytucja ta, a w istocie rzd, sprawuje cisy nadzr oraz polityczn i ekonomiczn kontrol nad bankami. Co wicej, bank centralny ma kierowa polityk pienin i kredytow kadego kraju, zmierzajc do okrelonych celw polityki gospodarczej. W kolejnym ustpie zobaczymy, dlaczego z teoretycznego punktu widzenia jest niemoliwe, aby bank centralny utrzymywa system pieniny i kredytowy, ktry nie prowadziby do adnych powanych bdw dostosowania ani zaburze gospodarczych73.
Bank centralny nie jest naturalnym produktem rozwoju bankowoci. Jest narzucony z zewntrz lub powstaje w wyniku przyznania przez rzd specjalnych przywilejw. Czynnik ten odpowiada za widoczne skutki w caej strukturze pienidza i kredytu, ktra jest zupenie inna, ni byaby w systemie wolnej bankowoci pozbawionej ochrony rzdu (Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, s. 169). Zgadzamy si wic z hipotez prof. Charlesa Goodharta (zob. przyp. 73), ktry uwaa, e pojawienie si banku centralnego jest nieodzown konsekwencj przejcia od systemu pienidza towarowego do systemu pienidza ducjarnego. Zgadzamy si z ni o tyle, o ile mona przyzna, e zmiana taka nie jest wynikiem spontanicznego dziaania rynku, lecz przeciwnie, nieuchronnym nastpstwem naruszenia tradycyjnych zasad prawnych (wymagania stuprocentowej stopy rezerw dla depozytw na danie), ktre s istotne by wolny rynek mg funkcjonowa waciwie. Jedyna powana wada, jak dostrzegamy w ksice Very Smith, polega na tym, e autorka nie w peni uwiadamia sobie, i system banku centralnego jest po prostu logiczn i nieuniknion konsekwencj stopniowego i dyskretnego wprowadzania przez prywatnych bankierw (jak uczy historia, ze wspudziaem rzdw) systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Smith nie powicia niestety uwagi propozycjom wymagania stuprocentowej rezerwy, ktre byy ju oglnie znane, kiedy pisaa swoj ksik. Gdyby przeanalizowaa te propozycje, zdaaby sobie spraw, e prawdziwy system wolnej bankowoci wymaga przywrcenia stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie. Jak zobaczymy, ten sam bd popenia wielu dzisiejszych teoretykw bronicych systemu wolnej bankowoci. 73 Klasyczn prac na temat ewolucji bankw centralnych jest ksika Charlesa Goodharta, The Evolution of Central Banks, wyd. 2. MIT Press, Cambridge (Massachusetts) 1990, zw. s. 85103. Zwizy, uyteczny opis pojawienia si i rozwoju bankw centralnych zawiera ksika Tedde de Lorki, El banco de San Carlos, 17821822, s. 9 i nast. Ramn Santillana dobrze pokaza stworzenie w XIX w. w Hiszpanii banku centralnego, ktry powoano, by zaradzi nansowym trudnociom pastwa zmuszonego stale wykorzystywa przywileje kreacji pienidza (banknotw i depozytw), jakimi cieszya si brana bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Zob. Ramn Santillana, Memoria
72

490

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Teoria niemoliwoci koordynacji spoecznej opartej na instytucjonalnym przymusie, czyli naruszeniu tradycyjnych zasad prawnych Bronilimy gdzie indziej tezy, e socjalizm naley przedeniowa jako kady system instytucjonalnej agresji skierowanej przeciwko wolnej przedsibiorczoci74. Agresja ta moe przybiera form bezporedniego zycznego gwatu (lub jego groby), dokonanego przez wadze rzdowe, albo przyznawanych pewnym grupom (zwizkom zawodowym, bankierom itd.) przywilejw, pozwalajcych im narusza z poparciem pastwa tradycyjne zasady prawne. Prba koordynacji spoeczestwa przez instytucjonalny przymus zawiera bd logiczny, poniewa jest teoretycznie niemoliwe, aby organ odpowiedzialny za stosowanie tego rodzaju agresji (centralna rada planistyczna) uzyskiwa informacje, jakich potrzebowaby do ustanowienia dekretowanej przez siebie koordynacji spoecznej75. Dzieje si tak z nastpujcych czterech powodw: po pierwsze, nie jest moliwe, aby agencja owa stale przyswajaa sobie olbrzymie zasoby informacji praktycznych, zgromadzonych w ludzkich umysach; po drugie, wikszo tych niezbdnych informacji ma charakter subiektywny, praktyczny i pozawerbalny, co wyklucza ich przekazywanie organowi centralnemu; po trzecie, informacje, ktrych podmioty jeszcze nie odkryy ani nie stworzyy, a ktre wyaniaj si po prostu ze swobodnego procesu rynkowego, stanowicego rwnie produkt przedsibiorczoci poddanej prawu, nie mog by przekazywane; po czwarte, przymus powstrzymuje przedsibiorcw od odkrywania lub tworzenia informacji niezbdnych do koordynacji spoecznej. Taka wanie jest istota rozumowania przedstawionego przez Misesa po raz pierwszy w 1920 roku, ktre wykazywao niemoliwo socjalizmu, a w oglnoci ingerencji pastwa w gospodark. Argumentacja ta wyjania z teoretycznego punktu widzenia niepowodzenia gospodarki pastw dawnego bloku wschodniego, a take rosnce napicia, bdy dostosowania i nisk wydajno, do czego prowadzi interwencjonistyczne pastwo opiekucze, charakterystyczne dla gospodarki Zachodu. Skoordynowan wspprac rnych podmiotw w spoeczestwie wyklucza te przyznawanie przywilejw sprzecznych z tradycyjnymi zasadami prawnymi. Tradycyjne zasady prawne maj wrcz zasadnicze znaczenie dla skoordynowanego, spokojnego praktykowania przedsibiorczoci. Ich systematyczne naruszanie krpuje swobod pomysowoci przedsibiorcw, a take wytwarzanie i przekazywanie informacji niezbdnych do koordynacji
histrica sobre los bancos Nacional de San Carlos, Espaol de San Fernando, Isabel II, Nuevo de San Fernando, y de Espaa, przedruk Banco de Espaa, Madrid 1982, zw. s. 1, 3, 132, 236 i 237. 74 Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 87. Zob. te Jess Huerta de Soto, The Economic Analysis of Socialism, w: Gerrit Meijer (red.), New Perspectives on Austrian Economics, Routledge, LondonNew York 1995, rozdz. 14. 75 Huerta de Soto, The Economic Analysis of Socialism, s. 95.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

491

spoecznej. Kiedy lekceway si te zasady, bdy dostosowania spoecznego pozostaj ukryte i wykazuj tendencj do systematycznego pogbiania si76. Nieuchronnym wynikiem systematycznego przymusu pastwa wobec spoeczestwa oraz przyznawania przywilejw wbrew tradycyjnym zasadom prawnym jest powszechny chaos spoeczny i brak rwnowagi we wszystkich obszarach i na wszystkich poziomach spoeczestwa dowiadczajcego takiego przymusu i przywilejw. Zarwno bowiem przymus, jak i przywileje sprzyjaj niedokadnym informacjom i nieodpowiedzialnym dziaaniom, a take prowadz do deprawacji indywidualnych postaw i zachowa uksztatowanych pod rzdami prawa, skaniaj do rozwijania podziemia gospodarczego oraz, krtko mwic, powoduj i utrzymuj wszelkiego rodzaju spoeczne bdy dostosowa i konikty.

Zastosowanie twierdzenia o niemoliwoci socjalizmu do banku centralnego i systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej Jedna z gwnych tez tej ksiki gosi, e twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu oraz austriacka analiza zaburze koordynacji spoecznej, stanowicych nieuchronne nastpstwo instytucjonalnego przymusu i udzielania niezgodnych z prawem przywilejw, maj bezporednie zastosowanie do systemu nansowego i bankowego, jaki wyksztaci si w naszych gospodarkach. System ten opiera si na prywatnej bankowoci z rezerw czstkow i jest kontrolowany przez ocjaln instytucj (bank centralny), ktra staa si twrc polityki pieninej. Wspczesny system nansowy i bankowy w gospodarkach rynkowych jest bowiem cakowicie oparty na systematycznym przymusie skierowanym przeciw wolnej przedsibiorczoci w sektorze nansowym oraz na przyznawaniu prywatnym bankom przywilejw sprzecznych z tradycyjnymi zasadami prawnymi, lecz umoliwiajcych im dziaanie na podstawie rezerwy czstkowej. Nie musimy si tu rozwodzi nad prawn natur ohydnego przywileju bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, poniewa aspekt ten badalimy szczegowo w trzech pocztkowych rozdziaach. Jeli chodzi o systematyczne stosowanie przymusu w dziedzinie bankowoci i nansw, to atwo zrozumie, e tak manipulacj przeprowadza si za pomoc przepisw o prawnym rodku patniczym. Zgodnie z tymi przepisami naley przyjmowa jednostki pienine emitowane przez monopolistyczny bank centralny jako rodek wymiany sucy do regulowania wszelkich zo-

76 Szczegow analiz wszystkich zarysowanych tutaj wnioskw zawieraj trzy pocztkowe rozdziay ksiki: Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 21155.

492

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

bowiza pieninych77. Instytucjonalny przymus stosowany przez bank centralny przejawia si rwnie w caej sieci administracyjnych przepisw bankowych zmierzajcych do rygorystycznej kontroli funkcjonowania bankw oraz, na poziomie makroekonomicznym, do okrelania i realizacji polityki pieninej danego kraju78. Krtko mwic, trudno unikn wniosku, e organizacja systemu bankowego jest znacznie blisza gospodarce socjalistycznej ni rynkowej79. A wic w sprawach bankowoci i kredytu nasza sytuacja odpowiada tej, jaka wystpowaa w krajach socjalistycznych dawnego bloku wschodniego, ktre staray si koordynowa decyzje i procesy gospodarcze za pomoc systemu centralnego planowania. Innymi sowy, centralne planowanie stao si w sektorze bankowoci i kredytw gospodarek rynkowych czym oczywistym, naturalne wic jest, e powinnimy w tej dziedzinie zobaczy te same zakcenia koordynacji i niewydajno, jakie trapi soZob. np. art. 15 ustawy 13/1994 o autonomii Banku Hiszpaskiego z 1 lipca. Czytamy tam: Bank Hiszpaski bdzie mia wyczne prawo emisji banknotw w pesetach, ktre, niezalenie od statusu ustalonego dla monety, bd jedynym prawnym rodkiem patniczym, ktrym mona regulowa wszelkie zobowizania pienine na terytorium hiszpaskim (hiszpaski Dziennik Urzdowy, 2 lipca 1994, s. 15404, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie). Wraz z wejciem Hiszpanii do Europejskiej Unii Monetarnej 1 stycznia 2002 r. euro i Europejski Bank Centralny zastpiy oczywicie peset i Bank Hiszpaski. 78 Zob. np. ogln list obowizkw banku centralnego zawart w art. 7 wspomnianej wyej ustawy o autonomii Banku Hiszpaskiego. 79 Zob. Elena Sousmatzian Ventura, Puede la intervencin gubernamental evitar las crisis bancarias?, Revista de la Superintendencia de bancos y otras instituciones nancieras nr 1, kwiecieczerwiec 1994, s. 6687. W artykule tym moja studentka Elena Sousmatzian dodaje, e cho myl, i aktualny system bankowy ma cechy gospodarki socjalistycznej czy kontrolowanej, dla wielu moe by pocztkowo zaskakujca, to atwo j zrozumie, jeli pamitamy, co nastpuje: a) system ten opiera si na rzdowym monopolu pienidza; b) system opiera si na przywileju pozwalajcym bankom tworzy poyczki ex nihilo dziki utrzymywaniu czstkowej tylko rezerwy na depozyty; c) system jest zarzdzany przez bank centralny bdcy niezalen wadz pienin, ktra w stosunku do systemu nansowego wystpuje w roli prawdziwej agencji planistycznej; d) z prawnego punktu widzenia zasada, ktra stosuje si do rzdu i stwierdza, e moe on dziaa tylko w obrbie wasnej jurysdykcji, stosuje si take do bankw, w przeciwiestwie do innych podmiotw prywatnych, ktre zawsze mog robi to, co nie jest zakazane; e) banki s powszechnie wyczone z oglnych zasad postpowania upadociowego przewidzianych w prawie handlowym, podlegaj jednak procedurom prawa administracyjnego takim jak interwencja i wymiana kierownictwa; f) bankructwom bankw zapobiega si przez przeniesienie na zewntrz skutkw kryzysw pynnoci bankw, ktrych koszty, zwizane z udzielanymi przez bank centralny nisko oprocentowanymi poyczkami czy z bezzwrotnym zasilaniem z funduszu gwarancyjnego dla depozytw, ponosi og obywateli; g) do bankowoci stosuje si olbrzymi, niezmiernie skomplikowany zbir przepisw, bardzo przypominajcych przepisy kontrolujce rzd; h) nadzr nad interwencj rzdu w razie kryzysw bankowych jest niewielki lub nie ma go wcale. Niejednokrotnie interwencje takie ustala si ad hoc, lekcewac zasady racjonalnoci, wydajnoci i skutecznoci.
77

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

493

cjalizm. Zbadajmy teraz trzy odrbne przypadki interwencjonizmu oraz przyznawania przywilejw w organizacji bankowoci. Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu ma zastosowanie do kadego z nich, mianowicie do: a) najbardziej rozpowszechnionego przypadku banku centralnego nadzorujcego system bankowy oparty na rezerwie czstkowej; b) przypadku banku centralnego zarzdzajcego systemem bankowych funkcjonujcym ze stuprocentow stop rezerw; c) przypadku systemu wolnej bankowoci (bez regulacji i bez banku centralnego), ktry jednak korzysta z przywileju pozwalajcego utrzymywa jedynie rezerw czstkow. a) System oparty na banku centralnym kontrolujcym i nadzorujcym sie bankw prywatnych funkcjonujcych na podstawie rezerwy czstkowej System zoony z banku centralnego i prywatnej bankowoci z rezerw czstkow jest najszkodliwszym przykadem centralnego planowania w sferze nansowej80. Opiera si on w istocie na przywileju, jakim ciesz si prywatni bankierzy (moliwo prowadzenia dziaalnoci z rezerw czstkow). Przywilej ten w naturalny sposb powoduje znieksztacenia w postaci ekspansji kredytowej, bdw inwestycji i powracajcych cykli boomu i recesji. Co wicej, system ten jest zestrajany, zarzdzany i wspierany przez bank centralny, ktry odgrywa rol kredytodawcy ostatniej instancji i wywiera systematyczny, instytucjonalny przymus w dziedzinie bankowoci, nansw i pienidza. Zapewniajc bankom niezbdn pynno w czasach kryzysu, bank centralny przeciwdziaa na og mechanizmom, ktre na wolnym rynku spontanicznie odwracaj ekspansyjne skutki bankowoci. (Mechanizmy te polegaj wanie na szybkiej upadoci bankw prowadzcych najwiksz ekspansj i najmniej wypacalnych). Proces tworzenia depozytw i ekspansji kredytu (pozbawionego pokrycia w realnych, dobrowolnych oszczdnociach) mona wic przedua w nieskoczono, pogbiajc w ten sposb znieksztacenia w strukturze produkcji i zaogniajc wywoywane przez nie nieuchronne kryzysy i recesje gospodarcze. Nie jest moliwe, aby oparty na banku centralnym system planowania nansowego wyeliminowa powtarzajce si kryzysy gospodarcze. Moe on co najwyej odwlec ich pojawienie si przez tworzenie nowej pynnoci i zapewnianie zagroonym bankom wsparcia w czasach kryzysu, co dzieje si kosztem pogbienia nieuniknionej recesji gospodarczej. Wczeniej czy pniej rynek zawsze skoni si do spontanicznej reakcji i odwrcenia skutkw podjtej przeciw niemu agresji pieninej, tote wiadome prby zapobieenia tym skutkom przez przymus (lub przyznawanie przywilejw) s skazane na niepowodzenie. Mog one co najwyej odroczy niezbdny odwrt
Pomijamy oczywicie systemy bankowe w peni znacjonalizowane (jak w Chinach, na Kubie itd.), ktre tak czy inaczej maj w naszych czasach niewielkie znaczenie.
80

494

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

i oywienie, a w konsekwencji pogbi kryzys gospodarczy. Nie mog mu zapobiec. W systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (bez banku centralnego) odwrt ten zaznacza si zwykle znacznie szybciej za spraw spontanicznych procesw rozrachunkw midzybankowych (cho struktura produkcji i tak zostaje nieco znieksztacona). Utworzenie banku centralnego, ktry ma by kredytodawc ostatniej instancji i w czasach kryzysu zapewnia bankom niezbdn pynno, neutralizuje zwykle spontaniczne rynkowe procesy odwrotu i oywienia, wskutek czego polityka ekspansji moe trwa znacznie duej i przynosi wiksze szkody81. Bank centralny jako rada centralnego planowania nansowego ucielenia pewn wewntrzn sprzeczno. Jak bowiem wykaza F. A. Hayek, wszystkie banki centralne staj przed fundamentalnym dylematem, poniewa zawsze dysponuj potnymi moliwociami realizowania polityki wedug swojego uznania, ale nie maj wszystkich informacji, jakie byyby im potrzebne do osignicia ich celw. Bank centralny uywa swojej wadzy nad bankami prywatnymi gwnie w ten sposb, e grozi im odmow zapewnienia potrzebnej im pynnoci. Jednoczenie za uwaa si, e gwnym obowizkiem i celem banku centralnego jest wanie zapewnianie pynnoci potrzebnej w razie kryzysu, a nie jej odmawianie82. Wszystko to wyjania wielkie trudnoci, jakie bankierom centralnym, pomimo ich wysikw i powicenia, sprawia eliminowanie kryzysw gospodarczych. Wyjania rwnie cis kontrol, jak bank centralny sprawuje nad prywatn bankowoci za pomoc przepisw administracyjnych i bezporedniego przymusu83.
81 Co wicej, bank centralny nie moe zagwarantowa wszystkim klientom bankw prywatnych odzyskania depozytw w jednostkach pieninych o nie zmienionej sile nabywczej. Przekonanie, e banki centralne gwarantuj wszystkim obywatelom zwrot depozytw bez wzgldu na dziaania podjte przez banki prywatne, to wiara w czyst kcj, poniewa banki centralne mog co najwyej stworzy now pynno ex nihilo, aby zaspokoi wszystkie dania zwrotu depozytw, jakie zostaj zgoszone do bankw prywatnych. Niemniej wyzwalaj one w ten sposb proces inacyjny, ktry czsto w znacznej mierze obnia si nabywcz jednostek pieninych wycofywanych z rzeczonych depozytw. 82 Wszystkie banki centralne staj wobec jednego podstawowego dylematu, ktry nieuchronnie powoduje, e ich polityka musi mie szeroki margines swobody. Bank centralny moe sprawowa jedynie poredni i dlatego ograniczon kontrol nad rodkami bdcymi w obiegu. Jego wadza zasadza si na grobie wstrzymania poday pienidza, gdy zachodzi tego potrzeba. Jednoczenie uwaa si, e jest jego obowizkiem nie odmawia dostarczania tego pienidza za pewn cen, gdy trzeba. To raczej ten problem, a nie oglny wpyw polityki na ceny czy warto pienidza, z koniecznoci zaprzta centralnego bankiera w jego codziennej dziaalnoci. Jest to zadanie, ktre wymusza na centralnym banku ubieganie uktuacji lub przeciwdziaanie im w krlestwie kredytu, w czym nie moe by wystarczajc wskazwk adna prosta zasada (Friedrich August von Hayek, Konstytucja wolnoci, prze. Janusz Stawiski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 326327). 83 Rne systemy i instytucje majce ubezpiecza tworzone depozyty wielu krajach zachodnich przynosz zwykle skutek wrcz przeciwny do zamierzanego wtedy, gdy je

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

495

Co wicej, bank centralny, podobnie jak Gospan, najwaniejsza agencja planowania gospodarczego w dawnym Zwizku Sowieckim, jest zobowizany do podejmowania niestrudzonych wysikw w celu zgromadzenia olbrzymich iloci danych statystycznych o brany bankowej, rnych skadnikach poday pienidza i popycie na pienidz. Te informacje statystyczne nie obejmuj danych jakociowych, jakich potrzebowaby bank centralny, by dokonywa nieszkodliwych ingerencji w sprawy bankowoci. Informacji tych bowiem jest nie tylko niesychanie wiele, ale, co waniejsze, s one subiektywne i dynamiczne, stale si zmieniaj i s szczeglnie trudne do uzyskania w sektorze nansowym. Jest wic a nazbyt oczywiste, e bank centralny nie ma moliwoci uzyskania wszystkich informacji, jakich potrzebowaby do skoordynowanego dziaania, a niezdolno ta jest jeszcze jedn ilustracj twierdzenia o niemoliwoci socjalizmu,w tym przypadku odniesionego do dziedziny nansw. Nigdy nie jest moliwe obiektywne gromadzenie wiedzy o rnych skadnikach poday pienidza i popytu na pienidz. Przeciwnie, wiedza ta ma charakter praktyczny, subiektywny i rozproszony oraz jest trudna do sformuowania. Bierze si ona z subiektywnych pragnie podmiotw gospodarczych, ktre to pragnienia stale si zmieniaj i zale w znacznej mierze od samej ewolucji poday pienidza. Wiemy ju, e kada ilo pienidza jest optymalna. Kiedy tylko ewentualne zmiany poday pienidza wpyn ju na struktur wzgldnych cen, podmioty gospodarcze mog w peni wykorzystywa si nabywcz swoich pienidzy bez wzgldu na ich absolutny wolumen. Dopiero wtedy kiedy ilo i dystrybucja pienidza zmieniaj si za spraw ekspansji poyczek (bez pokrycia w oszczdnociach) albo wskutek bezporedniego wydawania nowych jednostek pieninych w pewnych sektorach gospodarki, dochodzi do powanego zakcenia, a w zachowaniu rnych podmiotw gospodarczych ujawniaj si powszechne bdy dostosowania i brak koordynacji.
powoywano. Te fundusze gwarancyjne depozytw zachcaj bankowo prywatn do postpowania mniej rozwanego i odpowiedzialnego, poniewa daj obywatelom faszyw pewno, e ich depozyty s gwarantowane, tote nie musz zadawa sobie trudu, by zastanawia si nad zaufaniem pokadanym w danej instytucji czy je kwestionowa. Fundusze te przekonuj rwnie bankierw, e ich postpowanie ostatecznie nie moe wyrzdzi ich bezporednim klientom zbyt powanej szkody. Doniosa rola, jak odegray systemy gwarantowania czy ubezpieczania depozytw, przyczyniajc si do wybuchu amerykaskiego kryzysu bankowego lat 90., zostaa omwiona midzy innymi w: Lawrence H. White (red.), The Crisis in American Banking, New York University Press, New York 1993. Jest wic rzecz przygnbiajc, e proces harmonizacji europejskiego prawa bankowego ma si opiera m.in. na dyrektywie 94/19/WE z 30 maja 1994 r. w sprawie systemw gwarancji depozytw. Dyrektywa ta stanowi, e kade pastwo czonkowskie musi ocjalnie zatwierdzi jaki system gwarantowania depozytw, i wymaga od kadej europejskiej instytucji kredytowej zwizania si z jedn z agencji tworzonych w tym celu w kadym kraju. Ponadto zgodnie z t dyrektyw systemy gwarancji maj obejmowa ubezpieczeniem kwot do 24 000 ecu caoci depozytw zoonych przez tego samego deponenta, przy czym Komisja Europejska ma aktualizowa t kwot co pi lat.

496

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Nic wic dziwnego, e dla systemu banku centralnego, jaki tu analizujemy, charakterystyczne jest to, e wywoywa najpowaniejsze w historii zakcenia koordynacji midzysektorowej. Widzielimy, e polityka pienina bankw centralnych, zwaszcza Banku Anglii oraz amerykaskiej Rezerwy Federalnej, suca stabilizacji siy nabywczej jednostki pieninej sprzyjaa procesowi wielkiej ekspansji kredytowej i pieninej szalonych lat dwudziestych, ktry doprowadzi do najostrzejszej depresji ekonomicznej minionego stulecia. Po drugiej wojnie wiatowej cykle koniunkturalne wci si powtarzay, a niektre z nich pod wzgldem dotkliwoci niemal dorwnyway wielkiemu kryzysowi; dotyczy to na przykad recesji koca lat siedemdziesitych oraz w mniejszym stopniu pocztku lat dziewidziesitych. Zdarzenia te nastpiy pomimo wielu politycznych deklaracji co do potrzeby prowadzenia przez rzdy i banki centralne stabilnej polityki pieninej oraz koniecznoci podjcia olbrzymich, w sensie wykorzystania zasobw ludzkich, statystycznych i materialnych, wysikw zmierzajcych do osignicia tego celu. A jednak niepowodzenie tych stara nie mogoby by bardziej oczywiste84. Nie jest moliwe, aby bank centralny jako orodek centralnego planowania nansowego w jaki sposb spenia dokadnie t funkcj, jak speniaby prywatny pienidz na wolnym rynku poddanym zasadom prawnym. Bankowi centralnemu nie tylko brakuje niezbdnych informacji, ale nawet samo jego istnienie wzmacnia na og znieksztacajce, ekspansyjne oddziaywanie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Powoduje to na rynku powane zaburzenia koordynacji midzysektorowej, ktrych wikszo bank centralny moe wyledzi dopiero wtedy, gdy jest ju za pno. Nawet obrocy banku centralnego, jak na przykad Charles Goodhart, byli zmuszeni przyzna, e wbrew wnioskom pyncym z ich modeli rwnowagi i niezalenie od wszelkich podejmowanych wysikw w praktyce jest prawie niemoliwe, aby urzdnicy banku centralnego odpowiednio koordynowali poda pienidza i popyt na niego, zwaywszy na du zmienno, nieprzewidywalno, sezonowe wahania wielu wchodzcych w gr zmiennych. Jest bowiem niezmiernie trudne, lub wrcz niewykonalne, manipulowanie tak zwan baz monetarn i innymi agregatami i wskanikami, takimi jak indeks
84 A wic bdem polityki pieninej, ktry najbardziej przyczyni si do wystpienia wielkiego kryzysu, by bd popeniony przez europejskie banki centralne i amerykask Rezerw Federaln w latach 20. Nie byo nim to, e, jak wskazuje Stephen Horwitz, a przed nim robili to Milton Friedman i Anna Schwartz, bank centralny po krachu na giedzie w 1929 r. nie zareagowa waciwie na spadek iloci pienidza w obiegu o 30 procent. Jak wiemy, kryzys wybuch dlatego, e wczeniejsza ekspansja kredytowa i pienina spowodowaa znieksztacenia struktury produkcji, a nie dlatego, e odpowiadajcy tej ekspansji proces odwrotu musia przynie ze sob deacj. Bd interpretacyjny Horwitza wraz z obron argumentw podnoszonych przez przedstawicieli wspczesnej szkoy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej pojawia si w jego artykule Keynes Special Theory, Critical Review: A Journal of Books and Ideas 3, nr 34, latojesie 1989, s. 411434, zw. s. 425.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

497

cen, stopy procentowe i kursy wymiany, bez stosowania niekonsekwentnych i destabilizujcych rodkw polityki pieninej. Co wicej, Goodhart przyznaje, e banki centralne s poddane tym samych czynnikom presji i siom, jakie oddziauj na kad instytucj biurokratyczn, o czym pisali przedstawiciele szkoy wyboru publicznego. Urzdnicy banku centralnego s przecie ludmi, kieruj si takimi samymi motywacjami i wykazuj takie same ograniczenia co wszyscy inni urzdnicy. Mog wic w procesie decyzyjnym ulega w pewnej mierze grupom istotnie zainteresowanym wpywaniem na polityk pienin banku centralnego. Chodzi tu o politykw zabiegajcych o gosy wyborcw, banki prywatne, inwestorw giedowych i liczne inne grupy interesw specjalnych. Goodhart konkluduje:
Zachodzi pokusa, by zej na drog niezdyscyplinowania nansowego. Podnoszenie stp procentowych jest (politycznie) niepopularne, a ich obnianie jest popularne. Nie trzeba by nawet kim podatnym na naciski polityczne, by znale argument przemawiajcy za tym, by odwlec podniesienie stopy procentowej do czasu, gdy stan si dostpne dodatkowe informacje o aktualnych procesach. Politycy na og uwaaj, e to nie oni wywouj inacj. Sugeruj raczej wyborcom, e niepopularny wzrost stp procentowych naley odroczy albo bezpiecznie przypieszy ich obnienie. Ostatecznie jednak sprowadza si to do tego samego. Taka polityczna manipulacja stopami procentowymi, a std take agregatami pieninymi, prowadzi do utraty wiarygodnoci antyinacyjnej retoryki politykw i cynicznego pogldu na to, czy naley jej ufa85.

Uwiadomienie sobie szkodliwych (analizowanych przez szko wyboru publicznego) zachowa urzdnikw banku centralnego oraz perwersyjnego wpywu, jaki wywieraj na nich politycy i grupy interesw, doprowadziy do zgody co do tego, e banki centralne powinny by w jak najwikszej mierze niezalene od biecych decyzji politycznych i e t niezaleno naley nawet uwzgldni w ustawodawstwie86. Jest to niewielCharles A. E. Goodhart przedstawi trafne podsumowanie nieprzezwycionych trudnoci teoretycznych i praktycznych, jakie napotyka bank centralny, gdy wprowadza swoj polityk pienin; zob. jego artyku What Should Central Banks Do? What Should be their Macroeconomic Objectives and Operations?, Economic Journal 104, listopad 1994, s. 14241436. Zacytowany fragment znajduje si na s. 14261427. Inne interesujce prace Goodharta to np.: The Business of Banking 18911914, Weidenfeld and Nicholson, London 1972, oraz The Evolution of Central Banks. Rwnie Thomas Mayer wspomina o nieuniknionym wpywie politycznym na decyzje bankw centralnych, zaznaczajcym si nawet wtedy, gdy z prawnego punktu widzenia banki te s zupenie niezalene od wadzy wykonawczej; zob. jego ksik Monetarism and Macroeconomic Policy, Edward Elgar, Aldershot (U. K.) 1990, s. 108109. 86 Pomocny przegld rnych stanowisk w tej kwestii i najnowszej literatury na ten temat opracowali Antonio Erias Rey i Jos Manuel Snchez Santos w artykule Inde85

498

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

ki krok w stron reformy systemu nansowego. Nawet jednak gdy retoryka niezalenoci bankw centralnych znajduje odbicie w ustawodawstwie czy wrcz konstytucji i nawet gdy przekada si na praktyk (co w wikszoci przypadkw jest wicej ni wtpliwe), to i tak wielu tez sformuowanych przez szko wyboru publicznego w sprawie zachowa urzdnikw banku centralnego nie da si podway. Ponadto, co waniejsze, bank centralny wci bdzie wywoywa potne, systematyczne zaburzenia koordynacji midzysektorowej nawet wtedy, gdy na pozr bdzie dy do stabilniejszej polityki pieninej87. Do dziwne jest to, e spr co do niezalenoci bankw centralnych wyznaczy kontekst dyskusji na temat struktury bodcw, jakie najlepiej motywowayby urzdnikw banku centralnego do opracowywania prawidowej polityki pieninej. W zwizku z instytucj centralnego planowania nansowego odya jaowa debata o bodcach, w ktrej w latach 60. i 70. teoretycy z krajw byego bloku wschodniego wylali morze atramentu. Propozycja uzalenienia pac urzdnikw banku centralnego od tego, czy z powodzeniem osigaj ustalone cele stabilnoci cen, rzeczywicie mocno przypomina mechanizmy bodcowe wprowadzane w gospodarce socjalistycznej, gdy podejmowano nieudane prby motywowania kierownikw rm pastwowych do wydajniejszego dziaania. Tamte propozycje reformy systemu bodcw upady tak samo, jak musz upa podobne, najnowsze propozycje w sprawie banku centralnego, formuowane w dobrej wierze. Prby te zakocz si niepowodzeniem, poniewa od pocztku lekcewa istotn spraw: urzdnicy odpowiedzialni za agencje rzdowe, zarwno rmy pastwowe, jak i banki centralne, nie mog na co dzie uciec od biurokratycznego rodowiska, w ktrym pracuj, ani nie mog przezwyciy niewiedzy nieodcznie zwizanej z ich pooeniem. Jnos Kornai w nastpujcy trafny sposb krytycznie komentuje prby stworzenia sztucznego systemu bodcw majcego poprawi wydajno zachowa funkcjonariuszy:
Mona narzuci sztuczny system bodcw oparty na nagrodach i karach. Okrelony system moe wspiera niektre ze wspomnianych wanie ukrytych motyww. Jeli jednak bdzie z nimi sprzeczny, moe doj do waha i niejednoznacznoci. Przywdcy organizacji bd si starali wpywa na tych, ktrzy narzucaj system bodcw, lub bd prbowali uchyla si od jego regu. (...) Z postpowania takiego nie wyania si udana symulacja rynku, lecz zwyky konikt
pendencia de los bancos centrales y poltica monetaria: una sntesis, Hacienda Pblica Espaola 132, 1995, s. 6379. 87 Na temat korzystnego wpywu niezalenoci banku centralnego na system nansowy zob. Georey A. Wood i in., Central Bank Independence: What is it and What Will it Do for Us?, Institute for Economic Aairs, London 1993. Zob. te ksik Otmara Issinga Central Bank Independence and Monetary Stability, Institute for Economic Affairs, London 1993.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

499

pomidzy biurokracj a rmami poddanymi jej regulacjom. (...) Biurokracje polityczne zeraj wewntrzne konikty odzwierciedlajce podziay spoeczne i rnorodne presje wywierane przez rozmaite grupy spoeczne. Dbaj o wasne interesy, indywidualne i grupowe, w tym rwnie interesy wyspecjalizowanej agencji, do ktrej nale. Wadza stwarza nieodpart pokus, by czyni z niej uytek. Biurokrata musi by interwencjonist, poniewa na tym polega jego rola w spoeczestwie; tego wymaga jego sytuacja88.

b) System bankowy funkcjonujcy ze stuprocentow stop rezerw i kontrolowany przez bank centralny W systemie takim znieksztacenia i zaburzenia koordynacji wynikajce z systematycznego ataku banku centralnego na rynek nansowy byyby sabsze, poniewa prywatne banki nie cieszyyby si ju przywilejem funkcjonowania z rezerw czstkow. Poyczki bankowe odzwierciedlayby zatem rzeczywist ch oszczdzania podmiotw gospodarczych, a znieksztacenia spowodowane przez ekspansj kredytow (czyli przez udzielanie poyczek pozbawionych pokrycia we wczeniejszym wzrocie realnych, dobrowolnych oszczdnoci) byyby ograniczane. Nie moemy jednak stwierdzi, e znikyby wszystkie zaburzenia koordynacji powodowane przez bank centralny, poniewa samo jego istnienie i stay przymus, jaki si z tym wie (narzucenie przepisw dotyczcych prawnego rodka patniczego) nadal wywierayby szkodliwy wpyw na proces koordynacji spoecznej. Najwaniejsze w tym przypadku zaburzenie koordynacji nie miaoby charakteru midzyokresowego, lecz midzysektorowy89, poniewa nowy pienidz tworzony przez bank centralny i wprowadzany do systemu gospodarczego na og wpywaby horyzontalnie na struktur wzgldnych cen. Innymi sowy, prowadziby do struktury produkcji, ktra w ujciu horyzontalnym niekoniecznie odpowiadaby tej, jak chcieliby utrzymywa konsumenci. Dochodzioby do wadliwej alokacji zasobw, czemu towarzyszyaby konieczno likwidacji skutkw wywoywanych w systemie gospodarczym przez nowe zastrzyki pienidza90.
88 Jnos Kornai, The Hungarian Reform Process, Journal of Economic Literature 24, nr 4, grudzie 1986, s. 17261727. 89 Nie moemy jednak cakowicie wykluczy moliwoci pojawienia si w tym przypadku znieksztace niejednoczesnych. Nawet jeli od bankw wymaga si utrzymywania stuprocentowej rezerwy, nieuchronnie dojdzie do znieksztace niejednoczesnych, jeli bank centralny wstrzykuje w system gospodarczy nowy pienidz poprzez potne zakupy na otwartym rynku, co bezporednio wpywa na rynki papierw wartociowych, stopy rentownoci, a tym samym porednio na stop procentow na rynku kredytowym. 90 F. A. Hayek wyjani, e bezrobocie czsto wynika z jednoczesnej rozbienoci pomidzy dystrybucj popytu na rne dobra i usugi konsumpcyjne a alokacj pracy

500

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Co wicej, cho nie moemy poda adnego konkretnego przykadu, w ktrym bank centralny nadzorowa system prywatnych bankw funkcjonujcych ze stuprocentow rezerw, to system taki rwnie podlegaby analizowanym przez szko wyboru publicznego wpywom politycznym i presji lobby. Naiwnoci byoby sdzi, e bankierzy centralni dysponujcy wadz emisji pienidza chcieliby i umieli prowadzi stabiln, nieznieksztacon polityk pienin nawet wtedy, gdyby nadzorowali system prywatnej bankowoci funkcjonujcy na podstawie stuprocentowej rezerwy. Wadza emisji pienidza stwarza pokus tak przemon, e rzdy i grupy interesw specjalnych nie byyby w stanie si jej oprze. A wic nawet gdyby bank centralny nie mnoy swoich bdw poprzez system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, to jednak cigle byby naraony na ryzyko, e ulegnie presji politykw i lobbystw pragncych wykorzysta jego wadz w celu osignicia celw politycznych uznawanych w danej chwili za najwaciwsze. Krtko mwic, musimy przyzna, e skoro w omawianym tu modelu nie wystpuje przywilej prowadzenia dziaalnoci bankowej z rezerw czstkow, to nie dochodzi rwnie do wikszoci zaburze koordynacji midzyokresowej, zwizanych z cyklami koniunkturalnymi. Pozostaj jednak rozliczne moliwoci zaburze koordynacji midzysektorowej spowodowane wstrzykiwaniem do systemu gospodarczego nowych jednostek pieninych tworzonych przez bank centralny, i to niezalenie od rodzaju zastosowanej metody (nansowanie wydatkw publicznych itd.). Na dodatek za wan rol w powstawaniu owych bdw dostosowania jednoczesnego odgrywayby zjawiska badane przez szko wyboru publicznego. Niemal nieuchronnie bowiem przysugujca bankowi centralnemu wadza emisji pienidza byaby politycznie wykorzystywana przez rne grupy spoeczne, gospodarcze i polityczne, co prowadzioby do znieksztacenia struktury produkcji. Cho utrzymywanie przez prywatne banki stuprocentowej rezerwy oznaczaoby, e polityka pienina byaby z pewnoci bardziej przewidywalna i mniej zaburzajca, to jednak naiwny jest pogld
i innych zasobw produktywnych niezbdnych do ich wytworzenia. Tworzenie nowego pienidza przez bank centralny i wstrzykiwanie go w rne miejsca systemu gospodarczego zazwyczaj powoduje i pogbia takie jakociowe zaburzenie koordynacji. Argument ten ilustruje i wzmacnia bankowo oparta na rezerwie czstkowej o tyle, o ile czy ona znieksztacenie midzysektorowe ze znacznie dotkliwszym zaburzeniem koordynacji midzyokresowej, lecz wci miaby swoj wag, gdyby bank centralny kierowa systemem bankowym funkcjonujcym ze stuprocentow stop rezerw. W tym przypadku kady wzrost poday pienidza wywoywany przez bank centralny dla osignicia celw jego polityki pieninej zawsze znieksztacaby struktur produkcji w sposb horyzontalny czy jednoczesny, chyba e (co jest niepojte w realnym wiecie) nowy pienidz byby rozdzielony rwno pomidzy wszystkie podmioty gospodarcze. W takiej sytuacji wzrost iloci pienidza w obiegu nie miaby adnych skutkw, pomijajc proporcjonaln zwyk cen wszystkich dbr, usug i czynnikw produkcji. Wszystkie realne warunki, na jakie mona by si pierwotnie powoywa w celu uzasadnienia zwikszenia poday pienidza, pozostayby niezmienione.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

501

teoretykw bronicych utrzymania w takich warunkach banku centralnego, ktrzy utrzymuj, e rzd i rne grupy spoeczne bd chciay stabilnej i (maksymalnie) neutralnej polityki pieninej i zdoaj j prowadzi. Nawet jeli banki utrzymuj stuprocentow rezerw, to samo istnienie banku centralnego z jego olbrzymi wadz emisji pienidza jak potny magnes przycigaoby wszelkiego rodzaju szkodliwe czynniki oddziaywania politycznego91. c) System wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej Trzeci i ostatni system, jaki przeanalizujemy w wietle teorii o niemoliwoci socjalizmu, to system uprzywilejowanej wolnej bankowoci, czyli taki, w ktrym nie ma banku centralnego, lecz banki maj zgod na dziaanie z rezerw czstkow. Teoria o niemoliwoci socjalizmu wyjania rwnie, e przyznawanie przywilejw pozwalajcych pewnym grupom spoecznym narusza tradycyjne zasady prawne prowadzi do tych samych powszechnych zaburze koordynacji jak socjalizm, rozumiany jako kady system staej, instytucjonalnej agresji skierowanej przeciw wolnej przedsibiorczoci. Znaczn cz tej ksiki (rozdziay od czwartego do sidmego) powicilimy badaniu procesw, w wyniku ktrych naruszenie tradycyjnych zasad prawnych dotyczcych bankowego depozytu pieninego daje bankom moliwo powikszania swojej bazy kredytowej nawet wtedy, gdy nie zwikszyy si dobrowolne oszczdnoci spoeczestwa. Widzielimy rwnie, e w konsekwencji dochodzi do zaburzenia koordynacji pomidzy oszczdzajcymi a inwestorami i musi nastpi odwrt w postaci kryzysu bankowego i recesji gospodarczej. Jeli idzie o system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, naley przede wszystkim wyjani, e spontaniczne procesy rynkowe, ktre znosz znieksztacajce skutki ekspansji kredytowej, rozpoczynaj si w takim systemie na og szybciej, ni gdy istnieje bank centralny. Std te naduycia i znieksztacenia nie mog si sta tak dotkliwe, jak to si czsto dzieje wwczas, kiedy istnieje kredytodawca ostatniej instancji, zestrajajcy proces ekspansji. Mona wic sobie wyobrazi, e w systemie wolnej bankowoci odosobnione prby powikszania kredytu bankowego zostayby ukrcone stosunkowo szybko i spontanicznie dziki czujnoci, z jak klienci obserwuj operacje i wypacalno bankw, ponawianej ocenie wiarygodnoci bankw, a przede wszystkim za spraw dziaania midzybankowych izb rozliczeniowych. Jaki pojedynczy bank powikszajcy kredyt szybciej ni, rednio bio-

Do gwnych obrocw systemu bankowoci prywatnej opartej na wymaganiu stuprocentowej rezerwy oraz zarzdzanej przez bank centralny zaliczaj si przedstawiciele szkoy chicagowskiej z lat 30., a obecnie Maurice Allais, laureat Nagrody im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. Ich propozycje przeanalizujemy szczegowo w nastpnym rozdziale.

91

502

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

rc, cay sektor lub emitujcy banknoty szybciej ni wikszo konkurentw przekonaby si, e jego rezerwy prdko si kurcz wskutek dziaania mechanizmw rozrachunkw midzybankowych, i byby zmuszony zaprzesta ekspansji, aby unikn zawieszenia patnoci i ostatecznie bankructwa92. Niemniej nawet jeli ta rozstrzygajca reakcja rynku trzyma na og w ryzach naduycia i odosobnione plany ekspansji okrelonych bankw, to nie ma wtpliwoci, e proces ten dziaa jedynie a posteriori i nie moe zapobiec emisji nowych rodkw ducjarnych. Jak widzielimy w rozdziale drugim, pojawienie si bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (ktrej u zarania nie towarzyszy bank centralny) oznaczao pocztek znacznego, trwaego wzrostu rodkw ducjarnych, najpierw w postaci depozytw i poyczek bez pokrycia w oszczdnociach, a potem banknotw bez pokrycia w rezerwach kruszcu. Proces ten stale znieksztaca struktur produkcji i wywoywa cykle boomu i recesji, a ich historyczne przypadki byy odnotowywane i badane w wielu sytuacjach, w ktrych banki prywatne funkcjonoway z rezerw czstkow bez banku centralnego i jego nadzoru. Badania takie sigaj w przeszo a do kryzysw gospodarczych i bankowych trapicych Florencj w XIV wieku. Wanie tak jak gosi teoria wolnej bankowoci, znaczna wikszo tych ekspansyjnych bankw ostatecznie zaprzestaa dziaalnoci, lecz dopiero po trwajcej duej lub krcej emisji rodkw ducjarnych, ktra niezmiennie wywieraa rujnujcy wpyw na realn gospodark, wywoujc kryzysy bankowe i recesj gospodarcz93. Wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej nie tylko nie moe unikn ekspansji kredytowej i pojawiania si cykli, lecz skania og bankierw do zwikszania poyczek, czego wynikiem jest polityka, ktra sprawia, e wszyscy bankierzy w takim czy innym zakresie daj si ponie optymizmowi, udzielajc poyczek i tworzc depozyty94. Dobrze wiadomo, e ilekro prawa wasnoci nie s odpowiednio okrelone a jest to przypadek bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, ktra z denicji
Jest to wanie proces opisany pierwotnie przez Parnella w 1826 r., a nastpnie analizowany szerzej przez Ludwiga von Misesa w Ludzkim dziaaniu, rozdz. XVII, podrozdz. 12, pt. Ograniczenia emisji ducjarnych rodkw patniczych, s. 370381. 93 Charles A. E. Goodhart stwierdza: Kryzysw bankowych i przypadkw paniki byo mnstwo jeszcze przed utworzeniem bankw centralnych oraz cytuje ksik O. B. W Spraguea History of Crises and the National Banking System, opublikowan . w 1910 r.; i przedrukowan przez wydawnictwo Augustus M. Kelley w New Jersey w roku 1977; zob. Charles A. E. Goodhart, What Should Central Banks Do? What Should be their Macroeconomic Objectives and Operations?, s. 1435. Zob. te tego autora The Free Banking Challenge to Central Banks, Critical Review 8, nr 3, lato 1994, s. 411425. Zbir najwaniejszych pism Charlesa A. E. Goodharta zosta opublikowany pod tytuem The Central Bank and the Financial System, MIT Press, Cambridge (Massachusetts) 1995. 94 Na temat optymizmu bankw i biernego inacjonizmu, ktry wynika z obawy bankierw przed przerwaniem na czas sztucznej inacji, zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 485. Mises argumentuje ponadto, e korzyci osignite z przywilejw na og si wyczerpuj (w dziedzinie bankowoci wynika to ze wzrostu liczby oddziaw, kosztw itd.), co powduje danie dalszych zastrzykw inacji (ibid., s. 632).
92

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

503

wie si z naruszeniem tradycyjnych praw wasnoci deponentw zachodzi zwykle zjawisko tragedii dobra wsplnego95. A wic bankier, ktry zwiksza poyczki, osiga pokany zysk (jeli jego bank nie upadnie), podczas gdy koszty tego nieodpowiedzialnego dziaania ponosz wsplnie wszystkie inne podmioty gospodarcze. To wanie z tego powodu bankierzy odczuwaj niemal nieodpart pokus, by jako pierwsi podj polityk ekspansji, zwaszcza jeli spodziewaj si, e wszystkie inne banki w takim czy innym stopniu pjd w ich lady, jak to si czsto dzieje96. Powyszy przykad rni si do nieznacznie od przedstawionej przez Hardina klasycznej prezentacji tragedii dobra wsplnego, w ktrej wskazuje on na skutki, jakie rodowisku moe przynie niedostateczne uznanie praw wasnoci. W wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, inaczej ni w przykadzie Hardina, pewien spontaniczny mechanizm (midzybankowe izby rozliczeniowe) ogranicza na og moliwo, e odosobnione plany ekspansji przynios podany skutek. Tabela VIII2 przedstawia w zarysie dylemat, przed jakim staj banki dziaajce w tym systemie.
95 Wyraenie tragedia dobra wsplnego weszo w obieg po ukazaniu si artykuu Garreta Hardina The Tragedy of Commons, Science 1968, przedruk w: Gerret Hardin, John Baden (red.), Managing of Commons, Freeman, San Francisco 1970. Proces ten zosta jednak w caoci opisany 28 lat wczeniej przez Ludwiga von Misesa w Nationalkonomie: Theorie des Handelns und Wirtschaftens, Editions Union, Genf 1940, Philosophia Verlag, Mnchen 1980, cz. 4, rozdz. 10, podrozdz. 6 (Die Grenzen des Sondereigentums und das Problem der external costs und external economies), s. 599605. 96 Nasze zastosowanie teorii tragedii dobra wsplnego do wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej krytykowali Selgin i White. Twierdz oni, e to, co dzieje si w tym sektorze, jest pieninym efektem zewntrznym (tj. wynika z systemu cen) i nie ma nic wsplnego z technologicznym efektem zewntrznym, na jakim opiera si tragedia dobra wsplnego (zob. George A. Selgin, Lawrence H. White, In Defense of Fiduciary Media, or We are Not (Devo)lutionists, We are Misesians!, Review of Austrian Economics 9, nr 2, 1996, s. 9293, przyp. 12). Wydaje si jednak, e Selgin i White nie do koca rozumiej, i emisja rodkw ducjarnych wynika z naruszenia tradycyjnych praw wasnoci w zwizku z umow bankowego depozytu pieninego, a zatem rodki ducjarne nie s spontanicznym zjawiskiem opartym na prawie procesu wolnorynkowego. Z kolei Hoppe, Hlsmann i Block stanli w naszej obronie z nastpujcym stwierdzeniem: czc pienidz i substytuty pienidza we wsplnej kategorii pienidza, jakby w jaki sposb byy tym samym, Selgin i White nie zdaj sobie sprawy z tego, e emisja rodkw ducjarnych zwikszenie tytuw wasnoci nie jest tym samym co wiksza poda wasnoci i e zmiany wzgldnych cen spowodowane przez emisj rodkw ducjarnych s kwesti zupenie innego efektu zewntrznego ni zmiany cen spowodowane wzrostem poday wasnoci. Jeli si pamita o tym fundamentalnym rozrnieniu wasnoci i tytuu wasnoci, to analogia midzy bankowoci opart na rezerwie czstkowej a tragedi dobra wsplnego, jak wskazuje Huerta de Soto, jest cakowicie sensowna (Hans-Hermann Hoppe, Jrg Guido Hlsmann, Walter Block, Against Fiduciary Media, The Quarterly Journal of Austrian Economics 1, nr 1, 1998, s. 23, przyp. 6). Ponadto Mises podkrela, e gwnym skutkiem gospodarczym kosztw zewntrznych jest skomplikowanie rachunku ekonomicznego i zaburzenie koordynacji spoecznej, a wic zjawiska wyranie wystpujce w przypadku ekspansji kredytowej w bankowoci opartej na rezerwie czstkowej; zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 557 i nast.

504

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Tabela VIII2
Bank A Brak ekspansji Brak ekspansji Bank B Ekspansja Przetrwanie obu bankw (mniejsze zyski) Upadek banku B, przetrwanie banku A Ekspansja Upadek banku A, przetrwanie banku B Wielkie zyski obu bankw

Tabela ta przedstawia dwa banki A i B, z ktrych kady ma dwie moliwoci: albo powstrzyma si od powikszania kredytu, albo przyj polityk ekspansji kredytowej. Jeli oba banki rwnoczenie zainicjuj ekspansj kredytow (i jeli nie ma innych bankw), to zdolno emisji nowych jednostek pieninych i rodkw ducjarnych przyniesie im obu takie same wielkie zyski. Jeli ktry z nich sam powikszy kredyt, jego zdolno przetrwania i wypacalno zostan zagroone przez mechanizmy rozrachunkw midzybankowych, ktre wnet przenios jego rezerwy do drugiego banku, jeeli w pierwszy nie zawiesi na czas polityki ekspansji kredytowej. Jest wreszcie moliwe, e aden z nich nie rozpocznie ekspansji, lecz oba bd si trzymay rozwanej polityki udzielania poyczek. W takim przypadku oba banki przetrwaj, cho ich zyski bd do skromne. Jest jasne, e wobec powyszego wyboru oba banki bd odczuway siln pokus, aby si porozumie, i w celu uniknicia niekorzystnych konsekwencji niezalenego dziaania zainicjowa wspln polityk ekspansji kredytowej, ktra ochroni je przed niewypacalnoci i zagwarantuje im pokane zyski97.
97 Tabela VIII2 nie zawiera adnych wag ani wartoci i jest zwykle wykorzystywana w celu zilustrowania zarwno gier opartych na wsppracy, jak i dylematu winia (na przykad kiedy rozwany i uczciwy bank odmawia wsppracy albo bank nieodpowiedzialny chce jako pierwszy przystpi do ekspansji). Klasyczny dylemat winia zosta pierwotnie sformuowany przez Alberta W Tuckera, a tragedia dobra . wsplnego jest jedynie przypadkiem oglniejszym, obejmujcym wicej ni dwch uczestnikw. Logika zastosowania przez nas koncepcji tragedii dobra wsplnego do systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej przypomina argumentacj przedstawion pierwotnie przez Longelda, cho stara si on, nie wyjaniajc tego zbytnio, odnie swj wywd nawet do odosobnionych przypadkw ekspansji kilku bankw, podczas gdy w naszej analizie moliwo taka jest ograniczona mechanizmem rozrachunkw midzybankowych, czynnikiem nieuwzgldnianym przez Longelda. Tragedia dobra wsplnego wyjania rwnie siy, ktre w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej skaniaj banki do fuzji i domagania si utworzenia banku centralnego, co ma suy ustanowieniu oglnej wsplnej polityki ekspansji kredytowej. Ten typowy proces tragedii dobra wsplnego w tym kontekcie wyjanialimy po raz pierwszy podczas regionalnego zebrania Mont Plerin Society, ktre odbyo si w Rio de Janeiro 58 wrzenia 1993 r. Podczas tego zebrania rwnie Anna J. Schwartz wskazywaa, e wspczeni teoretycy wolnej bankowoci opartej na rezer-

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

505

T analiz mona rozszerzy na wielk grup bankw dziaajcych w systemie wolnej bankowoci i utrzymujcych rezerw czstkow. Analiza ta pokazuje, e w takich warunkach, nawet jeli mechanizmy rozrachunkw midzybankowych ograniczaj izolowane plany ekspansji, te spontaniczne mechanizmy w istocie zachcaj do zawierania cichych lub jawnych porozumie z udziaem wikszoci bankw zmierzajcych do wsplnego zainicjowania procesu ekspansji. A wic w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej banki d do fuzji, bankierzy staraj si zawiera ze sob ciche lub jawne porozumienia i ostatecznie wyania si zwykle bank centralny . Banki centralne pojawiaj si na og w wyniku da samych prywatnych bankierw, ktrzy chc zinstytucjonalizowa wspln ekspansj kredytow, zsynchronizowa j i zorganizowa przy pomocy instytucji rzdowej majcej. W ten sposb zapobiega si temu, aeby brak skonnoci do wsppracy znacznej liczby stosunkowo rozwaniejszych bankierw zagrozi wypacalnoci reszty (tych, ktrzy bardziej optymistycznie udzielaj poyczek). Nasza analiza pozwala nam wic stwierdzi, co nastpuje: 1) mechanizm rozrachunkw midzybankowych nie ogranicza ekspansji kredytowej w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, jeli wikszo bankw postanawia rwnoczenie powiksza poyczki pomimo braku wczeniejszego wzrostu dobrowolnych oszczdnoci; 2) system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej sam z siebie zachca bankierw do inicjowania wsplnej, zsynchronizowanej polityki ekspansji; 3) bankierzy w tym systemie maj potny bodziec, by doprowadzi do ustanowienia banku centralnego instytucjonalizujcego i synchronizujcego ekspansj kredytow wszystkich bankw oraz gwarantujcego zapewnianie niezbdnej pynnoci w okresach kopotliwych, ktre, jak im wiadomo z dowiadczenia, nieuchronnie nawracaj98.
wie czstkowej nie zauwaaj, jak si wydaje, i mechanizm rozrachunkw midzybankowych, na ktry wskazuj, nie ogranicza ekspansji kredytowej, jeli wszystkie banki postanawiaj rwnoczenie w takim czy innym stopniu powiksza swj kredyt (zob. jej przedstawiony podczas wspomnianego zebrania artyku The Theory of Free Banking, zw. s. 5). Tak czy inaczej, proces ekspansji wynika wyranie z przywileju sprzeczngo z prawami wasnoci, a kady bank oczywicie rezerwuje dla siebie wszystkie korzyci z wasnej ekspansji kredytowej, dzielc si jej kosztami z caym systemem. Jeli ponadto wikszo bankierw po cichu lub jawnie zgodzi si optymistycznie wczy w tworzenie i udzielanie poyczek, to mechanizm rozrachunkw midzybankowych nie zdoa skutecznie ukrci naduy. 98 Wanie z przedstawionych tu powodw nie mog si zgodzi z moim przyjacielem Pascalem Salinem, ktry stwierdza, e problemem jest monopol pieniny [banku centralnego], a nie rezerwa czstkowa (zob. Pascal Salin, In Defense of Fractional Monetary Reserves (referat wygoszony na VII Konferencji Austrian Scholars, Auburn, Alabama, 3031 marca 2001). Nawet najwybitniejsi przedstawiciele wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej zdawali sobie spraw, e system rozrachunkw midzybankowych, ktry wyoniby si w rodowisku wolnej bankowoci, nie zdoaby powstrzyma powszechnej ekspansji poyczek (zob. np. George Selgin, Free Banking and Monetary Control, Economic Journal 104, nr 427, listopad 1994, s. 14491459, zw. s. 1455). Selgin

506

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Przywilej, ktry pozwala bankom przeznacza znaczn cz pienidzy zoonych w nich jako depozyty na danie, czyli dziaa na podstawie rezerwy czstkowej, moe prowadzi okresowo do dramatycznego zaburzenia koordynacji w gospodarce. Podobne zjawisko zachodzi wtedy, gdy przywilejw udziela si rnym grupom spoecznym w innych obszarach (na przykad zwizkom zawodowym na rynku pracy). Bankowo oparta na rezerwie czstkowej znieksztaca struktur produkcji oraz wywouje w gospodarce powszechne zaburzenie koordynacji midzysektorowej, a wic sytuacj z koniecznoci prowadzc do spontanicznego odwrotu w postaci kryzysu i recesji gospodarczej. Wprawdzie w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej niezalene procesy odwrotu zmierzaj do ukrcenia naduy szybciej ni w systemie kontrolowanym i kierowanym przez bank centralny, jednak najszkodliwsze dziaanie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej polega na tym, e dostarcza ona bankom ogromnie silnej motywacji, by wsplnie powikszay poyczki oraz, co szczeglnie wane, by domagay si od wadz utworzenia banku centralnego, ktry by zapewni im wsparcie w czasach trudnoci gospodarczych oraz organizowa i zestraja szeroko zakrojon, zbiorow ekspansj kredytow.

Wniosek: niepowodzenie ustawodawstwa bankowego Przebiegajcy w spoeczestwie proces rynkowy jest moliwy dziki pewnemu zbiorowi zwyczajowych zasad, ktrych w proces jest rwnie rdem. Zasady te ksztatuj schematy zachowa ujte w prawie karnym i prywatnym prawie umw. Nikt ich nigdy wiadomie nie formuowa. Przeciwnie, zasady te s instytucjami ewolucyjnymi, ktre wyoniy si z praktycznych informacji wnoszonych przez olbrzymi liczb podmiotw w bardzo dugim czasie. Prawo materialne w tym rozumieniu obejmuje wiele oglnych, abstrakcyjnych zasad czy praw. S one oglne, poniewa stosuj si na rwni do wszystkich ludzi, oraz abstrakcyjne, gdy ustalaj tylko szeroki zakres dziaania jednostek, nie wskazujc na aden konkretny wynik procesu spoecznego. W odrnieniu od tej materialnej koncepcji prawa przez ustawodawstwo rozumiemy zbir przymusowo egzekwowanych, opatrzonych moc prawa i przyjmowanych ad hoc zarzdze czy nakazw bdcych materializacj bezprawnych przywilejw i systematycznej, instytucjonalnej agresji, poprzez ktr rzd stara si zapanowa nad procesami interakcji spoecznych99. Z tej
nie dostrzega tego, e popierany przeze system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej wywoaby usilne denie nie tylko do fuzji, stowarzysze i porozumie, ale rwnie (co nawet waniejsze) do ustanowienia banku centralnego majcego zorganizowa wspln ekspansj kredytow bez wystawiania na szwank wypacalnoci poszczeglnych bankw oraz zagwarantowa niezbdn pynno jako kredytodawca ostatniej instancji, ktry mgby pomc kademu bankowi w czasach trudnoci nansowych. 99 Hayek, Konstytucja wolnoci i Law, Legislation and Liberty. Zob. te Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, rozdz. 3.

Twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu...

507

koncepcji ustawodawstwa wynika porzucenie tradycyjnego pojcia prawa (wyjanionego wyej) i zastpienie go pozornym prawem, bdcym zbiorem administracyjnych zarzdze, przepisw i nakazw okrelajcych dokadnie, jak powinien si zachowywa nadzorowany podmiot gospodarczy. W tej zatem mierze, w jakiej upowszechniaj si i rozwijaj przywileje i instytucjonalny przymus, tradycyjne prawo przestaje wyznacza standardy zachowania jednostek, a rol takich praw przejmuj egzekwowane si zarzdzenia i nakazy instytucji regulacyjnej, ktr w naszym przypadku jest bank centralny. W ten sposb prawo stopniowo jest stosowane w coraz mniejszym zakresie, a poniewa podmioty gospodarcze zostaj obrabowane z kryteriw prawa materialnego, zaczynaj niewiadomie zmienia swoj osobowo i nawet trac zwyczaj stosowania si do oglnych, abstrakcyjnych zasad. W takich warunkach unikanie nakazw w wielu przypadkach jest po prostu kwesti przetrwania, w innych za wiadczy o sukcesie zepsutej czy przewrotnej przedsibiorczoci. Tak wic z oglnego punktu widzenia ludzie zaczynaj postrzega odchodzenie od zasad jako godny podziwu wyraz ludzkiej pomysowoci, a nie jako powanie zagraajce yciu spoecznemu naruszenie systemu regulacyjnego. Rozwaania te daj si w peni zastosowa do ustawodawstwa bankowego. Oczywicie, system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, ktry upowszechni si we wszystkich krajach gospodarki rynkowej, pociga za sob przede wszystkim (jak widzielimy w trzech pocztkowych rozdziaach) naruszenie istotnych zasad prawnych zwizanych z umow bankowego depozytu pieninego oraz udzielanie ius privilegium pewnym podmiotom gospodarczym prywatnym bankom. Przywilej ten pozwala bankom lekceway zasady prawne i wykorzystywa we wasnym interesie wikszo pienidzy powierzonych im przez obywateli w depozytach na danie. Ustawodawstwo bankowe stanowi gwnie porzucenie tradycyjnych zasad prawnych dotyczcych umowy depozytu pieninego na danie, istoty wspczesnej bankowoci. Co wicej, ustawodawstwo bankowe przyjmuje posta gmatwaniny administracyjnych zarzdze i nakazw, ktre pyn z banku centralnego i zmierzaj do cisej kontroli nad konkretnymi dziaaniami prywatnych bankierw. Ten gszcz nakazw nie tylko nie zdoa zapobiec cyklicznemu wystpowaniu kryzysw bankowych, lecz take (co znacznie waniejsze) podsyca i potgowa powracajce etapy wielkiego sztucznego boomu i gbokiej recesji gospodarczej, ktre regularnie ogarniay zachodnie gospodarki i pocigay za sob ogromne koszty, zarwno ekonomiczne, jak i dotyczce ludzi. Jest tak, e:
Ilekro uderza nowy kryzys, szybko wprowadza si mnstwo nowych praw lub poprawek do wczeniejszych przepisw, zakadajc naiwnie, e dawne prawa byy niewystarczajce i e nowe, bardziej szczegowe i obejmujce szerszy zakres, bd lepsze i pozwol unikn przyszych kryzysw. Oto jak rzd i bank centralny tumacz si ze swojej fatalnej niezdolnoci do zaradzania kryzysom, ktre jednak

508

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

wci si pojawiaj, a nowe przepisy utrzymuj si tylko do kolejnego kryzysu bankowego i recesji gospodarczej100.

Moemy zatem stwierdzi, e ustawodawstwo bankowe jest skazane na niepowodzenie i e to si nie zmieni, chyba e w swojej obecnej postaci zostanie cakowicie zniesione i zastpione kilkoma prostymi artykuami wczonymi do kodeksu handlowego i karnego. Artykuy te regulowayby umow bankowego depozytu pieninego zgodnie z tradycyjnymi zasadami prawnymi (wymg stuprocentowej rezerwy) oraz zabraniayby wszelkich umw maskujcych operacje bankowe oparte na rezerwie czstkowej. Krtko mwic, ta zgodna z pogldem Misesa propozycja wymaga podstawienia kilku jasnych, prostych artykuw wczonych do kodeksu handlowego i karnego w miejsce aktualnej gstwy administracyjnych przepisw bankowych, ktre rozmijay si z wyznaczonymi im celami101. Warto zauway, e wspczeni obrocy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej ywi, po czci ze wzgldu na brak przygotowania prawnego, bdne przekonanie, e wymg stuprocentowej rezerwy byoby rwnoznaczne z nieuczciwym administracyjnym ograniczeniem wolnoci jednostki. Niemniej jak pokazuje analiza zawarta w trzech pocztkowych rozdziaach, jest to dalekie od prawdy. Teoretycy ci bowiem nie zdaj sobie sprawy, e taka zasada absolutnie nie jest przykadem systematycznego, administracyjnego przymusu rzdu, lecz po prostu stanowi uznanie tradycyjnych praw wasnoci w sektorze prywatnym. Innymi sowy, teoretycy popierajcy system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, ktra naruszaaby tradycyjne zasady prawne, nie dostrzegaj, e wolny handel w bankowoci to wolno oszukiwania, jak gosi synne stwierdzenie przy-

100 Elena Sousmatzian Ventura, Puede la intervencin gubernamental evitar las crisis bancarias?, s. 2. W artykule tym nasza studentka Elena Sousmatzian cytuje nastpujcy opis cyklu kryzysulegislacji (autorstwa Tomsa-Ramna Fernndeza): Ustawodawstwo bankowe zawsze rozwijao si w reakcji na kryzysy. Gdy uderza kolejny kryzys aktualne ustawodawstwo zawsze uznawano za niewystarczajce i pozbawione niezbdnych odpowiedzi i rozwiza. Std te zawsze konieczne byo wprowadzenie popiesznych, nadzwyczajnych rozwiza, ktre, wbrew kontekstowi ich wynalezienia, z kocem danego kryzysu wprowadzano do nowej, oglnej konstrukcji prawnej, trwajcej tylko do kolejnego wstrzsu, kiedy rozpoczyna si podobny cykl (TomsRamn Fernndez, Commentarios a la ley de disciplina de intervencin de las entidades de crdito, Serie de Estudios de la Fundacin Fondo para la Investigacin Econmica y Social, Madrid 1989, s. 9). Elena Sousmatzian formuuje ten problem w nastpujcy sposb: jeli kryzysw bankowych da si unikn, to okazao si, e zadanie zapobieenia im przerasta moliwoci rzdu; jeli za s nieuniknione, to interwencja rzdu w tej dziedzinie jest zbyteczna. Oba pogldy s w pewnej mierze suszne, poniewa bankowo oparta na rezerwie czstkowej sprawia, e kryzysy s nieuchronne bez wzgldu na ustawodawstwo bankowe, przy ktrego opracowywaniu upieraj si rzdy, a ktre czsto raczej potguje problemy cykli ni je agodzi. 101 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 377.

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

509

pisywane anonimowemu Amerykaninowi i powtrzone przez Tookea102. Co wicej, jeli systemu wolnej bankowoci trzeba ostatecznie broni jako mniejszego za w porwnaniu z bankowoci centraln, to motywem nie powinna tu by zgoda na wykorzystywanie intratnych perspektyw, zawsze otwieranych przez ekspansj kredytow. W wolnej bankowoci naley raczej widzie poredni drog do idealnego systemu wolnej bankowoci poddanej zasadom prawnym, czyli wymaganiu stuprocentowej rezerwy. Wszystkie rodki prawne dostpne w pastwie konstytucyjnym naley zawsze wykorzystywa w bezporednim deniu do tego celu.

4 . K r y t yc z n e s p o j r z e n i e na wspczesn szko wolnej bankowoci o p a r t e j n a re ze r w i e c z s t k o w e j

W cigu ostatnich dwudziestu lat dao si dostrzec pewne odrodzenie dawnych doktryn ekonomicznych szkoy bankowoci. Obrocy tych pogldw twierdz, e system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie tylko wywoywaby mniej znieksztace i kryzysw gospodarczych ni bankowo centralna, ale w istocie nawet zmierzaby do wyeliminowania tych problemw. Zwaywszy na to, e owi teoretycy opieraj swoje rozumowanie na rnych wariantach argumentw starej szkoy bankowoci, bardziej lub mniej wyranowanych, zaliczymy ich do jednej grupy, ktr okrelimy mianem nowej szkoy bankowoci czyli wspczesnej szkoy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Szko t stanowi osobliwy sojusz uczonych103, wrd ktrych moglibymy wymieni:
102 cile mwic, Tooke zauway: Co do wolnego handlu w bankowoci w tym sensie, w jakim si o niego niekiedy walczy, zgadzam si z autorem, ktry w jednej z amerykaskich gazet zauway, e wolny handel w bankowoci to wolno oszukiwania. Roszczenia takie w aden sposb nie opieraj si na podstawach analogicznych do podstaw da wolnoci konkurencji w produkcji. Jest to kwestia regulacji dokonywanych przez pastwo, ktre nale do dziedziny polityki (Thomas Tooke, A History of Prices, Longman, London 1840, t. 3, s. 206). Zgadzamy si z Tookiem, e jeli wolna bankowo ma oznacza swobod funkcjonowania z rezerw czstkow, to dochodzi do pogwacenia podstawowych zasad prawnych i pastwo, jeeli w ogle ma mie jak funkcj, powinno si usilnie zapobiega takim naruszeniom i kara za nie, gdy wystpi. Wydaje si, e to wanie mia na myli Ludwig von Mises, gdy w Ludzkim dziaaniu (s. 380) cytowa to zdanie Tookea. 103 Jak trafnie wskazuje David Laidler, niedawne zainteresowanie woln bankowoci i rozwj nowej szkoy bankowoci maj swoje rdo w ksice Friedricha A. Hayeka na temat denacjonalizacji pienidza: F. A. Hayek, Denationalization of Money: The Argument Rened, wyd. 2, Institute of Economic Aairs, London 1978. Przed Hayekiem podobn propozycj przedoy Benjamin Klein w artykule The Competitive Supply of Money, Journal of Money, Credit and Banking 6, listopad 1974, s. 423453. Laidler wspomina tych dwch autorw w swoim krtkim, acz inspirujcym artykule na temat teorii bankowoci zatytuowanym Free Banking Theory, w: The New Palgrave: A Diction-

510

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

pewnych przedstawicieli szkoy austriackiej, ktrzy naszym zdaniem nie zrozumieli niektrych nauk Misesa i Hayeka w kwestiach pienidza oraz teorii kapitau i cykli koniunkturalnych, a wic na przykad Whitea104, Selgina105, a ostatnio Horwitza106; przedstawicieli angielskiej szkoy subiektywistycznej takich jak Dowd107; wreszcie teoretykw o rodowodzie monetarystycznym. takich jak Glasner108, Yeager109 i Timberlake110. Nawet
ary of Money and Finance, Macmillan Press, LondonNew York 1992, t. 2, s. 196197. Oskari Juurikkala uwaa, e aktualna debata teoretykw wolnej bankowoci (zwolennikw stuprocentowej rezerwy i zwolennikw rezerwy czstkowej) cile odpowiada dziewitnastowiecznemu francuskiemu sporowi, w ktrym uczestniczyli Victor Modeste (i Henri Cernuschi) oraz J. Gustave Courcelle-Seneuil; zob. Oskari Juurikkala, The 1866 False-Money Debate in the Journal des conomistes: Dj Vu for Austrians? 104 Lawrence H. White, Free Banking in Britain: Theory, Experience and Debate, 18001845, Cambridge University Press, LondonNew York 1984; Competition and Currency: Essays on Free Banking and Money, New York University Press, New York 1989; zob. te jego artykuy napisane wsplnie z Georgeem A. Selginem: How Would the Invisible Hand Handle Money?, Journal of Economic Literature 32, nr 4, grudzie 1994, s. 17181749, oraz In Defense of Fiduciary Media or, We are Not Devo(lutionists), We are Misesians!, Review of Austrian Economics 9, nr 2, 1996, s. 83107. Lawrence H. White opracowa take wybr tekstw najwaniejszych z punktu widzenia nowej szkoy bankowoci w pracy: Free Banking, t. 1: 19th Century Thought, t. 2: History, t. 3: Modern Theory and Policy, Edward Elgar, Aldershot (U. K.) 1993. 105 George A. Selgin, The Stability and Eciency of Money Supply under Free Banking, Journal of Institutional and Theoretical Economics 143, 1987, s. 435456, przedruk w: Lawrence H. White (red.), Free Banking, t. 3 (Modern Theory and Policy), s. 4566; The Theory of Free Banking: Money Supply under Competitive Note Issue, Rowman and Littleeld, Totowa (New Jersey) 1988; artykuy napisane wsplnie z Lawrenceem H. Whiteem i wymienione w poprzednim przypisie; Free Banking and Monetary Control, s. 14491459. Nie jestem zbytnio pewien, czy Selgin wci uwaa si za przedstawiciela szkoy austriackiej. 106 Stephen Horwitz, Keynes Special Theory, s. 411434; Misreading the Myth: Rothbard on the Theory and History of Free Banking, oba te teksty zoyy si na rozdz. 16 w: Peter J. Boettke, David L. Prychitko (red.), The Market Process: Essays on Contemporary Austrian Economics, Edward Elgar, Aldershot (U. K.) 1994, s. 166176; wreszcie dwie ksiki: Monetary Evolution, Free Banking and Economic Order oraz Microfoundations and Macroeconomics, Routledge, London 2000. 107 Kevin Dowd, The State and the Monetary System, Saint Martins Press, New York 1989; The Experience of Free Banking, Routledge, London 1992; Laissez-Faire Banking, Routledge, LondonNew York 1993. 108 David Glasner, Free Banking and Monetary Reform, Cambridge University Press, Cambridge 1989; The Real-Bills Doctrine in the Light of the Law of Reux, History of Political Economy 24, nr 4, zima 1992, s. 867894. 109 Leland B. Yeager, Robert Greeneld, A Laissez-Faire Approach to Monetary Stability, Journal of Money, Credit and Banking 15, nr 3, sierpie 1983, s. 302315, przedruk w: Lawrence H. White (red.), Free Banking, t. 3 (Modern Theory and Policy), rozdz. 11, s. 180195; Leland B. Yeager, Robert Greeneld, Competitive Payment Systems: Comment, American Economic Review 76, nr 4, wrzesie 1986, s. 848849; wreszcie ksika Yeagera The Fluttering Veil: Essays on Monetary Disequilibrium. 110 Richard Timberlake, The Central Banking Role of Clearinghouse Associations, Journal of Money, Credit and Banking 16, luty 1984, s. 115; Private Production of Scrip-Money

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

511

Milton Friedman111, cho nie mona go uzna za przedstawiciela tej nowej szkoy, powoli si ku niej skania, zwaszcza po tym, jak nie udao mu si przekona bankierw centralnych, e powinni zastosowa w praktyce jego synn zasad pienin. Wspczeni teoretycy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej rozwinli teori ekonomiczn rwnowagi pieninej. Teori swoj opieraj na niektrych typowych elementach analiz monetarystycznych i Keynesowskich112, starajc si wykaza, e system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej dostosowywaby po prostu wolumen stworzonych rodkw ducjarnych (banknotw i depozytw) do spoecznego popytu na nie. Twierdz wic, e wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej nie tylko utrzymywaaby rwnowag pienin lepiej ni inne, alternatywne systemy, ale take najskuteczniej dostosowywaaby poda pienidza do popytu. Krtko mwic, argument ten ogniskuje si na hipotetycznych wynikach wzrostu popytu na rodki ducjarne, wytwarzanego przez podmioty gospodarcze przy zaoeniu, e rezerwy kruszcu w systemie bankowym pozostaj stae. W takim wypadku, rozumuj teoretycy, osaboby tempo wymiany rodkw ducjarnych na rezerwy bankowe. Wzrosyby rezerwy, a bankierzy, wiadomi tego wzrostu, poszukujc wikszych zyskw, powikszaliby kredyt, emitowali wicej banknotw i zwikszali depozyty, a taki przyrost rodkw ducjarnych dorwnywaby zasadniczo wczeniejszemu wzrostowi popytu. Gdyby popyt na rodki ducjarne mala, zachodzioby zjawisko odwrotne: podmioty gospodarcze wycofywayby wiksze iloci rezerw, aby pozby si rodkw ducjarnych. Banki, dostrzegajc zagroenie dla swojej wypacalnoci, byyby zmuszone ogranicza kredyt, emitowa mniej banknotw i tworzy mniej depozytw. W ten sposb spadek poday rodkw ducjarnych nastpowaby po wczeniejszym spadku popytu na nie113. Teoria rwnowagi pieninej przywodzi oczywicie na myl prawo powrotu Fullartona, a take argumenty starej szkoy bankowoci w sprawie potrzeb handlu. W wietle tych argumentw tworzenie rodkw ducjarnych przez banki prywatne nie jest szkodliwe, jeli odpowiada

in the Isolated Community, Journal of Money, Credit and Banking 19, nr 4, padziernik 1987, s. 437447; The Governments Licence to Create Money, The Cato Journal: An Interdisciplinary Journal of Public Policy Analysis 9, nr 2, jesie 1989, s. 302321. 111 Milton Friedman, Anna J. Schwartz, artyku Has Government Any Role in Money?, Journal of Monetary Economics 17, 1986, s. 3772, zamieszczony jako rozdz. 26 w ksice: Kurt r. Leube (red.), The Essence of Friedman, Hoover Institution Press, Stanford University (Kalifornia) 1986, s. 499525. 112 Std te Selgin stwierdza: Pomimo (...) wanych rnic pomidzy analiz Keynesowsk a pogldami innych teoretykw rwnowagi pieninej wielu keynesistw mogoby si zgodzi z t recept na rwnowag pienin (Selgin, The Theory of Free Banking, s. 56, zob. te s 59). 113 Szczegow analiz mona znale midzy innymi w ksice Selgina The Theory of Free Banking, rozdz. 46, zw. s. 34, 6469.

512

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

wzrostowi potrzeb przedsibiorcw. Argumenty te zostaj powtrzone i doprecyzowane w nowej teorii rwnowagi pieninej, ktra utrzymuje, e tworzenie przez banki prywatne rodkw ducjarnych nie wywouje cykli koniunkturalnych, jeli nastpuje po wzrocie spoecznego popytu na te instrumenty. Cho zalkow wersj tej zreformowanej doktryny potrzeb handlu zawar Lawrence H. White w swojej ksice o wolnej bankowoci w Szkocji114, to nadanie jej postaci teorii jest zasug Georgea A. Selgina, jednego z najwybitniejszych jego uczniw. Zbadajmy teraz krytycznie teori Selgina rwnowagi pieninej, czyli, innymi sowy, jego poprawion wersj niektrych doktryn starej szkoy bankowoci.

Bdna podstawa analizy: popyt na rodki ducjarne uznawany za zmienn egzogeniczn Analiza Selgina opiera si na koncepcji, w ktrej popyt na pienidz w formie rodkw ducjarnych jest zmienn egzogeniczn w stosunku do systemu: zmienia si ona wraz z pragnieniami podmiotw gospodarczych, a gwnym celem systemu wolnej bankowoci jest uzgodnienie tworzenia depozytw i emisji banknotw ze zmianami popytu na nie115. Jednak popyt ten nie jest egzogeniczny w stosunku do systemu, lecz jest przez niego endogenicznie okrelany. Nie jest rzecz przypadku, e teoretycy szkoy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej rozpoczynaj swoj analiz od skupienia si na pewnych bardziej lub mniej tajemniczych wahaniach popytu na rodki ducjarne, lekcewac wyjanienie rde czy etiologii tych waha116. Jest tak, jakby
Stephen Horwitz pisze, e Lawrence White zdecydowanie odrzuca doktryn realnych weksli i przyjmuje swoist wersj koncepcji potrzeb handlu. Potrzeby handlu oznaczaj dla niego popyt na trzymanie banknotw. Z uwzgldnieniem tej interpretacji doktryna ta stwierdza, e poda banknotw powinna si zmienia stosownie do popytu na ich trzymanie. Jak bd wykazywa, jest to moliwe do przyjcia dokadnie tak samo jak pogld, e poda butw powinna si zmienia, aby zaspokoi popyt na nie (Horwitz, Misreading the Myth, s. 169). Dokadniej mwic wydaje si, e White na s. 123124 swojej ksiki Free Banking in Britain broni nowej wersji doktryny potrzeb handlu goszonej przez star szko bankowoci. Wbrew twierdzeniu Horwitza Amasa Walker w zwizku ze rodkami ducjarnymi wskazuje: Poda nie zaspokaja popytu: ona go pobudza. Podobnie jak sztuczny bodziec dostarczony ludzkiemu organizmowi wywouje ochot na wicej; im bardziej zaspokaja si ten gd, tym bardziej staje si on nienasycony (Amasa Walker, The Science of Wealth: A Manual of Political Economy Little Brown and Company, Boston 1869, s. 156). 115 Wolna bankowo przeciwdziaa wic krtkoterminowej nierwnowadze pieninej i jej konsekwencjom po stronie cyklu koniunkturalnego (Selgin, White, In Defense of Fiduciary Media or, We are Not Devo(lutionists), We are Misesians!, s. 101102). 116 Joseph T. Salerno podkrela, e dla Misesa wzrost popytu na pienidz nie stanowi adnego problemu koordynacji, jeli tylko system bankowy nie prbuje dostosowa si do niego, tworzc nowe poyczki. Nawet wzrost oszczdnoci (czyli spadek konsumpcji), wyraony wycznie we wzrocie sald gotwkowych (tezauryzacja), a nie w poyczkach powizanych z wydatkami na dobra inwestycyjne, doprowadziby do
114

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

513

owi teoretycy zdawali sobie spraw, i po stronie poday pienidza Austriacy wykazali ju, e ekspansja kredytowa powanie znieksztaca gospodark, co w kadym razie moe uzasadnia sztywny system pieniny117, zdolny zapobiega zjawiskom ekspansji i kontrakcji pieninej, typowym dla kadego systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. A wic okazuje si, e po stronie poday argumenty teoretyczne wspieraj ustanowienie stosunkowo nieelastycznego systemu pieninego, na przykad opartego na czystym standardzie zota z wymaganiem stuprocentowej rezerwy dla banknotw i depozytw118. A zatem gdyby obrocy nowej szkoy bankowoci chcieli uzasadni system wolnej bankowoci z rezerw czstkow, w ktrym moe dochodzi do znacznego wzrostu i spadku poday pienidza w postaci rodkw ducjarnych, musz niezalenie spojrze na stron popytu w nadziei, e uda si im wykaza, i takie modykacje poday pienidza (nieuchronne w systemie opartym na rezerwie czstkowej) odpowiadaj wczeniejszym wahaniom popytu, ktry zostanie zaspokojony za pomoc odtworzenia hipotetycznego uprzedniego stanu rwnowagi pieninej. Wzrost poday pienidza w postaci ekspansji kredytowej znieksztaca struktur produkcji i powoduje boom ekonomiczny i pniejsz recesj, eta-

efektywnego oszczdzania dbr i usug konsumpcyjnych w danym spoeczestwie i do procesu, wskutek ktrego struktura produkcji stawaaby si dusza i bardziej kapitaochonna. W tym przypadku wzrost sald gotwkowych po prostu zwikszyby si nabywcz pienidza, obniajc ceny nominalne dbr konsumpcyjnych i usug rnych czynnikw produkcji. Niemniej w ujciu wzgldnym pojawiyby si rozbienoci cen pomidzy rnymi etapami czynnikw produkcji, charakterystyczne dla okresu wzrostu oszczdnoci i zwikszania kapitaochonnoci struktury produkcji; zob. Joseph T. Salerno, Mises and Hayek Dehomogenized, Review of Austrian Economics 6, nr 2, 1993, s. 113146, zw. s. 144 i nast. Zob. te Mises, Ludzkie dziaanie, s. 442443. W tym samym artykule Salerno ostro krytykuje Whitea za to, i utrzymuje on, e Mises by poprzednikiem wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci, i nie uwiadamia sobie, e Mises zawsze kwestionowa istotne zaoenia szkoy bankowoci, a wolnej bankowoci broni jedynie jako rodka prowadzcego do ostatecznego celu systemu bankowoci z wymaganiem stuprocentowej rezerwy; zob. s. 137 i nast. rzeczonego artykuu. Zob. te nasz przypis 119. 117 Przypomnijmy, e celem Hayeka w Prices and Production byo wanie wykazanie, e domaganie si elastycznego rodka patniczego, ktrego zasb powiksza si lub kurczy z kadym wahniciem popytu, opiera si na powanym bdzie rozumowania (zob. przedmowa Hayeka do pierwszego wydania Prices and Production, s. XIII). 118 Mark Skousen stwierdza, e system oparty na czystym standardzie zota z wymaganiem stuprocentowej rezerwy w bankowoci byby elastyczniejszy ni system proponowany przez Hayeka i wolny od wady polegajcej na dostosowywaniu si do potrzeb handlu: spadki cen pobudzayby produkcj zota, wywoujc tym samym umiarkowan ekspansj poday pienidza bez efektw cyklicznych. Skousen konkluduje: Gdy uwzgldni si dane historyczne, mona przyj, e poda pienidza (zapas zota) w warunkach czystego standardu zota powikszaaby si [rocznie] o 15 procent. Co waniejsze za, ze stuprocentowym pokryciem rodka patniczego w zocie nie byoby waciwie adnej moliwoci deacji pieninej (Skousen, The Structure of Production, s. 359).

514

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

py, podczas ktrych zachodz znaczne zmiany popytu na pienidz i rodki ducjarne. Proces ten nie zostaje zapocztkowany, jak sdz teoretycy wspczesnej szkoy wolnej bankowoci, poprzez niezalene, katalityczne zmiany popytu na rodki ducjarne, lecz powstaje wskutek manipulacji ich poda. Wszystkie systemy bankowoci opartej na rezerwie czstkowej w jakim stopniu dokonuj takiej manipulacji, powikszajc kredyt. To prawda, e w systemie zoonym w wielu wolnych bankw, niewspieranych przez bank centralny, ekspansja kredytowa zatrzymywaaby si znacznie szybciej ni w systemie, w ktrym bank centralny organizuje powszechn ekspansj i wykorzystuje swoj pynno, by pomc zagroonym bankom. Ten argument na rzecz wolnej bankowoci zosta sformuowany pierwotnie przez Parnella, a Mises uzna go pniej za moliwy do przyjcia119. Czym innym jednak jest twierdzi, e w cakowicie wolnym systemie bankowoci ekspansja kredytowa zostaaby ukrcona szybciej ni w aktualnym systemie, a czym cakiem innym utrzymywa, e ekspansja kredytowa wywoywana w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nigdy nie znieksztaci struktury produkcji, poniewa zawsze bdzie powraca stan rzekomej rwnowagi pieninej. Mises bowiem bardzo wyranie wskazuje, e kada ekspansja kredytowa znieksztaca system produkcji. Mises odrzuca zatem istot wspczesnej teorii rwnowagi pieninej. Stwierdza mianowicie:
Pojcie normalnej ekspansji kredytowej jest absurdem. Dodatkowa emisja ducjarnych rodkw patniczych, bez wzgldu na jej wielko, zawsze wywouje zmiany w strukturze cen, ktre s przedmiotem teorii cyklu koniunkturalnego120.
Selgin przyznaje, e poparcie Misesa dla wolnej bankowoci opiera si po czci na tym, e zgadza si on z Cernuschim, ktry (wraz z Modesteem) uwaa, i wolno emisji not doprowadzi automatycznie do bankowoci ze stuprocentow rezerw; utrzymuje take, e Mises sdzi, i wolna bankowo w jaki sposb doprowadzi do wyeliminoeania pienidzy bankowych opartych na rezerwie czstkowej (zob. Selgin, The Theory of Free Banking, s. 62, 164). Lawrence H. White prbuje nada stanowisku Misesa inn interpretacj i przedstawia go jako poprzednika wspczesnych obrocw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej; zob. Lawrence H. White, Mises on Free Banking and Fractional Reserves, w: John W Robbins, Mark Spangler (red.), A Man of Principle: Essays . in Honor of Hans F. Sennholz, Grove City College Press, Grove City (Pensylwania) 1992, s. 517533. Salerno, zgadzajc si z Selginem, odpowiada Whiteowi nastpujco: Mises broni wolnoci bankw emisji rodkw ducjarnych jedynie dlatego, e jego analiza doprowadzia go do wniosku, i dziki takiej polityce poda pienidza byaby cile regulowana zgodnie z zasad obiegu pieninego. Mises postulowa (...) cakowite wyeliminowanie szkodliwego wpywu rodkw ducjarnych na rachunek pieniny i dynamiczny proces rynkowy (Salerno, Mises and Hayek Dehomogenized, s. 137 i nast., 145). 120 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 376, przyp. 17, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie. Mises uzupenia: system [wolnej bankowoci] nie zapobiegby powolnej (...) ekspansji kredytowej (...) (Ludzkie dziaanie, s. 377). Mises przekazuje tu nadmiernie optymistyczny obraz wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, zwaszcza w wietle takiej oto wczeniejszej wypowiedzi z Theory of Money and Credit (1924): jest jasne, e o wolnoci bankowoci per se nie mona powiedzie, i uniemoliwia powrt do polityki wielkoskalowej inacji
119

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

515

Gwn wad teorii rwnowagi pieninej Selgina jest zlekcewaenie faktu, e poda rodkw ducjarnych wytwarza popyt na nie. Innymi sowy, wspczesna teoria wolnej bankowoci zawiera fundamentalny bd starej szkoy bankowoci, ktry, jak trafnie pokaza Mises, polega na nieuwzgldnieniu tego, e popyt spoeczestwa na kredyt zaley wanie od skonnoci bankw do poyczania. Dlatego te ci bankierzy, ktrzy pocztkowo niezbyt martwi si o przysz wypacalno, maj moliwo powikszania kredytu i lokowania na rynku nowych rodkw ducjarnych po prostu wskutek obnienia stopy oprocentowania, jakiego daj od nowo stworzonych pienidzy, oraz wprowadzenia dogodniejszych ni zwykle warunkw kredytowania121. A wic wbrew zaoeniom Selgina i innych teoretykw jego szkoy w systemie wolnej bankowoci bankierzy mog zainicjowa ekspansj kredytow, jeli z jakich powodw nie zadbaj o swoj wypacalno, i to bez wzgldu na to, czy nastpia jaka wczeniejsza zmiana popytu na rodki ducjarne. Inny czynnik wyjania, dlaczego w duszym okresie wzrost iloci depozytw (z ekspansji kredytowej) w rzeczywistoci na og pobudza popyt na rodki patnicze. Wszystkie podmioty gospodarcze, ktre nie s wiadome, e rozpocz si inacyjny proces ekspansji i e ten proces spowoduje ostatecznie wzgldny spadek siy nabywczej pienidza, a po nim recesj, zauwa, i ceny pewnych dbr i usug zaczynaj rosn szybciej ni innych i bd na prno czekay, a ceny te wrc do zwykego poziomu. Tymczasem jednak postanowi najprawdopodobniej zwikszy popyt na rodki ducjarne. Zacytujmy znw Misesa:
Ten pierwszy etap procesu inacyjnego moe trwa wiele lat. Ceny wielu towarw i usug nie s jeszcze wtedy dostosowane do zmienionej relacji pieninej. Niektrzy mieszkacy danego kraju nadal nie zauwaaj, e maj do czynienia z rewolucj cenow, ktra zakoczy si duym wzrostem wszystkich cen, cho zakres podwyek bdzie niejednakowy dla poszczeglnych towarw i usug. Ludzie ci wci wierz, e pewnego dnia ceny spadn. Trwajc w oczekiwaniu na w dzie, ograniczaj zakupy i zwikszaj zasb gotwkowy122.

W systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej banki nie tylko mog jednostronnie pobudzi ekspansj kredytow, ale w duszym okre(Mises, Theory of Money and Credit, s. 436; s. 408 wydania niemieckojzycznego). 121 Szkoa bankowoci (Banking School) zupenie nie potraa rozwiza tych problemw. Oparto si na bdnym zaoeniu, e potrzeby gospodarki cile wyznaczaj maksymaln ilo wymienialnych banknotw, ktre moe wyemitowa bank. Nie zauwaono tego, e wielko popytu na kredyt zaley od gotowoci bankw do poyczania, a take od tego, e banki, ktre nie dbaj o swoj wypacalno, mog zwiksza kredyt ducjarny przez redukcj stopy procentowej poniej poziomu rynkowego (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 374). Przypomnijmy ponadto, e proces ten sam z siebie upowszechnia si i wzmacnia, gdy poyczkobiorcy poyczaj wicej nowo stworzonych depozytw, aby spaci wczeniejsze poyczki. 122 Mises, Ludzkie dziaanie (s. 364, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie).

516

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

sie wynikajcy z niej wzrost poday rodkw ducjarnych (ktre zawsze mona ulokowa na rynku poprzez odpowiedni obnik stopy oprocentowania) wywouje zwykle dalszy popyt. Ten wzrost popytu trwa dopty, dopki og nie straci czci swojego nierealistycznego optymizmu i pocznie z niedowierzaniem odnosi si do gospodarczego eldorado oraz bdzie przewidywa powszechny wzrost cen, po ktrym nastpi kryzys i gboka recesja gospodarcza. Przekonywalimy, e rdo zmian pieninych ley po stronie poday, e banki w systemie wolnej bankowoci mog manipulowa poda pienidza i e zwizana z tym emisja rodkw ducjarnych wytwarza w krtkim i rednim okresie swj wasny popyt. Jeli te twierdzenia s prawdziwe, to Selgin cakowicie bdzi, utrzymujc, e poda rodkw ducjarnych po prostu dostosowuje si do popytu na nie. W istocie bowiem popyt na rodki ducjarne, przynajmniej w do dugim okresie, dostosowuje si do zwikszonej poday tworzonej przez banki w postaci poyczek123.

Moliwo jednostronnego zainicjowania ekspansji kredytowej przez system wolnej bankowoci oparty na rezerwie czstkowej Rne okolicznoci sprawiaj, e system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej moe zainicjowa ekspansj kredytow bez odpowiedniego wczeniejszego wzrostu popytu na rodki ducjarne. Po pierwsze, musimy podkreli, e analiza rwnowagi pieninej wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci zawiera wiele takich samych ogranicze jak analiza neoklasyczna, ktra, zarwno w kontekcie mikroekonomicznym, jak i makroekonomicznym, zajmuje si jedynie ostatecznym stanem procesw spoecznych (rwnowaga pienina), do ktrego rzekomo prowadz racjonalne, optymalizujce zachowania podmiotw gospodarczych (prywatnych bankierw). Analiza ekonomiczna szkoy austriackiej natomiast skupia si nie na rwnowadze, lecz na dynamicznych procesach przedsibiorczoci. Kady akt przedsibiorczoci koordynuje i okrela tendencj zmierzajc do rwnowagi, ktra jednak nigdy nie zostaje osignita, poniewa w trakcie tego procesu warunki ulegaj zmianie, a przedsibiorcy tworz nowe informacje. A wic z tego dynamicznego punktu widzenia nie moemy przyj modelu statycznego, zakadajcego, tak jak model rwnowagi pieninej, e zajd natychmiastowe, doskonae
Co ciekawe, wspczeni teoretycy wolnej bankowoci, podobnie jak keynesici i monetaryci, s ogarnici obsesj rzekomych nagych, jednostronnych zmian popytu na pienidz. Nie dostrzegaj, e zmiany te s zwykle endogeniczne i pojawiaj si w caym cyklu koniunkturalnym, ktry wyzwalaj zmiany poday nowego pienidza tworzonego przez system bankowy w postaci poyczek. Inne sytuacje, ktre mogyby spowodowa nagy wzrost popytu na pienidz, maj charakter wyjtkowy, jak na przykad wojny i klski ywioowe. Wahania sezonowe s stosunkowo mniej wane i system wolnej bankowoci z wymaganiem stuprocentowej rezerwy mgby im przeciwdziaa sezonowym transferem zota i niewielkimi modykacjami cen.
123

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

517

dostosowania pomidzy popytem na rodki ducjarne a ich poda. W rzeczywistoci kady bankier, zgodnie ze swoj ocen i przedsibiorcz kreatywnoci, interpretuje subiektywnie informacje uzyskiwane ze wiata zewntrznego, co dotyczy zarwno poziomu optymizmu, z jakim ocenia bieg wydarze gospodarczych, jak i wielkoci rezerw, jakie uwaa za rozwane z punktu widzenia utrzymania wypacalnoci. A wic kady bankier, dziaajc w warunkach niepewnoci, co dzie rozstrzyga, jaki wolumen rodkw ducjarnych wyemituje. W procesie przedsibiorczoci bankierzy popeniaj oczywicie wiele bdw, przejawiajcych si w jednostronnej emisji rodkw ducjarnych i znieksztacajcych struktur produkcji. Co prawda, proces ten sam zmierza do ujawniania i eliminowania popenionych bdw, cho dopiero po duszym lub krtszym okresie, jednak szkd wyrzdzonych realnej strukturze produkcji nie da si unikn. Jeli dodamy do tego, e, jak widzielimy w poprzednim ustpie, poda rodkw ducjarnych tworzy na og swj wasny popyt, to uznamy, i jest rzecz wysoce nieprawdopodobn, aby system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (czy jakikolwiek inny rynek) mg osign upragnion przez tych teoretykw rwnowag pienin. Prywatni bankierzy bd si bowiem w najlepszym razie starali za pomoc prb i bdw dostosowa poda rodkw ducjarnych do popytu na nie, cho go nie znaj i wykazuje on tendencj do zmian wskutek emisji rodkw ducjarnych. Uczeni mog si wic spiera, czy proces przedsibiorczej koordynacji przyniesie podany stan rwnowagi pieninej, czy te nie, jednak nie mog zaprzeczy, e w toku tego procesu bd popeniane niezliczone bdy przedsibiorcze w postaci nieuzasadnionej emisji rodkw ducjarnych i e te bdy nieuchronnie wpyn na struktur produktywn, wywoujc kryzysy i recesje gospodarcze wanie tak, jak to wyjania austriacka teoria cykli koniunkturalnych124. Po drugie, due lub mae grupy bankierw mog rwnie organizowa wspln ekspansj rodkw ducjarnych lub decydowa si na fuzje w celu poczenia swoich rezerw i lepszego zarzdzania nimi, zwikszajc w ten sposb swoje moliwoci ekspansji kredytowej i pomnaania zyskw125. Jeli teoretycy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie zaka tego rodzaju strategii przedsibiorczoci (wtpimy, by si na to zdecydowali), to oczywicie doprowadzi ona do ekspansji kredytowej i pniejszej recesji gospodarczej. Mona twierdzi, e zgodna ekspansja bdzie wykazywaa tendencj do autokorekty, poniewa, jak utrzymuje Selgin, wzrost cznej kwoty rozlicze midzybankowych zwikszy rozbieno obcie i uzna126. Pomijajc jednak kwesti zaoenia Selgina, e cakowity wolumen rezerw metalu w systemie bankowym pozostaje stay, i wtpliwoci

Zob. Jrg Guido Hlsmann, Free Banking and Free Bankers, Review of Austrian Economics 9, nr 1, 1996, s. 353, zw. s. 4041. 125 Pamitajmy o naszej analizie przedstawionej na s. 501506. Zob. Laidler, Free Banking Theory, s. 197. 126 Selgin, The Theory of Free Banking, s. 82.

124

518

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

wyraane przez wielu autorw co do skutecznoci tego mechanizmu127, jeli przyjmiemy na potrzeby tego rozumowania, e Selgin ma racj, to nawet wtedy mona utrzymywa, e omawiane dostosowanie nigdy nie bdzie doskonae ani natychmiastowe, a zatem zgodna ekspansja i fuzje mog wywoa znaczny wzrost rodkw ducjarnych, wyzwalajc w ten sposb procesy wprawiajce w ruch cykle koniunkturalne. Po trzecie wreszcie, wraz z kadorazowym wzrostem oglnego zapasu kruszcu (zota), utrzymywanego przez banki jako rozwana rezerwa, system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej pobudzaby wzrost emisji rodkw ducjarnych, ktry by nie odpowiada wczeniejszemu wzrostowi popytu. Jeli pamitamy, e ze wzgldu na wzrost wiatowej produkcji zota jego globalny zasb zwiksza si co rok o 15 procent128, to jest jasne, e ju sam ten czynnik umoliwiaby prywatnym bankierom emisj rodkw ducjarnych w tempie 15 procent rocznie bez wzgldu na popyt na nie. (Taka kreacja pienidza prowadzi do ekspansji, po ktrej nastpuje recesja)129. Moemy wic stwierdzi, e powane (ducjarne) procesy inacyjne130 i gbokie recesje gospodarcze131 mog si pojawia w kadym systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej.
Zob. np. Schwartz, The Theory of Free Banking, s. 3. Skousen, The Structure of Production, rozdz. 8, s. 269, 359. 129 Nie moemy wykluczy nawet wikszej ekspansji kredytowej w razie wstrzsw po stronie poday zota, cho Selgin jest skonny lekceway znaczenie tej moliwoci; zob. Selgin, The Theory of Free Banking, s. 129133. 130 Przypomnijmy, e dla Misesa (zob. przyp. 120 powyej) o wolnoci bankowoci per se nie mona powiedzie, i uniemoliwia powrt do polityki wielkoskalowej inacji, zwaszcza jeli wrd podmiotw gospodarczych przewaa ideologia inacjonistyczna: Wielu autorw uwaa, e banki s nakaniane do swoich zachowa przez czynniki zewntrzne, e pewne wydarzenia zachcaj je do wprowadzania do obiegu dodatkowych rodkw ducjarnych i e zachowywayby si one inaczej, gdyby te czynniki przestay wystpowa. Rwnie i ja skaniaem si do tego pogldu w pierwszym wydaniu mojej ksiki o teorii pienidza. Nie mogem zrozumie, dlaczego banki nie uczyy si z dowiadczenia. Mylaem, e z pewnoci trzymayby si one polityki ostronoci i powcigliwoci, gdyby czynniki zewntrzne nie zmuszay ich do jej porzucenia. Dopiero pniej przekonaem si, e poszukiwanie zewntrznego bodca zmiany postpowania bankw byo bezuyteczne. (...) Moemy atwo zrozumie, e banki emitujce rodki ducjarne, chcc zwikszy swoje szanse zysku, mog by gotowe powiksza wolumen udzielanego kredytu i liczb emitowanych banknotw. Specjalnego wyjanienia wymaga natomiast to, dlaczego wci na nowo podejmuje si prby poprawy oglnych warunkw ekonomicznych przez ekspansj kredytu w obiegu pomimo spektakularnego niepowodzenia takich usiowa w przeszoci. Odpowied musi wyglda nastpujco: zgodnie z dominujc ideologi przedsibiorcy i ekonomisty-polityka obnienie stopy procentowej uwaa si za zasadniczy cel polityki gospodarczej. Co wicej, jeli idzie o ekspansj kredytu w obiegu, to zakada si, e jest odpowiednim rodkiem prowadzcym do tego celu (Mises, On the Manipulation of Money and Credit, s. 135136). 131 Kryzysy pojawiay si wci na nowo co par lat, odkd banki (...) zaczy odgrywa wan rol w yciu gospodarczym ludzi (ibid., s. 134).
128 127

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

519

Teoria rwnowagi pieninej w wolnej bankowoci opiera si wycznie na analizie makroekonomicznej Musimy podkreli, e analizy wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci ignoruj mikroekonomiczne skutki wzrostw i spadkw poday rodkw ducjarnych i popytu na nie, jakie wywouje brana bankowa. Innymi sowy, nawet jeli na uytek naszego rozumowania zgodzimy si, e rdem wszelkiego za s, jak zakadaj owi teoretycy, nieoczekiwane zmiany popytu na rodki ducjarne, wytwarzanego przez podmioty gospodarcze, to jest jasne, e poda rodkw ducjarnych tworzonych przez system bankowy rzekomo w celu dostosowania si do popytu nie dociera natychmiast wanie do tych podmiotw gospodarczych, ktre zaczy, inaczej ni wczeniej, ceni posiadanie nowych rodkw ducjarnych. Poda ta natomiast dociera na rynek w pewnych okrelonych punktach w szczeglny sposb, a mianowicie w postaci poyczek udzielanych przez obnienie stopy oprocentowania, ktre pocztkowo otrzymywali indywidualni przedsibiorcy i inwestorzy, wykorzystujcy je zwykle do zainicjowania nowych, bardziej kapitaochonnych projektw inwestycyjnych, znieksztacajcych struktur produkcji. Nie jest wic zaskakujce, e wspczeni teoretycy wolnej bankowoci pomijaj austriack teori cykli koniunkturalnych, poniewa nie pasuje ona do ich analizy emisji rodkw ducjarnych w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Dlatego ograniczaj si oni do analizy wycznie makroekonomicznej (w konkretnych przypadkach monetarystycznej lub Keynesowskiej) i posuguj si co najwyej instrumentami, ktre, jak rwnanie wymiany czy oglny poziom cen, w istocie ukrywaj na og rzeczywicie wane zjawiska mikroekonomiczne (wahania wzgldnych cen i zaburzenie koordynacji nierwnoczesnej zachowa podmiotw gospodarczych), jakie zachodz w gospodarce w warunkach ekspansji kredytu i wzrostu iloci rodkw ducjarnych. W zwykych procesach rynkowych poda dbr i usug konsumpcyjnych zmienia si najczciej wraz z popytem na nie, a nowe dobra docieraj z reguy wanie do tych konsumentw, ktrzy zaczli je subiektywnie wyej ceni. Jeli jednak chodzi o nowo stworzone rodki ducjarne, sytuacja jest cakowicie odmienna: zwikszona poda rodkw ducjarnych nigdy nie dociera natychmiast i bezporednio do kieszeni tych podmiotw gospodarczych, ktre zwikszyy popyt na nie. Zamiast tego pienidz przechodzi przez dugi, skomplikowany proces czasowy, czyli faz przejciow, kiedy jest przekazywany z rk do rk przez wiele innych podmiotw gospodarczych i znieksztaca struktur produkcji. Kiedy bankierzy tworz nowe rodki ducjarne, nie dostarczaj ich bezporednio tym podmiotom gospodarczym, ktre potrzebuj ich najbardziej. Przeciwnie, udzielaj poyczek przedsibiorcom, ktrzy przyjmuj

520

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

nowy pienidz i inwestuj ca jego kwot, nie zastanawiajc si nad tym, w jakiej proporcji ostateczni posiadacze rodkw ducjarnych bd chcieli konsumowa i oszczdza, czyli inwestowa. Jest wic z pewnoci moliwe, e jaka cz nowych rodkw ducjarnych (wyemitowanych rzekomo w odpowiedzi na zwikszony popyt) zostanie ostatecznie wydana na dobra konsumpcyjne, a tym samym podniesie ich wzgldn cen. Wiemy (rozdzia VII, s. 414415), e wedug Hayeka:
Dopki jak cz stworzonego w ten sposb dodatkowego dochodu wydaje si na dobra konsumpcyjne (czyli nie wszystko zostaje zaoszczdzone), dopty ceny dbr konsumpcyjnych musz stale wzrasta w stosunku do cen rnego rodzaju nakadw. To za, jak ju jest oczywiste, nie moe trwa bez wpywu na wzgldne ceny rnego rodzaju nakadw oraz na metody produkcji, ktre bd si wydaway opacalne132.

Hayek wyjania swoje stanowisko jeszcze dokadniej:

Aby nasza analiza bya waciwa, potrzeba jedynie, eby w sytuacji, kiedy dochody zwikszaj si w wyniku inwestycji, cz dodatkowych dochodw wydawana na dobra konsumpcyjne w dowolnym okresie bya wiksza od przypadajcego na nowe inwestycje wzrostu produkcji dbr konsumpcyjnych w tym samym okresie. Nie ma za oczywicie adnego powodu, aby oczekiwa, e nowy dochd [stworzony przez ekspansj kredytow] zostanie zaoszczdzony wicej ni w czci, i to z pewnoci nie w takiej jak dochd nowo zainwestowany, poniewa oznaczaoby to, e trzeba byoby zaoszczdzi praktycznie wszystkie dochody uzyskane z nowych inwestycji133.

W celu gracznego zilustrowania naszej argumentacji zamy, e popyt na rodki ducjarne ronie, podczas gdy proporcja, w jakiej podmioty gospodarcze chc konsumowa i inwestowa, pozostaje bez zmian134. W takich warunkach podmioty gospodarcze musz obniy popyt pieniny na dobra konsumpcyjne, sprzedawa obligacje i inne aktywa nansowe, a zwaszcza reinwestowa mniej pienidzy w rne etapy procesw produkcyjnych dopty, dopki nie zdoaj zgromadzi wikszego wolumenu depozytw bankowych, jakie chciayby utrzymywa. Dlatego jeli zaoyHayek, The Pure Theory of Capital, s. 378. Ibid., s. 394. Wydaje si, e jest to skrajny przypadek wzrostu oszczdnoci, przejawiajcy si wycznie we wzrocie sald rodkw ducjarnych; przypadek ten wykorzystali Selgin i White do zilustrowania swoich teorii; zob. Selgin, White, In Defense of Fiduciary Media or, We are Not Devo(lutionists), We Are Misesians!, s. 104105. 134 Sytuacja taka jest cakowicie moliwa, co przyznaj Selgin i White, gdy stwierdzaj: Wzrost oszczdnoci nie jest ani konieczny, ani wystarczajcy, by zagwarantowa wzrost rodkw ducjarnych (Selgin, White, In Defense of Fiduciary Media or, We are Not Devo(lutionists), We Are Misesians!, s. 104).
133 132

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

521

my, e spoeczna stopa preferencji czasowej si nie zmienia, i jeli w celu przedstawienia realnej struktury produkcji spoeczestwa posuymy si uproszczon wersj trjktnych wykresw z rozdziau pitego, to zobaczymy na wykresie VIII1, e wzrost popytu na rodki ducjarne przesun przeciwprostoktn trjkta na lewo. Przesunicie to odzwierciedla spadek popytu pieninego na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne, przy czym proporcja konsumpcji i inwestycji (czyli preferencja czasowa) pozostaa bez zmian. Na wykresie tym obszar A odpowiada nowemu popytowi podmiotw gospodarczych na rodki ducjarne (czyli na ich tezauryzacj). Zgodnie z fundamentalnym wnioskiem z teorii rwnowagi pieninej w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej banki reagowayby na ten wzrost popytu na rodki ducjarne, powikszajc ich emisj o wolumen rwny nowemu popytowi (pokazuje go zacieniony obszar A), a struktura produkcji pokazana na wykresie VIII2 pozostaaby nietknita. Musimy jednak pamita, e banki nie przekazuj nowo stworzonych przez siebie rodkw ducjarnych bezporednio uytkownikom kocowym (podmiotom gospodarczym, ktrych popyt na rodki ducjarne zwikszy si o wolumen odpowiadajcy obszarowi A na wykresie VIII1). Zamiast tego depozyty poycza si przedsibiorcom, ktrzy wydaj je na dobra inwestycyjne i tym samym tworz pocztkowo bardziej kapitaochonn struktur przedstawion na wykresie VIII3. Tej bardziej kapitaochonnej struktury produkcji nie da si jednak utrzyma przez duszy okres. Kiedy tylko bowiem nowe rodki ducjarne docieraj do ostatecznych odbiorcw (ktrzy na samym pocztku zgromadzili w banku potrzebne im pienidze, co obrazuje obszar A na wykresie VIII1), wydadz je oni, zgodnie z naszym postulatem niezmienionej preferencji czasowej, na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne w proporcji pokazanej na wykresach VIII1 i VIII2. Jeli naoymy wykres VIII3 na wykres VIII2 (zob. wykres VIII4), to znieksztacenie struktury produkcji stanie si wyranie widoczne. Zacieniony obszar B odpowiada projektom inwestycyjnym podjtym przez przedsibiorcw w wyniku bdu, poniewa wszystkie rodki ducjarne, jakie banki wyemitoway w celu dostosowania si do wzrostu popytu na nie, zostay skierowane na poyczki inwestycyjne135. Zacieniony obszar C (o powierzchni rwnej B) pokazuje, jak cz nowych rodkw ducjarnych ich ostateczni posiadacze wydaj na dobra najblisze konsumpcji. Struktura produktywna odzyskuje proporcje przedstawione na wykresie VIII1, ale dopiero po wyjanianych przez austriack teori cykli koniunkturalnych nieuchron-

Przyznaj to porednio Selgin i White, gdy stwierdzaj: Coraz wiksze korzyci (...) odnosz ci poyczkobiorcy bankw, ktrzy maj dostp do bogatszej poday przekazanego kredytu, oraz wszyscy, ktrzy pracuj przy zwikszonym w konsekwencji zasobie wyposaenia kapitaowego gospodarki (Selgin, White, In Defense of Fiduciary Media or, We are Not Devo(lutionists), We Are Misesians!, s. 94).

135

522

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Wykres VIII1

Etapy procesu produkcji

Popyt pieniny na dobra kapitaowe pokazuje odlego (w poziomie) kadego punktu przeciwprostoktnej od osi rzdnych.

Popyt pieniny na dobra konsumpcyjne

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

523

Wykres VIII2

524

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Wykres VIII3

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

525

nych, bolesnych korektach, ktrym system wolnej bankowoci, jak wanie zobaczylimy, nie jest zdolny zapobiec. Musimy wic wbrew sugestiom Selgina i Whitea136 stwierdzi w konkluzji, e nawet jeli ekspansja rodkw ducjarnych cakowicie odpowiada wczeniejszemu wzrostowi popytu na nie, wywoa typowe skutki cykliczne przewidywane przez teori obiegu kredytu.

Pomieszanie poj oszczdzania i popytu na pienidz Prba odzyskania przynajmniej istoty dawnej doktryny potrzeb handlu oraz wykazania, e system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie wyzwalaby cykli koniunkturalnych, doprowadzia Georgea A. Selgina do obrony tezy podobnej do tej, jak John Maynard Keynes przedstawia w zwizku z depozytami bankowymi. Przypomnijmy bowiem, e wedug Keynesa kady, kto trzyma dodatkowe pienidze uzyskane z poyczki, zarazem oszczdza:
Co wicej, oszczdnoci powstae skutkiem tej decyzji s tak samo prawdziwe jak wszelkie inne. Nikt wbrew swej woli nie moe by zmuszony do trzymania dodatkowej iloci pienidzy, odpowiadajcej dodatkowemu kredytowi bankowemu, jeeli wiadomie nie przekada posiadania pienidzy nad inn posta bogactwa137.

Stanowisko Georgea Selgina przypomina pogld Keynesa. Selgin uwaa, e popyt spoeczestwa na salda gotwkowe w postaci banknotw i kont depozytowych odzwierciedla ch oferowania przez system bankowy krtkoterminowych poyczek na t sam kwot. Selgin stwierdza bowiem:
Trzyma pienidze bankowe to zaangaowa si w dobrowolne oszczdzanie. (...) Ilekro bank powiksza swoje pasywa w procesie udzielania nowych poyczek i inwestowania, ostatecznymi poyczkodawcami kredytu s wanie posiadacze tych pasyww, a tym, co poyczaj, s realne zasoby, ktre mogliby naby, gdyby wydali pienidze, zamiast je trzyma. Gdy ekspansja czy skurczenie si pasyww bankowych przebiega w taki sposb, e zawsze pozostaj zgodne ze zmieniajcym si popytem na pienidz bankowy, ilo realnych rod136 Nie zgadzamy si z twierdzeniem, e wzrost rodkw ducjarnych, ktremu dorwnuje wzrost popytu na trzymanie rodkw ducjarnych, zaburza rwnowag czy uruchamia austriacki cykl koniunkturalny (ibid., s. 102103). 137 Keynes, Oglna teoria, s. 78, prze. Micha Kalecki. Twierdzenie to, ktre omwilimy w rozdziale sidmym, wynika z tautologii zrwnujcej oszczdzanie z inwestowaniem, bdu lecego u podstaw dziea Keynesa i, zdaniem Benjamina Andersona, polegajcego na zrwnaniu inacji z oszczdzaniem.

526

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Wykres VIII4

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

527

kw kapitaowych dostarczonych poyczkobiorcom przez banki jest rwna iloci dobrowolnie przekazywanej bankom przez og. W takich warunkach banki s po prostu porednikami w przekazywaniu rodkw moliwych do poyczenia138.

Jest jednak cakowicie moliwe, e og bdzie rwnoczenie zwiksza salda rodkw ducjarnych oraz popyt na dobra i usugi konsumpcyjne, jeli postanowi zmniejszy swoje inwestycje. Podmioty ekonomiczne mog bowiem wykorzysta salda pienine na kady z trzech nastpujcych sposobw: mog wyda je na dobra i usugi konsumpcyjne, mog wyda je na inwestycje, mog te trzyma je jako salda gotwkowe, czyli rodki ducjarne. Nie ma adnej innej moliwoci. Decyzja dotyczca proporcji pomidzy wydatkami na konsumpcj i na inwestycje jest odrbna i niezalena od decyzji co do kwoty trzymanych rodkw ducjarnych i gotwki. Nie moemy zatem stwierdzi, jak czyni to Selgin, e kade saldo pienine jest rwne oszczdnociom, poniewa wzrost salda rodkw ducjarnych moe by po prostu spowodowany spadkiem wydatkw na inwestycje (na przykad wskutek sprzeday papierw wartociowych na giedzie), co umoliwia zwikszenie ostatecznych wydatkw pieninych na dobra i usugi konsumpcyjne. W takich warunkach oszczdnoci danej osoby spadyby, cho wzrosoby jej saldo rodkw ducjarnych. Dlatego bdem jest uznanie za oszczdnoci wszelkiego wzrostu rodkw ducjarnych. Utrzymywanie, jak czyni to Selgin, e kada osoba trzymajca pasywa na danie wyemitowane przez wolny bank udziela temu bankowi poyczki o wartoci tych rodkw139, jest rwnowane twierdzeniu, e wytworzenie przez bank pienidza w formie depozytw czy banknotw w systemie wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej odpowiada ostatecznie udzieleniu a posteriori temu bankowi poyczki na stworzon kwot. Jednak bank ten generuje poyczki z niczego i oferuje dodatkow si nabywcz przedsibiorcom. Oni za odbierajc poyczki, nie zastanawiaj si nad tym, czego rzeczywicie chc wszystkie inne podmioty gospodarcze w zwizku z konsumpcj i inwestycjami, podczas gdy ostatecznie rodki ducjarne wytworzone przez bank tra wanie do tych innych osb. Jest wic cakowicie moliwe, e jeli spoeczna preferencja czasowa co do konsumpcji i inwestycji pozostanie niezmieniona, to nowe rodki ducjarne stworzone przez bank zostan wykorzystane do zwikszenia wydatkw na dobra konsumpcyjne, podnoszc tym samym wzgldne ceny dbr tego rodzaju. Teoretycy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej uwaaj na og, e kady banknot emitowany przez bank czy tworzony przeze depozyt zaliczaj si do aktyww nansowych odpowiadajcych poyczce. Z prawnego punktu widzenia koncepcja ta wie si z powanymi
138 139

Selgin, The Theory of Free Banking, s. 5455. Selgin, The Stability and Eciency of Money Supply under Free Banking, s. 440.

528

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

problemami, ktre badalimy w trzech pocztkowych rozdziaach. W ujciu ekonomicznym bd tych teoretykw polega na przekonaniu, e pienidz naley do aktyww nansowych odpowiadajcych dobrowolnym oszczdnociom podmiotu gospodarczego, ktry poycza dobra dzisiejsze w zamian za dobra przysze140. Niemniej pienidz sam w sobie jest dobrem dzisiejszym141, a posiadanie sald gotwkowych (czy depozytw) nie mwi nic o tym, w jakiej proporcji podmiot gospodarczy chce konsumowa i inwestowa. Wzrost i spadek jego sald gotwkowych daj si wic doskonale uzgodni z rnymi kombinacjami jednoczesnego wzrostu i spadku czci, jakie przeznacza na konsumpcj i inwestycje. Salda rodkw ducjarnych mog wrcz rosn rwnoczenie z wydatkami na dobra i usugi konsumpcyjne, jeli tylko podmiot gospodarczy wycofuje niektre zasoby zaoszczdzone i zainwestowane w przeszoci. Jak wskazuje Hans-Hermann Hoppe, poda pienidza i popyt na pienidz okrelaj jego cen czy si nabywcz, podczas gdy poda dbr dzisiejszych wymienianych na dobra przysze oraz popyt na nie okrelaj stop procentow, czyli spoeczn stop preferencji czasowej, a take oglny wolumen oszczdnoci i inwestycji142.
140 Jak mona poj, e banknoty i depozyty, ktre same w sobie s pienidzmi, s rwnie aktywami nansowymi oznaczajcymi, e okaziciel przekaza dzi pienidze stronie trzeciej w zamian za pewn kwot pienidzy w przyszoci? Koncepcja, e banknoty i depozyty s aktywami nansowymi, ujawnia fakt, e banki w systemie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej zwikszaj ilo rodkw patniczych ex nihilo: s pienidze poyczane stronie trzeciej i przez ni przyjmowane oraz jest walor nansowy reprezentujcy t operacj i rwnie uznawany za pienidz. Innymi sowy, aktywa nansowe s tytuami czy certykatami oznaczajcymi, e kto zrezygnowa z pienidza dzisiejszego, przekazujc go komu innemu w zamian za wiksz ilo pienidzy przyszych. Jeli rwnoczenie aktywa nansowe s uznawane za pienidz (przez okaziciela), to na rynku zachodzi oczywiste inacyjne zwikszanie iloci rodkw patniczych, majce rdo w udzieleniu nowej poyczki, cho nikt wczeniej nie musia zaoszczdzi tej samej kwoty. 141 Pienidz jest dobrem dzisiejszym doskonale pynnym. Jeli chodzi o system bankowoci jako cao, rodki ducjarne nie s aktywami nansowymi, poniewa nigdy nie zostaj wycofane z systemu, lecz kr w nieskoczono, a zatem s pienidzem (czy, mwic dokadniej, doskonaym substytutem pienidza). Aktywa nansowe natomiast reprezentuj przekazanie dbr dzisiejszych (zwykle pienidza) w zamian za dobra przysze (rwnie zwykle pienidz) w pewnym okrelonym terminie, tote ich stworzenie odpowiada wzrostowi realnych oszczdnoci podmiotu gospodarczego. Zob. Gerald P. ODriscoll, Money: Mengers Evolutionary Theory, History of Political Economy 4, nr 18, 1986, 601616. 142 Po pierwsze, oczywicie faszywe jest stwierdzenie, e trzymanie pienidzy, czyli akt ich niewydawania, jest rwnowane oszczdzaniu. (...) Oszczdzanie jest bowiem niekonsumowaniem, a popyt na pienidz nie ma nic wsplnego z oszczdzaniem lub nieoszczdzaniem. Popyt na pienidz to brak gotowoci kupowania lub wymieniania dbr niepieninych a te obejmuj dobra konsumpcyjne (dobra dzisiejsze) oraz dobra kapitaowe (dobra przysze). Niewydawanie pienidzy oznacza, e nie kupuje si ani dbr konsumpcyjnych, ani dbr inwestycyjnych. Wbrew Selginowi sprawy zatem przedstawiaj si nastpujco: ludzie mog wykorzystywa swoje aktywa pienine w jeden z trzech sposobw. Mog wyda je na dobra konsumpcyjne; mog wyda je na

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

529

Oszczdzanie zawsze wymaga, aby podmiot gospodarczy zmniejszy konsumpcj (czyli dokona powicenia), uwalniajc w ten sposb dobra realne. Oszczdzanie nie wynika ze zwykego wzrostu jednostek pieninych. A wic to, e nowy pienidz nie zostaje natychmiast wydany na dobra konsumpcyjne, nie oznacza jeszcze, e zostaje zaoszczdzony. Selgin broni tego stanowiska, kiedy krytykuje podgld Machlupa143, e ekspansyjne udzielanie poyczek tworzy si nabywcz, ktrej nikt wczeniej nie wycofa z konsumpcji (czyli nie zaoszczdzi). Skoro nie nastpio takie powicenie konsumpcji, a inwestycja jest nansowana przez stworzony kredyt, to niezmiennie dochodzi do znieksztacenia struktury produkcji, nawet jeli nowo stworzone rodki ducjarne odpowiadaj wczeniejszemu wzrostowi popytu na nie. Selgin musi wic przedeniowa swoje pojcia oszczdzania i tworzenia kredytu. Twierdzi on, e oszczdzanie zachodzi ipso facto wraz ze stworzeniem nowych rodkw ducjarnych, poniewa odbierajca je osoba mogaby je wyda na dobra konsumpcyjne, a tego nie robi. Selgin utrzymuje rwnie, e ekspansja kredytowa nie wywouje cykli, jeli dostosowuje si do wczeniejszego wzrostu popytu na rodki ducjarne. Krtko mwic, argumenty te przypominaj wywody Keynesa z Oglnej teorii, a wic argumenty odrzucone ju dawno temu, jak to widzielimy w rozdziale sidmym. Tworzenie rodkw ducjarnych pociga za sob rwnie wzrost poday pienidza, a w konsekwencji spadek jego siy nabywczej. W ten sposb banki kolektywnie i prawie niezauwaalnie wywaszczaj obywateli z wartoci ich jednostek pieninych. Z pewnoci jak kiepski art zabrzmi twierdzenie, e podmioty gospodarcze bdce oarami takiego wywaszczenia w rzeczywistoci (dobrowolnie?) oszczdzaj. Nic dziwnego, e takich teorii bronili autorzy w rodzaju Keynesa, Tobina, Pointdextera, a take w ogle tych wszystkich, ktrzy usprawiedliwiali inacj, ekspansj kredytow i eutanazj rentiera w imi agresywnych rodkw polityki
inwestycje; mog trzyma je w postaci gotwki. (...) O ile nie zaoy si, e preferencja czasowa ulega rwnoczenie zmianie, realna konsumpcja i realne oszczdnoci pozostan takie same jak wczeniej: dodatkowy popyt pieniny zostaje zaspokojony przez zmniejszenie nominalnych wydatkw na konsumpcj oraz inwestycje zgodnie z t sam co dawniej proporcj midzy konsumpcj a inwestycjami, co ciga w d ceny pienine dbr zarwno konsumpcyjnych, jak i produkcyjnych oraz pozostawia realn konsumpcj i inwestycje dokadnie na dawnym poziomie (Hans-Hermann Hoppe, How is Fiat Money Possible? or The Devolution of Money and Credit, Review of Austrian Economics 7, nr 2, 1994, s. 7273). 143 Nieuzasadniona krytyka Machlupa pojawia si w przypisie 20 na s. 184 ksiki Selgina The Theory of Free Banking. Selgin uznaby wolumen kredytu pokazany jako obszar A na naszym wykresie VIII2 za kredyt transferowy, poniewa jest to kredyt udzielany przez banki ze wiadomoci, e ludzie chc powstrzyma si od wydawania, trzymajc salda pienidzy bankowych (ibid., s. 60). Dla Machlupa natomiast (oraz dla nas) przynajmniej obszar B na wykresie VIII4 przedstawiaaby stworzony kredyt, czyli ekspansj kredytow, poniewa podmioty gospodarcze nie ograniczaj swojej konsumpcji o wolumen pokazany jako obszar C.

530

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

gospodarczej majcych zapewni wystarczajcy poziom zagregowanego popytu. Jest jednak zaskakujce, e autorzy tacy jak Selgin i Horwitz, ktrzy nale (a przynajmniej naleeli) do szkoy austriackiej, a tym samym powinni by bardziej wyczuleni na wystpujce tu zagroenia, nie mieli innego wyboru, jak tylko uciec si do tego rodzaju argumentw w celu usprawiedliwienia swojego systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej144.

Kopot z historycznymi ilustracjami systemw wolnej bankowoci Autorzy z nowej szkoy bankowoci powicaj wiele wysikw badaniom historycznym, ktre miayby wesprze ich tez, e system wolnej bankowoci moe chroni gospodark przed cyklami boomu i depresji dziki mechanizmowi rwnowagi pieninej. Jednak dotychczasowe badania nie zajmoway si zagadnieniem, czy systemy wolnej bankowoci zapobiegay ekspansji kredytowej, sztucznemu boomowi i recesjom gospodarczym. Skupiay si natomiast na tym, czy w tego rodzaju systemie kryzysy bankowe i panika byy bardziej lub mniej czste i dotkliwe ni w systemie bankowoci centralnej (a to oczywicie cakiem inna kwestia)145.
Jako dodatkow zalet proponowanego przez siebie systemu Selgin wymienia to, e podmioty gospodarcze utrzymujce salda gotwkowe w postaci rodkw ducjarnych tworzonych przez system wolnej bankowoci mog osiga zysk nansowy ze swoich pienidzy oraz korzysta z wielu udogodnie bankowych (regulowanie patnoci, prowadzenie ksigowoci, usugi kasowe itd.) bez opaty. Selgin nie wspomina jednak o pewnych kosztach wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, takich jak sztuczny boom, bdne inwestowanie zasobw i kryzysy gospodarcze. Nie mwi rwnie o tym, co stanowczo uwaamy za koszt najwikszy: szkodliwe skutki naruszenia zasad prawnych w systemie wolnej bankowoci skaniaj do powoania banku centralnego jako kredytodawcy ostatniej instancji, ktry miaby wspiera bankierw i zapewnia pynno niezbdn do tego, by zagwarantowa obywatelom, e zawsze odzyskaj swoje depozyty. Co do rzekomej zalety otrzymywania odsetek od depozytw oraz darmowych usug kasowych i ksigowych, to nic nie mwi si o tym, czy w ujciu netto odsetki, jakie podmioty gospodarcze zarobiyby na rodkach rzeczywicie oszczdzanych i poyczanych w systemie opartym na wymaganiu stuprocentowej rezerwy, pomniejszone o koszt odnonych usug depozytowych, kasowych i ksigowych, byyby rwne realnym odsetkom otrzymywanym przez nie obecnie z rachunkw biecych na danie (pomniejszonym o chroniczny spadek siy nabywczej pienidza w aktualnym systemie bankowym), czy byyby od nich wysze, czy te nisze. 145 Teoretycy jak dotd przebadali starannie okoo szedziesiciu istniejcych w przeszoci systemw wolnej bankowoci. Wniosek, jaki na og wycigali, jest nastpujcy: Wskaniki upadoci bankw byy nisze w systemach wolnych od ogranicze nakadanych na kapita, tworzenie oddziaw i dywersykacj (np. w Szkocji i Kanadzie) ni w systemach ograniczanych pod tymi wzgldami (Anglia i Stany Zjednoczone). Sprawa ta jest jednak nieistotna z uwagi na nasz tez, poniewa prace te nie wskazuj wyranie, czy cykle ekspansji i recesji gospodarczej byy wywoywane.
144

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

531

George A. Selgin przyjrza si wystpowaniu paniki bankowej w rnych historycznych systemach wolnej bankowoci i pewnych systemach kontrolowanych przez bank centralny i doszed do wniosku, e w tym drugim przypadku kryzysy bankowe byy liczniejsze i ostrzejsze146. Co wicej, podstawowa teza najgwniejsze pracy nowej szkoy bankowoci na temat wolnej bankowoci w Szkocji opiera si cakowicie na argumencie, e szkocki system bankowy, ktry by wolniejszy ni angielski, by te stabilniejszy i rzadziej podlega zaburzeniom nansowym147. Jak jednak zauway Murray N. Rothbard, to, e w szkockim systemie bankowym upado w ujciu wzgldnym mniej bankw ni w systemie angielskim, niekoniecznie wiadczy o wyszoci tego pierwszego148. W aktualnych systemach bankowoci centralnej upado bankw zostaa przecie waciwie wyeliminowana, co nie sprawia jednak, e systemy te s lepsze od systemu wolnej bankowoci poddanej zasadom prawnym. W rzeczywistoci staj si one gorsze. Upadoci bankw adn miar nie wskazuj bowiem, e system marnie funkcjonuje, lecz raczej e w reakcji na dziaalno bankow opart na rezerwie czstkowej, a wic na przywilej prawny i atak na rynek, rozpocz si zdrowy, spontaniczny proces odwrotu. A wic zawsze gdy systemowi wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie towarzyszy regularna upado bankw i zawieszenie patnoci, musimy podejrzewa wystpowanie czynnikw instytucjonalnych chronicych banki przed zwykymi konsekwencjami bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i penicych rol podobn do tej, jak obecnie odgrywa bank centralny jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku Szkocji banki tak skutecznie zachcay do korzystania z ich not w transakcjach gospodarczych, e waciwie nikt nie wymaga ich wypaty w zocie, a ci, ktrzy niekiedy przy okienku swojego banku dali kruszcu, spotykali si z ogln dezaprobat, a ich bankierzy wywierali na nich olbrzymi presj, oskarali nielojalno i grozili, e w przyszoci utrudni im uzyskiwanie poyczek. Co wicej, jak pokaza profesor Sidney G. Checkland149, szkocki system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej przechodzi jednak czsto przez nastpujce po sobie etapy ekspansji i kurczenia si kre-

Zob. Kevin Dowd (red.), The Experience of Free Banking, s. 3946. Zob. te Kurt Schuler, Lawrence H. White, Free Banking History, w: Peter Newman, Murray Milgate, John Eatwell (red.), The New Palgrave Dictionary of Money and Finance, Macmillan, London 1992, t. 2, s. 198200. Powyszy cytat jest wzity z tego drugiego artykuu, s. 108. 146 George A. Selgin, Are Banking Crises a Free-Market Phenomena?, manuskrypt przedstawiony podczas regionalnego zebrania Mont Plerin Society, ktre odbyo si w Rio de Janeiro 58 wrzenia 1993 r., s. 2627. 147 White, Free Banking in Britain: Theory, Experience and Debate, 18001845. 148 Rothbard, The Myth of Free Banking in Scotland, Review of Austrian Economics 2, 1988, s. 229245, zw. s. 232. 149 Sidney G. Checkland, Scottish Banking: A History, 16951973, Collins, Glasgow 1975. Sam White przyznaje w swojej ksice, e dzieo Checklanda jest najbardziej miarodajn prac na temat historii szkockiego systemu bankowoci.

532

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

dytu, ktre spowodoway gospodarcze cykle boomu i recesji w latach 1770, 1772, 1778, 1793, 1797, 18021803, 18091810, 18101811, 18181819, 18251826, 18361837, 1839 oraz 18451847. Innymi sowy, nawet jeli w ujciu wzgldnym panika bankowa zdarzaa si w Szkocji rzadziej ni w Anglii, to nastpujce po sobie etapy boomu i depresji byy rwnie powane, a Szkocja pomimo swojego bardzo chwalonego systemu wolnej bankowoci nie bya wolna od ekspansji kredytowej, sztucznego boomu i pniejszych etapw powanej recesji gospodarczej150. Kolejnego historycznego przykadu niezdolnoci systemw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej do zapobiegania sztucznej ekspansji i recesjom gospodarczym dostarcza chilijski system nansowy w XIX wieku. W pierwszej poowie XIX wieku w Chile nie istnia bank centralny, a w bankowoci obowizywao wymg stuprocentowej rezerwy. Przez kilka dziesicioleci obywatele tego pastwa stanowczo opierali si prbom wprowadzenia systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i cieszyli si wwczas znaczn stabilnoci gospodarcz i nansow. Sytuacja zacza si zmienia w 1853 roku, kiedy rzd chilijski zatrudni Jeana Gustava Courcelle-Seneuila (18131892), jednego z najwybitniejszych francuskich teoretykw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, jako profesora ekonomii na Uniwersytecie Santiago de Chile. W cigu dziesiciu lat pracy Courcelle-Seneuil osign tak wielkie wpywy, e w 1862 roku wydano prawo zezwalajce na prowadzenie wolnej dziaalnoci bankowej opartej na rezerwie czstkowej (bez banku centralnego). Z t chwil tradycyjna stabilno nansowa systemu chilijskiego ustpia nastpujcym po sobie etapom sztucznej ekspansji (wynikajcej z udzielania nowych poyczek) oraz upadoci bankw i kryzysw gospodarczych. Wymienialno pienidza papierowego bya kilkakrotnie (w latach 1865, 1867 i 1879) zawieszana i rozpocz si okres inacji oraz powanych zaburze w gospodarce, nansach i yciu spoecznym. Okres ten zachowa si w zbiorowej pamici Chilijczykw, co wyjania, dlaczego wci bdnie kojarz oni zaburzenia nansowe z doktrynalnym liberalizmem ekonomicznym Courcelle-Seneuila151.
Cho jest jeszcze sporo do zrobienia wiele pracy, to historyczne badania nad systemami wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej z paroma (co najwyej) ograniczeniami prawnymi i bez banku centralnego potwierdzaj, e systemy te byy zdolne wyzwala powan ekspansj kredytow i wywoywa recesje gospodarcze. Zdarzao si to na przykad na woskich i hiszpaskich rynkach nansowych w wieku XIV i XVI (zob. rozdz. II, podrozdz. 3), co ukazali Carlo M. Cipolla i inni badacze, jak rwnie w Szkocji i Chile, co pokaemy w tekcie. 151 Albert O. Hirschmann w artykule Courcelle-Seneuil, Jean Gustav, w: Peter Newman, Murray Milgate, John Eatwell (red.), The New Palgrave Dictionary of Money and Finance, Macmillan, London 1992, t. 1, s. 706707, stwierdza, e Chilijczycy posunli si a do demonizowania Courcelle-Seneuila i obwiniania go o cae gospodarcze i nansowe zo, jakie spado na Chile w XIX w. Murray N. Rothbard uwaa, e to demonizowanie jest nieusprawiedliwione i bierze si std, i marne funkcjonowanie systemu wolnej bankowoci, jaki Courcelle-Seneuil wprowadzi w Chile, zdyskredytowao rwnie inicjaty150

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

533

Co wicej, chocia rne badania historyczne pokazuj, e w systemach wolnej bankowoci rzadziej dochodzio do paniki i kryzysw bankowych ni w systemach bankowoci centralnej, to jednak nie dowodzi, e byy one cakowicie wolne od takich epizodw. Selgin przytacza przynajmniej trzy przykady zniszczenia systemw wolnej bankowoci przez dotkliwe kryzysy bankowe: w Szkocji w 1797 roku, Kanadzie w 1837 oraz w Australii w 1893 roku152. Jeli Rothbard ma racj i w innych przypadkach restrykcje instytucjonalne w przynajmniej pewnym zakresie odgryway rol banku centralnego, to gdyby takich restrykcji nie byo, liczba kryzysw bankowych mogaby by znacznie wiksza153. Tak czy inaczej nie wolno nam uznawa wyeliminowania kryzysw bankowych za kryterium rozstrzygajce o tym, jaki system bankowy jest najlepszy. Gdyby jednak je przyj, to nawet najbardziej radykalni teoretycy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej byliby zmuszeni przyzna, e najlepszy jest system bankowy wymagajcy utrzymywania stuprocentowej rezerwy, poniewa z denicji jest to jedyny system, ktry w kadych warunkach zapobiega kryzysom bankowym i panice154. Krtko mwic, nie wydaje si, aby dowiadczenia historyczne wspieray koncepcje wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Bankowa ekspansja kredytowa powoduje cykle boomu i depresji w nawet najmniej kontrolowanych systemach wolnej bankowoci, ktre nie s wolne od paniki i upadoci bankw. Uznanie tego faktu doprowadzio niektrych autorw nowej szkoy bankowoci, takich jak Stephen Horwitz, do stwierdzenia, e chocia wiadectwa historyczne przemawiajce przeciw ich pogldom maj pewne znaczenie, to nie obalawy deregulacyjne, jakie podejmowa w innych dziedzinach (na przykad w grnictwie), gdzie przyniosy one korzystne skutki; zob. Murray N. Rothbard, The Other Side of the Coin: Free Banking in Chile, Austrian Economics Newsletter, zima 1989, s. 14. George Selgin odpowiedzia na artyku Rothbarda o wolnej bankowoci w Chile prac ShortChanged in Chile: The Truth about Free-Banking Episode, Austrian Economics Newsletter, wiosnazima 1990, s. 5 i nast. Selgin sam przyznaje, e okres wolnej bankowoci w Chile w latach 18661874 by er godnego uwagi rozwoju i postpu, kiedy zostaa rozwinita chilijska sie kolejowa i telegraczna, powikszono i zmodernizowano port w Valparaiso, a rezerwy skarbowe wzrosy o jedn czwart. Wedug teorii austriackiej wszystkie te zjawiska s w istocie symptomami znacznej ekspansji kredytowej, jaka nastpia w tych latach i musiaa ostatecznie doprowadzi do odwrotu w postaci recesji (do ktrej rzeczywicie doszo). Selgin przypisuje jednak dalsze kryzysy bankowe (ale ju nie recesje) utrzymywaniu przez rzd chilijski sztucznego parytetu zota do srebra. Kiedy warto zota wzrosa, parytet ten spowodowa potny odpyw rezerw zota z kraju; zob. Selgin, Short-Changed in Chile, s. 5, 6 oraz przyp. 3, s. 7. 152 Selgin, Are Banking Crises a Free-Market Phenomena?, s. 27, tabela 1(b). 153 Wydaje si, e Raymond Bogaert potwierdza tez Rothbarda. Wedug Bogaerta mamy udokumentowane dowody, e spord 163 bankw, jakie stworzono w Wenecji, poczwszy od koca redniowiecza, upady przynajmniej 93; Raymond Bogaert, Banques et banquiers dans les cits grecques, s. 392, przyp. 513. 154 Selgin przyznaje: bankowoci opartej na stuprocentowej rezerwie kryzys jest W niemoliwy (George A. Selgin, Are Banking Crises a Free-Market Phenomena?, s. 2).

534

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

j teorii, zgodnie z ktr wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej przynosi skutki jedynie dobroczynne, poniewa dla jej obalenia trzeba si posuy procedurami cile teoretycznymi155.

Nieznajomo argumentw prawnych Teoretycy bankowoci opartej na rezerwie czstkowej chtnie pomijaj w swoich analizach zagadnienia prawne. Nie dostrzegaj tego, e badanie zagadnie bankowoci musi mie charakter przede wszystkim interdyscyplinarny, oraz pomijaj cise teoretyczne i praktyczne zwizki pomidzy prawnymi i ekonomicznymi aspektami wszystkich procesw spoecznych. Teoretycy wolnej bankowoci trac z pola widzenia to, e z prawnego punktu widzenia bankowo oparta na rezerwie czstkowej przeczy logice. Na pocztku tej ksiki wyjanilimy bowiem, e kada poyczka bankowa udzielona na poczet rodkw z depozytw na danie prowadzi do podwjnej dostpnoci tej samej iloci pienidza: ten sam pienidz jest dostpny pierwotnemu deponentowi oraz poyczkobiorcy, ktry odbiera poyczk. Ta sama rzecz nie moe oczywicie by dostpna rwnoczenie dwm osobom, a udostpnienie czego drugiej osobie, gdy tymczasem owa rzecz pozostaje dostpna pierwszej osobie, oznacza czyn oszukaczy156. Takie dziaanie oczywicie stanowi przywaszczenie i oszustwo, przestpstwa popeniane przynajmniej na wczesnych etapach rozwoju wspczesnego systemu bankowego, co widzielimy w rozdziale drugim. Kiedy bankierzy uzyskali od rzdw przywilej dziaania z rezerw czstkow, taka metoda bankowoci przestaa by przestpstwem z punktu widzenia prawa stanowionego, a skoro obywatele dziaaj w systemie wspartym w ten sposb przez prawo, musimy wykluczy moliwo przestpstwa polegajcego na oszustwie. Niemniej przywilej ten, jak widzielimy w rozdziaach IIII, adn miar nie zapewnia umowie bankowego depozytu pieninego odpowiedniego charakteru prawnego. Wrcz przeciwnie. W wikszoci przypadkw umowa taka jest niewana ze wzgldu

Jeli chodzi o metodologi, to cakowicie zgadzamy si ze stanowiskiem Horwitza (zob. jego Misreading the Myth, s. 167). Jest jednak zastanawiajce, e szkoa, ktra wyonia si z analizy rzekomo korzystnych wynikw szkockiego systemu wolnej bankowoci, musiaa zrezygnowa z opierania si na badaniach historycznych systemu wolnej bankowoci. Stephen Horwitz, komentujc dokonany przez Rothbarda przegld historii wolnej bankowoci, stwierdza w konkluzji: Jeli Rothbard ma racj, powinnimy bardziej sceptycznie potraktowa przykad Szkocji. Jednak samo stwierdzenie istnienia ingerencji rzdu nie moe obali argumentacji teoretycznej. Banki szkockie nie byy doskonale wolne, a ich przykad nie jest rozstrzygajcy. Teoria wolnej bankowoci wci jest aktualna, jej oponenci za, chcc j obali, musz zaatakowa j zarwno na poziomie historycznym, jak i teoretycznym (s. 168). Tego wanie chcielimy dokona w tej ksice. 156 Hoppe, How is Fiat Money Possible? or, The Devolution of Money and Credit, s. 67.

155

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

535

na rozbieno dotyczc jej przedmiotu: deponenci uznaj t transakcj za depozyt, podczas gdy bankierzy traktuj j jako poyczk. Kiedy strony jakiej wymiany maj sprzeczne pogldy co do natury umowy, jak zawieraj, to zgodnie z oglnymi zasadami prawnymi umowa taka jest niewana. Co wicej, nawet gdyby deponenci i bankierzy zgadzali si co do tego, e ich transakcja oznacza poyczk, to pod wzgldem prawnym taka umowa bankowego depozytu pieninego i tak byaby wadliwa. W ujciu ekonomicznym widzielimy, e jest teoretycznie niemoliwe, by banki mogy w kady warunkach zwraca powierzone im depozyty w kwocie przekraczajcej stan utrzymywanych przez siebie rezerw. Tym bardziej, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej sama z siebie wywouje kryzysy i recesje gospodarcze, ktre wci na nowo zagraaj wypacalnoci bankw. Zgodnie z oglnymi zasadami prawnymi, umowy, ktrych wypenienie jest niemoliwe, rwnie s niewane. Tylko wymg stuprocentowej rezerwy, ktre gwarantowaoby zwrot wszystkich depozytw w kadej chwili, albo wsparcie banku centralnego, ktry zapewniaby cakowit wypacalno w trudnych czasach, mogyby sprawi, e takie umowy poyczki (z uzgodnionym warunkiem zwrotu wartoci nominalnej w dowolnej chwili) byyby moliwe, a tym samym wane. Argument, e honorowanie umw bankowego depozytu pieninego bywa niemoliwe tylko okresowo i w skrajnych warunkach, rwnie nie usuwa wady tkwicej w prawnej naturze takiej umowy, poniewa bankowo oparta na rezerwie czstkowej stanowi naruszenie porzdku publicznego i szkodzi stronom trzecim. Skoro banki funkcjonujce z rezerw czstkow udzielaj poyczek bez pokrycia w realnych oszczdnociach, to znieksztacaj struktur produkcji, a tym samym skaniaj poyczkobiorcw, przedsibiorcw zwiedzionych popraw warunkw kredytowania, do dokonywania nierentownych inwestycji. Gdy wybucha nieunikniony kryzys gospodarczy, przedsibiorcy musz przerwa i zlikwidowa te projekty inwestycyjne. W rezultacie wysokie koszty gospodarcze, spoeczne i osobiste ponios nie tylko przedsibiorcy winni tych bdw, ale rwnie wszystkie inne podmioty gospodarcze zaangaowane w proces produkcji (robotnicy, dostawcy itd.). Nie wolno nam zatem argumentowa, jak czyni to White, Selgin i inni, e w wolnym spoeczestwie bankierzy i ich klienci powinni mie swobod zawierania wszelkich porozumie umownych, jakie wydaj si im najwaciwsze157. Nawet bowiem umowa uznawana za zadowalajc przez obie jej strony jest niewana, jeli stanowi naduycie prawa lub szkodzi stronom trzecim, a tym samym zakca porzdek publiczny. Odnosi si to do bankowych depozytw pieninych, dla ktrych jest utrzymywana czciowa rezerwa, nawet jeli (cho zwykle tak nie jest) obie strony w peni uwiadamiaj sobie rzeczywisty charakter prawny i konsekwencje takiej umowy.
Zob. np. White, Competition and Currency, New York University Press, New York 1989, s. 5556, oraz Selgin, Short-Changed in Chile, s. 5.
157

536

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Hans-Hermann Hoppe158 wyjania, e tego rodzaju umowa jest szkodliwa dla stron trzecich przynajmniej z trzech rnych powodw. Po pierwsze, ekspansja kredytowa zwiksza poda pienidza, a tym samym zmniejsza si nabywcz jednostek pieninych trzymanych w saldach gotwkowych przez wszystkich innych, przez osoby, ktrych jednostki pienine trac si nabywcz w porwnaniu z wartoci, jak miayby, gdyby nie byo ekspansji kredytowej. Po drugie, deponenci ponosz szkod, poniewa jeli nie ma banku centralnego, proces ekspansji kredytowej zmniejsza prawdopodobiestwo, e bd mogli odzyska wszystkie pierwotnie zdeponowane jednostki pienine; jeli za istnieje bank centralny, to nawet jeeli gwarantuje si im wypat depozytw w kadym terminie, nikt nie moe zapewni wypacenia ich w jednostkach pieninych o niezmniejszonej sile nabywczej. Po trzecie, szkod ponosz wszyscy inny poyczkobiorcy i podmioty gospodarcze, poniewa tworzenie kredytu ducjarnego i zasilanie nim systemu gospodarczego zagraa caemu systemowi kredytu i znieksztaca struktur produkcji, zwikszajc w ten sposb ryzyko, e przedsibiorcy bd uruchamiali projekty, ktre spal na panewce w fazie realizacji i spowoduj niewypowiedziane ludzkie cierpienia, kiedy ekspansja kredytowa doprowadzi do etapu recesji gospodarczej159. Kiedy w systemie wolnej bankowoci sia nabywcza pienidza spada w stosunku do wartoci, jak miaby pienidz, gdyby w warunkach rezerwy czstkowej nie doszo do powikszania kredytu, jego uczestnicy (deponenci, a take zwaszcza bankierzy) dziaaj ze szkod dla stron trzecich. Ju sama denicja pienidza ujawnia, e kada manipulacja tym uniwersalnym rodkiem spoecznej wymiany przynosi szkodliwe skutki niemal wszystkim stronom trzecim uczestniczcym w systemie gospodarczym. Dlatego nie ma znaczenia, czy deponenci, bankierzy i poyczkobiorcy dobrowolnie zawieraj konkretne umowy, jeli umowy te za porednictwem bankowoci opartej na rezerwie czstkowej wpywaj na pienidz i szkodz ogowi spoeczestwa (stronom trzecim). Owe szkody sprawiaj, e umowa
158 Hoppe, How is Fiat Money Possible? or, The Devolution of Money and Credit, s. 7071. 159 Z koniecznoci multidyscyplinarny charakter krytycznej analizy systemu bankowoci opartej na rezerwie czstkowej oraz wynikajce z niego znaczenie, jakie dla tej analizy maj rozwaania zarwno prawne, jak i gospodarcze, s punktem centralnym nie tylko tej ksiki; uwypukla je rwnie Walter Block w artykule Fractional Reserve Banking: An Interdisciplinary Perspective, w: Walter Block, Llewellyn H. Rockwell jun. (red.), Man, Economy, and Liberty: Essays in Honor of Murray N. Rothbard, Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 1988, s. 2432. Block wskazuje na zastanawiajcy fakt, e aden teoretyk ze wspczesnej szkoy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej nie zbudowa krytycznej, systematycznej argumentacji skierowanej przeciw propozycji systemu bankowego z wymaganiem stuprocentowej rezerwy. Pomijajc kilka uwag Horwitza, nowi teoretycy bankowoci jeszcze nawet nie prbowali wykaza, e system bankowoci z wymaganiem stuprocentowej rezerwy nie gwarantowaby rwnowagi pieninej i wyeliminowania cykli koniunkturalnych. Zob. Horwitz, Keynes Special Theory, s. 431432, przyp. 18.

Krytyczne spojrzenie na wspczesn szko wolnej bankowoci...

537

jest niewana, poniewa zakca porzdek publiczny160. Z ekonomicznego punktu widzenia jakociowe skutki ekspansji kredytowej s takie same jak skutki przestpczego czynu faszowania banknotw i monet, ktry opisuj artykuy 386389 nowego hiszpaskiego kodeksu karnego161. Oba czyny pocigaj za sob tworzenie pienidza, redystrybucj dochodu na korzy nielicznych obywateli ze szkod dla wszystkich innych oraz znieksztacenie struktury produkcji. Niemniej w ujciu ilociowym tylko ekspansja kredytowa moe zwikszy poda pienidza dostatecznie szybko i na dostateczn skal, by roznieci sztuczny boom i wywoa recesj. W porwnaniu z ekspansj kredytow bankowoci opartej na rezerwie czstkowej oraz manipulacj pienidzem, jakiej dopuszczaj si rzdy i banki centralne, przestpczy czyn faszowania pienidzy jest dziecinn igraszk o znikomych waciwie konsekwencjach spoecznych. Powysze rozwaania prawne nie mogy nie wpyn na Whitea, Selgina i innych wspczesnych teoretykw wolnej bankowoci, ktrzy jako ostatni lini obrony gwarantujc stabilno ich systemu proponowali, aby wolne banki przyjy dla swoich banknotw i depozytw ostronociow klauzul z informacj dla klientw, e bank moe w kadej chwili postanowi, i zawiesza czy odracza zwrot depozytw lub spat banknotw w kruszcu162. Wprowadzenie takiego zapisu oznaczaoby oczywicie
160 Nasze stanowisko w tej sprawie jest nawet bardziej radykalne ni pogldy, jakie wyraa Alberto Benegas Lynch w ksice Poder y razn razonable, Librera El Ateneo Editorial, Buenos AiresBarcelona 1992, s. 313314. 161 Karze wizienia od omiu do dwunastu lat i karze grzywny w wysokoci do dziesiciokrotnej wartoci nominalnej pienidza podlega: 1. Produkowanie faszywych pienidzy (nowy hiszpaski kodeks karny, art. 386). Trzeba zauway, e ekspansja kredytowa, podobnie jak faszowanie pienidzy, przynosi spoeczestwu szkod w szczeglny sposb rozproszon i dlatego byoby niezmiernie trudne czy wrcz niemoliwe zwalczanie tego przestpstwa na podstawie wykazanej przez kad poszkodowan stron poniesionej przez ni szkody Przestpstwo produkcji faszywych pienidzy deniuje si przez czyn . sprawcy, a nie przez konkretn osobist szkod poniesion wskutek tego czynu. 162 Takie klauzule opcyjne obowizyway w szkockich bankach w latach 1730 1765 i zastrzegay ich prawo czasowego zawieszenia spaty w kruszcu wyemitowanych przez nie banknotw. W zwizku z panik bankow Selgin stwierdza: Banki w systemie wolnej bankowoci mogyby unikn tego losu, emitujc pasywa poddane umownie ograniczeniu spat w pienidzu bazowym. Ograniczajc spaty, banki mog zabezpieczy zapas pienidza i inne wielkoci nominalne przed efektami zwizanymi z panik (Selgin, Free Banking and Monetary Control, s. 1455). To, e Selgin w celu uniknicia paniki bankowej rozwaa uciekanie si do takich zapisw, jest znaczce zarwno z uwagi na wypacalno w jego wasnej teorii, jak i zaskakujcy z prawnego punktu widzenia fakt podjcia prby oparcia systemu na, choby nawet czciowym i przejciowym, odebraniu praw wasnoci deponentom i posiadaczom banknotw, ktrych w przypadku kryzysu zamieniano by w przymusowych poyczkodawcw, nie uznajc ju ich za prawdziwych deponentw i posiadaczy jednostek pieninych czy, cilej mwic, doskonaych substytutw pienidza. Przypomnijmy uwag samego Adama Smitha: Zarzdy niektrych bankw [szkockich] korzystay czasem z tej klauzuli, niekiedy za groziy tym osobom, ktre w zamian za znaczne iloci banknotw do-

538

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

pozbawienie odnonych instrumentw wanej cechy pienidza: doskonaej, czyli natychmiastowej, penej i zawsze bezwarunkowej pynnoci. A wic deponenci nie tylko staliby si przymusowymi poyczkodawcami na asce bankiera, ale take depozyt staby si pewnego rodzaju umow aleatoryczn czy loteri, w ktrej prawdopodobiestwo wycofania zdeponowanej gotwki zaleaoby od konkretnych okolicznoci w danej chwili. Nie mona mie adnych zastrzee co do dobrowolnej decyzji pewnych stron zawarcia takiego nietypowego kontraktu aleatorycznego jak ten tu wspomniany. Nawet jednak gdyby wprowadzono klauzul bezpieczestwa, a strony umw (bankierzy i ich klienci) byliby jej w peni wiadomi, to w takim zakresie, w jakim osoby te i wszystkie inne podmioty gospodarcze subiektywnie uznawayby depozyty na danie i banknoty za doskonae substytuty pienidza, rzeczona klauzula zapobiegaaby jedynie natychmiastowemu zawieszeniu patnoci czy upadoci bankw w razie paniki bankowej. Nie wykluczaaby natomiast wszystkich powtarzajcych si procesw ekspansji, kryzysu i recesji, ktre s typowe dla bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, powane szkodz stronom trzecim i zakcaj porzdek publiczny. (Nie ma znaczenia, jakie klauzule opcyjne wcza si do umw, jeli og uwaa odnone instrumenty za doskonae substytuty pienidza). Klauzule opcyjne mog wic co najwyej chroni banki, ale nie chroni ani spoeczestwa, ani systemu gospodarczego przed nastpujcymi po sobie etapami ekspansji kredytowej, boomu i recesji. A zatem ostatnia linia obrony Whitea i Selgina w aden sposb nie zmienia tego, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej wyrzdza cikie, systematyczne szkody stronom trzecim i zakca porzdek publiczny163.
magay si zota i srebra, e z niej skorzystaj, jeli zgaszajcy nie zadowol si czci swej pretensji (Smith, Bogactwo narodw, ks. II, rozdz. 2, s. 410, prze. Z. Sadowski). Na temat klauzul opcyjnych zob. Parth J. Shah, The Option Clause in Free Banking Theory and History: A Reappraisal, referat przedstawiony podczas drugiej Austrian Scholars Conference i opublikowany w materiaach pokonferencyjnych, Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama), 45 kwietnia 1997, a nastpnie przedrukowany w Review of Austrian Economics 10, nr 2, 1997, s. 125. 163 Warto zauway, e wielu teoretykw wolnej bankowoci nie dostrzega tego, i bankowo oparta na rezerwie czstkowej jest nieuprawniona z punktu widzenia oglnych zasad prawnych, i zamiast proponowa likwidacj bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, sugeruje cakowit prywatyzacj systemu bankowego i wyeliminowanie banku centralnego. rodki te z pewnoci ukrciyby praktycznie nieograniczone naduycia, jakich wadze dopuszczay si w dziedzinie nansw, lecz nie zapobiegyby moliwoci naduy (na mniejsz skal) w sferze prywatnej. Da si to porwna z sytuacj, do jakiej doszoby, gdyby rzdom wolno byo systematycznie mordowa, rabowa lub popenia dowoln inn zbrodni. Szkoda dla spoeczestwa byaby olbrzymia, zwaywszy na niezwyk si i monopolistyczn natur pastwa. Prywatyzacja tych przestpczych czynw (przerwanie systematycznego popeniania ich przez rzdy) niewtpliwie w znacznym stopniu poprawiaby sytuacj, poniewa znikaby wielka przestpcza wadza pastwa, a prywatnym podmiotom gospodarczym dozwolono by spontanicznie rozwija metody zapobiegania takim zbrodniom i ochrony przed nimi. Niemniej prywatyzacja dziaalnoci przestpczej nie jest adnym ostatecznym

Wniosek: pozorna rozbieno stanowisk...

539

5 . Wn i o s e k : p o zo r n a ro z b i e n o s t a n o w i s k zwolennikw bankowoci centralnej i o b ro c w w o l n e j b a n k o w o c i o p a r t e j n a re ze r w i e c z s t k o w e j

Tradycyjne podejcie do dyskusji pomidzy rzecznikami bankowoci centralnej i wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej jest zasadniczo wadliwe. Po pierwsze, ignoruje ono to, e system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej niemal nieuchronnie uwalnia siy stanowice o pojawieniu si, rozwoju i konsolidacji banku centralnego. Bankowo oparta na rezerwie czstkowej powoduje ekspansj kredytow, ktra doprowadza do zaamania w postaci kryzysw nansowych i recesji ekonomicznych, te za z kolei nieuchronnie prowokuj obywateli do dania interwencji rzdowej i uregulowania bankowoci przez pastwo. Po drugie, bankierzy zaangaowani w ten system odkrywaj wkrtce, e mog zmniejszy ryzyko niewypacalnoci, jeli bd zawierali porozumienia, dokonywali fuzji czy nawet dali powoania kredytodawcy ostatniej instancji, ktry zapewniby im pynno niezbdn w trudnych czasach albo zinstytucjonalizowa wzrost ekspansji kredytowej i ocjalnie nim pokierowa. Moemy stwierdzi w konkluzji, e bankowo oparta na rezerwie czstkowej bya gwn historyczn przyczyn pojawienia si i rozwoju banku centralnego. Nie wolno nam wic podchodzi do teoretycznych i praktycznych wtkw tej dyskusji w sposb tradycyjny, lecz musimy j ujmowa w kategoriach dwch radykalnie rnych systemw: systemu wolnej bankowoci poddanej tradycyjnym zasadom prawnym (z wymaganiem stuprocentowej rezerwy), w ktrym wszelkie operacje oparte na rezerwie czstkowej, dobrowolnie uzgodnione bd te nie, s tpione jako nielegalne i stanowice naruszenie porzdku publicznego, oraz systemu dopuszczajcego bankowo opart na rezerwie czstkowej, z ktrego nieuchronnie wyania si bank centralny (kredytodawca ostatniej instancji), by kontrolowa cay system nansowy.
rozwizaniem problemw stwarzanych przez zbrodni. Moemy je w peni rozwiza jedynie przez zwalczanie przestpstw wszystkimi moliwymi rodkami, nawet wtedy gdy popeniaj je podmioty prywatne. W konkluzji stwierdzamy wic wraz z Murrayem N. Rothbardem, e w idealnym wolnorynkowym systemie gospodarczym bankierw prowadzcych dziaalno z rezerw czstkow nie wolno traktowa jako zwykych przedsibiorcw, ktrzy podjli niefortunne decyzje gospodarcze, lecz jako faszerzy i malwersantw, z ktrymi naley si rozprawia w majestacie prawa. Przymusowe wypaty dla wszystkich oar oraz powane wyroki wizienia powinny zarwno odstrasza od tej przestpczej dziaalnoci, jak i rwnie stanowi za ni kar (Murray N. Rothbard, The Present State of Austrian Economics, Journal des Economistes et des Etudes Humaines 6, nr 1, marzec 1995, s. 8081, przedruk w: Rothbard, The Logic of Action I, Edward Elgar, Cheltenham (U. K.) 1997, s. 165).

540

TEORIA BANKOWOCI CENTRALNEJ I WOLNEJ

Takie s jedyne dwie moliwoci realne z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia. A dotd badalimy gospodarcze skutki bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, zarwno organizowanej przez bank centralny, jak i w systemie wolnej bankowoci. W nastpnym, ostatnim rozdziale starannie przeanalizujemy system wolnej bankowoci poddanej tradycyjnym zasadom prawnym, czyli wymaganiu stuprocentowej rezerwy164.

164 Wydaje si, e Leland Yeager zaakceptowa (przynajmniej milczco) moj tez o niepraktycznoci systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, proponujc system pieniny oparty wycznie na pienidzu bankowym, w ktrym byyby zniesione wszystkie wymagania co do rezerw bankowych i nie wykorzystywano by adnego pienidza zewntrznego czy bazowego. System Yeagera byby oczywicie naraony na wystpienie wszystkich problemw zwizanych z cyklem, jakie analizowalimy szczegowo w tej ksice. Zob. Yeager, The Perils of Base Money.

ROZDZIA IX
PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

W tym ostatnim rozdziale, po krtkim przegldzie dwudziestowiecznych propozycji wprowadzenia w bankowoci wymogu stuprocentowej rezerwy, przedstawimy nasze zalecenie dotyczce reformy systemu bankowego, propozycj opart na funkcjonowaniu wolnej bankowoci poddanej tradycyjnym zasadom prawnym, rzdzcym bankowym depozytem pieninym (wymg stuprocentowej rezerwy). Porwnamy nastpnie zalety proponowanego systemu i innych moliwych systemw, a mianowicie aktualnego systemu bankowego i nansowego oraz systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Dokonamy zarazem przegldu rnych zastrzee podnoszonych wobec propozycji wymogu stuprocentowej rezerwy oraz odpowiemy na nie. W dalszej czci rozdziau przedstawimy program etapw porednich umoliwiajcych przejcie od aktualnego systemu bankowego i nansowego do proponowanego modelu, a na zakoczenie damy kilka uwag odnonie moliwoci zastosowania naszych zalece do szczeglnych przypadkw Europejskiej Unii Monetarnej oraz odbudowy nansowej dokonywanej w krajach dawnego bloku wschodniego. Ksik zamkniemy podsumowaniem najwaniejszych wnioskw z naszych rozwaa.

1 . H i s t o r i a w s p c z e s n yc h t e o r i i w s p i e r a j c yc h w y m g s t u p ro c e n t o w e j re ze r w y
Wiemy, e nieufno wobec bankowoci opartej na rezerwie czstkowej siga daleko w przeszo: wykazywali j ju salamanccy teoretycy XVI i XVII wieku, David Hume w XVIII wieku, teoretycy ze szkoy Jeffersona i Jacksona w pierwszych dziesicioleciach po powstaniu Stanw Zjednoczonych oraz wana grupa teoretykw europejskich w XIX wieku (Modeste i Cernuschi we Francji, Michaelis, Hbner, Geyer i Tellkampf w Niemczech). Co wicej, niektrzy wybitni ekonomici w XX wieku, tacy jak Ludwig von Mises i przynajmniej czterech laureatw nagrody im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii (Friedrich A. Hayek, Milton Friedman, James Tobin i Maurice Allais), bronili w pewnych okresach wprowadzenia wymogu stuprocentowej rezerwy dla depozytw skadanych w bankach.

542

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Propozycja Ludwiga von Misesa Ludwig von Mises by pierwszym dwudziestowiecznym ekonomist, ktry proponowa ustanowienie systemu bankowego z wymogiem stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie. Mises sformuowa swoje zalecenie w pierwszym wydaniu ksiki The Theory of Money and Credit opublikowanym w roku 1912. Za zakoczenie tego pierwszego wydania, w ustpie powtrzonym dosownie w wydaniu drugim z 1924 roku, Mises dochodzi do nastpujcego wniosku:
rodki ducjarne w swojej naturze nie rni si prawie od pienidza; ich poda wpywa na rynek w ten sam sposb jak poda waciwego pienidza; wahania ich iloci wpywaj na obiektywn warto wymienn pienidza dokadnie tak samo jak wahania iloci waciwego pienidza. Logiczne jest wic, e powinny by poddane tym samym zasadom, jakie ustanowiono w odniesieniu do waciwego pienidza; naley podejmowa w ich przypadku te same prby w celu wyeliminowania, o ile to tylko moliwe, ludzkiego wpywu na wspczynnik wymiany pomidzy pienidzem a innymi dobrami gospodarczymi. Moliwo wywoania przez emisj rodkw ducjarnych przejciowych uktuacji wspczynnikw wymiany pomidzy dobrami wyszych i niszych rzdw oraz grone konsekwencje rozbienoci pomidzy naturaln i pienin stop procentow to okolicznoci prowadzce do tego samego wniosku. Jest wic oczywiste, e jedynym sposobem na wyeliminowanie ludzkiego wpywu na system kredytowy jest zdawienie wszelkiej dalszej emisji rodkw ducjarnych. Naley ponownie przedstawi zasadnicz koncepcj ustawy Peela i wprowadzi j bardziej konsekwentnie, ni zrobiono to w Anglii za jego czasw, obejmujc ustawowym zakazem rwnie otwieranie kredytu w postaci sald bankowych.

Mises dodaje:
Bdem byoby zakada, e nowoczesna organizacja wymiany na pewno si utrzyma. Ma w sobie zarodek wasnej destrukcji; rozwj rodka ducjarnego musi z koniecznoci doprowadzi do jej zaamania1.
Mises, The Theory of Money and Credit, s. 446448 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Jest to najnowsze i najlepsze angielskojzyczne wydanie ksiki Misesa. Przytoczony fragment w oryginale brzmi nastpujco: Es leuchtet ein, dass menschlicher Einuss aus dem Umlaufsmittelwesen nicht anders ausgeschaltet werden kann als durch die Unterdrckung der weiteren Ausgabe von Umlaufsmitteln. Der Grundgedanke der Peelschen Akte msste wieder aufgenommen und durch Miteinbeziehung der in Form von Kassenfhrungsguthaben ausgegebenen Umlaufsmittel in das gesetzliche Verbot der Neuausgabe in vollkommenerer Weise durchgefhrt werden als dies seinerzeit in England geschah. (...) Es wre ein Irrtum, wollte man annehmen, dass der bestand der modernen Organisation des Tauschverkehres fr die Zukunft gesichert sei. Sie trgt
1

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 543

Model idealnego systemu bankowego Mises rozwaa ponownie w swojej ksice z 1928 roku zatytuowanej Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik (Stabilizacja pienina i polityka koniunkturalna). Czytamy w niej:
Najwaniejszym wstpnym wymaganiem kadej polityki koniunkturalnej bez wzgldu na to, jak skromny moe by jej cel, jest zaniechanie jakichkolwiek prb obnienia rodkami polityki bankowej stopy procentowej poniej poziomu, jaki ksztatuje si na rynku. Oznacza to powrt do teorii szkoy obiegu pieninego, ktra staraa si zdawi przysz ekspansj kredytu w obiegu, a tym samym wszelk dalsz kreacj rodkw ducjarnych. Nie oznacza jednak powrotu do starego programu szkoy obiegu pieninego, ktrego zastosowanie ograniczao si do banknotw. Oznacza raczej wprowadzenie nowego programu opartego na starej teorii szkoy obiegu pieninego, aczkolwiek tak poszerzonego w wietle obecnego stanu wiedzy, aby obejmowa rodki ducjarne emitowane w postaci depozytw bankowych. Banki byyby zobowizane do staego utrzymywania pokrycia w metalu wszystkich not z wyjtkiem kwoty not ju wystawionych, ktre nie maj obecnie pokrycia w metalu rwnego cakowitej wielkoci wyemitowanych not i otwartych depozytw bankowych. Oznaczaoby to cakowit zmian przepisw prawnych dotyczcych banku centralnego. (...) Ju dziki temu jednemu dziaaniu polityka koniunkturalna skierowaaby si powanie ku eliminacji kryzysw2.

Dwa lata pniej, 10 padziernika 1930 roku Mises przedstawi Komisji Finansw Ligi Narodw w Genewie memorandum zatytuowane Przydatno metod oceny zmian siy nabywczej przy ustalaniu midzynarodowej poin ihrem Innern bereits den Keim der Zerstrung. Die Entwicklung des Umlaufsmittels muss notwendigerweise zu ihrem Zusammenbruch fhren (Mises, Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel, s. 418419). 2 Mises, Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik, s. 81; przekad angielski On the Manipulation of Money and Credit, s. 57173; w oryginale powyszy fragment jest na s. 167168, wyrnienie kursyw dodane przeze mnie. Wyjtek wyodrbniony przez Misesa mylnikami, dowodzi tego, e w duchu ustawy Peela domaga si on jedynie stuprocentowej rezerwy dla nowo emitowanych rodkw ducjarnych (depozytw i banknotw), co oznaczaoby, e ich zasoby wyemitowane ju przed rozpoczciem reformy nie miayby pokrycia w kruszcu. Realizacja propozycji Misesa stanowiaby wielki krok naprzd i byaby w praktyce moliwa bez powodowania pocztkowo znacznych zmian wartoci rynkowej zota. Jest to jednak propozycja niedoskonaa. Banknoty i depozyty wystawione w przeszoci nadal nie miayby pokrycia, wskutek czego banki byyby szczeglnie naraone na ewentualne kryzysy zaufania. Std te proponujemy w tym rozdziale program bardziej radykalny, polegajcy na wprowadzeniu wymogu stuprocentowej rezerwy dla wszystkich rodkw ducjarnych (zarwno ju wyemitowanych, jak i nowych). Propozycj Misesa szczegowo rozwina Bettina Bien Greaves w artykule How to Return to the Gold Standard, The Freeman: Ideas on Liberty, listopad 1995, s. 703707.

544

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

lityki walutowej i bankowej. Wystpujc przed wczesnymi ekspertami od spraw pienidza i bankowoci, Mises wyrazi swoje pogldy nastpujco:
Cech charakterystyczn standardu zota jest to, e bankom nie zezwala si na zwikszenie kwoty not i sald bankowych bez pokrycia w zocie, poza cakowit wielkoci, jaka jest ju w obiegu w czasie wprowadzenia tego sytemu. Ustawa bankowa Peela z 1844 roku i rozmaite przepisy dotyczce bankowoci, oparte na niej w mniejszym lub wikszym stopniu, stanowi prby stworzenia tego rodzaju czystego standardu zota. Prby te byy niekonsekwentne, poniewa czce si z nimi restrykcje dotyczce obiegu uwzgldniay jedynie banknoty, pozostawiajc w spokoju salda rachunkw bankowych, na poczet ktrych mona wystawia czeki. Zaoyciele szkoy obiegu pieninego nie dostrzegli zasadniczego podobiestwa pomidzy patnoci czekiem a patnoci banknotem. W wyniku tego przeoczenia twrcy ustawy nigdy nie osignli swojego celu3.

Mises mia pniej wyjani, e system bankowy oparty na standardzie zota i wymogu stuprocentowej rezerwy wykazaby tendencj do lekkiego obniania cen, co byoby korzystne dla wikszoci obywateli, poniewa podnosioby ich dochd realny, i to nie wskutek nominalnego wzrostu zarobkw, lecz w wyniku cigego obniania cen i dbr konsumpcyjnych oraz wzgldnej staoci dochodu nominalnego. Mises uwaa, e taki system pieniny i bankowy jest znacznie lepszy od obecnego, nkanego chroniczn inacj i powtarzajcymi si cyklami ekspansji i recesji. W zwizku z trapic wczesny wiat depresj gospodarcz Mises stwierdza:
Zo bierze si nie z restrykcji, lecz z ekspansji, ktra je poprzedzia. Polityka bankw zasuguje na krytyk nie dlatego, e w kocu powstrzymaa ekspansj kredytu, ale raczej za to, e kiedy dopucia do jej rozpoczcia4.

Dziesi lat po przedstawieniu tego memorandum przed Lig Narodw Mises jeszcze raz broni wymogu stuprocentowej rezerwy, tym razem w pierwszym niemieckojzycznym wydaniu swojego wszechstronnego traktatu ekonomicznego, opublikowanego pod tytuem Nationalkonomie: Theorie des Handelns und Wirtschaftens (Ekonomia. Teoria dziaania i wymiany). Mises ponownie przedstawia tutaj tez, e zasadnicze idee szkoy obiegu pieninego wymagaj wprowadzenia wymogu stuprocentowej re-

Memorandum to zostao zapomniane, a potem ponownie odkryte w archiwach Ligi Narodw, kiedy Richard M. Ebeling przygotowywa materiay do ksiki Money, Method, and the Market Process, s. 7895. Powyszy fragment pojawia si na s. 90, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie. 4 Ibid., s. 91, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie.

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 545

zerwy w odniesieniu do wszystkich rodkw ducjarnych, a wic nie tylko banknotw, lecz take depozytw bankowych. Co wicej, w ksice tej Mises opowiada si za zniesieniem banku centralnego i wskazuje, e dopki instytucja ta istnieje, dopty nawet gdy obowizuje cisy zakaz emisji nowych rodkw ducjarnych (banknotw i depozytw), zawsze zachodzi niebezpieczestwo, i nadzwyczajne trudnoci budetowe bdzie si wskazywa jako polityczne uzasadnienie emisji nowych rodkw ducjarnych, ktra ma pomc w nansowaniu potrzeb pastwa. Mises w ten sposb odpowiada porednio teoretykom szkoy chicagowskiej, ktrzy w latach 30. proponowali wprowadzenie w bankowoci wymogu stuprocentowej rezerwy, przy czym jednak baza monetarna miaa pozosta ducjarna, a odpowiedzialno za emisj i kontrol zasobu pienidza miaa nadal spoczywa na banku centralnym. Mises nie uwaa, aby byo to rozwizanie najlepsze. W tym przypadku, nawet gdy si zachowa wymg stuprocentowej rezerwy, pienidz wci ostatecznie zaleaby od banku centralnego, tote byby poddany wszelkiego rodzaju oddziaywaniom i czynnikom presji; zagroeniem dla niego byoby zwaszcza to, e w sytuacji kryzysu nansowego pastwo wykorzystaoby swoj wadz emisji pienidza dla wasnego nansowania. Wedug Misesa idealne rozwizanie to wprowadzenie systemu wolnej bankowoci (a wic nie byoby banku centralnego) poddanego tradycyjnym zasadom prawnym (std te wymg stuprocentowej rezerwy)5. Obron wymogu stuprocentowej rezerwy Mises uzupenia w tej ksice zastrzeeniem nie tylko pod adresem banku centralnego, ale take systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej: cho system taki powanie ograniczyby emisj rodkw ducjarnych, jednak to nie wystarczyoby, aby cakowicie wyeliminowa ekspansj kredytow czy powracajce boomy i recesje gospodarcze, ktre jej nieuchronnie towarzysz6.
Mises wyraa si dokadnie tak: Wenn heute, dem Grundgedanken der Currency-Lehre entsprechend, auch fr das Kassenfhrungsguthaben volle hundertprozentige Deckung verlangt wird, damit die Erweiterung der Umlaufsmittelausgabe auch in dieser Gestalt unterbunden werde, dann ist das folgerichtiger Ausbau der Ideen, die jenem alten englischen Gesetzt zugrundelagen. (...) Auch das schrfste Verbot der Erweiterung der Umlaufsmittelausgabe versagt gegenber einer Notstandsgesetzgebung (Mises, Nationalkonomie, wyd. 2, Philosophia Verlag, Mnchen 1980, s. 403). [Por. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 376, ostatni akapit]. 6 Szczeglnie pouczajcy jest tu przypis Misesa na s. 402 Nationalkonomie. Czytamy tam: Fr die Katallaktik ist der Begri normale Kreditausweitung sinnlos. Jede Kreditausweitung wirkt auf die Gestaltung der Preise, Lhne und Zinsstze und lst den Prozess aus, den zu beschreiben die Aufgabe der Konjunkturtheorie ist. Przypis ten znalaz si pniej na s. 376 Ludzkiego dziaania: Pojcie normalnej ekspansji kredytowej jest absurdem. Dodatkowa emisja ducjarnych rodkw patniczych, bez wzgldu na jej wielko, zawsze wywouje zmiany w strukturze cen, ktre s przedmiotem teorii cyklu koniunkturalnego. Oczywicie, jeeli taka emisja jest niewielka, to nieuchronne skutki takiej ekspansji rwnie nie s due. To stwierdzenie Misesa do skonfundowao tych przedstawicieli szkoy austriackiej, ktrzy bronili systemu wolnej
5

546

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

W 1949 roku wydawnictwo Yale University Press opublikowao pierwsze anglojzyczne wydanie traktatu ekonomicznego Misesa pod tytuem Human Action. A Tritease on Economics (Ludzkie dziaanie. Traktat o ekonomii). Mises powtarza w nim argumenty z wydania niemieckojzycznego, lecz wyranie odnosi si do planu wprowadzenia w bankowoci wymogu stuprocentowej rezerwy Irvinga Fishera. Mises jest przeciwny planowi Fishera nie dlatego, e zawiera on propozycj wymogu stuprocentowej rezerwy, co Mises w peni popiera, ale dlatego, e Fisher stara si poczy ten rodek z zachowaniem banku centralnego i przyjciem indeksowanej jednostki pieninej. Wedug Misesa bowiem przywrcenie wymogu stuprocentowej rezerwy, ale z zachowaniem banku centralnego, byoby niewystarczajce:
(...) nie daoby si unikn wszystkich mankamentw nieodcznie zwizanych z kadym rodzajem ingerencji pastwa w sfer bankowoci. Aby zapobiec dalszej ekspansji kredytowej, naley podporzdkowa bankowo oglnym przepisom prawa handlowego i cywilnego, ktre nakadaj zarwno na osoby prywatne, jak i rmy obowizek cisego dotrzymywania warunkw umowy7.

Swoje przemylenia na temat wymogu stuprocentowej rezerwy Mises przedstawi ponownie w dodatku (zatytuowanym Monetary Reconstruction) do wznowienia The Theory of Money and Credit z 1953 roku, gdzie wyranie stwierdzi:
Najwaniejsze jest to, e rzd nie powinien wicej mie moliwoci zwikszania iloci pienidza w obiegu o kwot pienidza czekowego nie w peni czyli nie w 100 procentach pokrytego przez depozyty skadane przez spoeczestwo.

Co wicej, w tym samym dodatku Mises proponuje rwnie proces przejcia do idealnego systemu w nastpujcym celu:
Naley zabroni bankom zwikszania cakowitej kwoty depozytw, ktre mona obcia czekami, oraz sald takich depozytw poszczeglnych klientw, czy to prywatnego obywatela, czy Skarbu Stanw
bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (White, Selgin, Horwitz itd.). Owo twierdzenie ujawnia przekonanie Misesa, e system taki nie uniknby faz ekspansji i recesji charakterystycznych dla cyklu koniunkturalnego (cho byyby one mniej dotkliwe ni te, ktre trapi aktualne systemy wspierane przez bank centralny). Pamitajmy rwnie, co powiedzielimy w przypisie 120, w rozdz. VIII. 7 Mises, Ludzkie dziaanie, s. 377. Mises po raz pierwszy wskazuje tu, e problemy zwizane z systemem bankowoci bior si z tego, i jego uczestnicy nie s poddani tradycyjnym zasadom prawnym. Ta fundamentalna myl, ktr mia pniej rozwin Murray N. Rothbard, stanowi sedno naszej tezy.

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 547

Zjednoczonych, inaczej ni przez przyjmowanie od spoeczestwa depozytw gotwkowych w banknotach stanowicych prawny rodek patniczy lub przyjcie czeku patnego przez inny bank krajowy poddany tym samym ograniczeniom. Oznacza to cis stuprocentow rezerw dla wszystkich przyszych depozytw, czyli wszystkich depozytw, ktre nie istniay pierwszego dnia reformy8.

Cho dalej znw zajmiemy si procesem przejcia do idealnego systemu bankowego, zauwaamy tutaj, e Mises zgodnie ze swoj prac z 1928 roku proponuje taki sam system przejcia, jaki zastosowano wobec banknotw w ustawie Peela (ktra wymagaa, aby tylko nowo tworzone banknoty miay stuprocentowe pokrycie w kruszcu)9.

Friedrich A. Hayek i propozycja wymogu stuprocentowej rezerwy Friedrich A. Hayek, niewtpliwie najznakomitszy ucze Misesa, o wymogu stuprocentowej rezerwy napisa po raz pierwszy, kiedy w wieku dwudziestu piciu lat po powrocie z podry naukowej po Stanach Zjednoczonych opublikowa artyku The Monetary Policy of the United States after the Recovery from the 1920 Crisis. W tym artykule Hayek poddaje ostrej krytyce polityk pienin realizowan wwczas przez Rezerw Federaln. Polityka ta miaa na celu utrzymanie stabilnoci siy nabywczej pienidza w kontekcie szybko rosncej produktywnoci i ju wtedy zacza wywoywa powan ekspansj kredytow, ktra miaa ostatecznie spowodowa wielki kryzys. Hayek po raz pierwszy wspomina o wymogu stuprocentowej rezerwy w przypisie do tego doniosego artykuu. Stwierdza tam:
Jak ju podkrelalimy, starsi angielscy teoretycy szkoy obiegu pieninego rozumieli to lepiej ni wikszo pniejszych ekonomi8 Mises, The Theory of Money and Credit, s. 481, 491, wyrnienia kursyw dodane przeze mnie. 9 Mimo krystalicznie jasnych stwierdze Misesa na korzy wymogu stuprocentowej rezerwy jego obrona wolnej bankowoci jako poredniego kroku ku ideaowi stuprocentowej rezerwy (a tym samym ku systemowi bankowoci poddanej tradycyjnym zasadom prawnym) skonia niektrych teoretykw wspczesnej nowej szkoy bankowoci wywodzcych si ze szkoy austriackiej do interpretowania stanowiska Misesa dla wasnych celw. Ot owi teoretycy widz w Misesie najpierw obroc wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, a dopiero potem bankowoci ze stuprocentow rezerw. Zob. np. White, Mises on Free Banking and Fractional Reserves, s. 517533. Joseph T. Salerno w interesujcym artykule wykaza niedawno, e stanowiska Whitea nie da si obroni, poniewa pomija on wane fragmenty w tych samych pracach Misesa, ktre cytuje, a take lekceway istotny rozwj teorii pienidza Misesa, jaki nastpi pomidzy publikacj pierwszego niemieckojzycznego wydania The Theory of Money and Credit w 1912 roku a publikacj Nationalkonomie w 1940 roku (Salerno, Mises and Hayek Dehomogenized, s. 137146).

548

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

stw. Szkoa obiegu pieninego miaa rwnie nadziej, e proponowana przez nich regulacja emisji banknotw zapobiegnie cyklicznym uktuacjom. Poniewa jednak uwzgldniali wycznie skutki emisji banknotw, lekcewac wpyw pienidza depozytowego, a restrykcje nakadane na kredyt bankowy zawsze mona byo obej za pomoc ekspansji transferw przez depozyty bankowe, Ustawa bankowa Peela i oparty na niej statut banku centralnego nie mogy osign tego celu. Problem zapobiegania kryzysom mg by znale radykalne rozwizanie, gdyby zasadnicz koncepcj ustawy Peela konsekwentnie rozwinito w zalecenie stuprocentowego pokrycia w zocie zarwno depozytw bankowych, jak i banknotw10.

W wanej pracy Monetary Nationalism and International Stability, opublikowanej dwanacie lat pniej, w 1937 roku, F. A. Hayek znw mwi o ustanowieniu systemu bankowego opartego na wymogu stuprocentowej rezerwy. Teoretycy szkoy chicagowskiej ju wczeniej wysunli podobn propozycj, starajc si oprze ten system na pienidzu papierowym banku centralnego. Hayek natomiast twierdzi, e idealnym rozwizaniem byoby poczenie wymogu stuprocentowej rezerwy w bankowoci z powrotem do czystego standardu zota. Wszystkie banknoty i depozyty miayby dziki temu pene pokrycie w zocie i powstaby oglnowiatowy zdrowy system monetarny, skutecznie zapobiegajcy manipulacjom rzdowym i nacjonalizmowi pieninemu. Hayek konkluduje:
Niewtpliwa atrakcyjno tej propozycji polega wanie na tej jej cesze, ktra sprawia, e wydaje si ona nieco niepraktyczna, mianowicie na tym, e w praktyce oznacza ona (...) zniesienie bankowoci depozytowej w postaci nam znanej11.

Blisko czterdzieci lat pniej F. A. Hayek znw podejmuje temat pienidza i bankowoci w swoim synnym dziele Denationalization of Money. Cho wspczeni teoretycy wolnej bankowoci opartej na rezerwie

Hayek, The Monetary Policy of the United States after the Recovery from the 1920 Crisis, rozdz. 1 ksiki Money, Capital, and Fluctuations: Early Essays, s. 29 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Artyku ten jest angielskim przekadem teoretycznej czci pracy pierwotnej opublikowanej w jzyku niemieckim pt. Die Whrungspolitik der Vereinigten Staaten seit der berwindung der Krise von 1920, Zeitschrift fr Volkswirtschaft und Sozialpolitik, t. 13, nr 5, 1925, s. 2563, oraz t. 46, s. 254317. 11 Hayek, Monetary Nationalism and International Stability, s. 8184, zw. s. 82 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Propozycj stuprocentowej rezerwy Hayek chwali zwaszcza dlatego, e dotyka sedna problemu (s. 81). Widzi w tym planie, oprcz tego, e jest nieco niepraktyczny, tylko jedn wad: wydaje si nieprawdopodobne, aby depozyty bankowe bez pokrycia nie pojawiy si w jakiej innej formie prawnej, zwaywszy na to, e bankowo jest zjawiskiem wszechobecnym (s. 82). Zastrzeeniem tym zajmiemy si pniej.

10

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 549

czstkowej powoywali si na t ksik, by uzasadni swj model, to nie ma wtpliwoci, e Hayek proponuje system wolnej bankowoci i prywatnej emisji jednostek pieninych i e ostatecznie chciaby widzie funkcjonowanie modelu bankowoci z obowizkow stuprocentow rezerw. W ustpie powiconym zmianie polityki bankw komercyjnych Hayek pisze bowiem, e olbrzymia wikszo bankw
musiaaby si oczywicie zadowoli prowadzeniem interesw w pienidzach innych ni wasne. Musiayby one zatem realizowa co w rodzaju bankowoci stu procent i utrzymywa pen rezerw na pokrycie wszystkich zobowiza patnych na danie.

Hayek ponadto surowo krytykuje aktualny system bankowy:

Instytucja, ktra okazaa si tak szkodliwa jak bankowo oparta na rezerwie czstkowej bez odpowiedzialnoci poszczeglnych bankw za tworzony przez nie pienidz (czyli depozyty czekowe), nie moe si skary, jeli pozbawi si j wsparcia monopolu rzdowego, ktry umoliwi jej istnienie12.

Murray N. Rothbard i propozycja czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy W 1962 roku ukazaa si ksika In Search of a Monetary Constitution13, a w niej klasyczny dzi artyku prof. Murraya N. Rothbarda The Case for a 100-Percent Gold Dollar (ksika pod redakcj Lelanda B. Yeagera zawiera rwnie artykuy Jamesa M. Buchanana, Miltona Friedmana, Arthura Kempa i innych). W artykule tym Rothbard po raz pierwszy rozwija swoj propozycj czystego standardu zota opartego
12 Hayek, Denationalization of Money, s. 9495, 55. Cytowany fragment znajduje si na s. 119 poprawionego drugiego wydania (Institute of Economic Aairs, London 1978). Hayek domaga si rwnie przeprowadzenia cisego rozrnienia zwykej bankowoci depozytowej (do ktrej stosowaby si wymg stuprocentowej rezerwy) i bankowoci inwestycyjnej, w ktrej banki ograniczayby si do poyczania tych rodkw, ktre wczeniej poyczyli im ich klienci. W konkluzji Hayek stwierdza: Spodziewam si, e okae si wkrtce, i dziaalno polegajca na tworzeniu pienidza niezbyt zgadza si z kontrolowaniem wielkich portfeli inwestycyjnych czy wrcz znacznych czci przemysu (wyd. 2, s. 119120). Surow, lecz sprawiedliw krytyk innych propozycji Hayeka, dotycz denacjonalizacji pienidza i ustanowienia pienidza opartego na indeksie towarw (tylko porednio wicych si z tematem naszych bada), zawiera praca Murraya N. Rothbarda The Case for a Genuine Gold Dollar, zawarta w: Llewellyn H. Rockwell jun. (red.), The Gold Standard, Lexington Books, Lexington (Massachusetts) 1985, s. 27. 13 Leland B. Yeager (red.), In Search of a Monetary Constitution, Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts) 1962.

550

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

na wolnej bankowoci z wymogiem stuprocentowej rezerwy. Krytykuje w nim wszystkich, ktrzy popieraj powrt do pozornego standardu zota zakorzenionego w systemie bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i kontrolowanej przez bank centralny. Przedstawia te rozwizanie, ktre uwaa za jedyne spjne, stabilne i dugoterminowe: system wolnej bankowoci z wymogiem stuprocentowej rezerwy, zniesienie banku centralnego i wprowadzenie czystego standardu zota. Zapobiegoby ono, wedug Rothbarda, nie tylko powracajcym cyklom boomu i recesji wywoywanym przez bankowo opart na rezerwie czstkowej, ale take moliwoci wystpujcej rwnie w takim systemie opartym na stuprocentowej rezerwie, jaki proponowali teoretycy szkoy chicagowskiej w latach 30. e utrzymanie banku centralnego sprawi, i cay system wci bdzie podatny na naciski zwizane z politycznymi i nansowymi potrzebami chwili. Uwaamy jednak, e gwnym osigniciem Rothbarda jest tu solidna podstawa prawna, na jakiej opiera swoj propozycj. Analiz ekonomiczn uzupenia bowiem o zasadniczo prawne, cho multidyscyplinarne badania zmierzajce w caoci do wykazania, e bankowo ze stuprocentow rezerw jest po prostu logicznym wynikiem odniesienia tradycyjnych zasad prawnych do dziedziny bankowoci. Std te w tej konkretnej sprawie w naszej ksice staramy si jedynie rozwin i rozszerzy pierwotn tez Rothbarda. Rothbard porwnuje w szczeglnoci bankiera dziaajcego na podstawie rezerwy czstkowej z przestpc dopuszczajcym si sprzeniewierzenia:
Podbiera pienidze z kasy rmy, by zainwestowa je w jakie swoje przedsiwzicia. Podobnie jak bankier widzi moliwo osignicia zysku z cudzych aktyww. Malwersant wie na przykad, e audytor pojawi si 1 czerwca, by przejrze ksigi; ma te szczery zamiar spaci poyczk przed tym terminem. Zamy, e to robi; czy rzeczywicie jest prawd, e nikt nie straci, a wszyscy zyskali? Nie zgadzam si z tym; popeniono kradzie, a kradzie t naley ciga sdownie, a nie tolerowa. Zauwamy, e obroca bankw zakada, i co poszo le, dopiero wtedy gdy wszyscy postanawiaj odzyska swoj wasno i przekonaj si, e jej nie ma. Twierdz jednak, e zo kradzie zostaje popenione wtedy, kiedy malwersant bierze pienidze, a nie pniej, gdy jego poyczka wychodzi na jaw14.

Cho Rothbard prawidowo przedstawi prawne aspekty zagadnienia, kierowa si anglosask tradycj prawn, nie zdajc sobie sprawy, e, jak to wyjanilimy w pocztkowych rozdziaach, jego tez jeszcze mocniej
Murray N. Rothbard, The Case for a 100 Percent Gold Dollar, Ludwig von Mises Institute, Auburn (Alabama) 1991, s. 4445.
14

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 551

wspiera wywodzca si z prawa rzymskiego tradycja prawna Europy kontynentalnej15.

Maurice Allais europejski obroca wymogu stuprocentowej rezerwy W Europie za propozycj systemu bankowego poddanego wymogowi stuprocentowej opowiada si Francuz Maurice Allais, laureat nagrody im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1988 roku. Allais stwierdza:
Mechanizm kredytowy, jaki obecnie funkcjonuje, opiera si na czstkowym pokryciu depozytw, tworzeniu pienidza ex nihilo oraz udzielaniu dugoterminowych poyczek ze rodkw z poyczek krtkoterminowych, co znacznie pogarsza wspomniane zakcenia. Wszystkie bowiem powane kryzysy XIX i XX wieku miay u podoa nadmierna ekspansj kredytu, istnienie skryptw dunych i ich monetyzacj oraz spekulacje, ktre ekspansja ta podsycaa i umoliwiaa16.
15 We wrzeniu 1993 r. po raz pierwszy przedstawilimy osobicie Murrayowi N. Rothbardowi wyniki naszych bada nad podstawami depozytu bankowego w prawie rzymskim oraz stanowiskiem teoretykw salamanckich w tej kwestii, co przyj z ogromnym zainteresowaniem. Zachci nas pniej do opublikowania krtkiego streszczenia naszych wnioskw w artykule napisanym dla Review of Austrian Economics. Niestety, nie mg ju zobaczy tego artykuu w druku, poniewa zmar nagle 7 stycznia 1995 r. Inne wane prace, w ktrych Rothbard podejmuje ten temat, to m.in.: Co rzd zrobi z naszym pienidzem?, tum. Witold Falkowski, w: tego, Zoto, banki ludzie, czyli krtka historia pienidza, Fijorr Publishing, ChicagoWarszwa 2009; Tajniki bankowoci; Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 198206; artykuy: The Myth of Free Banking in Scotland, s. 229245, Aurophobia: or Free Banking on What Standard?, s. 99 108. Oprcz Murraya Rothbarda wspczesnymi rzecznikami wymogu stuprocentowej rezerwy w bankowoci s w Stanach Zjednoczonych m.in.: Hans-Hermann Hoppe, The Economics and Ethics of Private Property, Kluwer Academic Publishers, Dortrecht (Holland) 1993, s. 6193, oraz How is Fiat Money Possible? or The Devolution of Money and Credit, s. 4974; Joseph T. Salerno, Gold Standards: True and False, Cato Journal: An Interdisciplinary Journal of Public Policy Analysis 3, nr 1, wiosna 1983, s. 239267, Mises and Hayek Dehomogenized, s. 137146; Walter Block, Fractional Reserve Banking: An Interdisciplinary Perspective, s. 2432; Mark Skousen, The Economics of a Pure Gold Standard. Ta ostatnia ksika to praca doktorska na temat wymogu stuprocentowej rezerwy w bankowoci, zawierajca szczeglnie cenny, kompletny wykaz wszystkich wczeniejszych publikacji na ten temat. Wymienieni teoretycy podobnie jak Rothbard, nale do dugiej linii amerykaskich mylicieli (poczwszy od Jeersona i Jacksona) utrzymujcych, e bankowo powinna cile podlega zasadom prawnym i wymogowi stuprocentowej rezerwy. Najwaniejszym teoretykiem tego nurtu by w XIX w. Amasa Walker, autor The Science of Wealth, [zob. zw. s. 138168, 184232]. 16 Maurice Allais, Les conditions montaires dune conomie de marchs: des enseignements du pass aux rformes de demain, Revue dconomie politique 2, majlipiec 1993, s. 319367 (wyrnienia kursyw dodane przeze mnie). Powyszy fragment pochodzi ze s. 326, a oryginalny tekst jest nastpujcy: Le mcanisme du crdit tel quil fonctionne actuellement et qui est fond sur la couverture fractionnaire des dpts, sur

552

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Cho Allais czsto cytuje Ludwiga von Misesa i Murraya N. Rothbarda, a jego ekonomiczna analiza skutkw bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i jej roli w wywoywaniu kryzysw gospodarczych jest nieskazitelna i ujawnia silne wpywy austriackiej teorii cykli koniunkturalnych, to jednak w kocu sugeruje on utrzymanie banku centralnego jako organizacji ostatecznie odpowiedzialnej za kontrol bazy monetarnej i nadzorowanie jej wzrostu (w staym tempie 2 procent rocznie)17. Allais uwaa bowiem, e samo pastwo, a nie bankierzy, powinno czerpa korzyci z konskaty,
la cration de monnaie ex nihilo, et sur le prt long terme de fonds emprunts court terme, a pour eet une amplication considrable des dsorders constats. En fait, toutes les grandes crises des dix-neuvime et vingtime sicles ont rsult du dveloppement excessif du crdit, des promesses de payer et de leur montisation, et de la spculation que ce dveloppement a suscite et rendue possible. Maurice Allais zaprezentowa swoj tez opinii publicznej w znanym artykule Les faux monneyeurs opublikowanym 29 padziernika 1974 r. w Le Monde. Przedstawia j rwnie w rozdz. 69 ksiki Limpt sur le capital et la rforme montaire, Hermann diteurs, Paris 1989, s. 155257. W 1994 r. we Francji ukazaa si rwnie nasza krytyczna ocena bankowoci opartej na rezerwie czstkowej: Huerta de Soto, Banque centrale au banque libre, s. 379391. 17 Zob. np. cytaty z pracy Murraya N. Rothbarda na s. 316, 317 i 320 ksiki Allaisa Limpt sur le capital et la rforme montaire; zob. te odniesienia do Amasy Walkera na s. 317, a zwaszcza do Ludwiga von Misesa, z ktrego ksik The Theory of Money and Credit Allais jest doskonale obeznany i cytuje j przy rnych okazjach, m.in. na s. 355, 307 i 317. Co wicej, Maurice Allais skada Ludwigowi von Misesowi szczery hod: Jeli zachodnie spoeczestwa liberalne wci istniej, to dziki odwadze ludzi, takich jak Ludwig von Mises (1881-1973), ktry cae swoje ycie konsekwentnie broni niepopularnych pogldw i przeciwstawia si prdom intelektualnym dominujcym w jego czasach. Mises by czowiekiem wyjtkowej inteligencji, a jego wkad w rozwj w ekonomii jest trudny do przecenienia. Zmaga si z wieloma przeciwnociami losu, a w ostatnich latach ycia boryka siz trudnociami nansowymi i bez wsparcia przyjaci popadby w ndz.. Przyszo spoeczestwa, ktre nie jest w stanie zapewni swoim elitom, a w istocie swoim najwytrwalszym obrocom, godziwych warunkw ycia, stoi pod znakiem zapytania (s. 307). Cho w praktyce Maurice Allais w peni zgadza si z analiz i zaleceniami szkoy austriackiej w kwestiach pienidza i cykli, to jednak przyjmuje matematyczn koncepcj modelu oglnej rwnowagi, dystansujc si w ten sposb radykalnie od Austriakw, co potwierdzaj pewne fundamentalne bdy jego analizy (zob. Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 248249). Pascal Salin stwierdzi na tej podstawie, e Maurice Allais nie jest liberalnym ekonomist tego samego rodzaju co Hayek, lecz raczej inynierem spoecznym z silnymi osobistymi skonnociami leseferystycznymi, teoretykiem, ktrego analiza matematyczna prowadzi czsto do pragmatycznego utylitaryzmu, jaki Hayek i uczeni austriaccy w oglnoci okreliliby wyranie mianem konstruktywistycznego czy scjentystycznego. Zob. Pascal Salin, Maurice Allais: Un conomiste liberal?, praca przygotowywana do druku, s. 12. Salin opublikowa rwnie artyku, w ktrym analizuje austriack teori cykli koniunkturalnych i wynikajce z niej zalecenia co do polityki bankowej; zob. Pascal Salin, Macro-Stabilization Policies and the Market Process, w: K. Groenveld, J. A. H. Maks, J. Muysken (red.), Economic Policy and the Market Process: Austrian and Mainstream Economics, North-Holland, Amsterdam 1990, s. 201221. W rozdz. VIII, przyp. 98 wyjaniamy, dlaczego nie moemy si zgodzi ze stanowiskiem Salina, przychylnym wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej.

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 553

jaka towarzyszy moliwoci tworzenia pienidza. Jego propozycja wymogu stuprocentowej rezerwy nie jest wic logicznym nastpstwem odniesienia do bankowoci tradycyjnych zasad prawnych, jak to si dzieje w przypadku Murraya N. Rothbarda. Stanowi ona natomiast prb wsparcia stabilnej rzdowej polityki pieninej przez zapobieenie elastycznej, znieksztacajcej ekspansji kredytowej, jak wszystkie systemy bankowoci opartej na rezerwie czstkowej generuj z niczego. W tym sensie Maurice Allais idzie po prostu ladem dawnej tradycji pewnych przedstawicieli szkoy chicagowskiej, ktrzy proponowali wymg stuprocentowej rezerwy po to, by polityka pienina rzdu bya skuteczniejsza i bardziej przewidywalna.

Dawna tradycja szkoy chicagowskiej wspierania wymogu stuprocentowej rezerwy Zalecenie wymogu stuprocentowej rezerwy przez szko chicagowsk datuje si na 16 marca 1933 roku, kiedy Henry C. Simons, Lloyd W Mints, . Aaron Director, Frank H. Knight, Henry Schultz, Paul H. Douglas, Albert G. Hart i inni pucili w obieg niepodpisany szeciostronicowy dokument zatytuowany Reforma bankowoci i pienidza18. Albert G. Hart rozwin pniej ten program w opublikowanym w 1935 roku artykule The Chicago Plan of Banking Reform. Hart wyranie wskazuje w nim prof. Ludwiga von Misesa jako waciwego autora tej propozycji19. Pniej, w listopadzie 1935 roku James W Angell opublikowa obszerny artyku The 100 Percent . Reserve Plan20, w ktrym broni tego stanowiska i analizowa jego rne aspekty. Nastpnie w 1936 roku ukaza si artyku Henryego C. Simonsa Rules versus Authorities in Monetary Policy21. Wrd teoretykw chicagowskich Henry C. Simons najbardziej zblia si do tezy, e wymg stuprocentowej rezerwy nie jest zwyk propozycj polityki ekonomicznej, lecz zasadniczym elementem systemu instytucjonalnych regu niezbdnych dla prawidowego funkcjonowania gospodarki rynkowej. Simons stwierdza wrcz:

Zob. Ronnie J. Phillips, The Chicago Plan and New Deal Banking Reform, M. E. Sharpe, Armonk (New York) 1995, s. 191198. 19 Albert G. Hart, The Chicago Plan of Banking Reform, Review of Economic Studies 2, 1935, s. 104116. Odniesienie do profesorw Misesa i Hayeka znajduje si u dou strony 104. Inn ciekaw antycypacj planu chicagowskiego znajdujemy w ksice laureata Nagrody Nobla w dziedzinie chemii Fredericka Soddyego: Wealth, Virtual Wealth and Debt, E. P. Dutton, New York 1927. W tym samym roku przychyln recenzj ksiki Soddyego napisa Knight: Review of Frederick Soddys Wealth, Virtual Wealth and Debt, Saturday Review of Literature, 16 kwietnia 1927, s. 732. 20 James W Angell, The 100 Percent Reserve Plan, The Quarterly Journal of Eco. nomics 50, nr 1, listopad 1935, s. 135. 21 Henry C. Simons, Rules versus Authorities in Monetary Policy, Journal of Political Economy 44, nr 1, luty 1936, s. 130.

18

554

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Demokratyczny system wolnej przedsibiorczoci pociga za sob i wymaga dla swego skutecznego funkcjonowania i przetrwania stabilnego systemu cile okrelonych regu wyoonych w ustawodawstwie i zmienianych jedynie stopniowo, ostronie, z uwzgldnieniem ywotnych interesw uczestnikw gry rynkowej22.

Niemniej Henry C. Simons broni wymogu stuprocentowej rezerwy przede wszystkim z myl o przywrceniu cakowitej kontroli rzdu nad iloci pienidza w obiegu i jego wartoci. Swoj propozycj ogosi ju rok wczeniej w broszurze zatytuowanej A Positive Program for Laissez-Faire: Some Proposals for a Liberal Economic Policy. Jak wynika z jej lektury, ju wwczas Simons uwaa, e banki depozytowe utrzymujce
stuprocentowe rezerwy po prostu nie mogyby upa ani nie mogyby tworzy czy niszczy efektywnego pienidza. Instytucje te przyjmowayby depozyty, podobnie jak skady przyjmuj towary. Dochd czerpayby wycznie z opat za usug by moe zaledwie z umiarkowanych opat za transfer rodkw za pomoc czekw czy trat. (...) Te propozycje co do bankowoci okrelaj rodki pozwalajce wyeliminowa uporczyw elastyczno kredytu rozpowszechnion w systemie prywatnej bankowoci komercyjnej oraz przywrci rzdowi centralnemu cakowit kontrol nad iloci efektywnego pienidza i jego wartoci23.

Koncepcje Simonsa24 uzupeniy uwagi Fritza Lehmanna w artykule 100 Percent Money25 oraz artyku Franka D. Grahama, opublikowany we

22 Henry C. Simons, Rules versus Authorities in Monetary Policy, przedrukowane jako rozdz. 7 ksiki Economic Policy for a Free Society, University of Chicago Press, Chicago 1948, s. 160183; cytat s. 181. Jest rzecz ogromnie znaczc, e Simons przedstawia swoj analiz prawno-instytucjonaln akurat w tym artykule, w ktrym proponuje reform bankowoci opart na wymogu stuprocentowej rezerwy. 23 Henry C. Simons, A Positive Program for Laissez-Faire: Some Proposals for a Liberal Economic Policy, opublikowane pierwotnie w Public Policy Pamphlet nr 15, Harry D. Gideonse (red.), University of Chicago Press, Chicago 1934. Artyku zosta przedrukowany jako rozdz. 2 ksiki Economic Policy for a Free Society, s. 6465. Na temat Henryego Simonsa zob. Walter Block, Henry Simons is Not a Supporter of Free Enterprise, Journal of Libertarian Studies 16, nr 4, jesie 2002, s. 336. 24 Henry C. Simons w Economic Policy for a Free Society, s. 320, przyp. 17 dodaje: Skrajna niestabilno gospodarcza jest prawdopodobna w kadym systemie nansowym, w ktrym te same rodki su rwnoczenie jako rodki inwestycyjne dla przemysu i handlu oraz jako pynne rezerwy gotwki dla osb prywatnych. Nasza struktura nansowa zostaa zbudowana w znacznej mierze na zudzeniu, e rodki mog by dostpne i zarazem zainwestowane a obserwacja ta stosuje si do naszych bankw oszczdnociowych (i w mniejszym stopniu do wielu innych instytucji nansowych), a take do komercyjnej bankowoci depozytw na danie. 25 Fritz Lehmann, 100 Percent Money, Social Research 3, nr 1, s. 3756.

Historia wspczesnych teorii wspierajcych wymg stuprocentowej rezerwy 555

wrzeniu 1936 roku pod tytuem Partial Reserve Money and 100 Percent Proposal26. Irving Fisher zebra te propozycje w ksik zatytuowan 100 Percent Money27. Po drugiej wojnie wiatowej zostay przywoane ponownie przez Henryego C. Simonsa w jego ksice z 1948 roku zatytuowanej Economic Policy for a Free Society oraz przez Lloyda W Mintsa w Monetary Policy for . a Competitive Society28. Najwaniejsz publikacj nalec do tego nurtu bya wydana w 1959 roku ksika Miltona Friedmana A Program for Monetary Stability29. Milton Friedman, podobnie jak jego poprzednicy, zaleca zastpienie aktualnego systemu bankowoci przez bankowo z wymogiem stuprocentowej rezerwy30. Jedyna rnica polega na tym, e Friedman sugeruje wypacanie odsetek od takich rezerw, a w interesujcym przypisie wspomina o bronionym przez Garyego Beckera systemie cakowicie wolnej bankowoci jako jednym ze sposobw prowadzcych do tego celu31. Henry C. Simons najbardziej zblia si do uznania prawno-instytucjonalnych wymogw stuprocentowej rezerwy32. Na og jednak teoretycy chica26 Frank D. Graham, Partial Reserve Money and 100 Percent Proposal, American Economic Review 26, 1936, s. 428440. 27 Irving Fisher, 100 Percent Money, Adelphi Company, New York 1935. 28 Lloyd W Mints, Monetary Policy for a Competitive Society, New York 1950, . s. 186187. 29 Milton Friedman, A Program for Monetary Stability, Fordham University Press, New York 1959. Swoje przemylenia na temat wymogu stuprocentowej rezerwy Friedman opublikowa po raz pierwszy w 1953 r. w artykule A Monetary and Fiscal Framework for Economic Stability, American Economic Review 38, nr 3, 1948, s. 245264. Krytyk Friedmana zawiera artyku Rothbarda Milton Friedman Unravelled, Journal of Libertarian Studies 16, nr 4, jesie 2002, s. 3754. 30 Milton Friedman, A Program for Monetary Stability, s. 104. 31 Friedman nie wspomina Misesa, ktry blisko pidziesit lat wczeniej po niemiecku i dwadziecia pi lat wczeniej po angielsku przedstawi ju pewn szczegow wersj tej teorii (Milton Friedman, A Program for Monetary Stability, przyp. 10). Propozycja Garyego Beckera zostaa opublikowana wiele lat pniej: Gary S. Becker, A Proposal for Free Banking, w: Free Banking, t. 3, Modern Theory and Policy, pod redakcj Whitea, Edward Elgar, Aldershot, 1993, rozdz. 2, s. 2025. Cho Garyego Beckera mona by atwo zaliczy do wywodzcych si z nowej szkoy bankowoci wspczesnych rzecznikw wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, to przyznaje on w kadym razie, e system uwzgldniajcy wymg stuprocentowej rezerwy stanowiby znaczne udoskonalenie aktualnego systemu nansowego i bankowego. 32 Rwnie Irving Fisher zaj si aspektami prawnymi wymogu stuprocentowej rezerwy. Wskazywa on, e w tym systemie depozyty na danie byyby w istocie depozytami obejmujcymi gotwk deponenta trzyman w seje [held in trust] (...) bankowy departament depozytw czekowych staby si zwykym skadem magazynowym pienidzy na okaziciela, nalecych do jego deponentw (Irving Fisher, 100 Percent Money, s. 10). Niestety, fundamentaln teori ekonomii Fishera by monetaryzm, tote nigdy nie zrozumia on, w jaki sposb ekspansja kredytowa, bdca nastpstwem funkcjonowania bankowoci opartej na rezerwie czstkowej wpywa na spoeczn struktur etapw produkcyjnych. Co wicej, Fisher zaleca ustanowienie standardu indeksowego i utrzymanie kontroli rzdu nad polityk pienin, na co Ludwig von Mises odpowie-

556

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

gowscy bronili systemu bankowoci ze stuprocentow rezerw z powodw wycznie praktycznych, uwaajc, e wymg taki sprawi, i polityka pienina rzdu stanie si atwiejsza i bardziej przewidywalna. Teoretycy szkoy chicagowskiej zawinili wic naiwnoci, przypisujc rzdom pragnienie i zdolno prowadzenia we wszystkich warunkach stabilnej polityki pieninej33. Ich naiwno odpowiada tej, jak wykazuj wywodzcy si z nowej szkoy bankowoci wspczeni obrocy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, kiedy wierz, e spontaniczne mechanizmy likwidacji i rozrachunkw midzybankowych zatrzymaj w kadych warunkach planow, rwnoczesn ekspansj wikszoci bankw. Teoretycy ci nie dostrzegaj, e cho system wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej miaby wicej ogranicze ni system aktualny, to jednak nie zapobiegby on tworzeniu rodkw ducjarnych ani, co logiczne, nie uodporniby rynku na kryzysy gospodarcze. Musimy wic w konkluzji stwierdzi, e jedynym skutecznym sposobem na uwolnienie spoeczestwa od specjalnych przywilejw i cykli koniunkturalnych jest ustanowienie systemu wolnej bankowoci podlegej zasadom prawnym, a wic przyjcie wymogu stuprocentowej rezerwy34.
dzia ostr krytyk; zob. Ludzkie dziaanie, s. 376377. Dokadniej mwic, zastosowanie przez Fishera monetarystycznego rwnania wymiany doprowadzio go do powanych bdw w analizie i prognozach ekonomicznych. Fisher nie zauway, e wzrost poday pienidza, niezalenie od zjawisk makroekonomicznych uwzgldnianych przez jego wzr, znieksztaca struktur produkcji i nieuchronnie podsyca kryzysy i recesje. W kocu lat 20. Fisher uwaa wic, e ekspansja gospodarcza bdzie si utrzymywaa w nieskoczono, nie zdajc sobie sprawy, i opiera si ona na sztucznej podstawie i jest skazana na porak. Wielki kryzys w 1929 r. zaskoczy go wic zupenie i niemal zrujnowa. Na temat intrygujcej osobowoci tego amerykaskiego ekonomisty zob. Irving N. Fisher, My Father Irving Fisher, A Reection Book, New York 1956, oraz: Robert Loring Allen, Irving Fisher: A Biography. 33 Jak stwierdza Pascal Salin w artykule powiconym Mauriceowi Allaismu: Caa historia pienidza pokazuje, e pastwo odmwio przestrzegania zasad pieninych i e podstawowym rdem inacji jest ta wada instytucjonalna (Pascal Salin, Maurice Allais: Un conomiste Liberal?, s. 11). Nie moemy wic ufa, e bank centralny, ktry zawsze podlega w pewnej mierze naciskom politycznym, zdoa utrzyma polityk pienin uodporniajc spoeczestwo na zo cykli koniunkturalnych, nawet jeli rzeczywicie tego pragnie i jeli w prywatnej bankowoci obowizuje wymg stuprocentowej rezerwy. Dzieje si tak dlatego, e nic nie zabrania bankowi centralnemu bezporedniego nansowania wydatkw pastwa albo nabywania za pomoc operacji na wolnym rynku wielkich iloci obligacji skarbowych i innych papierw wartociowych, a tym samym wstrzykiwania pynnoci w system poprzez rynki kapitaowe oraz przejciowego znieksztacania stopy procentowej i spoecznej struktury etapw produktywnych. Uruchamia to nieuchronnie mechanizmy cykli koniunkturalnych, ktre wyzwalaj znaczn depresj. Jest to prima facie argument przeciw utrzymaniu banku centralnego, ktry pokazuje te konieczno przywrcenia zasad prawnych w prywatnej bankowoci w poczeniu z cakowit deregulacj tego sektora i zniesieniem banku centralnego. W sprawie tradycyjnej silnie interwencjonistycznej skonnoci szkoy chicagowskiej zob. Symposium: Chicago versus the Free Market, Journal of Libertarian Studies 16, nr 4, jesie 2002. 34 Przedstawiciel keynesistw James Tobin, uhonorowany w 1981 roku nagrod im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii, proponowa system pienidza depozytowe-

Nasza propozycja reformy bankowoci

557

2 . Na s z a p r o p o z yc j a r e f o r m y b a n k o w o c i
Logiczne wnioskowanie oparte na analizie zawartej w tej ksice wskazuje na pewien konkretny program reformy bankowoci: z jednej strony instytucje zwizane z rynkiem nansowym naley podporzdkowa tradycyjnym zasadom prawnym, z drugiej za naley wyeliminowa agencje rzdowe, ktre dotd kontroloway system nansowy i nim kieroway. Uwaamy, e w celu ustanowienia prawdziwie stabilnego systemu nansowego i pieninego w XXI wieku, ktry moliwie najlepiej mgby chroni nasze gospodarki przed kryzysami i recesjami, konieczne jest wprowadzenie: 1) penej swobody wyboru pienidza; 2) systemu wolnej bankowoci oraz zniesienia banku centralnego; 3) co najwaniejsze obowizkowego przestrzegania tradycyjnych zasad i regu przez wszystkie podmioty zwizane z systemem bankowoci, zwaszcza za wanej zasady, e nikt nie moe mie przywileju poyczania czego, co powierzono mu w postaci depozytu na danie. Krtko mwic, konieczne jest stae utrzymywanie systemu bankowego uwzgldniajcego wymg stuprocentowej rezerwy. Omwimy teraz bardziej szczegowo wszystkie skadniki naszej propozycji.

Cakowita swoboda wyboru pienidza Zalecamy prywatyzacj pienidza oraz pooenie kresu ingerencji pastwa i banku centralnego w sprawy jego emisji, a take kontrolowaniu jego wartoci. Cel ten wymaga wyeliminowania przepisw dotyczcych prawnego rodka patniczego, ktre zobowizuj wszystkich obywateli, nawet wbrew ich woli, do przyjmowania emitowanych przez pastwo jednostek pieninych jako rodkw majcych zdolno do regulowania wszelkich zobowiza pieninych. Uchylenie przepisw dotyczcych prawnego rodka patniczego jest wic istotnym elementem kadego procesu deregulacji rynku nansowego. Ta denacjonalizacja pienidza (mwic sowami Hayeka) pozwoliaby podmiotom gospodarczym, ktre posiadaj bardzo dokadne, uzyskane z pierwszej rki informacje na temat konkretnych uwarunkowa czasu i miejsca, ustala w kadym przypadku, jakiego rodzaju jednostk pienin maj przyj w umowie, aby byo to dla nich najbardziej korzystne.
go uwzgldniajcy wiele aspektw planu chicagowskiego co do ustanowienia wymogu stuprocentowej rezerwy; zob. James Tobin, Financial Innovation and Deregulation in Perspective, Bank of Japan Monetary and Economic Studies 3, 1985, s. 1929. Zob. te uwagi Charlesa Goodharta na temat propozycji Tobina wprowadzenia wymogu stuprocentowej rezerwy w jego ksice The Evolution of Central Banks, s. 87 i nast. Stosunkowo niedawno Alex Hocker Pollock znw broni podobnego systemu bankowoci w artykule Collateralized Money: An Idea Whose Time Has Come Again?, Durrell Journal of Money and Banking 5, nr 1, marzec 1993, s. 3438. Gwn wad propozycji Pollocka jest to, e przewiduje ona, i rezerw nie powinno si trzyma w pienidzu, ale w aktywach o wartoci rynkowej zapewniajcej atwe ich upynnianie.

558

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Nie da si spekulowa a priori na temat przyszej ewolucji pienidza. Nasza analiza teoretyczna musi si ogranicza do obserwacji, e pienidz jest instytucj wyaniajc si spontanicznie, podobnie jak prawo, jzyk oraz inne instytucje prawne i ekonomiczne, ktre wi si z olbrzymimi ilociami informacji i wyaniaj si na drodze ewolucji w bardzo dugim czasie i z udziaem wielu ludzkich pokole. Co wicej, tak jak dzieje si to w przypadku jzyka, zaczynaj dominowa pewne instytucje, ktre w spoecznym procesie prb i bdw najlepiej speniaj swoj funkcj. Same prby podejmowane w obrbie spontanicznego, ewolucyjnego procesu rynkowego mog doprowadzi do dominacji instytucji najbardziej sprzyjajcych wsppracy spoecznej, chocia adna osoba ani grupa nie bdzie dysponowaa inteligencj i informacjami niezbdnymi do stworzenia tego rodzaju instytucji ex novo. Reeksje te odnosz si rwnie w peni do wyaniania si i ewolucji pienidza35, tote w tej dziedzinie musimy szczeglnie podejrzliwie odnosi si do propozycji stworzenia sztucznego pienidza, i to bez wzgldu na to, ile zalet dany plan moe mie na pierwszy rzut oka36.
35 Na temat teorii wyaniania si instytucji, w szczeglnoci pienidza, zob. Menger, Untersuchungen ber die Methode der Socialwissenschaften und der Politischen konomie insbesondere oraz On the Origin of Money, s. 239255. Powinnimy rwnie przypomnie teoremat regresji pieninej Misesa, zgodnie z ktrym cena czy sia nabywcza pienidza jest okrelona przez jego poda i popyt na niego, ktry z kolei jest okrelany nie tyle przez jego dzisiejsz si nabywcz, ile przez uksztatowan przez podmiot wiedz o jego wczorajszej sile nabywczej. Jednoczenie za wczorajsza sia nabywcza pienidza bya okrelona przez popyt na pienidz, ktry powsta na podstawie wiedzy o sile nabywczej, jak mia przedwczoraj. Moemy wedug tego schematu cofa si w przeszo a do chwili, w ktrej po raz pierwszy w historii pojawi si popyt na pewne dobro jako rodek wymiany. Teoremat ten odzwierciedla zatem teori Mengera o spontanicznym wyanianiu si i ewolucji pienidza, chocia chodzi w tym przypadku o efekt dziaajcy wstecz. Teoremat regresji pieninej Misesa ma kapitalne znaczenie dla kadego projektu reformy systemu pieninego i wyjania, dlaczego w tej dziedzinie nie moe by adnych dziaa na lepo, prb wprowadzenia ex novo systemw pieninych, ktre nie s wynikiem ewolucji i, tak jak jzyk esperanto, s skazane na nieuchronne niepowodzenie. W sprawie teorematu regresji pieninej zob. Mises, Ludzkie dziaanie, s. 349350, 362, 517. Wprowadzenie na rynku nowych technologii regulowania patnoci (najpierw papier, potem karty plastikowe, obecnie pienidz elektroniczny) zupenie nie wpywa na wnioski z naszej analizy. Niemoliwa i pozbawiona praktycznego sensu byaby prba wprowadzenia licznych prywatnych ducjarnych elektronicznych pienidzy konkurujcych ze sob w chaotycznym wiecie elastycznych kursw wymiany, zwaszcza skoro znamy ju ostateczny wynik odwiecznej, swobodnej ewolucji pienidza: jeden oglnowiatowy towar (zoto), ktrym nie mog manipulowa ani osoby prywatne, ani urzdnicy publiczni. Z tych powodw nie moemy przyj propozycji Jeana Pierrea Centiego przedstawionej w artykule Hayekian Perspectives on the Monetary System: Toward Fiat Private and Competitive Moneys, w: K. R. Leube (red.), Austrian Economics Today I, The International Library of Austrian Economics, FAZ Buch, Frankfurt 2003, s. 89104. Zob. te przyp. 103. 36 Najlepiej znany plan denacjonalizacji pienidza jest przedstawiony w ksice Hayeka Denationalisation of Money z 1976 r. Niemniej dziwny pomys poparcia sztucz-

Nasza propozycja reformy bankowoci

559

Nasza propozycja wolnego wyboru pienidza jest wic jasna. W procesie przejcia, ktry przeanalizujemy pniej, pienidz w swojej aktualnej postaci ma by sprywatyzowany przez zastpienie go pienidzem w takiej postaci, jaka w sposb ewolucyjny, z pokolenia na pokolenie dominowaa w caej historii czyli zotem37. Bezsensowna byaby przecie prba nagego wprowadzenia na rynek nowej, powszechnej jednostki pieninej bez uwzgldniania tysicy lat ewolucji, w ktrej zoto spontanicznie dominowao jako pienidz. Zgodnie z teorematem regresji pieninej przedsiwzicie takie jest niemoliwe, poniewa adna forma pienidza nie moe by uywana w spoeczestwie jako powszechnie akceptowany rodek wymiany, jeli nie opiera si na bardzo dugim procesie historycznym, rozpoczynajcym si wraz z pierwotnym wykorzystaniem danego towaru w przemyle czy handlu (jak to si dzieje w przypadku zota i srebra). Std te nasza propozycja opiera si na prywatyzacji pienidza w jego obecnej postaci przez zastpienie go jego metalowym rwnowanikiem w zocie oraz dopuszczeniu do tego, by rynek od chwili przejcia znw rozwija si swobodnie, bd to zatwierdzajc zoto jako oglnie akceptowan posta pienidza, bd te dopuszczajc spontaniczne i stopniowe pojawianie si innych standardw pieninych38.
nych standardw pienidza Hayek przedstawi ju przeszo trzydzieci lat wczeniej w A Commodity Reserve Currency, Economic Journal 53, nr 210, czerwiecwrzesie 1943, s. 176184; artyku ten wczono jako rozdz. 10 (Pienidz oparty na rezerwie towarowej) do ksiki Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, s. 231241. Cho analiz Hayeka przeprowadzon przez w duchu Mengera uwaamy za poprawn i zgadzamy si, e byoby ogromnie korzystne dopuszczenie charakterystycznego dla rynkw prywatnego eksperymentowania rwnie w dziedzinie pienidza, to uznajemy za godne poaowania, e Hayek zaproponowa ostatecznie cakowicie sztuczny (zoony z koszyka rnych towarw) standard nowej jednostki pieninej. Cho mona interpretowa jego propozycj jako procedur powrotu do tradycyjnego pienidza (obejmujcego czysty standard zota i wymg stuprocentowej rezerwy), Hayek z pewnoci zasuy na krytyk, jak skierowali przeciw niemu niektrzy ekonomici ze szkoy austriackiej. Oceniali oni jego propozycje bardzo surowo i uznawali je za scjentystyczne i konstruktywistyczne. Wrd krytykw tych znaleli si Murray N. Rothbard, Hans-Hermann Hoppe i Joseph T. Salerno (Mises and Hayek Dehomogenized). Te same zastrzeenia mona zgosi wobec bardzo podobnej propozycji Lelanda B. Yeagera: The Perils of Base Money, s. 262. 37 Mona by rwnie rozwaa srebro jako wtrny, rwnolegy standard kruszcowy, ktry, jeli podmioty gospodarcze by sobie tego yczyy, mgby wspwystpowa ze zotem w sytuacji zmiennego kursu wymiany zawsze ustalanego przez rynek. Musimy take zdawa sobie spraw, e schyek wykorzystania srebra jako pienidza zosta przypieszony, gdy w XIX w. rzdy ustanowiy stae kursy wymiany obu kruszcw, sztucznie zaniajc warto srebra; zob. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 224227. 38 Proponowany przez nas standard zota w niczym nie przypomina pozornego standardu zota wykorzystywanego a do lat 30., opartego na bankach centralnych i systemie bankowoci z rezerw czstkow. Jak twierdzi Milton Friedman: Prawdziwym, zwyczajnym standardem zota (...) byby taki, w ktrym zoto jest dosownie pienidzem i pienidz jest dosownie zotem, a transakcje przeprowadza si dosownie

560

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

System penej swobody bankowoci Ten drugi element naszej propozycji odnosi si do koniecznoci anulowania przepisw dotyczcych bankowoci oraz zlikwidowania bankw centralnych i w oglnoci wszelkich agencji rzdowych zajmujcych si kontrol rynku nansowego bd bankowego, a take zaniechania ingerencji w te dziedziny. Powinno by moliwe powoywanie dowolnej liczby prywatnych bankw z pen swobod zarwno co do okrelania celu dziaalnoci, jak i jej formy prawnej. Jak stwierdzi w 1869 roku nieoceniony Laureano Figuerola y Ballester, konieczne jest pozostawienie wyboru form bankowoci poszczeglnym osobom, ktre bd wiedziay, jak wybra najlepsze, stosownie do konkretnych okolicznoci czasu i miejsca39. Niemniej obrona wolnej bankowoci nie pociga za sob zgody na to, by banki funkcjonoway z rezerw czstkow. W tej sprawie powinno by absolutnie jasne, e bankowo musi podlega tradycyjnym zasadom prawnym i e wymagaj one staego utrzymywania przez banki stuprocentowej rezerwy dla wszystkich depozytw na danie. Nie wolno wic uznawa wolnej bankowoci za licencj na naruszanie tej zasady, poniewa naruszenie takie nie tylko oznacza pogwacenie tradycyjnej zasady prawnej, ale rwnie zapocztkowuje cig zdarze wysoce szkodliwych dla gospodarki. Prawne i gospodarcze aspekty takich spraw s ze sob cile powizane i niemoliwe jest naruszenie zasad prawnych i moralnych bez wywoywania powanych, szkodliwych konsekwencji dla spontanicznego procesu wsppracy spoecznej. A wic wolna bankowo nie powinna mie adnych innych ogranicze prcz tych, ktre wynikaj z oglnych zasad prawnych. Prowadzi to nas do trzeciego istotnego elementu naszej propozycji, ktry teraz rozwaymy40.
za pomoc bd to samego tego metalu, bd te kawakw papieru bdcych stuprocentowymi kwitami skadowymi zota (Milton Friedman, Has Gold Lost its Monetary Role?, w: Meyer Feldberg, Kate Jowel, Stephen Mulholland (red.), Milton Friedman in South Africa, Graduate School of Business of the University of Cape Town, Johannesburg 1976). Na temat teorii ekonomicznej zota zob. Mark Skousen, The Structure of Production, rozdz. 8 (The Theory of Commodity Money: Economics of a Pure Gold Standard), s. 265281. 39 Laureano Figuerola, Escritos econmicos, wstp naukowy i redakcja Francisco Cabrillo Rodrguez, Instituto de Estudios Fiscales, Madrid 1991, s. 268. Stwierdzenie to, ktrego nawet Mises i Hayek nie mogli sformuowa bardziej precyzyjnie, pojawia si w sprawozdaniu, jakie Laureano Figuerola przedstawi hiszpaskiemu Zgromadzeniu Konstytucyjnemu 22 lutego 1869 r. 40 Krtko mwic, zalecamy zastpienie dotychczasowego gszczu administracyjnych przepisw regulujcych funkcjonowanie bankw kilkoma prostymi artykuami wprowadzonymi do kodeksu karnego i kodeksu handlowego. Na przykad w Hiszpanii mona by anulowa trzon prawa bankowego i zastpi go po prostu nowymi artykuami 180 i 182 kodeksu handlowego. Tekst tych nowych artykuw mgby mie brzmienie nastpujce (kursyw wyrniono fragmenty rnice si od aktualnych sformuowa): Artyku 180. Banki bd przechowyway w skarbcach kwot gotwki

Nasza propozycja reformy bankowoci

561

Zobowizanie wszystkich podmiotw w systemie wolnej bankowoci do przestrzegania tradycyjnych zasad i regu prawnych, zwaszcza wymogu stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie Do zalecenia wymogu stuprocentowej rezerwy mamy tu ju niewiele do dodania. Analiz zawart w tej ksice powicilimy uzasadnieniu tego trzeciego elementu naszej propozycji, punktu logicznie i cile zwizanego z obu pozostaymi. Jedynym w istocie sposobem na likwidacj pastwowej agencji centralnego planowania zwizanej z systemem pieninym i nansowym (czyli banku centralnego) jest zezwolenie spoeczestwu, by powrcio do korzystania z tej formy prywatnego pienidza, jaka na drodze ewolucji wyonia si w toku dziejw (zoto i w mniejszym zakresie srebro). Co wicej, gospodarka wolnorynkowa moe funkcjonowa jedynie w zgodzie z zasadami prawa materialnego. W odniesieniu do bankowoci reguy te powinny gwrantowa cakowicie wolny system bankowoci, jednak taki, w ktrym bankierzy konsekwentnie przestrzegaliby zasady utrzymywania stuprocentowej rezerwy dla umw depozytu na danie.
rwn cakowitej wartoci depozytw, rachunkw biecych i not w obiegu. Artyku 182. Suma not w obiegu wraz z kwot odpowiadajc depozytom i rachunkom biecym w adnym razie nie bdzie przekraczaa cakowitych rezerw gotwki utrzymywanych przez kady bank w kadej chwili. W naszych artykuach kodeksu cywilnego nie musimy wspomina o operacjach przeprowadzanych z obejciem prawa w celu zamaskowania umw w istocie depozytowych (a wic transakcji z umow odkupu, amerykaskich opcji sprzeday itd.), poniewa operacje takie byyby niewane ze wzgldu na samo zastosowanie techniki prawnej z myl o obejciu prawa. Aby jednak unikn moliwoci, e jaka innowacja nansowa mogaby by przeksztacona w pienidz, zanim zostanie prawnie anulowana, dobrze byoby doda do artykuu 180 nastpujce zdanie: Tego samego obowizku musz przestrzega wszystkie osoby zyczne i prawne, ktre obchodzc prawo, przeprowadzaj legalne transakcje maskujce umow w istocie depozytu pieninego. Co do kodeksu karnego, to w Hiszpanii niezbdnych reform byoby bardzo niewiele. Niemniej w celu jeszcze bardziej dokadnego wyjanienia treci artykuu 252 nowego kodeksu karnego i uzgodnienia go ze sformuowaniami, jakie proponujemy dla artykuw 180 i 182 kodeksu handlowego, naley uy nastpujcych sw: Artyku 252. Wymienionym karom bdzie podlega kady, kto ze szkod dla innych sprzeniewierza lub defrauduje pienidze, towary lub inn wasno ruchom albo nieruchom, ktre przyj w depozyt, depozyt nieregularny lub bankowy depozyt pieniny, w komis lub w powiernictwo albo w drodze kadego innego podobnego roszczenia nioscego ze sob zobowizanie do dostarczenia lub zwrcenia wasnoci, albo kto zaprzecza, e je otrzyma. (...) Kary te bd zwikszone o 50 procent w przypadku depozytu koniecznego, depozytu nieprawidowego lub bankowego depozytu pieninego albo kadej innej operacji, ktra z obejciem prawa maskuje depozyt w istocie nieprawidowy. Te proste zmiany w kodeksie cywilnym i kodeksie handlowym umoliwiy zniesienie w caoci obecnych przepisw regulujcych bankowo w Hiszpanii. Do sdw powszechnych naleaaby nastpnie ocena zachowa osb, ktre mona by podejrzewa o zamanie ktregokolwiek ze wspomnianych zakazw. (Procedura ta, co logiczne, obejmowaaby wszelkie gwarancje typowe dla pastwa konstytucyjnego, i wyranie nieobecne dzi w wielu administracyjnych posuniciach banku centralnego).

562

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Trzy rzeczone elementy razem wzite stanowi istot propozycji cakowitej reformy i prywatyzacji wspczesnego systemu bankowoci i pienidza, umoliwiaj uwolnienie go od wad, ktre obecnie zakcaj jego funkcjonowanie, zwaszcza za od interwencji banku centralnego oraz udzielanych przez pastwo przywilejw, jakimi ciesz si najwaniejsze podmioty sektora nansowego. Reforma ta umoliwiaby rozwj instytucji bankowych rzeczywicie odpowiadajcych gospodarce rynkowej, instytucji, ktre uatwiayby rozwj gospodarczy i akumulacj mdrze inwestowanego kapitau, co zapobiegaoby jednoczenie bdom dostosowania i kryzysom powodowanym przez aktualny system, rygorystycznie kontrolowany i scentralizowany.

Jak wygldaby system nansowy i bankowy w cakowicie wolnym spoeczestwie? Zgadzamy si z Israelem M. Kirznerem, e nie mona wiedzie dzisiaj, jakie informacje i instytucje bd swobodnie i spontanicznie tworzyli w przyszoci przedsibiorcy uczestniczcy w systemie nansowym i bankowym, przy zaoeniu, e nie bd podlegali adnemu instytucjonalnemu przymusowi pastwa, lecz tylko prawnej strukturze materialnych zasad, jakich wymaga funkcjonowanie kadego rynku. Jak wiemy, najwaniejsza ze wszystkich takich regu jest w bankowoci zasada stuprocentowej rezerwy41. Pomimo to moemy wraz z Hayekiem42 wyrazi przypuszczenie, e w takich warunkach spontanicznie wyoniyby si rozmaite fundusze inwestycyjne,43 w ktre ludzie zainwestowaliby cz swoich aktualnych de41 Nie potramy nakreli w szczegach przyszoci kapitalizmu. Nie umiemy tego zrobi z tego samego powodu (...), ktry sprawia, e gospodarcza przyszo kapitalizmu bdzie si wizaa z postpem i rozwojem. Okoliczno, ktra wyklucza uznanie przez nas przyszoci kapitalizmu za zdeterminowan, jest t sam okolicznoci, w ktrej wobec funkcjonujcej przedsibiorczoci nie jestemy ju ograniczeni adnymi koncepcjami niedoboru. Wanie to, e kapitalizmowi brak elementu zdeterminowania i przewidywalnoci paradoksalnie pozwala nam mie zaufanie do dugookresowej ywotnoci i postpu gospodarki w ustroju kapitalistycznym (Israel M. Kirzner, Discovery and the Capitalist Process, University of Chicago Press, ChicagoLondon 1985, s. 168). 42 Hayek, Denationalisation of Money, s. 119120. 43 Na temat rozwoju takiej sieci funduszy inwestycyjnych zob. Joseph T. Salerno, Gold Standards: True and False, s. 257258. Wyobraenie, e jednostki uczestnictwa takich funduszy inwestycyjnych stayby si ostatecznie pienidzem, jest mylne, poniewa jednostki takie s jedynie tytuami prawnymi do realnych inwestycji i nie gwarantowayby odzyskania nominalnej wartoci tych inwestycji, ktra zawsze podlegaaby tendencjom zmian cen rynkowych odnonych dbr kapitaowych, akcji czy obligacji. Innymi sowy, pomimo duego stopnia pynnoci, jaki mog osign te inwestycje, ich pynno nigdy nie bdzie natychmiastowa ani nie bdzie odpowiadaa wartoci

Nasza propozycja reformy bankowoci

563

pozytw. Takie fundusze inwestycyjne miayby du pynno wskutek upowszechnienia si wtrnych rynkw nansowych. Jednake, co logiczne, nie mogyby one zagwarantowa swoim uczestnikom odzyskania w kadym terminie nominalnej wartoci ich inwestycji. Podobnie jak dzieje si to z wartoci kadego innego papieru wartociowego na rynku wtrnym, warto takiej inwestycji byaby zwizana ze zmianami wartoci rynkowej odnonych jednostek uczestnictwa. A wic naga (aczkolwiek nieprawdopodobna) zmiana spoecznej stopy preferencji czasowej wywoaaby powszechne uktuacje wartoci jednostek uczestnictwa. Te wahania wartoci odczuwaliby jedynie posiadacze odnonych jednostek uczestnictwa, a nie, jak to si dzi dzieje, wszyscy obywatele, ktrzy rok za rokiem obserwuj znaczcy spadek siy nabywczej emitowanych przez pastwo jednostek pieninych, ktrymi musz si posugiwa. Cakiem moliwe, e temu powszechnemu systemowi funduszy inwestycyjnych towarzyszyaby sie instytucji specjalizujcych si w zapewnianiu swoim klientom takich usug jak regulowanie patnoci, dokonywanie przeleww, prowadzenie ksigowoci i generalnie usug kasowych. Firmy te dziaayby w rodowisku wolnej konkurencji i pobierayby za swoje usugi odpowiednie ceny rynkowe. Mona te sobie wyobrazi pojawienie si licznych rm prywatnych zupenie niezwizanych z kredytowaniem, ktre zajmowayby si wydobyciem, projektowaniem i dostarczaniem rnych form prywatnego pienidza. Firmy takie rwnie osigayby zysk (najprawdopodobniej skromny) ze swoich usug. Mwimy o wydobyciu, poniewa nie mamy wtpliwoci, e w sytuacji penej wolnoci dominujc postaci pienidza zawsze bdzie jaki kruszec, przynajmniej o tych istotnych cechach, jakimi a do dzi odznacza si zoto: niezmienno, wielka jednorodno i nade wszystko rzadko. Im bowiem rzadszy jest pienidz oraz im mniej jest prawdopodobne, e w stosunkowo krtkim okresie dojdzie do znacznego wzrostu lub spadku jego wolumenu, tym lepiej spenia on swoj funkcj44.

nominalnej, ktra z denicji jest przywizana do jednostek pieninych. Kada bowiem osoba poszukujca pynnoci bdzie musiaa znale na rynku kogo, kto bdzie gotw zapewni jej t pynno, pacc w zocie warto rynkow odnonych jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych. Std te fundusze inwestycyjne nie mog zagwarantowa ani wartoci, jak zainwestowany kapita mia w chwili nabycia jednostki uczestnictwa, ani oprocentowania inwestycji. Wszelka gwarancja pynnoci oznacza tu po prostu wzgldn atwo zbycia jednostek uczestnictwa funduszu na rynku (cho nie ma adnej prawnej gwarancji, e sprzeda bdzie moliwa w kadych warunkach, a ju zwaszcza po jakiej ustalonej cenie). 44 Nie jest wic adnym kaprysem historii, e w warunkach wolnoci zoto przewaao jako oglnie akceptowany pienidz, poniewa posiada ono istotne cechy, jakie z punktu widzenia oglnych zasad prawnych i teorii ekonomii musi mie szeroko akceptowany rodek wymiany. W tej dziedzinie, podobnie jak w wielu innych (rodzina, prawa wasnoci itd.), teoria ekonomii potwierdza praktyk wypracowan w spontanicznym procesie ewolucji spoecznej.

564

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

3 . A n a l i z a z a l e t p ro p o n o w a n ego s y s t e mu
W podrozdziale tym rozwaymy gwne zalety systemu wolnej bankowoci podlegajcej zasadom prawnym, ktra przestrzega wymogu stuprocentowej rezerwy i opiera si na cakowicie prywatnej formie pienidza (zoto) na tle systemu centralnego planowania nansowego (bank centralny), jaki obecnie kontroluje sfery nansw i bankowoci we wszystkich krajach. 1. Proponowany system zapobiega kryzysom bankowym. Nawet najwybitniejsi obrocy wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej zdali sobie spraw, e wprowadzenie wymogu stuprocentowej rezerwy pooyoby kres kryzysom bankowym45. Kryzysy bankowe wynikaj bowiem z braku pynnoci, co jest waciwoci tych instytucji, ktre wykorzystuj jako poyczki wikszo pienidzy zdeponowanych w nich na danie. Jeli zgodnie z tradycyjnymi zasadami prawnymi depozytu nieregularnego od kadego, kto przyjmuje pienidze w depozyt, wymaga si nieprzerwanego utrzymywania tantundem rwnego 100 procent przyjtych pienidzy, to jest oczywiste, e deponenci bd zawsze mogli wycofywa zdeponowane kwoty, nie wywoujc napicia nansowego w rzeczonych bankach. Oczywicie, banki, ktre prowadz dziaalno inn ni bankowo depozytowa, na przykad wystpuj w roli porednikw nansowych, mog popa w kopoty nansowe spowodowane bdami przedsibiorczymi lub marnym zarzdzaniem. W takich sytuacjach jednak wystarczyoby po prostu zastosowa przepisy prawa upadociowego46, aby zlikwidowa tego rodzaju operacj bankow w sposb uporzdkowany i bez jakiegokolwiek wpywu na gwarantowany zwrot depozytw na danie. Z prawnego i ekonomicznego punktu widzenia ten drugi rodzaj kryzysu bankowego zupenie nie jest zwizany, ani ilociowo, ani jakociowo, z tradycyjnymi kryzysami nkajcymi banki, odkd zaczy prowadzi dziaalno na podstawie rezerwy czstkowej. Jedynym sposobem uniknicia tych tradycyjnych kryzysw jest wanie odejcie od bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. 2. Proponowany system zapobiega cyklicznym kryzysom gospodarczym. Jak ju wiemy, zarwno z teorii, jak i z perspektywy historycznej, nastpujce po sobie cykle sztucznego boomu i recesji gospodarczej gnbi gospodarki rynkowe, odkd banki zaczy funkcjonowa na podstawie rezerwy czstkowej. Na dodatek za szkodliwe skutki tych cykli zaznaczyy si jeszcze wyraniej, odkd rzdy przyznay bankom przywilej legalnego prowadzenia takiej dziaalnoci. Szkody stay si jeszcze bardziej dotkliwe wraz z utworzeniem banku centralnego jako kredytodawcy ostatniej instancji, ktry mia w trudnych czasach zapewnia systemowi niezbdn
45

Midzy innymi George Selgin, ktry przyznaje, e w bankowoci opartej na stuprocentowej rezerwie kryzys jest niemoliwy (Selgin, Are Banking Crises a Free-Market Phenomenon?, s. 2). 46 Zob. Cabrillo, Quiebra y liquidacin de empresas: un anlisis econmico del derecho espaol.

Analiza zalet proponowanego systemu

565

pynno. O ile bowiem bank centralny zmniejszy czstotliwo kryzysw bankowych, o tyle nie zdoa pooy kresu recesjom gospodarczym, ktre niejednokrotnie stay si nawet gbsze i cisze. System bankowy dostrojony do tradycyjnych zasad prawnych (czyli ze stuprocentow rezerw) uodporniby nasze spoeczestwa na powracajce kryzysy gospodarcze. W takiej bowiem sytuacji wolumen poyczek nie mgby si zwiksza bez wczeniejszego rwnolegego wzrostu realnych, dobrowolnych oszczdnoci spoeczestwa. Nie mona sobie wyobrazi, aby w takich warunkach struktura produkcji zostaa znieksztacona w wyniku zaburzenia koordynacji zachowa podmiotw gospodarczych inwestujcych i podmiotw oszczdzajcych. Najlepsz ochron przed niejednoczesnymi zakceniami dostosowania w strukturze produkcji jest przestrzeganie tradycyjnych zasad prawnych wypywajcych z samej logiki instytucji prawnych zwizanych z umow depozytu nieprawidowego i prawem wasnoci47. Wbrew przekonaniu teoretykw chicagowskich (tych, ktrzy optowali za wymogiem stuprocentowej rezerwy w bankowoci) wyeliminowanie kryzysw i recesji gospodarczych zaley oczywicie rwnie od cakowitej prywatyzacji pienidza (czyli przywrcenia czystego standardu zota). Jeli bowiem bank centralny wci bdzie odpowiedzialny za emisj pienidza czysto ducjarnego, to nigdy nie bdzie adnych gwarancji, e instytucja ta za pomoc operacji otwartego rynku na giedzie papierw wartociowych nie bdzie przejciowo i sztucznie obniaa stp procentowych i wstrzykiwaa w rynki kapitaowe sztucznej pynnoci, ktra ostatecznie wywoa w strukturze produkcji takie same zaburzenia koordynacji jak ekspansja kredytowa zainicjowana przez banki prywatne bez pokrycia w realnych oszczdnociach48. Gwni chicagowscy obrocy wymogu stuprocentowej rezerwy (Simons, Mints, Fisher, Hart i Friedman) dyli przede wszystkim do usprawnienia polityki pieninej i zapobieenia kryzysom bankowym (zob. punkt pierwszy), ale ich makroekonomiczno-monetarystyczne narzdzia analityczne nie pozwoliy im zauway, e jeszcze bardziej szkodliwe ni kryzysy bankowe s cykliczne kryzysy gospodarcze, jakie system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej wywouje w realnej struktu47 Dokadne okrelenie praw wasnoci w zwizku z umow bankowego depozytu pieninego (wymg stuprocentowej rezerwy) oraz stanowcza, skuteczna obrona tych praw s jedynymi warunkami wstpnymi stabilnoci pienidza, osignicia celu, ktry papie Jan Pawe II uwaa za jedno z (nielicznych) najwaniejszych zada pastwa w gospodarce; zob. Jan Pawe II, Centesimus Annus, IV, 48. Jan Pawe II stwierdza tu: Dziaalno gospodarcza, zwaszcza w zakresie gospodarki rynkowej, nie moe przebiega w prni instytucjonalnej, prawnej i politycznej. Twierdzenie to doskonale wspbrzmi z naszym poparciem dla zastosowania zasad prawnych do konkretnego przypadku umowy bankowego depozytu pieninego. 48 Jak wiemy, rzd moe rwnie powodowa horyzontalne (midzyokresowe) zakcenia koordynacji w strukturze produkcji, emitujc nowy pienidz w celu snansowania czci swoich wydatkw.

566

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

rze produkcji. Tylko cakowite zniesienie przepisw dotyczcych prawnego rodka patniczego oraz pena prywatyzacja istniejcego dzi pienidza emitowanego przez pastwo uniemoliwi instytucjom rzdowym wywoywanie cykli koniunkturalnych, do czego skdind byyby zdolne nawet w razie wprowadzenia wymogu stuprocentowej rezerwy w prywatnej bankowoci. Musimy na koniec zda sobie spraw, e proponowany system nie uniknie wszystkich kryzysw i recesji gospodarczych. Zapobiegnie jedynie powracajcym cyklom boomu i recesji, ktre obecnie znosimy (a te kryzysy s najczstsze i najpowaniejsze). Nie przeszkodzi odosobnionym kryzysom wywoywanym przez wojny, klski ywioowe czy podobne zjawiska, ktre nagle podkopuj zaufanie i zmieniaj preferencj czasow podmiotw gospodarczych, tote mog wywoa wstrzsy w strukturze produkcji, a tym samym wymagaj znacznych, bolesnych dostosowa. Nie wolno nam jednak da si zwie wyobraeniu niektrych ekonomistw (gwnie zwolennikw nowej ekonomii klasycznej), e wszystkie kryzysy gospodarcze bior si ze wstrzsw zewntrznych. Teoretycy owi nie dostrzegaj, e na og kryzysy maj pochodzenie endogeniczne i s napdzane wanie ekspansj kredytow, ktr wywouje sektor bankowy, a bank centralny organizuje. Bez tego zaburzajcego oddziaywania na kredyt liczba wstrzsw spadaby do minimum nie tylko dlatego, e znikaby podstawowa przyczyna niestabilnoci naszych gospodarek, ale take dlatego e jak dalej wyjanimy rzdy bd przyjmoway bardziej zdyscyplinowane programy skalne. Wobec tej zwikszonej dyscypliny proponowany system powodowaby przerwanie w por wielu programw politycznych, podsycajcych nansow nieodpowiedzialno czy nawet przemoc, konikty i wojny, ktre bez wtpienia s ostatecznie odpowiedzialne za odosobnione przypadki zewntrznych wstrzsw, wysoce szkodliwych dla gospodarki. 3. Proponowany system jest w peni zgodny z zasadami prywatnej wasnoci. Ustanowienie wymogu stuprocentowej rezerwy dla umw bankowego depozytu na danie wyplenioby wypaczenie regu prawnych, jakie trapi instytucj bankowoci od jej zarania. Jak widzielimy w naszym historycznym studium ewolucji bankowoci, pocztkowo rzdy nie dostrzegay oszukaczego charakteru bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Pniej, kiedy skutki tego systemu stay si bardziej widoczne, zamiast odpowiednio okreli tradycyjne zasady prawa wasnoci i ich broni, rzdy stay si wsplnikami procesw ekspansyjnych, a nastpnie ich si napdow, zawsze majc na celu znalezienie rde atwiejszego nansowania swoich projektw politycznych. Ewolucja bankowoci na granicy zasad prawnych przyniosa wyniki wycznie negatywne: zachcaa do wszelkiego rodzaju oszukaczych, nieodpowiedzialnych zachowa, wyzwalaa sztuczn ekspansj kredytow i wysoce szkodliwe, powracajce recesje gospodarcze i kryzysy spoeczne, a ostatecznie doprowadzia nieuchronnie do pojawienia si banku centralnego i gszczu administracyjnych przepisw dotyczcych dziaalnoci nansowej i bankowej, przepisw, ktre nie

Analiza zalet proponowanego systemu

567

doprowadziy do zamierzonych przez nie celw, a ktre, o dziwo, nawet dzisiaj, u progu XXI wieku, nadal destabilizuj gospodarki wiatowe. 4. Proponowany model sprzyja stabilnemu, trwaemu wzrostowi gospodarczemu, a tym samym radykalnie zmniejsza rynkowe koszty transakcyjne, w szczeglnoci za agodzi napicia w negocjacjach ze zwizkami zawodowymi. Ponad dziewidziesit lat chronicznej oglnowiatowej inacji i nieprzerwana, w wielu okresach zupenie niekontrolowana ekspansja kredytowa zepsuy nawyki zachowa podmiotw gospodarczych, tote wikszo uwaa dzi, e inacja i ekspansja kredytowa s niezbdne do pobudzania rozwoju gospodarczego. Co wicej, upowszechnio si bdne wyobraenie, e kada gospodarka niebdca w fazie boomu tym samym przeywa zastj. Ludzie nie dostrzegaj, e szybka, nadmierna ekspansja gospodarcza niemal zawsze ma sztuczn przyczyn i e po niej musi przyj odwrt w postaci recesji. Krtko mwic, przyzwyczailimy si do ycia w gospodarkach maniakalno-depresyjnych i dostosowalimy nasze zachowania do niestabilnego, zaburzajcego schematu rozwoju gospodarczego. Jednak w nastpstwie proponowanej reformy ten maniakalno-depresyjny model rozwoju gospodarczego zostaby zastpiony innym, znacznie stabilniejszym i trwalszym. W istocie bowiem wykluczona byaby nie tylko sztuczna ekspansja wraz z napiciem, jakie wywouje na wszystkich poziomach (poziomie gospodarczym, rodowiskowym, spoecznym i osobistym), lecz take recesja nieuchronnie nastpujca po kadym okresie ekspansji. W proponowanym modelu system pieniny byby sztywny i nieelastyczny co do poday pienidza,zarwno jeli chodzi o wzrost iloci pienidza w obiegu, jak i zwaszcza jej ewentualne spadki czy kurczenie si. Wymg stuprocentowej rezerwy wykluczyby bowiem ekspansyjny wzrost poday pienidza w postaci poyczek, a ilo pienidza w obiegu zwikszaaby si po prostu w sposb naturalny i byaby powizana z rocznym wzrostem wiatowego zapasu zota. Oglnowiatowe zasoby zota przyrastay w cigu minionych stu lat rednio o 13 procent rocznie49. A wic w systemie
49 Zob. Skousen, The Theory of Commodity Money: Economics of a Pure Gold Standard, w: The Structure of Production, s. 269271. Skousen wyjania rwnie, e zwaywszy na niezmienn natur zota, jego oglnowiatowy zasb nagromadzony w historii jedynie ronie i si nie zmniejsza. Std te, w pozostaych warunkach niezmienionych, jeli wolumen zota wytwarzanego na wiecie pozostaje stay, to poda pienidza zwiksza si w ujciu procentowym coraz to mniej. Okoliczno ta jest jednak rwnowaona przez udoskonalenia technologiczne i innowacje w sektorze wydobywczym, ktre sprawiy, e od 1910 r. oglnowiatowy zapas zota wzrasta o 13 procent rocznie. Mises za zwraca uwag na to, e roczny wzrost wiatowego zapasu zota odpowiada zwykle stopniowemu, trwaemu zwikszaniu si popytu na pienidz, spowodowanemu przez wzrost liczby ludnoci. A wic jeli popyt wzrasta o 13 procent (w tempie podobnym do wzrostu zasobw zota), to ceny bd spaday o okoo 3 procent rocznie, a nominalne stopy procentowe bd si wahay od 0,25 do 1 procent (przy zaoenu, e oglna produktywno gospodarki wzrasta rednio o 3 procent). Zob. Ludzkie dziaanie, s. 353354. Mises nie wspomina, e zdrowa, dugofalowa deacja wywoywana przez

568

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

monetarnym obejmujcym czysty standard zota i wymg stuprocentowej rezerwy w bankowoci, przy zaoeniu, e produktywno ronie rednio o 3 procent rocznie, otrzymujemy model rozwoju gospodarczego powodujcego stopniowy, stay spadek cen dbr i usug konsumpcyjnych. Spadek ten nie tylko jest doskonale zgodny, zarwno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia, z trwaym rozwojem gospodarczym, ale rwnie gwarantuje, e korzyci z tego rozwoju bd odnosili wszyscy obywatele dziki staemu wzrostowi siy nabywczej ich jednostek pieninych50. Taki model rosncej produktywnoci, rozwoju gospodarczego i powolnego wzrostu poday pienidza (w tempie ok. 1 procent rocznie) wywoaby wskutek spadku cen wzrost realnego dochodu z czynnikw produkcji, zwaszcza z pracy, co z kolei spowodowaoby olbrzymi spadek kosztw negocjacji zwizanych obecnie z ukadami zbiorowymi. (Przy zaoeniu, e popyt na pienidz jest stabilny, produktywno ronie w tempie 3 procent rocznie, a poda pienidza o 1 procent rocznie, ceny spadayby o okoo 2 procent rocznie). W modelu tym realne dochody z wszystkich czynnikw produkcji, zwaszcza z pracy, aktualizowayby si automatycznie, a tym samym mona byoby wyeliminowa ukady zbiorowe, ktre obecnie wywouj tyle napi i koniktw w gospodarkach zachodnich. Ograniczayby si one ju jedynie do odosobnionych przypadkw, w ktrych na przykad znaczniejszy wzrost produktywnoci lub ceny rynkowej szczeglnego rodzaju robocizny powodowaby konieczno negocjowania podwyek wikszych ni te, ktre automatycznie zaznaczayby si co roku w dochodzie realnym wraz ze spadkiem oglnego poziomu cen. Co wicej, w takich przypadkach zbdna byaby nawet interwencja zwizkw zawodowych (cho nie mona wykluczy prawdopodobiestwa ich udziau), poniewa same siy rynkowe, zwizane z deniem przedsibiorcw do osignicia zysku, spontanicznie wywoywayby te uzasadnione w ujciu wzgldnym podwyki dochodw. W praktyce zatem ukady zbiorowe ograniczayby si do tych odosobnionych przypadkw, w ktrych produktywno rosaby w tempie niszym od przecitnego, wskutek czego potrzebne byyby pewne obniki pac nominalnych (w kadym razie na og nisze od spadku oglnego poziomu cen)51.
wzrost produktywnoci ceteris paribus zmniejsza na og popyt na pienidze, umoliwiajc wzrost nominalnych stp procentowych. 50 George A. Selgin przekonywa ostatnio, e najlepsza zasada polityki pieninej to dopuszczanie do spadku oglnego poziomu cen odpowiednio do wzrostu produktywnoci; zob. jego ksik Less Than Zero: The Case for a Falling Price Level in a Growing Economy. Uwaamy, e sugestia ta jest zasadniczo trafna. Niemniej z powodw wyoonych w rozdz. VIII nie w peni popieramy tezy Selgina. Nie zgadzamy si w szczeglnoci z jego pogldem, e rodkiem instytucjonalnym najbardziej sprzyjajcym jego sugestii byoby ustanowienie systemu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. 51 Mises w swoim memorandum przygotowanym dla Ligi Narodw, o ktrym wspomnielimy ju w tym rozdziale, wyraa te pogldy byskotliwie i zwile: Gdyby ekspansja kredytu bankowego zostaa skutecznie wyeliminowana, wiat miaby system pieniny, w ktrym pomijajc nawet odkrycie zota w Kalifornii, Australii i Afryce Poudniowej ceny wykazywayby ogln tendencj do spadku. Wikszo naszych

Analiza zalet proponowanego systemu

569

Powinnimy na koniec wskaza, e gwn zalet sztywnoci proponowanego systemu pieninego jest to, e cakowicie zapobiegaby przypadkom nagego kurczenia si czy zmniejszenia poday pienidza tego rodzaju, jakie obecnie nieuchronnie zachodz na etapie recesji, ktry w cyklu koniunkturalnym nastpuje po kadej ekspansji. A wic by moe najwiksz zalet proponowanej przez nas reformy jest cakowite wyeliminowanie niedoboru kredytu, jaki wystpuje po kadym boomie i jest jedn z najwyraniejszych oznak kryzysw gospodarczych, ktre wci na nowo grzebi nasze gospodarki. Oglnowiatowy zapas zota jest niezmienny, a nagromadzi si przez ca histori cywilizacji. Niepojte byoby wic, gdyby jego wolumen kiedy w przyszoci mia si nagle skurczy. Jedn z najbardziej uderzajcych cech zota, ktra by moe najbardziej wpyna na ewolucyjn dominacj tego kruszcu jako pienidza par excellence, jest jego jednorodno i niezmienno przez cae wieki. Gwn zatem zalet proponowanego systemu jest to, e wykluczyby on przypadki gwatownego ograniczenia wolumenu kredytu, a tym samym iloci pienidza w obiegu, ktre a do dzi powtarzay si w dominujcych na wiecie elastycznych systemach pieninych i kredytowych. Krtko mwic, czysty standard zota w poczeniu z wymogiem stuprocentowej rezerwy zapobiegby deacji rozumianej jako kady spadek iloci pienidza czy kredytu w obiegu52.

wspczesnych znajdzie wystarczajce podstawy, by uzna taki system pieniny za zy sam w sobie, poniewa ludzie ci przywykli uwaa, e dobre interesy i wysokie ceny to jedno i to samo. Jest to jednak przesd. Gdybymy od osiemdziesiciu lub wicej lat mieli powoli spadajce ceny, przyzwyczailibymy si do spogldania na popraw standardu ycia i wzrost realnych dochodw przez pryzmat cen spadajcych w warunkach stabilnego lub spadajcego dochodu pieninego, a nie przez wzrost dochodu pieninego. Tak czy inaczej rozwizania trudnego problemu reformy naszego systemu pieninego i kredytowego nie wolno bezceremonialnie odrzuca tylko dlatego, e wie si ono z cigym spadkiem poziomu cen. Przede wszystkim za nie wolno nam ulega wraeniu negatywnych konsekwencji niedawnego nagego spadku cen. Powolnego i rwnomiernego spadku cen nie mona w adnym sensie porwnywa z tym, co dzieje si w aktualnym systemie, mianowicie z nagymi i wielkimi wzrostami poziomu cen, za ktrymi nastpuj rwnie nage i ostre spadki (Mises, Money, Method, and the Market Process, s. 9091; wyrnienia kursyw dodane przeze mnie). 52 Musimy pamita, e podczas wielkiego kryzysu w 1929 r. poda pienidza skurczya si o ok. 30 procent. W warunkach czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy byoby to niemoliwe, poniewa proponowany przez nas system pieniny jest nieelastyczny, jeli idzie o spadki. Std te w naszym modelu kontrakcja pienina, na ktr czsto wskazuje si bdnie jako na gwn przyczyn wielkiego kryzysu, w adnym razie by nie nastpia. Jednoczenie za jest wysoce nieprawdopodobne, aby poczenie czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy miao kiedykolwiek spowodowa inacyjny wzrost cen. Zob. Mark Skousen, Economics on Trial: Lies, Myths and Realities, Business One Irwin, Homewood (Illinois) 1991, s. 133138. Poczwszy bowiem od 1492 r. a do chwili obecnej cakowita poda zota nigdy nie wzrosa o wicej ni 5 procent w cigu jednego roku, a redni jej przyrost, jak ju wskazywalimy, wynosi 13 procent rocznie.

570

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

5. Proponowany system pooyby kres gorczkowej spekulacji nansowej i jej szkodliwym skutkom. Tworzenie pienidza przez banki w drodze ekspansji kredytowej moglibymy przyrwna do otwarcia puszki Pandory. Aby znw j zamkn, musimy wyeliminowa bodce skaniajce ludzi, by pozwalali sobie na wszelkiego rodzaju oszukacze zachowania, pozbawione skrupuw. Bodce takie s niezwykle szkodliwe, poniewa psuj wyksztacony nawyk oszczdzania i sumiennej pracy, a wic nawyk podejmowania staych, uczciwych, odpowiedzialnych i dugoterminowych wysikw ekonomicznych53. Co wicej, mona by rwnie pokrzyowa szyki dzikiej spekulacji giedowej i przej operacje, ktre s same w sobie nieszkodliwe, przeprowadzano by je jedynie wtedy, gdy przemawiayby za nimi rzeczywiste, obiektywne racje gospodarcze. Nie byyby wynikiem li tylko wielkiej atwoci uzyskiwania zewntrznego nansowania dziki ekspansji kredytowej ex nihilo w sektorze bankowym. Innymi sowy, jak wskazuje Maurice Allais:
Operacje przejcia s zasadniczo przydatne, lecz naley zrewidowa rzdzce nimi przepisy. Nie powinno by moliwe nansowanie ich za pomoc rodkw patnoci tworzonych ex nihilo przez system nansowy albo nowo wyemitowane obligacje mieciowe, jak to si dzieje w Stanach Zjednoczonych54.

Ekspansyjna poda poyczek bez pokrycia w oszczdnociach tworzy na rynku swj wasny popyt. Pojawiaj si podmioty gospodarcze, czsto pozbawione skrupuw, ktrych jedynym zamiarem jest osignicie krtkookresowych korzyci z olbrzymich atutw, jakie kosztem pozostaych obywateli uzyskuj dziki moliwoci wykorzystania nowo stworzonych rodkw patnoci, zanim zrobi to ktokolwiek inny. 6. Proponowany system ogranicza do minimum gospodarcze funkcje pastwa, a w szczeglnoci pozwala zlikwidowa bank centralny. Zalecany przez nas system znisby potrzeb utrzymywania Rezerwy Federalnej, Euro53 Maurice Allais wyraa si w nastpujcych sowach: gwatown i gorczkow spekulacj, , umoliwia, podsyca i wzmaga kredyt udzielany na takich jak obecnie zasadach (Maurice Allais, Les conditions montaires dune conomie de marchs, s. 326). By moe nie da si zwilej i bardziej elegancko okreli tego, co Hiszpanie w ostatnich latach zaczli nazywa la cultura del pelotazo (kultura atwego pienidza), a wic zjawiska, ktre bez wtpienia stao si moliwe dziki niekontrolowanej ekspansji kredytowej, wywoywanej przez system nansowy i przez ni podsycane. Alan Greenspan spopularyzowa wyraenie irracjonalna przesada w odniesieniu do typowych zachowa inwestorw podczas ostatniej spekulacyjnej hossy nansowej. 54 Allais, Les conditions montaires dune conomie de marchs, s. 347, tekst oryginalny jest nastpujcy: Les ores publiques dachat sont fondamentalement utiles, mais la lgislation les concernant doit tre rforme. Il nest pas souhaitable quelles puissent tre nances par des moyens de paiement crs ex nihilo par le systme bancaire, ou par lmission des junk bonds, comme cest le cas aux tats-Unis.

Analiza zalet proponowanego systemu

571

pejskiego Banku Centralnego, Banku Anglii, Banku Japonii i w oglnoci wszelkiej wadzy, banku centralnego czy ocjalnego ciaa publicznego bd rzdowego majcego monopol na emisj pienidza oraz, w roli centralnej agencji planowania pieninego, na kontrol nad systemem bankowym i nansowym danego pastwa i zarzdzanie tym systemem. Nawet niektrzy wybitni politycy, jak na przykad dziewitnastowieczny amerykaski prezydent Andrew Jackson, doskonale rozumieli t myl i kierujc si ni, energicznie sprzeciwiali si powoaniu banku centralnego. Niestety, ich wpywy nie byy jednak do silne, by przeszkodzi stworzeniu w sektorze bankowoci i nansw aktualnego systemu centralnego planowania, a take minionym i obecnym szkodliwym skutkom wywoywanym przez ten system w naszych gospodarkach55. Co wicej, jak wskazuje szkoa wyboru publicznego, uprzywilejowane grupy interesw specjalnych i politycy s skonni wykorzystywa wszelki system pienidza ducjarnego oparty na pastwowym monopolu na emisj pienidza. Politycy bowiem odczuwaj nieodpart pokus, by prbowa kupi gosy rodkami stworzonymi z niczego; pokus t analizowali midzy innymi teoretycy cyklu politycznego56. Moliwo powikszania pienidza i kredytu pozwala te politykom nansowa wydatki bez uciekania si do podatkw, ktre zawsze s niepopularne i bolesne. Jednoczenie gdy obior taki kierunek dziaania, spadek siy nabywczej pienidza dziaa na ich korzy, poniewa podatki dochodowe s z reguy progresywne. Z tych powodw jest szczeglnie wane, e znajdujemy system pieniny, ktry, tak jak system tu proponowany, pozwala przerwa interwencj pastwa w dziedzin pienidza i nansw. Argumentacj t celnie podsumowuje Mises:
Argumentem za wykorzystaniem pienidza towarowego jest wanie zapobieenie bezporedniemu wpywowi politycznemu na warto jednostki pieninej. Zoto jest standardowym pienidzem (...) przede wszystkim dlatego, e wzrost czy spadek dostpnej iloci jest niezaleny od zarzdze wydawanych przez wadze polityczne. To
Powinnimy zatem szczeglnie krytycznie odnosi si do autorw takich jak Alan Reynolds, Arthur B. Laer, Marc A. Miles i inni, ktrzy popieraj ustanowienie systemu pozornego standardu zota. W takim systemie bank centralny wci odgrywa gwn rol w polityce pieninej i kredytowej, lecz w odniesieniu do zota. Taki pozorny standard zota trafnie scharakteryzowa Friedman, wskazujc, e jest to system, w ktrym zoto zamiast by pienidzem, jest towarem, ktrego cena jest ustalana przez rzdy (Friedman, Has Gold Lost its Monetary Role, s. 36). Propozycje Laera i Milesa s przedstawione przez nich w ich ksice pt. International Economics in an Integrated World, Scott and Foresman, Oakland (New Jersey) 1982. Zwiz, byskotliw krytyk tych propozycji mona znale w: Salerno, Gold Standards: True and False, s. 258261. 56 Zob. np. Huan Francisco Corona Ramn, Una introduccin a la teora de la decisin pblica (Public Choice), Instituto Nacional de Administracin Pblica, Alcal de Henares, Madrid 1987, rozdz. 5 (Ciclo Poltico-Econmico), s. 116142 oraz bibliogra podan w tej ksice. Pamitajmy te o rdach wskazanych w rozdz. VI, przyp. 57.
55

572

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

wanie ta szczeglna cecha standardu zota sprawia, e zmiany iloci pienidza zale od rentownoci produkcji zota57.

Widzimy zatem, e instytucja czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy wyonia si z wyborw podejmowanych na rynku przez mnstwo podmiotw gospodarczych w toku dugotrwaego procesu ewolucyjnego i e otwiera ona ogromn szans opanowania tendencji wszystkich rzdw do mieszania si w system pieniny i kredytowy oraz manipulowania nimi58. 7. Proponowany system jest najbardziej zgodny z demokracj. Jedn z gwnych zasad demokracji jest to, e nansowanie dziaalnoci publicznej musi by przedmiotem dyskusji i czytelnego procesu decyzyjnego reprezentantw politycznych. Obecny monopol na emisj pienidza przysugujcy instytucji publicznej oraz oparte na rezerwie czstkowej funkcjonowanie brany bankowej umoliwiaj tworzenie ex nihilo siy nabywczej, ktra przynosi korzyci pastwu oraz pewnym osobom i rmom ze szkod dla reszty spoeczestwa. Z moliwoci tej robi uytek przede wszystkim rzd, ktry wykorzystuje j jako mechanizm nansowania wydatkw bez koniecznoci uciekania si do metody najoczywistszej i politycznie kosztownej: zwikszania podatkw. Cho rzdy staraj si ukry ten mechanizm nansowania, stwarzajc pozory, e zaley im na tym, by budet by nansowany w sposb ortodoksyjny, a decyt nie by bezporednio pokrywany przez emisj pienidza i zwikszanie kredytu, to jednak w praktyce wynik jest cakiem podobny, jeli znaczna liczba obligacji skarbowych emitowanych przez rzd w celu snansowania decytu zostaje potem wykupiona przez bank centralny i banki prywatne za stworzony przez nie nowy pienidz (poredni proces monetyzacji dugu wewntrznego). Powinnimy te podkreli, e to ukryte wywaszczenie obywateli z ich bogactwa, dziaanie umoliwiane przez proces ducjarnej inacji, przynosi korzyci nie tylko rzdom, lecz take samym bankierom. Skoro bowiem banki dziaaj na podstawie rezerwie czstkowej, a rzdy nie wymagaj od nich powicania caej ekspansji kredytowej na nansowanie sektora publicznego (przez zakup obligacji skarbowych), to rwnie i one dokonu57 Mises, On the Manipulation of Money and Credit, s. 22 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). 58 Mises, The Theory of Money and Credit, s. 455. Czytamy tam: Zasada zdrowego pienidza ma wic dwa aspekty. Jest pozytywna, gdy potwierdza rynkowy wybr powszechnie stosowanego rodka wymiany. Jest negatywna, gdy przeszkadza skonnoci rzdu do mieszania si w system pienidza. Dlatego uwaamy, e nasza propozycja ogromnie gruje nad koncepcj szkoy konstytucjonalizmu pieninego, ktrej zwolennicy prbuj rozwiza aktualne problemy przez ustanowienie konstytucyjnych zasad dotyczcych wzrostu iloci pienidza oraz bankowoci i rynkw nansowych. Konstytucjonalizm pieniny nie jest potrzebny w kontekcie czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy, sam za nie ukrciby skonnoci politykw do manipulowania kredytem i pienidzem.

Analiza zalet proponowanego systemu

573

j stopniowego, rozproszonego wywaszczenia duej czci siy nabywczej jednostek pieninych nalecych do obywateli, gdy tymczasem bilanse bankowe pokazuj nagromadzenie si znacznych aktyww, stanowicych czny wynik historycznego procesu wywaszczenia. W tym sensie protesty zgaszane przez bankierw na sugesti, e bd musieli powici pokan cz swoich aktyww na nansowanie decytu publicznego, naley rozumie jak gos jednej strony w sporze dwch wsplnikw szkodliwego spoecznie procesu ekspansji kredytowej, ktrzy negocjuj midzy sob w sprawie tego, jak cz zyskw zagarnie kady z nich. W przeciwiestwie do rzeczonego systemu czysty standard zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy zobowizywaby pastwa do penego okrelania swoich wydatkw i rde dochodw, co zapobiegoby uciekaniu si przez nie do potajemnego nansowania za pomoc inacji i ekspansji kredytowej. Co wicej, taki system wykluczyby rwnie zyski osigane przez prywatnych bankierw z wielkiej czci tego podatku inacyjnego. Niesychanie jasn ocen tego zagadnienia przedstawi Maurice Allais. Stwierdza on:
Zwaywszy na to, e wszelkie tworzenie pienidza przynosi te same skutki, jakie przynosiby prawdziwy podatek naoony na wszystkich, ktrych dochody zmniejszaj si wskutek wzrostu cen nieuchronnie nastpujcego po emisji nowego pienidza, osignity z tego zysk, w istocie znaczny, powinien powraca do pastwa, co pozwalaoby zmniejszy ogln kwot nakadanych przez nie podatkw59.

Sugerujemy jednak rozwizanie o wiele bardziej korzystne: pastwo powinno zrezygnowa ze swojej wadzy emisji pienidza i w ten sposb przyj na siebie odpowiedzialno za nansowanie wszystkich swoich wydatkw wycznie z podatkw, co naley robi cakowicie przejrzycie. W rezultacie obywatele bd mogli naocznie oceni cay wchodzcy w gr koszt, tote bd mieli wystarczajco silne motywy, by stale przyglda si dziaalnoci instytucji publicznych.
59 Comme toute cration montaire quivaut par ses eets un vritable impt prlev sur tous ceux dont les revenus se voient diminus par la hausse des prix quelle engendre invitablement, le prot qui en rsulte, considrable vrai dire, devrait revenir ltat en lui permettant ainsi de rduire dautant le montant global des ses impts (Allais, Les conditions montaires dune conomie de marchs, s. 331). W tym samym miejscu Allais wskazuje na nastpujcy jeden z najbardziej uderzajcych paradoksw naszych czasw: cho opinia publiczna staa si bardziej wiadoma powanych zagroe zwizanych z wykorzystaniem przez rzd prasy drukarskiej do produkcji pienidza, obywatele pozostaj w cakowitej niewiedzy co do identycznych zagroe, jakie system ekspansji kredytowej bez pokrycia w realnych oszczdnociach stwarza poprzez bankowo opart na rezerwie czstkowej. Hiszpan Juan Antonio Gimeno Ullastres bada skutki podatkowe inacji, cho niestety nie wspomina on o konsekwencjach ekspansji kredytowej, ktr pociga za sob bankowo oparta na rezerwie czstkowej. Zob. jego artyku Un impuesto llamado inacin, w: Homenaje a Lucas Beltrn, Editorial Moneda y Crdito, Madrid 1982, s. 803823.

574

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

8. Proponowany system sprzyja pokojowej, harmonijnej wsppracy midzy narodami. Analiza historii koniktw militarnych w minionych dwustu latach wyranie pokazuje, e mona byo cakowicie zapobiec wielu wojnom, ktre niszczyy ludzko, lub znacznie osabi ich zacieko, gdyby nie narastajcy wpyw pastw na sprawy pienine, a w konsekwencji uzyskanie przez nie kontroli nad ekspansj kredytow i tworzeniem pienidza. Rzdy bowiem ukryway przed obywatelami rzeczywiste koszty koniktw militarnych, nansujc je przede wszystkim za pomoc procedur inacyjnych, ktre, kadorazowo pod pretekstem szczeglnego zagroenia wojn, stosoway cakowicie bezkarnie. Moemy zatem miao stwierdzi, e inacja podsycaa wojny: gdyby za kadym razem obywatele narodw zaangaowanych w wojn mieli wiadomo jej rzeczywistych kosztw, to albo mona byoby w por unikn wrogoci, stosujc odpowiednie mechanizmy demokratyczne, albo obywatele daliby od swoich rzdw negocjowania rozwizania, zanim zniszczenia i szkody ponoszone przez ludzko osignyby znaczny rozmiar, do czego niestety rzeczywicie dochodzio w dziejach. Podsumujmy sowami Ludwiga von Misesa:
Mona bez przesady powiedzie, e inacja jest niezbywalnym intelektualnym rodkiem militaryzmu. Bez niej konsekwencje wojny dla dobrobytu byyby widoczne znacznie szybciej i powszechniej; znuenie wojn pojawiaoby si znacznie wczeniej60.

Jednoczenie za ustanowienie czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy byoby de facto rwnoznaczne z przyjciem jednolitego, oglnowiatowego standardu pienidza. Nie zachodziaby wtedy potrzeba powoania midzynarodowego banku centralnego, a zatem nie byoby te ryzyka, e taki dziki temu ten sposb wszystkie zalety jednolitego midzynarodowego standardu zota, i to jeszcze bez wad midzyrzdowych agencji zwizanych z pienidzem. Co wicej, system ten nie wywoywaby podejrze co do utraty suwerennoci przez poszczeglne pastwa, a wszystkie narody i grupy spoeczne czerpayby korzyci z istnienia jednej jednostki pieninej, ktr nikt by nie zarzdza ani nie manipulowa. Dla60 Ludwig von Mises, Nation, State and Economy: Contributions to the Politics and History of Our Time, New York University Press, New YorkLondon 1983, s. 163; zob. te Ludzkie dziaanie, s. 376. Ta pierwsza praca to dokonany przez Lelanda B. Yeagera przekad ksiki Misesa wydanej pierwotnie w jzyku niemieckim: Nation, Staat und Wirstchaft, Manzsche Verlags Buchhandlung, WienLeipzig 1919. W tej wanej sprawie zob. te Joseph T. Salerno, War and the Money Machine: Concealing the Costs of War Beneath the Veil of Ination, w: John V Denson (red.), The Costs of War: Americas . Pyrrhic Victories, Transaction Publishers, New BrunswickLondon 1991, rozdz. 17, s. 367387. Niemniej na ten cisy zwizek pomidzy militaryzmem a inacj wskazywa po raz pierwszy znw o. Juan de Mariana w swojej opublikowanej w 1609 r. ksice De Monetae Mutatione; zob. Tratado y discurso sobre la moneda de velln, s. 35 (wyd. ang. pt. A Treatise on the Alteration of Money).

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

575

tego te czysty standard zota i wymg stuprocentowej rezerwy sprzyjayby midzynarodowej integracji gospodarczej w warunkach harmonijnego, uznanego przez wszystkie strony systemu prawnego, co minimalizowaoby konikty spoeczne, sprzyjao pokojowi i dobrowolnej wymianie handlowej midzy wszystkimi narodami.

4. Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia w o b e c n a s z e j p r o p o z yc j i r e f o r m y p i e n i n e j

Cho nie przedstawiono jak dotd adnej jednolitej, spjnej i systematycznej krytyki naszego planu reformy systemu bankowego61, to jednak pojawiay si sporadycznie jakie odosobnione zastrzeenia wobec propozycji ustanowienia systemu bankowego z wymogiem stuprocentowej rezerwy. Przedstawimy teraz kolejno i przeanalizujemy te zarzuty. 1. Znikyby banki, poniewa straciyby racj bytu i gwne rdo dochodw. Krytyka ta jest bezpodstawna. Przyjcie wymogu stuprocentowej rezerwy oznaczaoby dla bankw jedynie utrat moliwoci tworzenia poyczek ex nihilo, czyli poyczek bez pokrycia w dobrowolnych oszczdnociach. Sugerowana reforma uniemoliwiaaby systemowi bankowemu sztuczne powikszanie kredytu, a wraz z nim poday pienidza, tym samym za wyzwalanie powracajcych cykli boomu i recesji. Pozostaaby znaczna liczba cakowicie uprawnionych dziaa utrzymujcych bran bankow, a bankierzy nadal mogliby je prowadzi, zaspokajajc potrzeby klientw. Jednym z takich dziaa byoby rzeczywiste porednictwo kredytowe polegajce na udzielaniu przez banki poyczek (o zrnicowanym oprocentowaniu) ze rodkw poyczonych im wczeniej przez klientw (ale nie z depozytw na danie). Na dodatek instytucje wystpujce w roli bankw depozytowych (z wymogiem stuprocentowej rezerwy) mogyby zapewnia ochron oraz bezpieczne przechowywanie pienidzy i pobiera za swoje usugi odpowiedni cen rynkow, a nawet czy je z innymi usugami peryferyjnymi (regulowanie patnoci, przelewy, odnotowywanie operacji klientw itd.) Jeli dodamy do tego ochron papierw wartociowych i zarzdzanie nimi, wynajmowanie skrytek w skarbcach sejfowych itd., bdziemy mieli cakiem rozsdne wyobraenie o szerokim zakresie uprawnionych funkcji, jakie nadal mogyby peni banki. Przekonanie, e przywrcenie wymogu stuprocentowej rezerwy oznaczaoby mier prywatnych bankw, jest wic nieuzasadnione. Doszoby po prostu do modykacji, z istoty ewolucyjnej i nietraumatycznej, ich struktury i operacji. Wspominalimy ju o wielkim prawdopodobiestwie spontanicznego
61 Dokadna kwerenda nie ujawnia jednak publikacji gosw krytycznych w tej kwestii (Walter Block, Fractional Reserve Banking, s. 31). Na krtkie krytyczne uwagi Lelanda Yeagera w sprawie naszej propozycji udzielilimy ju odpowiedzi w tym podrozdziale. Zob. The Perils of Base Money, s. 256257.

576

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

rozwoju systemu bankowoci zoonego z sieci funduszy inwestycyjnych, instytucji depozytowych utrzymujcych stuprocentow stop rezerw oraz rm specjalizujcych si w wiadczeniu klientom usug ksigowych i kasowych. Moemy wic powtrzy w lad za Ludwigiem von Misesem:
Jasne jest, e zakaz rodkw ducjarnych adn miar nie oznaczaby wyroku mierci na system bankowy, jak to si niekiedy twierdzi. Banki wci zachowayby dziaalno polegajc na negocjowaniu kredytu, zaciganiu poyczek z myl o ich udzielaniu62.

Krtko mwic, banki mogyby kontynuowa bardzo wiele dziaa, zaspokajajc w ten sposb potrzeby konsumentw oraz osigajc w zamian uprawniony zysk. 2. Proponowany system znacznie zmniejszyby kwot dostpnego kredytu, tym samym podnoszc stop procentow i utrudniajc rozwj gospodarczy. Jest to popularny, najczciej wypowiadany zarzut, formuowany gwnie przez te podmioty gospodarcze (przedsibiorcw, politykw, dziennikarzy itd.), ktre ulegy wpywowi przede wszystkim zewntrznych i najbardziej widocznych cech systemu gospodarki. Zgodnie z tym zastrzeeniem jeli uniemoliwimy bankom tworzenie poyczek ex nihilo, to wiele rm napotka znacznie wiksze ni wczeniej trudnoci z uzyskaniem nansowania, a tym samym ceteris paribus stopa procentowa wzronie i pojawi si przeszkody w rozwoju gospodarczym. Obiekcje te bior si std, e obecnie ze wzgldu na ekspansj kredytow przedsibiorcy nie maj zbyt wiele trudnoci z zapewnieniem nansowania dowolnego niemal, nawet najbardziej dziwacznego projektu inwestycyjnego, jeeli gospodarka jest w fazie, w ktrej bankierzy nie obawiaj si zwikszania poyczek. Ekspansja kredytowa zmienia tradycyjne nawyki zwizane z kultur przedsibiorczoci, oparte na znacznie rozwaniejszym, bardziej odpowiedzialnym i starannym namyle przed podjciem decyzji o uruchomieniu jakiego konkretnego projektu inwestycyjnego lub rezygnacji z niego. Powanym bdem jednakowo jest zakadanie, e w systemie bankowym poddanym wymogowi stuprocentowej rezerwy znikby kredyt. Wrcz przeciwnie. Banki wci poyczayby rodki, ale tylko te, ktre zostay wczeniej dobrowolnie zaoszczdzone przez podmioty gospodarcze. Krtko mwic, proponowany system gwarantowaby, e tylko to, co zostaoby zaoszczdzone, byoby poyczane. To nowe podejcie zapewniaoby zatem na rynku koordynacj pomidzy poda dbr obecnych i przyszych a popytem na nie, a w konsekwencji zapobiegaoby powodowanym przez aktualny system bankowy gbokim zakceniom dostosowania, ktre ostatecznie wywouj kryzysy i recesje gospodarcze. Ponadto bdem jest wyobraenie, e rodki poyczkowe powicone na inwestycje w aktualnym systemie mog ostatecznie przekroczy dobrowolne
62

Mises, The Theory of Money and Credit, s. 361.

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

577

oszczdnoci spoeczestwa. Jak wiemy, oszczdnoci ex post zawsze s rwne inwestycjom, a jeli ex ante banki udzielaj poyczek (w procesie ekspansji kredytowej) w tempie szybszym ni wzrost dobrowolnych oszczdnoci, to przedsibiorcy bd po prostu masowo popenia bdy i przeznacza ograniczone realne zasoby zaoszczdzone przez spoeczestwo na nieproporcjonalne projekty inwestycyjne, ktrych nigdy nie zdoaj z powodzeniem ukoczy. A wic to drugie zastrzeenie jest bezpodstawne: wobec wymogu stuprocentowej rezerwy banki bd nadal poyczay to, co zostao zaoszczdzone, a przy tym przedsibiorcy bd na og inwestowali zaoszczdzone rodki w sposb znacznie bardziej rozwanie i realistycznie. Gdyby przedsibiorcy od pocztku napotykali wiksze przeszkody w nansowaniu pewnych projektw, to takie trudnoci byyby logicznym przejawem zdrowego funkcjonowania jedynego mechanizmu rynkowego zdolnego na czas zapobiec wszczynaniu nierentownych projektw inwestycyjnych, a tym samym pozwalajcego unikn ich niemdrej i bezadnej realizacji, do jakiej zachca aktualny system w fazach boomu kredytowego. Co si tyczy stopy procentowej, to nic nie wskazuje, e w dugim okresie byaby ona w proponowanym systemie wysza ni w systemie aktualnym. Stopa procentowa zaley bowiem ostatecznie od dokonywanej przez podmioty gospodarcze subiektywnej oceny preferencji czasowej. Podmiotw gospodarczych nie dotyka w naszym modelu wielkie marnotrawstwo dbr kapitaowych, jakie towarzyszy obecnym recesjom gospodarczym. Co wicej, jest oczywiste, e w systemie podobnym do tego, jaki proponujemy, w pozostaych warunkach niezmienionych stopa procentowa byaby na og do niska w ujciu nominalnym, poniewa odpowiednia premia na oczekiwan ewolucj siy nabywczej pienidza byaby na og ujemna. Podobnie skadnik obejmujcy ryzyko zaleaby od niepewnoci konkretnego podejmowanego projektu inwestycyjnego i po upywie pewnego czasu, w ktrym nie wystpowayby recesje gospodarcze, rwnie wykazaby tendencj spadkow. Moemy wic stwierdzi, e nie ma absolutnie adnych podstaw teoretycznych, aby zakada, i stopa procentowa w proponowanym systemie bdzie wysza ni obecnie. Byoby wrcz przeciwnie. Mamy bardzo powane powody sdzi, e rynkowe stopy procentowe byyby, zarwno w ujciu realnym, jak i nominalnym nisze od tych, do ktrych jestemy obecnie przyzwyczajeni63. System zoony z czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy nie osabiaby wic rozwoju gospodarczego. System taki dopro63 Zamy na przykad, e gospodarka rozwija si w rednim tempie okoo 3 procent rocznie i e poda pienidza (wiatowy zapas zota) ronie o 1,5 procent. W takich warunkach bdziemy wiadkami bardzo niewielkiej deacji rzdu 1,5 procent rocznie. Jeli realna rynkowa stopa procentowa wynosi 4 procent (w tym stopa naturalna rwna 3 procent i skadnik uwzgldniajcy ryzyko rwny 1 procent), to nominalna rynkowa stopa procentowa wyniesie 2,5 procent rocznie. W przypisie 49 zaoylimy, e nominalne stopy procentowe byyby nawet nisze w wyniku wzrostu liczby ludnoci i wynikajcego std ustawicznego niewielkiego wzrostu popytu na pienidz.

578

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

wadziby w istocie do modelu stabilnego, cigego rozwoju wolnego od reakcji maniakalno-depresyjnych, do ktrych z trudem przywyklimy, a ktre niestety wi si z regularnym bdnym inwestowaniem ograniczonych zasobw spoeczestwa z powan szkod dla trwaego rozwoju gospodarczego i harmonii spoecznej. 3. Proponowany model karaby tych, ktrzy osigaj zysk z aktualnego systemu bankowego i nansowego. Twierdzono niekiedy, e rekomendowany tu system niesprawiedliwie karaby tych wszystkich, ktrzy osigaj zysk z obecnego systemu bankowoci i nansw. Wrd jego gwnych benecjentw musimy na pierwszym miejscu wskaza rzd, ktremu, jak wiemy, udaje si nansowa swoje wydatki (bezporednio i porednio) poprzez ekspansj kredytow bez koniecznoci uciekania si do politycznie bolesnego rodka, jakim jest podnoszenie podatkw. Powinnimy dalej wspomnie o samych bankierach (ktrzy nabijaj sobie kieszenie za pomoc tych samych procedur co rzd, jednak bezporednio i prywatnie), a take deponentw, jeli otrzymuj procent od swoich depozytw i nie pac za wiele dodatkowych usug wiadczonych przez banki64. Niemniej ci, ktrzy zgaszaj t obiekcj, nie uwzgldniaj faktu, e wiele rzekomych zyskw, ktre przynosi system bankowy, nie jest w gruncie rzeczy zyskami. Twierdzenie, e deponenci osigaj obecnie wane korzyci (w postaci usug kasowych, patniczych i ksigowych), nie pacc za nie, jest bowiem niecise, gdy sami deponenci ponosz w istocie (w sposb jawny lub ukryty) peny koszt tych korzyci. Co do oferowanego czsto ustalonego oprocentowania depozytw, to trzeba stwierdzi, e patnoci te s zazwyczaj kompensowane cigym spadkiem siy nabywczej jednostek pieninych deponentw. W proponowanym systemie, ktry obejmuje wymg stuprocentowej rezerwy, sia nabywcza zdeponowanych jednostek pieninych nie tylko by nie spadaa, ale nawet, jak widzielimy, rosaby stopniowo i stale. Ta olbrzymia korzy dla wszystkich obywateli wyranie growaaby nad rzekom korzyci uzyskiwania ustalonego oprocentowania, ktre ledwo kompensuje dewaluacj pienidza. Dzi wic na og realne oprocentowanie depozytw (po potrceniu spadku siy nabywczej pienidza) jest bliskie zera lub wrcz ujemne. W spoeczestwie z czystym standardem zota i wymogiem stuprocentowej rezerwy wszyscy obywatele osigaliby zyski ze stopniowego, cigego wzrostu siy nabywczej ich jednostek pieninych. Otrzymywaliby procent od rzeczywistych oszczdnoci oraz byliby w sposb jawny i wyrany zobowizani paci cen rynkow za te uprawnione usugi bankowe, z ktrych chcieliby korzysta. Proponowany system byby zatem znacznie spj64 warunkach konkurencji korzyci osigaj czciowo sami posiadacze pasyW ww bankowych z czstkowym pokryciem, ktrych zyski przyjmuj posta wypacanego im bezporednio procentu, zanionych opat za usugi bankowe lub jakiej kombinacji tych elementw (Selgin, Are Banking Crises a Free-Market Phenomenon?, s. 3).

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

579

niejszy i niemal na pewno znacznie korzystniejszy dla ogu ni obecny system nansowy i bankowy65. Co do argumentu, e rzdy i bankierzy nie mogliby nadal osiga zyskw zapewnianych przez aktualny system, to jest to nie tyle wada naszej propozycji i zarazem powd, by j krytykowa, ile pozytywny wynik, ktry prima facie j uzasadnia. Powyej podkrelilimy ju bowiem, jak bardzo wane jest zapobieganie wykorzystywaniu przez rzdy inacji i ekspansji kredytowej w celu ukrytego nansowania ich wydatkw. Co wicej, nie musimy ju szczegowo powtarza, e moliwo tworzenia poyczek i depozytw przez banki prywatne opiera si na niejasnych podstawach prawnych i przynosi szkodliwe skutki. 4. Wymg stuprocentowej rezerwy jest przykadem interwencji pastwa i zagraa swobodzie zawierania umw przez strony. Wywodzcy si z nowej szkoy bankowoci wspczeni rzecznicy wolnej bankowoci, opartej na rezerwie czstkowej, twierdz czsto, e z libertariaskiego punktu widzenia jest niedopuszczalne ograniczanie stronom swobody zawierania umw, w szczeglnoci za moliwoci swobodnego wchodzenia przez deponentw w ukady z bankierami, wskutek ktrych bankierzy zgadzaj si otwiera klientom rachunki depozytowe na danie oparte na utrzymywaniu tylko czstkowego depozytu. W pocztkowych trzech rozdziaach tej ksiki zobaczylimy, e wymg stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie wcale nie stanowi nieznonej ingerencji rzdu (legislacji poprzez nakazy, jak okrela to Hayek). Jest to natomiast jedynie naturalne zastosowanie tradycyjnych zasad prawa wasnoci do umowy nieprawidowego depozytu pieninego (w terminologii Hayeka: prawo materialne)66. Co wicej, dobrowolna decyzja dwch stron zawarcia umowy oraz pena znajomo jej przyczyny (ktrej, nawiasem mwic, brakuje zazwyczaj w obecnym systemie nansowym i bankowym) s niezbdnymi warunkami prawnej legitymacji danej operacji, same jednak adn miar nie
Nie ma powodu by wiadczy bezpatnie usugi, ktre w kadym wi si z koniecznoci poniesienia kosztw. Jeli deponent pokryje koszty zwizane z prowadzeniem konta, bank powinien je ponie. W dzisiejszej sytuacji owe koszty powinien pokrywa bank, poniewa to on czerpie zyski wynikajce z kreowania pienidza poprzez mechanizm kredytowy. W rzeczywistoci koszty te ponosi og konsumentw karanych przez podwyk cen spowodowan przez przyrost masy pieninej. (Allais, Les conditions montaires dune conomie de marchs, s. 351). 66 Wolny rynek nie oznacza wolnoci do popeniania oszustw lub innych form kradziey. Wrcz przeciwnie. Obawy krytykw mona rozwia, wprowadzajc wymg utrzymywania stuprocentowej rezerwy, niebdcy jednak arbitralnym zarzdzeniem wadz, lecz elementem oglnego systemu obrony prawnej przeciwko oszustwu. Jak stwierdzi Jevons: Uznawano dawniej za ogln zasad prawa, e wszelkie przydziay lub cesje nieistniejcych dbr nie maj mocy, i t generaln zasad naley jedynie wskrzesi i wprowadzi w ycie, delegalizujc kcyjne substytuty pienidza. Bankowo mogaby by cakowicie wolna i nie odchodzi od zasady stuprocentowej rezerwy (Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 3, s. 205206; cytat z Jevonsa [tu za Rothbardem] zaczerpnity z: Jevons, Money and Mechanism of Exchange, s. 211212).
65

580

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

wystarczaj, by uzna t legitymacj za zgodn z tradycyjnymi zasadami prawnymi. Jeli bowiem w wyniku takiej umowy szkod ponosz strony trzecie, to umowa jest bezprawna i niewana, poniewa zakca porzdek publiczny67. Zgodnie z analiz, jak przedstawiamy w tej ksice, to wanie ten brak legitymacji jest cech bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Praktyka ta nie tylko prowadzi do tworzenia dodatkowych rodkw patnoci ze szkod dla wszystkich obywateli, ktrzy obserwuj spadek siy nabywczej ich jednostek pieninych68, lecz take na szerok skal zwodzi przedsibiorcw, skaniajc ich do inwestycji chybionych co do miejsca i czasu, oraz wyzwala powracajce cykle boomu i recesji z bardzo powanymi kosztami ludzkimi, gospodarczymi i spoecznymi. Na koniec musimy odeprze czsto podnoszony argument69, ktrego istot jest twierdzenie, e podmioty gospodarcze nie chc dobrowolnie ustanowi systemu bankowego opartego na wymogu stuprocentowej rezerwy i e ten brak gotowoci potwierdza to, i mogyby one zgodzi si dzi dobrowolnie (lecz tego nie czyni) na podobne rozwizanie, korzystajc ze skrytek w skarbcach sejfowych, jakie banki wynajmuj na rynku. Wbrew temu argumentowi chcemy podkreli, e usugi udostpniania skrytek w skarbcach sejfowych w aden sposb nie wi si z umow okrelajc nieprawidowy depozyt dbr zamiennych takich jak pienidz (s natomiast zwizane z typow umow depozytu prawidowego, dotyczc konkretnych dbr). Wynajmowanie skrytek w skarbcach sejfowych (co dla klientw czy si z kosztem, a w ich mniemaniu nie zapewnia tych samych usug co umowa bankowego depozytu pieninego) poza tym nigdy nie mogoby naprawd konkurowa na rwnych warunkach z aktualnym systemem depozytw z rezerw czstkow. Banki bowiem powszechnie pac dzi procent od depozytw (co sugeruje niewaciwy uytek, jaki
67 Podobnie te swobodna, dobrowolna umowa, w ktrej dwie strony uzgadniaj, e jedna zapaci drugiej za zamordowanie strony trzeciej, byaby niewana, poniewa zaburzaaby porzdek publiczny i byaby szkodliwa dla stron trzecich. Umowa ta nie miaaby mocy prawnej nawet bez oszustwa czy wprowadzenia w bd, a nawet gdyby strony zawary j dobrowolnie i z pen wiedz o jej charakterze. 68 Nie mwimy tu o spadku siy nabywczej w ujciu absolutnym, lecz wzgldnym, z uwagi na wzrost siy nabywczej pienidza, jakiego mona by oczekiwa w systemie bankowoci opartej na stuprocentowej rezerwie. Na dodatek za gospodarcze konsekwencje aktualnych praktyk bankowych s pod tym wzgldem identyczne ze skutkami faszowania pienidzy, dziaalnoci, co do ktrej wszyscy si zgodz, e powinna by karana jako naruszenie porzdku publicznego nawet wtedy, gdy nie jest moliwe wskazanie poszczeglnych jej oar. 69 Ten krytyczny argument przedstawia midzy innymi Juan Jos Toribio Dvila w referacie pt. Problemas ticos en los Mercados Financieros przedstawionym podczas konferencji Encuentros sobre la dimension tica de las instituciones y mercados nancieros, jaka odbya si w Madrycie w czerwcu 1994 r. pod auspicjami Fundacin BBV Toribio Dvila twierdzi ponadto, e stabiln polityk pienin mona . by prowadzi niezalenie od wysokoci stopy rezerw, cho nie uwzgldnia on czynnikw przemawiajcych za teoretyczn niemonoci centralnego planowania

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

581

z nich robi). Oferuj ponadto cenne usugi bez adnych wyranie ustalonych kosztw, co sprawia, e dobrowolne umowy depozytu ze stuprocentow rezerw nie mog z nimi konkurowa i si rozwija, zwaszcza w warunkach inacji, w ktrych sia nabywcza pienidza cigle maleje. Bardzo podobny kontrargument podnosi si w sprawie dbr publicznych dostarczanych przez pastwo bez oczywistego bezporedniego kosztu dla konsumenta. Powszechnie wiadomo, e w systemie wolnorynkowym kadej prywatnej rmie, ktra zamierza oferowa te same usugi po cenach rynkowych, trudno jest si rozwin w sytuacji dziaania nieuczciwej konkurencji uprzywilejowanych agencji rzdowych. Agencje te zapewniaj obywatelom darmowe korzyci i powoduj olbrzymie straty, ktre ostatecznie pokrywamy wszyscy z naszych podatkw (podatek inacyjny)70. 5. Innowacje nansowe nieuchronnie doprowadz do odrodzenia si bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Zgodnie z tym argumentem wszelkie prawne rodki ostronoci podjte w celu zakazu dziaalnoci bankowej opartej na rezerwie czstkowej, a tym samym suce wprowadzeniu wymogu stuprocentowej rezerwy bd niewystarczajce; zakazy te zawsze bd ostatecznie obchodzone przez nowe formy dziaalnoci i innowacje nansowe, ktre omijajc prawo lub nie, w sposb taki czy inny bd zmierzay do tego samego celu co bankowo oparta na rezerwie czstkowej. Ju w 1937 roku Hayek stwierdza:
Najbardziej krytyczni spord pomysodawcw tego planu zauwayli trafnie, e bankowo jest zjawiskiem wszechobecnym i e powstaje pytanie, czy jeli zapobiegniemy jej wystpowaniu w postaci tradyw oglnoci oraz jego zastosowania w sektorze nansowym w szczeglnoci. Czynniki te wyjaniaj typow dla bankierw centralnych niech i brak zdolnoci do waciwego wyliczania popytu na pienidz i kontrolowania poday, ktra powinna rzekomo odpowiada popytowi. Toribio Dvila pomija te powane zakcenia koordynacji wywoywane w strukturze produkcji przez kady wzrost poday pienidza w postaci ekspansji kredytowej (tj. bez pokrycia w realnych oszczdnociach). Zachodzi wreszcie wyrany zwizek pomidzy wymogiem stuprocentowej rezerwy a etyk dziaania instytucji nansowej. Zwizek ten bowiem jaskrawo pokazuje nie tylko mnstwo nieodpowiedzialnych etycznie zachowa, charakterystycznych dla gorczkowej spekulacji, jak wywouje ekspansja kredytowa, lecz niewtpliwie take w tym, e kryzysy i recesje gospodarcze bior si z naruszenia zasady etycznej nakazujcej utrzymywanie stuprocentowej rezerwy dla umw pieninego depozytu na danie. 70 Hlsmann wyjani ponadto: Pomieszanie tytuw pieninych i skryptw dunych z rezerw czstkow uruchomio zjawisko opisywane przez prawo zwane powszechnie prawem Greshama. Wyobramy sobie potencjalnego klienta banku, ktremu oferuje si dwa rodzaje depozytw bankowych. Uwaa on, e oba depozyty zapewniaj dokadnie te same usugi. Jedyna rnica polega na tym, e za depozyt pierwszego rodzaju musi paci, a za depozyt drugiego rodzaju nie paci, lecz nawet otrzymuje pewne kwoty. Postanowi oczywicie, e nie bdzie hojny dla bankiera, i zdecyduje si na depozyt drugiego rodzaju. Kiedy wic miesza si prawdziwe tytuy pienine i skrypty dune z rezerw czstkow, te drugie bd wypieray z rynku te pierwsze (Hlsmann, Has Fractional-Reserve Banking Really Passed the Market Test?, s. 399422; cytat ze s. 408409).

582

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

cyjnej, nie przeksztacimy jej po prostu w formy inne i trudniejsze do kontrolowania71.

Hayek wskazywa tu jako najbardziej godny uwagi precedens ustaw Peela z 1844 roku. Poniewa wprowadzajc t ustaw, zaniedbano naoenia wymogu stuprocentowej rezerwy na depozyty, ekspansja pienina przyja od tej chwili gwnie posta depozytw, a nie banknotw72. Zacznijmy od tego, e choby zastrzeenie to miao uzasadnienie, nie byoby ono nawet cieniem argumentu przeciw prbie osignicia idealnego celu: odpowiedniego zdeniowania i obrony tradycyjnych zasad prawa prywatnej wasnoci w zwizku z depozytami na danie. W wielu bowiem innych kontekstach, na przykad w przypadku dziaa przestpczych, widzimy, e cho z technicznego punktu widzenia czsto bardzo trudne jest waciwe zastosowanie odnonych tradycyjnych zasad i ich obrona, to jednak naley podejmowa zdecydowane wysiki w celu odpowiedniego zdeniowania i obrony struktury prawnej73. Co wicej, wbrew niektrym opiniom bankowo oparta na rezerwie czstkowej nie jest tak wszechobecna, by nie mona jej byo zwalcza w praktyce. To prawda, e w caej tej ksice rozwaalimy rne legalne formy dziaalnoci, ktre zostay tak pomylane, aby obchodzc prawo, przedstawi bankowe nieprawidowe depozyty pienine w przebraniu inHayek, Monetary Nationalism and International Stability, s. 82. Na ten sam temat zob. Simons, Rules versus Authority in Monetary Policy, s. 17. 72 Moemy sobie jednak wyobrazi, jak inna byaby historia gospodarcza minionych 150 lat, gdyby ustawa Peela nie zaniedbaa naoenia wymogu stuprocentowej rezerwy rwnie na depozyty! Nawiasem mwic, Hayek utrzymywa, e nie da si radykalnie rozdzieli rnych instrumentw, ktre mogyby reprezentowa pienidz jako oglnie przyjmowany rodek wymiany, a std te miaoby wystpowa jedynie continuum rnych stopni pynnoci, co dodatkowo komplikowaoby ustalenie, kiedy przestrzega si tradycyjnych zasad prawnych, jakich bronimy, a kiedy nie. Nie uwaamy, aby ta argumentacja bya solidna. Jak utrzymuje Menger, w praktyce zawsze moliwe jest odpowiednie rozrnienie pienidzy i wszystkich innych wysoce pynnych instrumentw, ktre jednak nie stanowi bezporednich, oglnie przyjmowanych rodkw wymiany. Rnica pomidzy tymi dwoma rodzajami dbr polega na tym, e pienidz jest nie tylko instrumentem wysoce pynnym; pienidz to jedyne dobro doskonale pynne. Dlatego ludzie s gotowi da go nawet wtedy, gdy nie otrzymuj adnego procentu za jego trzymanie, podczas gdy za posiadanie innych instrumentw z pogranicza, ktrym brak doskonaej pynnoci, domagaj si procentu. Ta zasadnicza rnica midzy pienidzem a innymi peryferyjnymi rodkami polega na wystpowaniu doskonaej pynnoci (i utracie doskonaej, bezporedniej dostpnoci). Gerald P. ODriscoll rozwija to zagadnienie w artykule pt. Money: Mengers Evolutionary Theory, s. 601616. 73 Na przykad z pewnoci moliwe jest popenienie morderstwa z wykorzystaniem coraz bardziej wyranowanych trucizn, ktre nie pozostawiaj adnego ladu i powanie utrudniaj udowodnienie, w jaki sposb popeniono zabjstwo. Nikt jednak nie ma wtpliwoci, e morderstwo jest pogwaceniem fundamentalnych zasad prawnych i e naley podj wszystkie niezbdne rodki, aby zapobiega tego rodzaju postpkom i kara za nie.
71

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

583

nych umw. Wspomnielimy o operacjach z umow odkupu po cenie nominalnej, rnych transakcjach z amerykask opcj sprzeday, tak zwanych depozytach terminowych, ktre w praktyce funkcjonuj jak zwyke depozyty na danie, wreszcie o depozytach na danie oferowanych przez zupenie niezwizan z bankowoci instytucj ubezpiecze na ycie. Konkretne kombinacje tych legalnych form dziaalnoci i wszelkie inne formy czy ich kombinacje, jakie mog powsta w przyszoci, daj si atwo zidentykowa i zaklasykowa w ujciu prawa cywilnego i karnego wanie tak, jak to proponowalimy w drugim podrozdziale tego rozdziau (przyp. 40). Kady bezstronny sdzia bd obserwator jest bowiem stosunkowo atwo oceni, czy dana operacja w istocie pozwala na wycofanie w dowolnej chwili pierwotnie zoonych rodkw i czy z subiektywnego punktu widzenia zachowania ludzi wiadcz o tym, e uwaaj oni pewne roszczenia za pienidz, czyli za oglnie akceptowany rodek wymiany zawsze doskonale dostpny (czyli pynny). Ponadto do podejmowania nowej dziaalnoci i tworzenia nowych umw, w ktrych prbowano obej podstawowe zasady prawne, jakie powinny rzdzi bankowoci, dochodzio w rodowisku, w ktrym podmioty gospodarcze nie mogy ustali, w jakim zakresie te nowoci s bezprawne i przynosz wielk szkod gospodarce i spoeczestwu. Gdyby od tej chwili wadze sdownicze i publiczne wyranie wskazyway kwestie analizowane przez nas w tej ksice, duo atwiej byoby zwalcza niewaciwe zachowania, jakie mogyby si pojawia w sektorze bankowym. Nic dziwnego, e po ustawie Peela z 1844 roku nastpia ekspansja depozytw bankowych o niebywaych rozmiarach, poniewa w owych czasach teoretycy ekonomii nie ustalili jeszcze penej rwnowanoci depozytw bankowych i banknotw z punktu widzenia ich charakteru i skutkw. Ustawa Peela nie osigna swojego celu nie z powodu wszechobecnej natury bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, ale wanie ze wzgldu na ludzk niezdolno do uwiadomienia sobie, e banknoty i depozyty maj ten sam charakter i przynosz te same skutki gospodarcze. Dzisiejsza teoria ekonomii dostarcza natomiast sdziom narzdzi analitycznych nieocenionej wartoci, ktre pozwalaj im trafnie rozpoznawa zachowania przestpcze i wydawa sprawiedliwe, przemylane orzeczenia we wszystkich wtpliwych sprawach, jakie mog si pojawi. Musimy na koniec poda kilka wanych wyjanie co do koncepcji innowacji na rynku nansowym oraz istotnej rnicy midzy tak zwanymi innowacjami nansowymi a innowacjami technicznymi i przedsibiorczymi wprowadzanymi w sektorach przemysu i handlu. O ile kadej innowacji technicznej i przedsibiorczej wprowadzanej z powodzeniem w handlu i przemyle naley od pocztku przyklasn, poniewa zmiany takie zwikszaj na og produktywno i lepiej zaspokajaj pragnienia konsumentw, o tyle w sektorze nansowym, gdzie zawsze powinno si dziaa w obrbie niezmiennych, stabilnych i przewidywalnych zasad prawnych, innowacje trzeba pocztkowo traktowa z podejrzliwoci. W sferze bankowoci i -

584

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

nansw innowacje mona bowiem uzna za pozytywne, jeli na przykad obejmuj one nowe wyposaenie i oprogramowanie komputerowe, kanay dystrybucji itd. Jeeli jednak innowacje bezporednio wpywaj na rol istotnych zasad prawnych w zapewnianiu nienaruszalnych ram funkcjonowania caego rynku, to zmiany takie na og wyrzdzaj powan szkod spoeczestwu, ktre powinno je odrzuci i rozprawi si z nimi. Jest wic kiepskim artem okrelanie mianem innowacji nansowej czego, co ostatecznie ma ukry oszustwa i obej oglne zasady prawne istotne dla zdrowego funkcjonowania i utrzymania gospodarki rynkowej74. Produkty nansowe nale do rnych kategorii umw, jakie tradycyjnie rozwiny si w systemie prawnym, a podziau na owe kategorie nie mona modykowa bez znieksztacenia i naruszenia najbardziej podstawowych zasad prawnych. Dlatego jedynym sposobem wprowadzania nowych produktw nansowych, jaki mona sobie wyobrazi, jest konstruowanie rnych kombinacji uprawnionych, istniejcych ju umw prawnych, cho moliwoci innowacji w tej dziedzinie s do ograniczone. Musimy te pamita, e w wielu sytuacjach tworzenie innowacji jest wymuszane skaln zachannoci rzdw i gszczem przepisw podatkowych, jaki wprowadzay one we wszystkich okresach historycznych. Niejednokrotnie innowacje takie zmierzaj do moliwie najdalej idcego zmniejszenia patnoci podatkowych i prowadz do najdziwniejszych, najbardziej wymuszonych, skomplikowanych i z prawnego punktu widzenia nienaturalnych form dziaalnoci. Std ju tylko krok do bezporedniego naruszenia tradycyjnych zasad prawnych75, a dowiadczenie pokazuje, e pokusa skorzystania z wielkich zyskw generowanych przez bankowo opart na rezerwie czstkowej zachca wielu ludzi, by zrobili ten krok bez wahania. A wic w tej dziedzinie istotne jest zachowywanie postawy staej, wnikliwej czujnoci i zapobieganie naruszaniu tradycyjnych zasad prawnych.
Istniej rwnie innowacje nansowe takie jak oferty przejcia, ktre speniaj na rynku uprawnion funkcj i same w sobie nie naruszaj adnej tradycyjnej zasady prawnej, aczkolwiek ulegy zepsuciu w rodowisku bankowoci opartej na rezerwie czstkowej i ekspansji kredytowej bez pokrycia w realnych oszczdnociach. Zwiz, lecz wyczerpujc analiz takich nansowych innowacji, ktre wyoniy si w wyniku procesu niezbyt trafnie nazywanego deregulacj nansow (obejmujcego przede wszystkim zmniejszenie podporzdkowania sektora nansowego tradycyjnym zasadom prawnym), zawiera ksika: Luis Barrallat, La banca espaola en el ao 2000: un sector en transicin, Ediciones de las Ciencias Sociales, Madrid 1992, s. 172205. Chcemy podkreli, e wiele takich innowacji nansowych pojawia si w sprzyjajcym rodowisku gorczkowej spekulacji (irracjonalna przesada) powstaej wskutek ekspansji kredytowej napdzanej przez bankowo opart na rezerwie czstkowej. 75 Jest to zatem kolejny przykad doskonale ilustrujcy szkodliwy, demoralizujcy wpyw interwencjonizmu skalnego i gospodarczego pastwa na koncepcj prawa materialnego oraz zwizane z nim nawyki spoeczne i poczucie sprawiedliwoci. Temat ten omwilimy obszernie w ksice: Huerta de Soto, Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, s. 126133.
74

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

585

6. Proponowany system nie pozwalaby poday pienidza wzrasta w tym samym tempie, w jakim nastpuje rozwj gospodarczy. Podmioty gospodarcze przyzwyczaiy si do aktualnego rodowiska inacyjnego i uwaaj, e rozwj gospodarczy jest niemoliwy bez pewnej ekspansji kredytowej i inacji. Co wicej, rne szkoy myli ekonomicznej, ktre zachwalay wzrost efektywnego popytu i maj skonno do wzmacniania zawsze popularnych apeli inacyjnych. Niemniej podobnie jak podmioty gospodarcze zaadaptoway si do rodowiska inacyjnego, dostosuj si rwnie do takiego, w ktrym sia nabywcza jednostki pieninej stopniowo i cigle ronie. Tu znw wane jest rozrnienie pomidzy dwoma rnymi znaczeniami terminu deacja (oraz inacja), ktre czsto miesza si w dyskusji teoretycznej i analizie. Deacja odnosi si bd to do absolutnego zmniejszenia si czy skurczenia poday pienidza, bd te do wyniku, jaki ta kontrakcja na og (cho nie zawsze) przynosi, czyli do wzrostu siy nabywczej jednostki pieninej albo, innym sowy, do spadku oglnego poziomu cen. Proponowany system czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy byby oczywicie cakowicie nieelastyczny po stronie ograniczenia poday, a zatem zapobiegby wszelkiej deacji rozumianej jako spadek poday pienidza, czego nie moe zagwarantowa obecny elastyczny system pieniny, o czym wci na nowo przypominaj nam kryzysy gospodarcze76. Jeli przez deacj rozumiemy spadek oglnego poziom cen, czyli wzrost siy nabywczej jednostki pieninej, to jasne jest, e w tym zakresie, w jakim oglna produktywno gospodarcza wzrastaaby szybciej ni poda pienidza, taka deacja rzeczywicie wystpowaaby w zalecanym przez nas systemie pieninym. Opisalimy ju wyej ten model rozwoju gospodarczego, ktrego wielk zalet jest to, e nie tylko zapobiega kryzysom i recesjom gospodarczym, ale take rozkada korzyci z rozwoju gospodarczego na wszystkich obywateli, pobudzajc stopniowy, cigy wzrost siy nabywczej jednostek pieninych nalecych do kadej osoby i jednoczenie zmniejszajc jej popyt na pienidz. Musimy zdawa sobie spraw, e proponowany system nie gwarantowaby, i sia nabywcza jednostki pieninej pozostawayby niezmienna. Cel ten jest nieosigalny, a gdyby nawet zosta osignity, nie zapewniaPo krachu giedowym w padzierniku 1987 r. niedobr kredytu zosta powstrzymany jedynie chwilowo potnymi dawkami pynnoci wstrzykiwanymi w system przez wszystkie banki centralne. Pomimo to podczas pniejszej recesji gospodarczej (19901991) bankierzy centralni byli bezradni i nie potrali przekona podmiotw gospodarczych do poyczania nowego pienidza, cho stopy procentowe zostay ustalone na rekordowo niskich poziomach (23 procent w Stanach Zjednoczonych). Stosunkowo niedawno (2001) japoskie wadze nansowe obniyy stop procentow w tym kraju do 0,15 procent, co nie spowodowao zamierzonego efektu ekspansji. Pniej historia powtrzya si raz jeszcze po krachu giedowym w latach 20012002 i ustaleniu przez Rezerw Federaln stopy procentowej na 1 procent.
76

586

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

by adnej innej korzyci prcz wyeliminowania zawartej w stopie procentowej premii zalenej od oczekiwanej przyszej ewolucji siy nabywczej pienidza. Pod tym jednak wzgldem wanej jest jedynie to, by podmioty gospodarcze mogy z atwoci przewidywa ewolucj siy nabywczej pienidza i uwzgldnia j, podejmujc decyzje. Wystarczyoby to, aby unikn nagej, nieuzasadnionej redystrybucji dochodw pomidzy kredytodawcw a dunikw, ktra w przeszoci zawsze towarzyszya ekspansyjnym wstrzsom kredytowym bd pieninym, ktrych podmioty gospodarcze nie zdoay na czas przewidzie. Twierdzono, e jeli poda kruszcu ronie wolniej ni produktywno gospodarcza, to wynikajcy std wzrost siy nabywczej jednostki pieninej (czyli obnienie si oglnego poziomu cen) moe w pewnych warunkach nawet przekroczy spoeczn stop preferencji czasowej zawart w rynkowej stopie procentowej77. Cho spoeczna stopa preferencji czasowej zaley od subiektywnych ocen, a tym samym jej ewolucji nie da si z gry ustali teoretycznie, musimy przyzna, e jeli ze wzgldu na znaczny wzrost spoecznej tendencji do oszczdzania spadnie ona do bardzo niskiego poziomu, to omawiany efekt rzeczywicie mgby niekiedy wystpi. Jednak rynkowa stopa procentowa w adnych warunkach nie mogaby sign zera, nie mwic ju o wartociach ujemnych. Zacznijmy od tego, e zaznaczyby si dobrze znany efekt Pigou: wzrost siy nabywczej jednostki pieninej podnisby warto realnych sald gotwkowych utrzymywanych przez podmioty gospodarcze, ktrych bogactwo wzrosoby w ujciu realnym i zwikszyyby one swoj konsumpcj, ponownie windujc w gr spoeczn stop preferencji czasowej78. Na dodatek za przedsibiorcy zawsze znajdowaliby nansowanie z dodatni stop procentow wszystkich projektw inwestycyjnych przynoszcych oczekiwane zyski ksigowe, przekraczajce stop dominujca na rynku w danej chwili, nawet gdyby bya najnisza. Powinnimy pamita, e stopniowe obniki rynkowej stopy procentowej podnosz na og warto obecn dbr kapitaowych i projektw inwestycyjnych: spadek z 1 na 0,5 procent podwaja warto obecn trwaych dbr kapitaowych, a warto ta podwaja si ponownie, jeli stopa spadnie z 0,5 do 0,25 procent. Niepojte byoby wic, aby nominalna stopa procentowa miaa zej do zera; gdy zblia si do tej granicy, wzrost wartoci obecnej dbr kapitaowych otwiera fantastyczne moliwoci osignicia powanych zyskw przedsibiorczych, co zawsze gwarantuje niewyczerpany strumie zyskw przedsibiorczych i moliwoci inwestycyjnych. Moemy wic jedynie przewidywa, e w proponowanym modelu nominalne stopy procentowe osignyby historyczne minima. Jeli bowiem moArgument ten przedstawia C. Maling w artykule The Austrian Business Cycle Theory and its Implications for Economic Stability under Laissez-Faire, w: J. C. Wood, r. N. Woods, Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, Routledge, London 1991, t. 2, rozdz. 48, s. 267. 78 Na temat efektu Pigou zob. artyku Dona Patinkina Real Balances, w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, t. 4, s. 98101.
77

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

587

emy prognozowa wzrost produktywnoci rednio o 3 procent oraz wzrost wiatowych rezerw zota o 1 procent rocznie, to wystpiaby lekka roczna deacja w wysokoci okoo 2 procent. Jeeli przyjmiemy, e rozsdna realna stopa procentowa z czynnikiem ryzyka wcznie wynosi 34 procent, to moemy oczekiwa, e rynkowa stopa procentowa wyniesie 12 procent rocznie i bdzie si miecia w bardzo wskim przedziale rzdu jednej smej punktu. Podmioty gospodarcze, ktre dziaay wycznie w warunkach inacji spowodowanej ekspansj pienin i kredytow, mog uwaa, e jest to wizja ksiycowa, byaby to jednak sytuacja bardzo korzystna, a podmioty gospodarcze przywykyby do niej bez adnego wikszego problemu79. Nawet niektrzy przedstawiciele nowej szkoy bankowoci opowiadajcy si za woln bankowoci opart na rezerwie czstkowej wyolbrzymiali rzekome niebezpieczestwa deacji. Na przykad Stephen Horwitz kwestionuje stopniowy, cigy spadek cen w naszym modelu i stwierdza, e podobnie jak nage zmiany wpywaj dzi na wzrost cen, w proponowanym przez nas systemie nieuchronne byyby raptowne spadki cen (!). Horwitz nie dostrzega, e standard pieniny nieelastyczny po stronie spadku poday w praktyce wykluczaby takie raptowne spadki, nie liczc nadzwyczajnych okolicznoci klsk ywioowych, wojen i innych podobnych zjawisk. W zwykych warunkach nie byoby adnego powodu, aby popyt na pienidz kiedykolwiek szokujco wzrs; w istocie spadaby stopniowo, gdy wzrost siy nabywczej jednostki pieninej sprawiaby, i podmioty gospodarcze nie musiayby utrzymywa bardzo wysokich sald gotwkowych80.
79 wiecie wzrastajcej siy nabywczej pienidza sposb mylenia wszystkich W ludzi dopasowaby si do istniejcej sytuacji, podobnie jak we wspczesnym wiecie dostosowa si do malejcej siy nabywczej jednostki pieninej. Dzi uwaa si, e wzrost nominalnego pieninego dochodu jest rwnoznaczny z popraw sytuacji materialnej. Ludzie s skoncentrowani bardziej na wzrocie nominalnych pac i pieninych ekwiwalentw bogactwa ni na wzrocie poday towarw. W wiecie rosncej siy nabywczej zwracano by przede wszystkim uwag na spadek kosztw utrzymania. Dziki temu z ca wyrazistoci dostrzeono by, e postp gospodarczy polega gwnie na coraz wikszej dostpnoci tego, co uatwia ycie (Mises, Ludzkie dziaanie, s. 398). 80 Horwitz, Keynes Special Theory, s. 431432, przyp. 18. Co wicej, Horwitz twierdzi, e przedstawiciele szkoy austriackiej bronicy wymogu stuprocentowej rezerwy nie potrali wyjani, dlaczego spadek popytu na pienidz miaby powodowa inne skutki, jeli chodzi o wystpowanie kryzysw gospodarczych, ni wzrost poday pienidza. Horwitz nie dostrzega tego, e czynnikiem znieksztacajcym struktur produkcji i powodujcym kryzysy nie jest oglny wzrost popytu na pienidz, lecz wanie wydawanie rodkw ducjarnych bez pokrycia w realnych oszczdnociach, czyli ekspansja kredytowa. W pozostaych warunkach niezmienionych spadek popytu na pienidz mgby jedynie spowodowa zmniejszenie si siy nabywczej jednostki pieninej i niekoniecznie musiaby wpywa na tworzenie poyczek bez pokrycia w realnych oszczdnociach, a tym samym na struktur produktywn spoeczestwa. Musimy zatem odrzuci konkluzj Horwitza, e bankowo oparta na stuprocentowej rezerwie jest niewystarczajco elastyczna, by utrzyma rwnowag pienin, poniewa wyobraenie to opiera si na mylnej analizie teoretycznej, ktra bdnie rozumie mechanizmy zakcenia koordynacji uruchamiane w cyklu koniunkturalnym.

588

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Model niewielkiej, stopniowej i cigej deacji, ktra wystpowaaby w systemie opartym na czystym standardzie zota i wymogu stuprocentowej rezerwy, nie tylko nie wykluczaby trwaego, harmonijnego rozwoju gospodarczego, ale aktywnie by go podsyca. Co wicej, zdarzyo si to w rnych okolicznociach w przeszoci. Omawialimy ju na przykad tutaj sytuacj Stanw Zjednoczonych po wojnie secesyjnej, w latach 18671879. Nawet Milton Friedman i Anna J. Schwartz musieli przyzna, e okres ten
by penym rozmachu etapem utrzymujcej si ekspansji gospodarczej, ktra miaa sprawi, e Stany Zjednoczone znajd si wrd przodujcych pastw wiata. A wspwystpowanie dugotrwaej deacji cenowej i szybkiego rozwoju gospodarczego budzi powane wtpliwoci co do prawomocnoci szeroko dzi przyjmowanego pogldu, e nie dadz si one pogodzi81.

7. Utrzymywanie czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy byoby bardzo kosztowne w kategoriach zasobw ekonomicznych i dlatego osabiaoby rozwj gospodarczy. Argument, e czysty standard zota byby do drogi w kategoriach zasobw ekonomicznych, zosta podniesiony przez Johna Maynarda Keynesa, ktry uwaa, e taki standard to jedynie tylko barbarzyski relikt przeszoci. Argument ten tra pniej do najczciej uywanych podrcznikw. Paul A. Samuelson na przykad wskazuje: Absurdem jest marnowa rodki na wydobywanie zota z wntrza ziemi po to tylko, by schowa je ponownie w podziemiach Fort Knox82. Jest oczywiste, e czysty standard zota z niewielk deacj, czyli staym, stopniowym wzrostem siy nabywczej jednostki pieninej, dawaby stay bodziec do poszukiwania i wydobywania coraz wikszych iloci zota, przeznaczajc w ten sposb cenne, ograniczone zasoby na poszukiwanie, wydobycie i dystrybucj tego metalu. Cho nie ma jednomylnego oszacowania kosztu ekonomicznego tego standardu pieninego, to na uytek naszego rozumowania moglibymy nawet przyzna, jak czyni to Leland B. Yeager, e wynosiby okoo jednego procenta produktu krajowego brutto kadego pastwa83. Oczywicie znacznie taniej jest emitowa pienidz papierowy ni dry ziemi w poszukiwaniu zota kosztem okoo jednego procenta produktu krajowego brutto wszystkich krajw na caym wiecie.
81 Friedman, Schwartz, A Monetary History of the United States, 18671960, s. 15 (wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Identyczny wniosek formuuje Mises w Money, Method, and the Market Process, s. 9091; t sam myl przedstawia w cytowanym ju memorandum z 1930 r., przeznaczonym dla specjalistw Komisji Finansw Ligi Narodw. Zob. te szczegowe studium ekonomiczne dotyczce lat 18731896, zawarte w ksice Selgina Less Than Zero, s. 4953. 82 Samuelson, Economics, wyd. 8., Macmillan, New York 1970. 83 Leland B. Yeager, The Gold Standard: An Austrian Perspective, wstp, s. X.

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

589

Niemniej odrzucenie tego systemu pieninego ze wzgldu na domniemany koszt standardu zota, jak robi to Keynes i Samuelson, to krok pochopny. Porwnanie jedynie kosztw produkcji zota z kosztami emisji pienidza papierowego jest niewystarczajce; konieczne jest porwnanie oglnych (bezporednich i porednich) kosztw zwizanych z oboma systemami pieninymi. Musimy przy tym uwzgldni nie tylko powan szkod, jak cykliczne recesje gospodarcze wyrzdzaj gospodarce i spoeczestwu, lecz take liczne koszty zwizane ze standardem pieninym, ktry jest elastyczny, cakowicie ducjarny i zarzdza nim pastwo. Lektur obowizkow na ten temat jest m.in. artyku Rogera W Garrisona The Costs . of a Gold Standard84. Profesor Garrison szacuje tam koszty alternatywne czysto ducjarnego standardu pieninego i porwnuje je z kosztami alternatywnymi czystego standardu zota z wymogiem stuprocentowej rezerwy. Stwierdza:
Rzeczywiste koszty standardu papierowego musiayby uwzgldni: 1) koszty narzucane spoeczestwu przez rne frakcje polityczne podejmujce prby zapanowania nad maszyn drukarsk, 2) koszty narzucane przez grupy interesw podejmujce prby przekonania zarzdcy prasy drukarskiej, aby naduy swojej wadzy (wydrukowa dodatkowe pienidze) na korzy tych grup, 3) koszty w postaci wywoywanej przez inacj bdnej alokacji zasobw, do jakiej dochodzi w caej gospodarce w wyniku ulegania przez wadze pienine presji politycznej tych grup interesw, oraz 4) koszty ponoszone przez rmy, ktre staraj si przewidzie, co wadze pienine bd robiy w przyszoci, oraz zabezpieczy si przed prawdopodobnymi, cho niepewnymi konsekwencjami nieodpowiedzialnoci pieninej. Pamitajc o tych okolicznociach, nietrudno osdzi, e standard zota kosztuje mniej ni standard papierowy85.

Powinnimy doda do tego wysokie koszty utrzymywania caej wiatowej sieci bankw centralnych i ich dobrze opacanych pracownikw oraz znaczne zasoby ekonomiczne przeznaczane na gromadzenie danych statystycznych i nansowanie projektw badawczych, midzynarodowych konferencji i spotka (Midzynarodowy Fundusz Monetarny, Bank wiatowy itd.). Trzeba rwnie pamita o znacznych kosztach zwizanych z nadmiernie poszerzon ofert usug bankowych, w szczeglnoci o przesadnym mnoeniu nowych oddziaw i powodowanym przez nie czystym marnotrawstwie zasobw ludzkich i ekonomicznych86. Nic wic dziwnego,
Roger W Garrison, The Costs of a Gold Standard, w: The Gold Standard: An Aus. trian Perspective, rozdz. 4, s. 6179. 85 Ibid., s. 68. 86 Roger W Garrison przypomina nam take, e koszty zwizane z wykorzysta. niem zasobw przeznaczanych na produkcj i dystrybucj zota s w znacznej mierze nieuniknione, poniewa ludzie wci powicaj spor cz wolumenu zasobw eko84

590

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

e nawet Milton Friedman, ktry przez wiele lat zgadza si z opini wikszoci, e koszt czystego standardu zota jest zbyt wysoki, zmieni zdanie i uwaa obecnie, i z ekonomicznego punktu widzenia czysty standard zota wcale nie stwarza problemu kosztw alternatywnych87. Krtko mwic, stwierdzamy, e system pienidza i bankowoci oparty na czystym standardzie zota i wymogu stuprocentowej rezerwy w bankowoci jest instytucj spoeczn istotn dla prawidowego funkcjonowania kadej gospodarki rynkowej. Instytucj spoeczn mona zdeniowa jako zbir schematw zachowa, ktre wyewoluoway spontanicznie w cigu bardzo dugiego czasu jako rezultat wkadu wnoszonego w procesy spoeczne przez wiele pokole uczestniczcych w nich ludzi. A wic instytucje takie jak czysty standard zota, prawo prywatnej wasnoci czy rodzina, niosce ze sob olbrzymi zasb informacji, zostay z powodzeniem wyprbowane w najrniejszych kontekstach historycznych i w rozmaitych rejonach. Dlatego wanie nie moemy bezkarnie pozbywa si takich instytucji ani powica moralnych zasad bez ponoszenia niewymiernych kosztw spoecznych. Schematy zachowa, tradycje i zasady moralne nie do, e nie s tylko represyjnymi czy zakazujcymi tradycjami spoecznymi (jak nieodpowiedzialnie okrelali je autorzy w rodzaju Rousseau oraz w ogle teoretycy scjentystyczni), to umoliwiy rozwj cywilizacji. Kiedy istoty ludzkie ubstwiaj rozum i zaczynaj wierzy, e mog zmodykowa i poprawi instytucje spoeczne czy wrcz odbudowa je ex novo (wrd teoretykw ekonomii postaw tak wspierali najbardziej keynesici i monetaryci), trac z pola widzenia najistotniejsze wskazwki i punkty odniesienia, a take niezmiennie racjonalizuj swoje najbardziej atawistyczne i pierwotne namitnoci, zagraajc w ten sposb spoecznym spontanicznym procesom wsppracy i koordynacji. Standard zota i zasada stuprocentowej stopy rezerw stanowi integraln cz tych zasadniczo wanych instytucji spoecznych, ktre musz dziaa jako autopilot czy przewodnik praktycznych ludzkich zachowa w procesach wsppracy spoecznej. Nieodpowiedzialne eliminowanie tych instytucji generuje ogromne, nieprzewidywalne koszty w postaci napi spoecznych i zakce dostosowania, ktre zagraaj pokojowemu, harmonijnemu postpowi cywilizacji i ludzkoci.
nomicznych na wydobycie, ranacj, dystrybucj i przechowanie tego metalu, i to niezalenie od tego, czy stanowi on podstaw standardu pieninego; ibid., s. 70. 87 Zob. Friedman, Schwartz, Has Government any Role in Money?, s. 3762. Jest wic jasne, e czysty standard zota i wymg stuprocentowej rezerwy powinny mocno przemawia do monetarystw, poniewa rozwizanie takie byoby rwnowane stosunkowo stabilnej regule monetarnej, a zwaywszy na niezniszczalny charakter zapasu zota, wykluczyoby przypadki nagego kurczenia si poday pienidza, jednoczenie cakowicie eliminujc uznaniowe wykorzystywanie przez rzd wadzy w dziedzinie pienidza. Z tego punktu widzenia nie jest zaskakujce, e monetaryci tacy jak Friedman, kierujc si zwyk logik, coraz bardziej skaniali si ku czystemu standardowi zota, systemowi, ktry w przeszoci zawsze kategorycznie odrzucali.

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

591

8. Ustanowienie systemu takiego jak proponowany sprawioby, e wiat zanadto uzaleniby si od krajw takich jak Republika Poudniowej Afryki czy dawny Zwizek Sowiecki, ktre zawsze byy najwikszymi producentami zota. Niebezpieczestwo, e czysty standard zota mgby si zbytnio uzaleni od produkcji zota w Republice Poudniowej Afryki i krajach dawnego Zwizku Sowieckiego, byo bardzo wyolbrzymiane. Co wicej, takie ostrzeenia opieraj si na bdzie, polegajcym na lekcewaeniu faktu, e cho kraje te wydobywaj co roku znaczn cz nowego zota (na Republik Poudniowej Afryki przypada 34 procent, a na dawny Zwizek Sowiecki 18 procent rocznej produkcji nowego zota)88, to wielko ich produkcji w porwnaniu z istniejcym wiatowym zapasem zota (ktry gromadzi si przez ca histori cywilizacji, poniewa zoto jest niezmienne i niezniszczalne) s praktycznie bez znaczenia (nie wicej ni 0,5 procent rocznie). Wikszo wiatowego zapasu zota przypada na kraje Unii Europejskiej, Ameryki i Azji Poudniowej. Ponadto obecnie, po zakoczeniu zimnej wojny, nie jest jasne, w jaki sposb pastwa takie jak Republika Poudniowej Afryki czy kraje dawnego Zwizku Sowieckiego, ktrych roczna produkcja zota odpowiada zaledwie znikomej czci caego zapasu wiatowego, mogyby odegra jak destrukcyjn rol, zwaszcza e jako pierwsze odczuyby skutki kadej polityki zmierzajcej do sztucznego ograniczenia produkcji zota. Musimy w kadym razie zdawa sobie spraw, e, jak zobaczymy w nastpnym podrozdziale, przejcie do takiego systemu pieninego jak przez nas proponowany nieuchronnie podniosoby wielokrotnie (by moe przeszo dwudziestokrotnie) warto rynkow zota w kategoriach aktualnych jednostek pieninych. Ten wzrost wartoci nieuchronnie doprowadziby pocztkowo do znacznego, jednorazowego zysku aktualnych posiadaczy zota, a w szczeglnoci rm zajmujcych si jego wydobyciem i dystrybucj. Niemniej ch, by uniemoliwi stronom trzecim osignicie niezasuonych (by moe) zyskw z przywrcenia systemu pieninego, ktry zapewnia spoeczestwu tak wiele korzyci jak system przez nas proponowany, nie jest prima facie adnym argumentem przeciw niemu89.
Skousen, Economics on Trial, s. 142. Murray N. Rothbard stwierdza: Zalenie od tego, jak deniujemy poda pienidza a ja deniowabym j bardzo szeroko, jako wszelkie roszczenia do dolarw o ustalonej wartoci nominalnej to dla zrwnowaenia 100 procent zapasu zota ze wszystkimi dolarami cena zota musiaaby wzrosn dziesi do dwudziestu razy. Oznaczaoby to oczywicie olbrzymi nieoczekiwany zysk wacicieli kopal zota, co jednak nas nie obchodzi. Nie sdz, e powinnimy odrzuci ofert masowego pjcia do nieba tylko dlatego, e niespodziewane zyski osignliby producenci harf i anielskich skrzyde (Rothbard, The Case for a 100-Percent Gold Dollar, s. 68; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie). Musimy w kadym razie przyzna, podobnie jak Rothbard, e taki wzrost wartoci zota nadaby, zwaszcza w cigu pierwszych lat po przejciu na nowy system, ogromny impet przemysowi wydobycia i dystrybucji zota, a w konsekwencji zmodykowaby nieco obecn struktur handlu midzynarodowego, przepyww migracyjnych i kapitau. Murray Rothbard zmieni pniej zdanie i po to, aby uniemoliwi bankom osignicie nieuprawnionych zyskw, zaproponowa, by wymienialno na zoto zarezerwowa wy89 88

592

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

9. Rzekome niepowodzenie systemu z wymogiem stuprocentowej rezerwy w Argentynie pod rzdami generaa Perona. Wiek XX przynis jedn historyczn prb ustanowienia w bankowoci, przynajmniej w sensie retorycznym, wymogu stuprocentowej rezerwy. W tym przypadku jednak reformie nie towarzyszya oglna prywatyzacja systemu pieninego z likwidacj banku centralnego. Zamiast tego kredyt zosta cakowicie znacjonalizowany, a posunicie to spowodowao wysoki poziom inacji i gbokie znieksztacenia kredytu, ktre zniszczyy gospodark argentysk. A wic przykad ten nie ilustruje adnej wady reformy przez nas proponowanej. Wrcz przeciwnie, stanowi doskonae historyczne potwierdzenie szkodliwych skutkw ingerencji sektora publicznego w sektorach nansowym, pieninym i kredytowym. Przeanalizujmy histori argentyskiego eksperymentu bardziej szczegowo. Reforma zostaa wprowadzona wkrtce potem, jak genera Pern w 1946 roku obj wadz w Argentynie, na podstawie dekretu z moc ustawy numer 11554, potwierdzonego pniej ustaw 12962. Te akty prawne nacjonalizoway depozyty bankowe; zawieray one ocjaln deklaracj, e nard argentyski od tej chwili bdzie gwarantowa wszystkie depozyty. Owiadczenie wyjaniajce do tych tekstw zawierao midzy innymi nastpujce stwierdzenia:
Skoro bowiem wszystkie depozyty pozostaj w bankach na koszt banku centralnego, ktry pokrywa wszystkie ich koszty nansowe i administracyjne, a banki przyjmujce depozyty nie mog ju ich wykorzystywa bez zgody banku centralnego, to depozyty te przestay, by tak rzec, obcia banki i przestay te skania je do powikszania poyczek poza granice uytecznoci. Jest to droga do zdrowego kredytu, nastawionego bardziej na dugoterminowe cele gospodarcze ni na osiganie przez banki celw czysto nansowych90.

Niemniej pomimo tego na pozr rozsdnie wygldajcego planu podjta przez Perona reforma bankowoci bya od pocztku skazana na niepowodzenie. Opieraa si w istocie na penej nacjonalizacji sektora pieninego i bankowego, tote odpowiedzialno za udzielanie nowych poyczek spada na bank centralny, a urzdnicy banku centralnego zaleeli bezporednio od rzdu. Innymi sowy, pastwo nie tylko nie sprywatyzowao
cznie dla banknotw. Wymusioby to deacj zasobw pieninych odpowiadajcych depozytom. Pomimo tej zmiany stanowiska Rothbarda uwaamy, e nasza propozycja (przedstawiona dalej) jest wyranie lepsza, poniewa pozwoliaby unikn niepotrzebnej deacji, ktra byaby rezultatem zastosowania jego koncepcji. Zob. Murray N. Rothbard, The Solution, The Freeman: Ideas on Liberty, listopad 1995, s. 697702. 90 Krtki, zwizy opis systemu bankowoci ustanowionego przez gen. Perona zawiera artyku Jos Heriberto Martneza, El sistema monetario y bancario argentino, w: Homenaje a Lucas Beltrn, Editorial Moneda y Crdito, Madrid 1982, s. 435460. Cytowany fragment znajduje si na s. 447448.

Odpowiedzi na ewentualne zastrzeenia wobec naszej propozycji...

593

cakowicie instytucji nansowych i pieninych ale take nie pozwolio, by kredyt spontanicznie dostosowywa si do krajowej stopy oszczdnoci, a bank centralny podj w istocie lekkomyln kampani udzielania ekspansyjnych poyczek uprzywilejowanym odbiorcom. Poyczki te docieray do systemu gospodarczego za porednictwem przeprowadzanych na giedzie operacji otwartego rynku, a zwaszcza za spraw stopy dyskontowej oferowanej bankom najlepiej wspgrajcym z administracj. Reforma daa bankowi centralnemu wadz przeprowadzania co roku operacji otwartego rynku na kwot rwn niemal 15 procent cakowitej poday pienidza. Cakowicie pozbawia te argentyski pienidz pokrycia w zocie i zniosa wczeniejsz relacj pomidzy t walut a zotem. W 1949 roku ustawa 13571 zmienia struktur rady dyrektorw banku centralnego i wyznaczya ministra nansw na jej prezesa, przeksztacajc tym samym t instytucj po prostu w przybudwk rzdu. Reforma ta sprawiaa wreszcie, e od chwili jej wprowadzenia kredyt mia by udzielany przez bank centralny w postaci dyskonta dla rnych bankw bez ogranicze co do wolumenu czy zdolnoci ekspansji. Ta olbrzymia sia miaa wic by uyta z korzyci dla instytucji najbardziej sprzyjajcych aktualnemu reymowi politycznemu. W konsekwencji reforma Perona wbrew swojej pocztkowej retoryce podsycia bezprecedensowy wzrost wolumenu kredytu, niebywa ekspansj rodkw patnoci i siln inacj, ktre potnie znieksztaciy struktur produkcji kraju i spowodoway gbok recesj gospodarcz, z ktrej wyjcie zajo Argentynie wiele lat. Na przykad podczas dziewiciu lat pierwszego okresu sprawowania wadzy przez Perona (w latach 19461955) poda pienidza zwikszya si o ponad 970 procent, a pokrycie wyemitowanych banknotw w zocie i walutach obcych spado ze 137 procent w 1946 roku do nieco ponad 3,5 procent w 1955 roku. Reforma ta zostaa zniesiona przez rewolucjonistw, ktrzy w 1956 roku usunli generaa Perona z urzdu i ponownie sprywatyzowali depozyty. Niemniej posunicie to nie wystarczyo, by pooy kres chaosowi nansowemu, a banki prywatne z nowym zapaem podjy polityk ekspansji, podajc tym samym za przykadem dziaa banku centralnego za czasw Perona. Argentyska hiperinacja staa si w rezultacie chroniczna i zdobya z saw na wiecie91.
91 Ciekawe, e depozyty bankowe znw znalazy si pod kontrol rzdu w cigu nowego, krtkiego okresu peronizmu, ktry rozpocz si w 1973 r. Decyzja o nacjonalizacji depozytw zostaa uchylona, kiedy junta wojskowa 24 marca 1976 r. obalia reym i przeja wadz. To, co zdarzyo si pniej, przeszo do historii gospodarczej i pokazao, e powstay wwczas system wolnoci i nieodpowiedzialnoci bankw jest niemal rwnie szkodliwy jak system ustanowiony wczeniej przez Perona. W grudniu 2001 r. Argentyna znowu miaa wtpliwy zaszczyt zilustrowania teorii ekonomii. W tym przypadku argentyski system zarzdzania walut, funkcjonujcy w warunkach rezerwy czstkowej, nie poradzi sobie z utrat zaufania publicznego, a w konsekwencji z panik bankow polegajc na wycofywaniu dolarw z depozytw bankowych. Zmusio to ministra Cavallo do ograniczenia do 250 dolarw kwoty, jak klient mg wycofa z ban-

594

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Moemy w konkluzji stwierdzi, e projektanci argentyskiego eksperymentu dyli jedynie do zapewnienia rzdowi korzyci z ekspansji kredytowej, tym samym uniemoliwiajc bankom prywatnym osigania zyskw z istotnej czci tej ekspansji, co wczeniej byo norm. W kadym razie nie byo ich celem sprywatyzowanie systemu pieninego i likwidacja banku centralnego. Reforma peronistowska potwierdza to, co ju tutaj byo powiedziane, mianowicie e stopa rezerw rwna 100 procent w poczeniu z monopolem banku centralnego na emisj pienidza i tworzenie poyczek moe bardzo powanie znieksztaci gospodark, jeli wadze nansowe postanowi z powodw politycznych uprawia polityk ekspansji kredytowej (bd przez bezporednie tworzenie i udzielanie poyczek, bd te przez dokonywanie na giedzie zakupw otwartego rynku). Niepowodzenie argentyskiego eksperymentu za czasw generaa Perona nie stanowi wic adnej historycznej ilustracji wad stopy rezerw rwnej 100 procent. Potwierdza natomiast potrzeb konsekwentnego czenia takiej reformy z pen prywatyzacj pienidza i wyeliminowaniem banku centralnego. Krtko mwic, system Perona zmierza do wykluczenia ekspansyjnego tworzenia poyczek przez banki prywatne. Zastpi jednak t dziaalno jeszcze wiksz ekspansj poyczek bez pokrycia, realizowan przez bankierw centralnych i sam rzd, a tym samym ostatecznie jeszcze powaniej zaszkodzi ustrojowi pieninemu, nansowemu i gospodarczemu tego kraju. Nic wic nie mona zyska przez wyeliminowanie jednego procesu ekspansji pienidza (realizowanego przez prywatn bankowo opart na rezerwie czstkowej), jeli samo pastwo zapocztkowuje kolejn ekspansj, bezporednio i na wiksz nawet skal92. 10. Proponowanej reformy nie zdoaoby przeprowadzi adne pojedyncze pastwo, lecz wymagaoby to trudnego i kosztownego porozumienia midzynarodowego. Cho najkorzystniejszym kierunkiem dziaania byoby ustanowienie czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy na poziomie midzynarodowym, a porozumienie w tej sprawie ogromnie uatwioby przejcie do nowego systemu, to nie ma adnego powodu, by rne pastwa nie miay zmierza, kade z osobna, do tego idealnego systemu pieninego, a stanie si moliwe takie porozumienie midzynarodowe. To wanie Maurice Allais zaleca Francji (zanim pastwo to postaku w cig tygodnia (limit zwany popularnie corralito), co dowodzi dobitnie jednej z istotnych zasad teoretycznych przywoywanych w tej ksice: niemoliwy jest system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej bez kredytodawcy ostatniej instancji. 92 Eksperyment Perona ujawni niepowodzenie nie tyle stopy rezerw rwnej 100 procent, ile nacjonalizacji kredytu, i wywoa wszystkie negatywne skutki, jakie Ludwig von Mises przewidywa w 1929 r. w artykule na ten temat, pt. Die Verstaatlichung des Kredits: Mutalisierung des Kredits, Travers-Borgstroem Foundation, BernMnchen Leipzig 1929. Praca ta, przeoona pniej na jzyk angielski pt. The Nationalization of Credit?, zostaa zamieszczona w: A Critique of Interventionism: Inquiries into the Economic Policy and the Economic Ideology of the Present, Arlington House, New York 1977, s. 153164.

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 595

nowio przystpi do Europejskiej Unii Monetarnej)93. Allais utrzymuje, e ustanowienie wymogu stuprocentowej rezerwy i utrzymywanie bardzo rygorystycznej polityki pieninej przez bank centralny (polityki pozwalajcej zwiksza baz monetarn o nie wicej ni 2 procent rocznie) byoby wstpnym krokiem we waciwym kierunku, a Stany Zjednoczone, Unia Europejska, Japonia, Rosja i wszystkie inne kraje mogyby podejmowa go samodzielnie. Co wicej, musimy pamita o tym, oceniajc rne programy unikacji pieninej, jakie zostay wprowadzone w pewnych wanych obszarach gospodarczych, zwaszcza Europejsk Uni Monetarn. Spraw t rozwaymy ponownie w nastpnym podrozdziale. Co wicej, ustanowienie staych, lecz podlegajcych korektom kursw wymiany pomidzy rnymi krajami moe zmusza kraje danego obszaru gospodarczego do podania za przywdztwem tych pastw, ktre najwyraniej i najwytrwalej zmierzaj w idealnym kierunku. Moe si w ten sposb pojawi nieodparta dno prowadzca do osignicia proponowanego celu94.

5 . A n a l i z a e k o n o m i c z n a p ro c e s u re fo r my i p r z e j c i a d o p ro p o n o w a n ego s y s t e mu p i e n i n ego i b a n k o w ego

Na pocztku tego podrozdziau rozwaymy pokrtce najwaniejsze problemy zwizane z poszczeglnymi strategiami politycznymi sucymi przeprowadzeniu reformy gospodarczej w dowolnej dziedzinie, w tym rwnie nansw, kredytu i pienidza.

Kilka podstawowych zasad strategii Najpowaniejsze niebezpieczestwo dla wszelkich strategii reformy kryje si w politycznym pragmatyzmie codziennych spraw, ktry czsto skania wadze do rezygnacji z ostatecznych celw na tej podstawie, e ich osignicie w krtkim okresie jest politycznie niemoliwe. Jest to due zagroenie, ktre w przeszoci udaremniao rne programy reform. Pragmatyzm bowiem systematycznie zachca politykw do podejmowania wsplnych decyzji ad hoc w celu zdobycia czy utrzymania wadzy politycznej, a decyzje te czsto byway cakowicie niespjne lub wywoyway skutki sprzeczne z zamierzonymi celami dugookresowymi. Co wicej, poniewa dyskusja koncentrowaa si wycznie na tym, co si da wykona ze wzgldw politycznych w najbliZob. Allais, Une objection gnrale: la construction europenne, s. 359360 jego ju cytowanego artykuu pt. Les conditions montaires dune conomie de marchs. 94 Gdyby w kadym razie mocne gospodarki takie jak Stany Zjednoczone i Unia Europejska wprowadziy standard zota i wymg stuprocentowej rezerwy, dayby ogromnie przekonujcy przykad w dziedzinie pienidza, ktry by inne kraje musiay wzi pod rozwag.
93

596

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

szym okresie, a cele ostateczne odkadano na pniej lub cakowicie o nich zapominano, wadze nie przeprowadzay niezbdnej szczegowej analizy tych celw ani nie upowszechniay ich znajomoci wrd ludzi. W rezultacie stale podkopuje si moliwo stworzenia koalicji interesw wspierajcych reform, poniewa inne programy i cele, ktre s uznawane za pilniejsze, w krtkim okresie osabiaj ten wysiek i odsuwaj na dalszy plan. Najwaciwsza strategia proponowanej przez nas reformy musi zatem opiera si na dwuelementowej zasadzie. Pierwszy element to ciga analiza znaczcych korzyci, jakie og uzyska wraz z osigniciem ostatecznych celw redniookresowych i dugookresowych oraz edukowanie spoeczestwa na ten temat. Drugi element polega na przyjciu krtkookresowej polityki stopniowego podania ku tym celom, ktra to polityka zawsze musi by z nimi spjna. Sama ta strategia sprawi, e w rednich i dugich okresach stanie si politycznie moliwe to, co dzi moe si wydawa szczeglnie trudne do osignicia95. Wrmy teraz do naszego tematu: reformy bankowoci w gospodarkach rynkowych. W kolejnych ustpach zasugerujemy pewien proces reformy aktualnego systemu. Formuujc nasze zalecenia, uwzgldnilimy przedstawion powyej strategi oraz istotne zasady przeanalizowane w tej ksice.

Etapy reformy systemu nansw i bankowoci Wykres IX1 przedstawia pi podstawowych etapw procesu reformy systemu nansowego i bankowego. W naszym schemacie etapy w sposb naturalny przechodz jeden w drugi, od strony prawej do lewej, czyli od systemw cakowicie kontrolowanych (z centralnym planowaniem sektora bankowego i nansowego) do kontrolowanych najmniej (w ktrych bank centralny zostaje zlikwidowany i panuje pena wolno, jednak brana bankowa podlega zasadom prawnym w tym wymogowi stuprocentowej rezerwy). Etap pierwszy odpowiada centralnemu planowaniu dotyczcemu nansw i bankowoci; innymi sowy, jest to system cile nadzorowany

Zob. klasyczn dzi prac: William H. Hutt, Politically Impossible...?, Institute of Economic Aairs, London 1971. Analiz bardzo podobn do przedstawionej w tym tekcie, lecz zastosowan do reformy hiszpaskiego systemu opieki spoecznej, zawiera: Huerta de Soto, The Crisis and Reform of Social Security: An Economic Analysis from the Austrian Perspective, Journal des Economistes et des Etudes Humaines 5, nr 1, marzec 1994, s. 127155. Nasze koncepcje dotyczce najwaciwszych krokw politycznych, jakie naley podj w celu deregulacji gospodarki, zaktualizowalimy, rozwinlimy i przedstawilimy w artykule: Jess Huerta de Soto, El economista liberal y la poltica, w: Manuel Fraga: homenaje acadmico, Fundacin Cnovas del Castillo, Madrid 1997, t. 1, s. 763788. W jzyku angielskim praca ta ukazaa si pt. A Hayekian Strategy to Implement Free Market Reforms, w: J. G. Backhaus, W Heijmann, A. Nentjes, J. van Ophem . (red.), Economic Policy in an Orderly Framework: Liber Amicorum for Gerrit Meijer, LIT Verlag, Mnster 2003, s. 231254.

95

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 597

i regulowany przez bank centralny. Rozwizanie tego rodzaju do dzi dominuje w wikszoci krajw zachodnich. Bank centralny ma monopol na emisj pienidza i w kadej chwili okrela cakowit wielko bazy monetarnej oraz stopy redyskontowe dla bankw prywatnych. Banki prywatne dziaaj z rezerw czstkow i powikszaj kredyt bez pokrycia w realnych oszczdnociach. W swoich dziaaniach opieraj si na mnoniku bankowym, ktry reguluje wzrost rodkw ducjarnych i jest ustanawiany przez bank centralny. A wic bank centralny zestraja ekspansj kredytow i zwiksza poda pienidza, dokonujc zakupw na otwartym rynku (prowadzi to do czciowej lub penej monetyzacji dugu publicznego). Ponadto udziela bankom prywatnym instrukcji co do tego, jak dalece rygorystyczne warunki kredytowania powinny oferowa. Etap ten charakteryzuje si niezalenoci rnych krajw w zakresie polityki pieninej (nacjonalizm pieniny), w bardziej lub mniej chaotycznym midzynarodowym rodowisku elastycznych stp wymiany, ktre czsto wykorzystuje si jako potny or konkurencji w handlu midzynarodowym. System ten prowadzi do wielkiej, inacyjnej ekspansji kredytowej, ktra znieksztaca struktur produkcji i wci na nowo wywouje zjawiska hossy giedowej i nietrwaego wzrostu gospodarczego, po ktrych nastpuj powane kryzysy i recesje gospodarcze, rozprzestrzeniajce si zwykle na reszt wiata. Na drugim etapie proces reformy zmierza po trosze we waciwym kierunku. Bank centralny jest prawnie uniezaleniony od rzdu i podejmuje si prb przyjcia jakiej reguy monetarnej (na og poredniej) odzwierciedlajcej cel polityki pieninej banku centralnego. Cel ten wyraa zwykle stopa wzrostu iloci pienidza przekraczajca wzrost produktywnoci (46 procent). Ten model uksztatowa si w Bundesbanku Republiki Federalnej Niemiec i wpyn na regu, jak kieruj si Europejski Bank Centralny i inne banki centralne na caym wiecie. System ten podtrzymuje midzynarodow wspprac pomidzy rnymi bankami centralnymi i sprzyja, nawet na wielkich obszarach geogracznych bardziej jednorodnych pod wzgldem gospodarczym i handlowym, ustanowieniu systemu staych (cho niekiedy poddawanych korektom) kursw wymiany, co kadzie kres konkurencyjnej anarchii typowej dla chaotycznego rodowiska elastycznych kursw wymiany. Ekspansja kredytowa staje si w rezultacie umiarkowana, chocia nie znika cakowicie, wskutek czego nadal wystpuj kryzysy giedowe i recesje gospodarcze, aczkolwiek mniej powane ni na pierwszym etapie96. Na trzecim etapie bank centralny powinien pozosta niezaleny; naleaoby podj radykalny krok zmierzajcy ku reformie, ustanowi dla bankw prywatnych wymg stuprocentowej rezerwy. Jak wskazywalimy na pocztku tego rozdziau, krok ten wymagaby pewnych legislacyjnych modykacji
96 Jos Antonio de Aguirre w swoim dodatku do hiszpaskiego wydania ksiki: Vera C. Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, Liberty Press, Indianapolis (Indiana) 1990, wyjania, dlaczego doszo do szerokiego konsensusu co do niezalenoci wadz pieninych.

598

Wykres IX1. Zarys piciu etapw procesu reformy bankowoci

Systemy mieszane Systemy z centralnym planowaniem sektora bankowego i finansowego

Systemy z cakowicie prywatnym sektorem finansowym i bankowym (podlegym zasadom prawnym)

Etap 5.
1. Niezaleny bank centralny. Regua monetarna: wzrost iloci pienidza o ok. 2%. Wymg stuprocentowej rezerwy w bankowoci (bankierzy staj si menederami funduszy inwestycyjnych). 2. Wsppraca midzynarodowa. 2. Wsppraca midzynarodowa w sprawach bankowoci.

Etap 4. Etap 3. Etap 2. Etap 1.

1. Zniesienie banku central1. Pena swoboda dziaalnonego (wolna bankowo). ci bankowej (poddanej Wymiana pienidza zasadom prawnym: wymg (banknotw i depozytw) stuprocentowej rezerwy). na zoto. Wolny wybr Wolny wybr pienidza pienidza. (dominujce zoto?).

1. Niezaleny bank centralny. 1. Bank centralny zaleny od rzdu; zarzdzanie ad Regua monetarna: hoc bez adnej reguy wzrost iloci pienidza monetarnej. wyprzedza wzrost produktywnoci, wynosi ok. 46%. 2. Nacjonalizm pieniny.

2. Midzynarodowy zasig i konsolidacja reformy.

2. Midzynarodowe porozumienie co do przyjcia czystego standardu zota i wymagania stuprocentowej rezerwy. 3. Stae (lecz poddawane korektom) kursy wymiany. 3. Stae (lecz poddawane korektom) kursy wymiany.

3. Jeden oglnowiatowy standard pieniny.

3. Jeden oglnowiatowy standard pieniny (odpowiednik staych kursw wymiany). 4. Nie wystpuje ekspansja kredytowa. (wzrost iloci pienidza finansuje cz wydatkw publicznych). Stabilna warto pienidza.

3. Elastyczne kursy wymiany.

4. Nie wystpuje ekspansja kredytowa. Niewielka, staa deflacja.

4. Nie wystpuje ekspansja kredytowa. Niewielka, staa deflacja. (Wzrost produkcji zota moe pocztkowo spowodowa szok inflacyjny). 5. Kryzysy giedowe i recesje gospodarcze zostaj w praktyce wyeliminowane.

4. Umiarkowana ekspansja kredytowa. Umiarkowana inflacja.

4. Znaczna inflacyjna ekspansja kredytowa.

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

5. Stay, trway wzrost gospodarczy.

5. Trway wzrost. Nie wystpuj kryzysy giedowe ani recesje gospodarcze.

5. Umiarkowane kryzysy giedowe i recesje gospodarcze.

5. Kryzysy giedowe i recesje gospodarcze.

Systemy Stany Zjednoczone Europejska Unia Monetarna NAJSILNIEJ kontrolowane

Systemy NAJMNIEJ kontrolowane

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 599

kodeksu handlowego i karnego. Zmiany te pozwoliyby nam zlikwidowa wikszo obowizujcych przepisw administracyjnych ustanawianych przez bankierw centralnych w celu kontrolowania instytucji depozytowych i kredytowych. Jedyn funkcj banku centralnego, jaka by pozostaa, byoby gwarantowanie wzrostu poday pienidza w tempie rwnym wzrostowi produktywnoci systemu gospodarczego lub nieco niszym. (Jak wiemy, Maurice Allais proponuje stop wzrostu ok. 2 procent rocznie).

Znaczenie trzeciego i dalszych etapw reformy: stwarzane przez nie moliwoci spacenia dugu publicznego lub zobowiza emerytalnych systemu opieki spoecznej W brany bankowej reforma skupiaby si na koncepcji przemiany dzisiejszych prywatnych bankierw w zwykych menederw funduszy inwestycyjnych. W szczeglnoci za gdy tylko wadze ogosz reform i j wyjani obywatelom, powinny da posiadaczom obecnych depozytw na danie (lub ich ekwiwalentw) moliwo zdeklarowania, w rozsdnym okresie, chci zamiany tych depozytw na jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych. (Ludzi naleaoby przestrzec, e jeli przyjm to rozwizanie, nominalna warto ich depozytw nie bdzie ju zagwarantowana, a zapotrzebowanie na pynno moe zmusza do sprzeday jednostek na giedzie i przyjcie ceny biecej w chwili sprzeday)97. Kady deponent wybierajcy to rozwizanie otrzymywaby pewn liczb jednostek uczestnictwa, cile odpowiadajcych sumie swoich depozytw w stosunku do cakowitych depozytw danego banku. Kady bank wnosiby swoje aktywa do funduszu inwestycyjnego, ktry obejmowaby cay majtek i roszczenia banku (zasadniczo z wyjtkiem czci odpowiadajcej jego wartoci netto). Po okresie, w ktrym deponenci mogliby wyrazi ch dalszego utrzymywania depozytw lub nabycia jednostek uczestnictwa w funduszach
97 Deponent banku trzyma pienidz o tyle, o ile chciaby utrzyma swoje depozyty w banku nawet wtedy, gdyby nie przynosiy oprocentowania. Poniewa w systemach bankowoci opartej na rezerwie czstkowej depozyty mylono z poyczkami, warto, naszym zdaniem, da deponentom szans wymiany depozytw, w jakim rozsdnym okresie, na jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych utworzonych z aktyww bankowych. Staoby si dziki temu jasne, ktre depozyty s subiektywnie uznawane za pienidz, a ktre za rzeczywiste poyczki udzielone bankom (zwizane z czasow utrat dostpnoci). Zapobiegoby to ponadto masowym, zaburzajcym i zbdnym zamianom inwestycji z depozytw na jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, jakie nastpowayby ju po dokoczeniu reformy. Ludwig von Mises konstatuje: Depozyty obciane czekami maj inny cel [ni kredyty udzielane bankom]. S dla przedsibiorcy gotwk jak monety i banknoty. Deponent zamierza dysponowa nimi na co dzie. Nie da procentu, a przynajmniej powierzyby pienidze bankowi nawet bez oprocentowania (Mises, Money, Method and the Market Process, s. 108; wyrnienie kursyw dodane przeze mnie).

600

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

inwestycyjnych utworzonych w nastpstwie reformy, bank centralny, jak zaleca Frank H. Knight98, powinien wydrukowa prawne banknoty na ogln kwot rwn sumie wszystkich depozytw na danie i ich rwnowanikw odnotowanych w bilansach wszystkich bankw podlegych jego kontroli (z wyczeniem sumy odpowiadajcej wspomnianej wyej wymianie na jednostki uczestnictwa). Oczywicie, emisja tych prawnych banknotw przez bank centralny w aden sposb nie byaby inacyjna, poniewa jedynym celem tego dziaania byoby pokrycie cakowitej kwoty depozytw na danie (i ekwiwalentw), a kady bank bez wyjtku otrzymaby banknoty na kwot identyczn z odnonymi depozytami. Mona by w ten sposb natychmiast ustanowi wymg stuprocentowej rezerwy, a bankom powinno si zakaza udzielania dalszych poyczek z depozytw na danie. W kadym razie depozyty te zawsze musiayby pozostawa doskonale zrwnowaone rezerw (w formie banknotw trzymanych przez banki), bezwzgldnie rwn sumie depozytw na danie bd ekwiwalentw. Musimy podkreli, e Hart sugeruje, i nowy pienidz papierowy wydrukowany przez bank centralny na pokrycie depozytw miaby by przekazany bankom jako dar. Jeli tak si stanie, to oczywicie bilanse bankw odnotuj olbrzymi nadwyk rwn dokadnie sumie depozytw na danie pokrytych w 100 procentach przez rezerw. Moglibymy zada sobie pytanie, kto powinien by posiadaczem caoci bankowych aktyww ksigowych przekraczajcych ich warto netto. Operacja, ktr wanie opisalimy, ujawnia bowiem, e banki prywatne dziki funkcjonowaniu z rezerw czstkow stworzyy w dziejach rodki patnoci w postaci poyczek wyprodukowanych ex nihilo, a poyczki te pozwoliy bankom stopniowo zagarnia bogactwo caej reszty spoeczestwa. Kiedy tylko uwzgldnimy osigan co roku przez banki rnic pomidzy dochodem a kosztami, to czne bogactwo, jakie system bankowy zagarn w ten sposb (w procesie dajcym efekt opodatkowania, podobnie jak inacja daje go rzdowi), jest dokadnie rwne aktywom posiadanym przez banki w formie nieruchomoci, oddziaw, wyposaenia, a zwaszcza sumy ich inwestycji w poyczki dla przemysu i handlu, papiery wartociowe nabywane na giedzie i gdzie indziej oraz obligacje skarbowe emitowane przez rzd99.
Niezbdne fundusze rezerwowe zostan stworzone przez wydrukowanie pienidza papierowego i przekazanie ich do rk bankierw, ktrzy potrzebuj rezerw, w formie zwykego daru. Pomimo to oczywicie druk tego papieru byby nieinacyjny, poniewa rodki zostayby unieruchomione w wyniku zwikszenia wymagania co do rezerw (Hart, The Chicago Plan of Banking Reform, s. 105106 oraz przyp. 1, s. 106, gdzie Hart przypisuje t propozycj Frankowi H. Knightowi). 99 Mises jako pierwszy skonstatowa, e banknoty i depozyty tworzone z niczego przez system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej generuj bogactwo, ktre mona by uwaa za zysk samych bankw; myl t wyjanialimy w rozdz. IV, kiedy wskazywalimy, e depozyty takie stanowi niewyczerpane rdo nansowania. Fakt,
98

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 601

Propozycja Harta, aeby podstaw reformy byo po prostu danie bankom sumy banknotw, jakich potrzebuj, by osign stop rezerw rwn 100 procent, to gorzka piguka do przeknicia. Metoda ta spowodowaaby, e w ksigach rachunkowych cakowite aktywa biece bankw prywatnych stayby si zbdne jako pokrycie depozytw, a tym samym z ksigowego punktu widzenia zostayby automatycznie potraktowane jako wasno akcjonariuszy bankw. Rwnie Murray N. Rothbard broni tego rozwizania100, ktre nie wydaje si sprawiedliwe. Jeli bowiem jaka grue w ksigach rachunkowych poyczki tworzone ex nihilo odpowiadaj depozytom rwnie tworzonym ex nihilo, ukrywa przed ogem spoeczestwa fundamentalne zjawisko gospodarcze: depozyty s w ostatecznym rachunku pienidzem, ktry nigdy nie zostaje wycofany z banku, a aktywa bankw stanowi wielkie bogactwo zagarnite caej reszcie spoeczestwa, z ktrego zyski osigaj wycznie instytucje bankowe i ich akcjonariusze. Co ciekawe, zaczli to przyznawa, mniej lub bardziej wprost, sami bankierzy, jak stwierdza Karol Marks: O ile Bank wypuszcza banknoty, ktre nie maj pokrycia w zasobie kruszcu znajdujcym si w jego skarbcu, stwarza on znaki wartoci, ktre stanowi dla niego nie tylko rodki obiegowe, lecz take dodatkowy, acz kcyjny kapita w granicach nominalnej sumy tych niepokrytych banknotw. I ten dodatkowy kapita przynosi bankowi dodatkowy zysk. Wilson, Bank Acts, 1857 r., zapytuje Newmarcha: 1563. Obieg wasnych banknotw danego banku, tzn. przecitna ich suma pozostajca w rkach publicznoci, stanowi dodatek do efektywnego kapitau tego banku, nieprawda? Niechybnie. 1564. A wic cay zysk, ktry bank czerpie z tego obiegu, jest zyskiem pochodzcym z kredytu, a nie z kapitau rzeczywicie posiadanego przez bank? Niewtpliwie (Karol Marks, Kapita. Krytyka ekonomii politycznej, t. 3 (Proces produkcji kapitalistycznej jako cao), Ksika i Wiedza, Warszawa 1959, cz. 2, s. 97, prze. Edward Lipiski; wyrnienia kursyw dodane przeze mnie). Marks konkluduje wic: (...) banki stwarzaj kredyt i kapita: 1. przez emisj wasnych banknotw; 2. przez wystawianie przekazw na Londyn z obiegiem 21 dni; za przekazy te jednak paci si bankom gotwk zaraz przy wystawieniu; 3. przez dokonywanie wpat zdyskontowanymi wekslami, ktrym zdolno kredytow stwarza przede wszystkim i w istocie przynajmniej w danym miejscowym okrgu yro banku (ibid., s. 98). 100 Na temat przejcia do wymogu stuprocentowej rezerwy zob. Rothbard, Tajniki bankowoci, s. 283290. Zgadzamy si w oglnoci z programem przejcia sformuowanym przez Rothbarda. Mamy jednak zastrzeenia co do planowanego przez niego prezentu dla bankw, czyli wkadu, jaki pozwoliby im utrzyma aktywa, ktre w cigu dziejw zagarnli spoeczestwu. Byoby naszym zdaniem cakowicie usprawiedliwione wykorzystanie tych aktyww dla innych celw, ni te, ktre omawiamy w tekcie. Sam Rothbard uwiadamia sobie ten saby punkt swojego rozumowania, gdy stwierdza: Najbardziej przekonujcy argument krytyczny wobec powyszego planu jest nastpujcy: Dlaczego banki maj dosta prezent, nawet w procesie prywatyzacji znacjonalizowanych zasobw zota? Banki, jako instytucje stosujce rezerwy czstkowe s i byy odpowiedzialne za inacj i opart na niezdrowych zasadach bankowo (ibid., s. 289). Okazuje si, e Rothbard skania si do rozwizania przedstawionego w jego ksice, poniewa chce zapewni stuprocentowe pokrycie zarwno banknotom, jak i depozytom, a nie tylko banknotom, co oczywicie spowodowaoby deacj. Nie wydaje si jednak, by rozway myl przedstawion przez nas w tekcie. Powinnimy ponadto pamita, e, jak wskazalimy pod koniec przyp. 89, tu przed mierci Rothbard zmieni zdanie i proponowa, aby tylko banknoty w obiegu byy wymienialne na zoto (z pominiciem depozytw).

602

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

pa podmiotw gospodarczych wykorzystywaa ongi przywilej udzielania ekspansyjnych poyczek bez pokrycia w realnych oszczdnociach, to byli to wanie akcjonariusze bankw (o ile rzd rwnoczenie nie zagarnia czciowo zyskw z tej niezwykle dochodowej dziaalnoci, zobowizujc tym samym banki do przeznaczenia czci stworzonego przez nie zasobu pienidza na nansowanie pastwa). Ta kwota aktyww bankw prywatnych moe i powinna by przeniesiona do inwestujcych w papiery wartociowe funduszy inwestycyjnych, ktrymi zarzdzanie stanie si gwn dziaalnoci prywatnych instytucji bankowych po przeprowadzeniu reformy. Kto powinien posiada jednostki uczestnictwa w tych funduszach inwestycyjnych, ktre to jednostki w chwili konwersji miayby warto rwn cakowitej wartoci wszystkich aktyww systemu bankowego (z wyjtkiem aktyww odpowiadajcych kapitaowi ich akcjonariuszy)? Proponujemy, aby jednostki uczestnictwa w nowych funduszach inwestycyjnych utworzonych z aktyww systemu bankowego zostay wymienione na nieumorzone obligacje skarbowe, wyemitowane we wszystkich krajach obarczonych powanym dugiem publicznym. Myl jest do prosta: posiadacze obligacji skarbowych wymienialiby je na odpowiednie jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych utworzonych z aktyww systemu bankowego101. Posunicie to wyeliminowaoby znaczn cz (lub nawet cao) obligacji wyemitowanych przez rzd, co przyniosoby korzy wszystkim obywatelom, poniewa odtd nie musieliby ju paci podatkw na snansowanie odsetek od dugu [publicznego]. Co wicej, nie ponieliby szkody aktualni posiadacze obligacji skarbowych, poniewa ich papiery o staym dochodzie zostayby zastpione jednostkami uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, ktre od chwili przeprowadzenia reformy miayby okrelon warto rynkow i stop zwrotu102.
101 Byoby najlepiej, gdyby wymiana ta zostaa przeprowadzona wedug cen rynkowych odpowiednio obligacji skarbowych i jednostek uczestnictwa odnonych funduszy inwestycyjnych. Wymagaoby to utworzenia tych funduszy i wprowadzenia ich na rynek na jaki czas przed dokonaniem wymiany (zwaszcza e cz deponentw moe od razu postanowi, i nie chc ju by deponentami, lecz uczestnikami funduszy). 102 Na przykad w Hiszpanii w 1997 r. suma depozytw na danie i ich ekwiwalentw wynosia 60 bilionw peset (ok. 60 procent PKB), a wydane obligacje skarbowe w rkach osb prywatnych opieway na okoo 40 bilionw peset. A wic proponowan przez nas wymian mona by przeprowadzi bez wikszego wstrzsu, co pozwolioby spaci rwnoczenie wszystkie obligacje skarbowe bez naraania ich posiadaczy na straty i bez wytwarzania zbdnych napi inacyjnych. Musimy jednoczenie pamita, e znaczn cz wszystkich wydanych obligacji skarbowych trzymaj banki, a w ich przypadku zamiast wymiany doszoby po prostu do zniesienia zapisw w ksigach rachunkowych. Rnic pomidzy 60 bilionami peset w depozytach na danie i ich ekwiwalentach, ktre miayby pokrycie w stuprocentowej rezerwie, a 40 bilionami peset w obligacjach skarbowych mona by wykorzysta na podobn czciow wymian w dziedzinie innych zobowiza nansowych rzdu (np. wypacanych przez pastwo emerytur socjalnych). W kadym razie dostpne dla tego rodzaju wymiany byoby to, co pozostaoby po odjciu kwot odpowiadajcych depozytom tych deponentw, kt-

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 603

Istniej rwnie inne zobowizania rzdu (na przykad w dziedzinie wypacanych przez pastwo emerytur wypacanych z ubezpiecze spoecznych), ktre mona by przeksztaci w obligacje i rwnie wymieni na jednostki uczestnictwa nowych funduszy inwestycyjnych, bd to zamiast obligacji skarbowych, bd te razem z nimi, i to z ogromnie korzystnymi skutkami gospodarczymi. Wykres IX2 przedstawia ukad rnych aktyww i pasyww ksigowych, jakie pojawiyby si w bilansie cznym systemu bankowego, gdyby wszystkie depozyty bankowe otrzymay pokrycie w stuprocentowej rezerwie, a z aktyww systemu stworzono by fundusze inwestycyjne. Od tej chwili dziaalno bankw polegaaby po prostu na zarzdzaniu funduszami inwestycyjnymi stworzonymi z ich aktyww, a bankierzy mogliby otrzymywa nowe poyczki (w postaci nowych jednostek uczestnictwa w tych funduszach) i inwestowa je, pobierajc niewielki procent jako prowizj za zarzdzanie operacjami tego rodzaju. Bankierzy mogliby rwnie nadal prowadzi inne (uprawnione) dziaania, ktrymi zawsze zajmowali si w przeszoci (realizacja patnoci, usugi kasowe i ksigowe, przelewy itd.), oraz pobiera odpowiednie ceny rynkowe za te usugi. Mimo wszystko na trzecim etapie kontynuowano by wspprac midzynarodow (kursy wymiany byyby stae, cho poddawane korektom), a z chwil zapewnienia depozytom pokrycia w stuprocentowej rezerwie ekspansja kredytowa znikaby cakowicie. Jak wskazywalimy, zadania banku centralnego ograniczayby si do zwikszania wielkoci poday pienidza o niewielki procent i wykorzystywania tych pienidzy, jak proponuje Maurice Allais, do nansowania czci wydatkw pastwa103. Pienidz ten w adnym razie nie byby wykorzystywany na zakupy na otwartym rynku ani do bezporedniego powikszania kredytu, a wic dziaania stale podejmowane w nieudanej argentyskiej prbie reformy bankowoci za czasw generaa Perona. Opisane tutaj reformy doprowadziyby do niemal zupenego wyeliminowania kryzysw giedowych i recesji gospodarczych. Zachowania oszczdzajcych i inwestorw na rynku byyby odtd bardzo cile skoordynowane. Wprowadzenie wymogu stuprocentowej rezerwy jest niezbdnym warunkiem ostatecznego zniesienia banku centralnego, co nastpioby na czwarrzy dobrowolnie postanowili przeksztaci swoje depozyty w rwnej wartoci jednostki uczestnictwa w omawianych wyej funduszach inwestycyjnych. 103 Maurice Allais domaga si nie tylko wykorzystywania wzrostu iloci pienidza do nansowania biecych wydatkw pastwa (co zmniejszyoby podatki bezporednie, w szczeglnoci dochodowe), ale take radykalnego rozdzielenia bankowoci depozytowej (ze stop rezerw rwn 100 procent) od bankowoci inwestycyjnej zwizanej z poyczaniem stronom trzecim pienidzy, ktre bank wczeniej poyczy od swoich klientw; zob. Allais, Les conditions montaires dune conomie de marchs. Szczegowa analiza rodkw przejciowych, jakie sugeruje Maurice Allais, jest przedstawiona na s. 319320 ksiki LImpt sur le capital et la rforme montaire. Rozdzielenia bankowoci depozytowej od inwestycyjnej broni rwnie Hayek w pracy Denationalisation of Money.

604

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

Wykres IX2

Bilans czny systemu bankowego (w ktrym banki stay si zwykymi zarzdcami funduszy)

SUMA AKTYWW

SUMA PASYWW

Aktywa odpowiadajce majtkowi wasnemu (wasno akcjonariuszy bankw).

Majtek wasny sprzed reformy (wasno akcjonariuszy bankw).

Banknoty wyprodukowane na pokrycie cakowitej kwoty depozytw i przekazane bankom, aby z chwil wprowadzenia reformy utrzymyway stuprocentow rezerw.

Suma depozytw na danie i ich ekwiwalentw niewymienionych przez posiadaczy na jednostki uczestnictwa w funduszach. (Najwiksza cz pasyww ksigowych bankw przed reform).

Suma wszystkich innych aktyww bankowych przeniesionych do funduszy inwestycyjnych i zarzdzanych przez banki. (Obligacje skarbowe trzymane przez banki zostaj wykrelone z ksig rachunkowych).

Suma jednostek uczestnictwa w nowych funduszach; jednostki zastpuj wydane obligacje skarbowe i, jeli to moliwe, zostaj wykorzystane na czciow lub cakowit likwidacj innych zobowiza pastwa (emerytury wypacane z ubezpiecze spoecznych itd.).

AKTYWA RAZEM

PASYWA RAZEM

Po pokryciu wszystkich depozytw na danie stuprocentow rezerw cakowita poda pienidza M jest taka sama jak przedtem.

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 605

tym etapie. Z chwil podporzdkowania prywatnej bankowoci zasadom prawnym naleaoby zada penej swobody dziaalnoci bankowej, naleaoby te usun resztk przepisw banku centralnego wraz z likwidacj banku centralnego. Wymagaoby to zastpienia dzisiejszego pienidza ducjarnego, ktrego prawo emisji przysuguje wycznie bankowi centralnemu, jak form pienidza prywatnego. Nie mona dziaa na lepo, ustanawiajc sztuczny standard pieniny, ktry nie wyoni si w toku procesu ewolucyjnego. Dlatego te t now form pienidza powinna by substancja, ktr ludzko w dziejach uwaaa za pienidz par excellence: zoto104. Murray N. Rothbard powici sporo uwagi procesowi wymiany na zoto wszystkich banknotw wyemitowanych dotychczas przez Rezerw Federaln, jaki nastpiby po wprowadzeniu wymogu stuprocentowej rezerwy dla wszystkich depozytw bankowych. Opierajc si na danych z 1981 roku, Rothbard dochodzi do wniosku, e wymiana ta odbywaaby si przy cenie zota rwnej 1696 dolarw za uncj. W cigu minionych pitnastu lat ten kurs wymiany znacznie wzrs. Jeli wic uwzgldnimy biec (1997) cen zota, wynoszc okoo 350 dolarw za uncj, to jest jasne, e w kraju
104 Niemono zastpienia dzisiejszego pienidza ducjarnego sztucznymi, prywatnymi standardami pieninymi wynika z teorematu regresji pieninej objanionego w przypisie 35. Dlatego wanie Murray N. Rothbard jest szczeglnie krytyczny wobec autorw, ktrzy tak jak Hayek, Greeneld i Yeager zalecali niekiedy stworzenie sztucznego systemu pieninego opartego na jakim koszyku towarw. Rothbard stwierdza: Wanie dlatego, e historia gospodarcza toczy si wasnym torem, nie chcemy narzuca przyszoci systemu, ktry si nie sprawdzi, i to nie sprawdzi gwnie dlatego, e takie wskaniki i rodki nie mog si wyoni organicznie z jednostkowych dziaa na rynku. Idea demontau rzdu i powrotu do wolnego rynku (czy popierania go) oznacza oczywicie jak najwiksz zgodno z rynkiem i jak najszybsze zaprzestanie interwencji rzdu. Narzucanie spoeczestwu dziwacznego planu niezgodnego z natur i funkcjami pienidza oraz rynku to technokratyczna inynieria spoeczna tego wanie rodzaju, od jakiej wiat a nazbyt ucierpia w wieku dwudziestym (Rothbard, Aurophobia: or Free Banking on What Standard?, s. 107, przyp. 14). Rothbard wybra dla swojego artykuu ten intrygujcy tytu, by zwrci uwag na uporczywe wysiki wielu teoretykw, ktrzy w swoich zawiych wywodach na temat idealnej formy prywatnego pienidza staraj si pozby zota (stanowicego historycznie kwintesencj pienidza). Na temat krytyki teorematu regresji pieninej zawartej w pracy Richarda H. Timberlakea: A Critique of Monetarist and Austrian Doctrines on the Utility and Value of Money, Review of Austrian Economics 1, 1987, s. 8196, zob. artyku Murraya N. Rothbarda pt. Timberlake on the Austrian Theory of Money: A Comment, Review of Austrian Economics 2, 1988, s. 179187. Jak trafnie wskazuje Rothbard, Timberlake stanowczo twierdzi, e pienidz ma bezporedni, subiektywn uyteczno dokadnie tak jak kade inne dobro, jednak nie dostrzega, e pienidz, inaczej ni dobra konsumpcyjne i porednie, zapewnia jedynie uyteczno rodka wymiany, tym samym wic jego absolutny wolumen nie ma znaczenia z punktu widzenia jego zdolnoci do penienia swojej funkcji. Std te trzeba si posuy teorematem regresji pieninej (bdcym po prostu retrospektywn wersj teorii Mengera o ewolucyjnym wyanianiu si pienidza), by wyjani, w jaki sposb podmioty gospodarcze szacuj dzisiejsz si nabywcz pienidza na podstawie siy nabywczej, jak mia on w przeszoci. Jest to klucz do uniknicia bdnego koa w wywodach na ten temat.

606

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

o gospodarce tak wielkiej jak w Stanach Zjednoczonych pena prywatyzacja pienidza ducjarnego oraz zastpienie go zotem wymagayby niemal dwudziestokrotnego wzrostu obecnej wartoci rynkowej zota105. Ten znaczny wzrost ceny zota pocztkowo zwikszyby jego poda i by moe spowodowa szok inacyjny, ktry trudno uj ilociowo, cho daby si odczu tylko raz i nie wywoaby adnych dotkliwych skutkw znieksztacajcych realn struktur produkcji106. Pity i ostatni etap prywatyzacji systemu nansowego i bankowego zaczby si wraz z ustabilizowaniem si warunkw produkcji i dystrybucji zota. Ten ostatni etap charakteryzowaby si pen swobod bankowoci (cho system bankowy podlegaby zasadom prawnym, a std rwnie wymogowi stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie) oraz wystpowaniem jednolitego, oglnowiatowego standardu zota ze stop rezerw rwn 100 procent w rodowisku lekkiej, stopniowej deacji i trwaego wzrostu gospodarczego. Nadal w kadym razie przebiegaby ewolucyjny proces eksperymentowania w dziedzinie pienidza i nansw, tote nie da si przewidzie, czy zoto pozostaoby pienidzem wybieranym przez rynek jako rodek wymiany, czy te przysze zmiany warunkw spoecznych w toku procesu ewolucji doprowadziyby spontanicznie do wyonienia si jakiego alternatywnego standardu. W trakcie pitego etapu, kiedy jednolity standard zota upowszechniby si na caym wiecie, byoby warto, aby rne kraje osigny midzynarodowe porozumienie suce zapobieeniu ewentualnym niepotrzebnym realnym skutkom procesu przejcia (nie liczc wstpnego szoku inacyjnego, ktry byby nieunikniony, poniewa skok wartoci zota wyzwoliby zwikszony napyw tego metalu na rynek). Porozumienie takie powinno przewidywa wczeniejsze stworzenie struktury staych kursw wymiany pomidzy wszystkimi walutami. Umoliwioby to jednolit ocen caego wiatowego zapasu rodkw ducjarnych oraz redystrybucj pomidzy podmioty gospodarcze i banki prywatne rnych krajw zapasw zota utrzymywanych przez wiatowe banki centralne. Redystrybucja ta zostaaby przeprowadzona cile proporcjonalnie do sumy ich depozytw i banknotw.

Rothbard, The Case for a Genuine Gold Dollar, w: The Gold Standard: An Austrian Perspective, s. 14; zob. te The Solution, s. 700. 106 Niepotrzebna i szkodliwa zatem byaby realizacja propozycji, jak F. A. Hayek sformuowa w 1937 r., kiedy w nawizaniu do ustanowienia wymogu stuprocentowej rezerwy w bankowoci w kontekcie czystego standardu zota stwierdza: Wymagaoby to oczywicie jako wanego elementu uzupeniajcego midzynarodowej kontroli nad produkcj zota, poniewa w przeciwnym razie wzrost wartoci zota spowodowaby olbrzymi wzrost jego poday. Byaby to jednak tylko klapa bezpieczestwa, przypuszczalnie tak czy inaczej niezbdna, by zapobiec zbytniemu usztywnieniu si tego systemu (Hayek, Monetary Nationalism and International Stability, s. 82). Pocztkowy szok inacyjny mona by w kadym razie zmniejszy, gdyby w latach poprzedzajcych przejcie do pitego etapu banki centralne, zwikszajc poda pienidza o swoje 2 procent, przeznaczay te rodki na zakupy zota na otwartym rynku.

105

Analiza ekonomiczna procesu reformy i przejcia do proponowanego systemu... 607

Na tym zakoczyby si ostatni etap prywatyzacji sektora bankowego i nansowego, a podmioty gospodarcze podjyby na nowo spontaniczny rynkowy proces eksperymentowania w dziedzinie pienidza i nansw, proces, ktrego historyczny przebieg zosta przerwany nacjonalizacj i umocnieniem bankw centralnych.

Zastosowanie teorii reformy bankowej i nansowej w odniesieniu do Europejskiej Unii Monetarnej oraz budowy sektora nansowego w gospodarkach dawnego bloku wschodniego Powysze uwagi na temat reformy zachodniego systemu bankowego i nansowego mogyby by pomocne w projektowaniu Europejskiej Unii Monetarnej i zarzdzaniu ni, a s to zagadnienia, ktre ciesz si dzi duym zainteresowaniem specjalistw z tej dziedziny107. Rozwaania te daj przynajmniej wskazwk co do kierunku, w jakim zawsze powinna zmierza europejska reforma pienina, oraz niebezpieczestw, jakich naley unika. Oczywiste jest, e powinnimy trzyma si z dala od systemu monopolistycznych walut narodowych, konkurujcych ze sob w chaotycznym systemie elastycznych kursw wymiany. Co wicej, nie powinnimy utrzymywa europejskiego banku centralnego, ktry wyklucza konkurencj pomidzy walutami w szerokim obszarze gospodarczym, nie potra sprosta wyzwaniom reformy bankowoci (wymg stuprocentowej rezerwy), nie gwarantuje stabilnoci pieninej przynajmniej rwnie wysokiej, jak osignita przez najbardziej stabilny w danym okresie pienidz krajowy, a take, krtko mwic, jest przeszkod nie do pokonania dla dalszych reform, to znaczy wyeliminowania agencji centralnego planowania nansowego (banku centralnego). A wic model by moe najbardziej realny i waciwy w krtkim i rednim okresie, powinien obejmowa wprowadzenie w caej Europie penej swobody wyboru pienidza zarwno publicznego, jak i prywatnego, zarwno z obszaru Unii, jak i spoza niego. Waluty krajowe wci pozostajce w uyciu ze wzgldu na tradycj znalazyby si w systemie staych kursw wymiany108, ktre dostosowywayby polityk pienin ka107 Zob. np. Ramn Febrero (red.), Espaa y la unicacin monetaria europea: una reexin crtica, Editorial Abacus, Madrid 1994. Wrd prac istotnych dla tej debaty s rwnie: Pascal Salin, Lunit montaire europene: au prot de qui?, Economica, Paris 1980; Robin Leigh Pemberton, The Future of Monetary Arrangements in Europe, Institute of Economic Aairs, London 1989. Na temat rnych koncepcji Europy i roli jej narodw zob. Jess Huerta de Soto, A Theory of Liberal Nationalism, Il Politico r. 60, nr 4, 1995, s. 583598. 108 Teoretycy szkoy austriackiej od dawna zalecaj wprowadzenie staych kursw wymiany; uwaaj, e jedynym lepszym od tego rozwizaniem byby idealny systemem pieniny, ktry obejmowaby czysty standard zota i w ktrym przepywy gospodarcze byyby wolne od zbdnych zaburze pieninych. Najpeniejsz austriack analiz sta-

608

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

dego kraju do polityki pastwa prowadzcego w danej chwili polityk zapewniajc najwiksz pynno nansow i stabilno. Pozostayby wic przynajmniej otwarte drzwi dla moliwoci, e pastwa czonkowskie Unii Europejskiej dokonaj w przyszoci postpu w trzech podstawowych obszarach reformy pieninej i bankowej (swoboda wyboru pienidza, wolna bankowo i wymg stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie). Jak utrzymuje Maurice Allais, niektre pastwa zmuszayby w ten sposb innych czonkw Unii do podania za ich silnym przywdztwem w dziedzinie pienidza. Z chwil utworzenia Europejskiego Banku Centralnego 1 czerwca 1998 roku stao si wane, aby krytyka tej instytucji i jednolitej waluty europejskiej skupiaa si na dystansie pomidzy tym systemem a ideaem czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy. Wielu teoretykw libertariaskich (gwnie ze szkoy chicagowskiej) bdnie skupia swoj krytyk na tym, e ten nowy ustrj koczy z dawnym systemem nacjonalizmu pieninego i elastycznych kursw wymiany. Jednolity europejski standard pieniny, moliwie jak najbardziej sztywny, stanowiby jednak waciwy krok ku czystemu standardowi zota. Co wicej, uzupeniby instytucjonalne zrby europejskiego systemu wolnego handlu, poniewa wykluczyby zakcenia pienine i manipulacje poszczeglnych krajw czonkowskich oraz zmusi pastwa o sztywniejszych strukturach gospodarczych (na przykad Niemcy i Francj) do zwikszenia elastycznoci niezbdnej do konkurencji w rodowisku, w ktrym nie mona ju kompensowa sobie strukturalnej sztywnoci, uciekajc si do inacyjnych rodkw narodowej polityki pieninej. Kilka bardzo podobnych myli mona odnie do niezbdnego ustanowienia systemu nansowego i bankowego w gospodarkach dawnego bloku wschodniego. O ile musimy przyzna, e gospodarki te po dziesitkach lat centralnego planowania startuj z bardzo niekorzystnego pooenia, o tyle obecne przejcie do gospodarki rynkowej stwarza im niepowtarzaln i niesychanie wan szans uniknicia powanych bdw popenionych dotd na Zachodzie oraz przejcia bezporednio do przynajmniej trzeciego lub czwartego etapu naszego planu reformy. Jednoczenie za bezporedni przeskok do czwartego etapu byby do atwy w byym Zwizku Sowieckim, gdzie obte rezerwy kruszcu umoliwiayby ustanowienie czystego standardu zota, rodka, ktry przynisby temu krajowi wielk korzy. Tak czy inaczej, jeli kraje te nie naucz si z dowiadcze innych i sprbuj, niezdarnie imitujc Zachd ustanowi kierowany przez bank centralny
ych kursw wymiany zawiera ksika Hayeka Monetary Nationalism and International Stability. Staych kursw wymiany broni rwnie Mises; zob. jego ksik Omnipotent Government: The Rise of the Total State and Total War, Arlington House, New York 1969, s. 252, a take Ludzkie dziaanie, s. 667668. Wartociow analiz teorii ekonomicznej staych kursw wymiany, przeprowadzon z punktu widzenia szkoy austriackiej, mona znale w ksice: Jos Antonio de Aguirre, La moneda nica europea, Unin Editorial, Madrid 1990, s. 35 i nast.

Wniosek. System bankowy wolnego spoeczestwa

609

system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej, to nansowa presja chwili bdzie prowadzia do polityki powszechnej ekspansji kredytowej i olbrzymich szkd wyrzdzanych strukturze produkcji. Takie rodki polityczne bd podsycay gorczkow spekulacj i wytwarzay klimat spoecznego niepokoju, co moe nawet zagrozi przejciu tych spoeczestw do gospodarki rynkowej z prawdziwego zdarzenia109.

6. Wniosek. S y s t e m b a n k o w y w o l n ego s p o e c z e s t w a
Teoria pienidza, kredytu bankowego i rynkw nansowych stanowi najwiksze wyzwanie dla ekonomistw u progu XXI wieku. Mona bez przesady stwierdzi, e odkd zapeniono teoretyczn luk w analizie socjalizmu, pienidz pozosta tematem najwaniejszym, a zarazem wywoujcym najwicej nieporozumie. Jak bowiem staralimy si szczegowo pokaza w tej ksice, dziedzina pienidza jest najeona bdami metodologicznymi, pena zamtu teoretycznego i w rezultacie podatna na cig ingerencje rzdu. Relacje spoeczne majce zwizek z pienidzem maj charakter zdecydowanie najbardziej abstrakcyjny i niejasny, a wiedza, ktra powstaje w wyniku nawizania takich relacji, jest najrozleglejsza, najbardziej zoona i nieuchwytna. W konsekwencji za systematyczny przymus rzdw i bankw centralnych jest w tej dziedzinie stanowczo najszkodliwszy. W kadym razie niedorozwj teorii pienidza i bankowoci sta si hamulcem gospodarki wiatowej, jak to pokazuj dotkliwe, powracajce cykle boomu i recesji, ktre wci dawi gospodarki rynkowe na progu nowego tysiclecia. Reeksja ekonomiczna nad kwestiami bankowoci datuje si jednak od do dawna, a jej pocztkw, jak ju wiemy, mona si doszukiwa w myli uczonych ze szkoy salamanckiej. W bliszych nam czasach wystpiy spory midzy szko bankowoci a szko obiegu pieninego, a ich dyskusja wyznaczya podstawy rozwoju doktryny. Podjlimy prb pokazania

W rozdz. VI (przyp. 110) mwilimy o powanych kryzysach bankowych, ktre wybuchy ju w Rosji, Czechach, Rumunii, Albanii, na otwie i Litwie w wyniku lekcewaenia przez te pastwa zalece tego rodzaju, jakie tam przedstawiamy; zob. Richard Layard, Andrea Richter, Who Gains and Who Loses from Russian Credit Expansion?, Communist Economies and Economic Transformation 6, nr 4, 1994, s. 459472. Na temat rnych problemw zakcajcych plany reformy pieninej w krajach postkomunistycznych zob. m.in. The Cato Journal 12, nr 3, zima 1993. Zob. te Stephen H. Hanke, Lars Jonung, Kurt Schuler, Russian Currency and Finance, Routledge, London 1993. Autorzy tej ksiki proponuj ustanowienie systemu zarzdu walut jako idealnego przejciowego modelu pieninego w dawnym Zwizku Sowieckim. Z powodw przedstawionych w przyp. 91 uwaamy taki plan reformy za znacznie mniej trafny od naszej propozycji ustanowienia czystego standardu zota i wymogu stuprocentowej rezerwy z wykorzystaniem znacznych w Rosji rezerw zota.

109

610

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

cakowitego braku zgody midzy szkoami wolnej bankowoci i bankowoci z jednej strony, a szkoami bankowoci centralnej i obiegu pieninego z drugiej. Wielu rzecznikw wolnej bankowoci w istocie opierao swoje stanowisko na bdnych, wtych argumentach inacyjnych szkoy bankowoci, wikszo za teoretykw szkoy obiegu pieninego zamierzaa w gruncie rzeczy osign swoje cele wypacalno nansow i stabilno gospodarcz przez powoanie banku centralnego, aby ukrci naduycia. Od samego jednak pocztku niektrzy zdolni teoretycy szkoy obiegu pieninego uznawali za niemoliwe, aby za spraw banku centralnego mogo si dokona co innego jak pogorszenie dotychczasowych problemw, a pokadan w nim wiar uwaali za utopijn. Uczeni ci mieli wiadomo, e najlepszy sposb na ograniczenie kreacji rodkw ducjarnych i osignicie stabilnoci pieninej to wprowadzenie systemu wolnej bankowoci, poddanej, jak wszystkie inne podmioty gospodarcze, tradycyjnym zasadom prawa cywilnego i handlowego (czyli wymogowi stuprocentowej rezerwy dla depozytw na danie). Paradoksalnie niemal wszyscy obrocy szkoy bankowoci ostatecznie z radoci zaakceptowali powoanie banku centralnego, ktry jako kredytodawca ostatniej instancji gwarantowaby i utrwala ekspansyjne przywileje systemu prywatnej bankowoci. Jednoczenie za prywatni bankierzy z coraz wiksz determinacj zabiegali o uczestnictwo w lukratywnych interesach, polegajcych na generowaniu rodkw ducjarnych przez ekspansj kredytow, przy czym nie musieli powica zbytniej uwagi kwestii pynnoci, a to dziki wsparciu stale oferowanemu przez bank centralny kredytodawc ostatniej instancji. Co wicej, cho przedstawiciele szkoy obiegu pieninego w niewielu kwestiach si mylili, to jednak przeoczyli to, e kada bez wyjtku wada, jak susznie zauwaali w wolnoci emitowania przez banki prywatne rodkw ducjarnych w postaci banknotw, jest rwnie nieodcznie zwizana z interesami polegajcymi na udzielaniu ekspansyjnych poyczek z bankowych depozytw na danie, cho w tym wypadku wady te s bardziej ukryte i dyskretne, a std znacznie bardziej niebezpieczne. Popeniali rwnie bd, kiedy twierdzili, e najwaciwsz polityk byoby wprowadzenie ustawodawstwa znoszcego jedynie swobod emisji banknotw bez pokrycia w zocie oraz ustanowienie banku centralnego bronicego najbardziej fundamentalnych zasad pienidza. Dopiero Ludwig von Mises, kontynuujc tradycj Modestea, Cernuschiego, Hbnera i Michaelisa, zdoa stwierdzi, e zalecenie szkoy obiegu pieninego utworzenia banku centralnego byo bdem i e najlepszy i jedyny sposb utrzymania zdrowych zasad pieninych tej szkoy to wprowadzenie systemu wolnej bankowoci, poddanego bez adnych przywilejw prawu prywatnemu (czyli wymogowi stuprocentowej rezerwy). To niepowodzenie wikszoci teoretykw szkoy obiegu pieninego okazao si zgubne. Byli oni odpowiedzialni za to, e ustawa Peela z 1844 roku pomimo chwalebnych intencji nie zdoaa wyeliminowa tworzenia depozytw ducjarnych, cho zakazaa emisji banknotw bez pokrycia.

Wniosek. System bankowy wolnego spoeczestwa

611

Co wicej, przedstawiciele szkoy obiegu pieninego bronili rwnie ustanowienia systemu centralnej bankowoci, ktry zosta ostatecznie wykorzystany, gwnie z poduszczenia teoretykw szkoy bankowoci, do usprawiedliwienia i propagowania polityki pieninej lekkomylnoci i nansowych ekscesw, polityki znacznie bardziej nierozsdnej ni ta, ktrej pierwotnie starali si zapobiec. Nie mona wic banku centralnego, rozumianego jako agencja centralnego planowania w dziedzinie pienidza i bankowoci, uznawa za naturalny produkt ewolucji wolnego rynku. Wrcz przeciwnie, zosta on po dyktatorsku narzucony z zewntrz, w nastpstwie podejmowanych przez rzdy prb czerpania zyskw z ogromnie lukratywnych moliwoci stwarzanych przez bankowo opart na rezerwie czstkowej. Rzdy w istocie sprzeniewierzyy si swojemu istotnemu obowizkowi, poniewa zaniechay waciwego deniowania prawa wasnoci deponentw bankowych i zaprzestay ich broni, natomiast wykorzystay praktycznie nieograniczone moliwoci kreacji pienidza i kredytu, jakie otwaro im wprowadzenie rezerwy czstkowej (dla banknotw i depozytw). A wic w pogwaceniu zasad prawa prywatnej wasnoci w odniesieniu do depozytw na danie rzdy znalazy w gruncie rzeczy swj upragniony kamie lozoczny, ktry zapewni im nieograniczone nansowanie bez koniecznoci uciekania si do podatkw. Tworzeniu systemu prawdziwej wolnej bankowoci musi towarzyszy przywrcenie wymogu stuprocentowej rezerwy dla kwot przyjmowanych jako depozyty na danie. Zamanie tej zasady stao si rdem wszystkich problemw bankowoci i pienidza, ktrych wynikiem jest dzisiejszy system nansowy z jego wysokim poziomem interwencji rzdu. Ostatecznie chodzi o to, aby odnie do dziedziny pienidza i bankowoci pewn donios myl Hayeka. Uwaa on, e amanie tradycyjnych zasad postpowania, niezalenie od tego, czy przybiera form instytucjonalnego przymusu stosowanego przez rzd, czy te przywilejw przyznawanych wybranym osobom lub organizacjom przez pastwo,wczeniej czy pniej musi wywoa niepodane konsekwencje, powanie zaburzajc spontaniczny proces wsppracy spoecznej. Jak widzielimy w pocztkowych trzech rozdziaach, tradycyjn regu postpowania naruszan w dziaalnoci bankowej jest zasada prawna (zgodnie z ktr zobowizanie do bezpiecznego przechowywania, istotny element depozytu dbr niezamiennych), przejawia si w umowie dbr zamiennych (na przykad pienidzy) w wymogu staego utrzymywania rezerwy wysokoci 100 procent dobra zamiennego (pienidzy). Std te kade wykorzystanie takich pienidzy, w szczeglnoci udzielanie z nich poyczek, oznacza pogwacenie tej zasady, a tym samym bezprawny akt sprzeniewierzenia. Na kadym etapie historii bankierzy szybko ulegali pokusie zamania tej tradycyjnej zasady postpowania, by wykorzysta pienidze swoich deponentw we wasnym interesie. Pocztkowo robili to potajemnie i z poczu-

612

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

ciem wstydu, poniewa wci mieli wiadomo nieuczciwego charakteru swego postpowania. Dopiero pniej, kiedy uzyskali od rzdu przywilej wykorzystywania pienidzy deponentw, niemal zawsze w postaci poyczek, ktrych pocztkowo czsto udzielano wanie rzdowi, udao si im zrobi z naruszenia tradycyjnej zasady prawnej jawn i legaln praktyk. Pomidzy rzdami a bankami doszo w ten sposb do relacji wspudziau i koalicji interesw, co stao si norm i wyjania obecne zrozumienie i wspdziaanie obu tych instytucji. Taki klimat wsppracy jest oczywisty (rnice s tu subtelne) we wszystkich krajach zachodnich i niemal we wszystkich warunkach. Bankierzy bowiem szybko zdali sobie spraw z tego, e naruszanie rzeczonej tradycyjnej zasady prawnej prowadzi do dziaalnoci nansowej przynoszcej im pokane zyski. Wymaga to wszake istnienia kredytodawcy ostatniej instancji, banku centralnego zapewniajcego niezbdn pynno w chwilach kryzysu, ktre, jak uczy dowiadczenie, wczeniej czy pniej zawsze powracaj. Bank centralny mia by rwnie odpowiedzialny za organizowanie wsplnej, skoordynowanej ekspansji kredytowej oraz narzucanie wszystkim obywatelom przepisw zapewniajcych jego monopolistycznemu pienidzowi status prawnego rodka patniczego. Jednak nie do koca rozumiano niekorzystne konsekwencje spoeczne tego przywileju udzielonego bankierom (jako jedynym spord wszystkich instytucji i osb prywatnych) a do czasu, kiedy Mises i Hayek rozwinli austriack teori cykli koniunkturalnych, przeanalizowan przez nas w rozdziaach od pitego do sidmego, ktr oparli na teorii pienidza i kapitau. Krtko mwic, teoretycy austriaccy wykazali, e denie do teoretycznie nieosigalnego (zarwno z prawno-umownego, jak i techniczno-ekonomicznego punktu widzenia) celu, jakim jest zaoferowanie umowy obejmujcej zasadniczo niezgodne elementy, a wic umowy czcej skadniki typowe dla funduszy inwestycyjnych (zwaszcza moliwo zarabiania odsetek od depozytw) ze skadnikami typowymi dla tradycyjnej umowy depozytu (ktra z denicji musi dopuszcza wycofanie depozytu w dowolnej chwili po wartoci nominalnej), zawsze wczeniej czy pniej wyzwoli pewne spontaniczne procesy ponownego dostosowania. Korekty te przyjmuj pocztkowo form niekontrolowanej ekspansji poday pienidza, inacji, a take czsto bdnej alokacji zasobw produkcyjnych na poziomie mikroekonomicznym. Ostatecznie za przejawiaj si w recesji, eliminacji bdw popenionych w strukturze produkcji w wyniku ekspansji kredytowej oraz masowym bezrobociu. Trzeba pamita, e przywilej pozwalajcy bankom dziaa z rezerw czstkow to podjty przez wadze rzdowe oczywisty atak na prawidowe okrelenie i obron praw prywatnej wasnoci deponentw, gdy tymczasem poszanowanie tych praw jest istotne dla waciwego funkcjonowania kadej gospodarki rynkowej. W rezultacie dochodzi niezmiennie do zjawiska typowej tragedii dobra wsplnego, tak jak dzieje si to zawsze, gdy si praw wasnoci odpowiednio nie okreli i ich nie broni. Zjawisko to

Wniosek. System bankowy wolnego spoeczestwa

613

polega na wzrocie skonnoci bankierw do podejmowania prb wyprzedzenia konkurentw przez powikszanie wasnej bazy kredytowej szybciej i bardziej ni rywale. A wic system bankowoci opartej na rezerwie czstkowej zawsze prowadzi do bardziej lub mniej powszechnej ekspansji nawet wtedy, gdy jest monitorowany przez bankierw centralnych, ktrzy, w przeciwiestwie do tego, co zwykle dziao si w przeszoci, rzeczywicie (a nie tylko werbalnie) troszcz si o wyznaczanie mu granic. Krtko mwic, zasadniczym celem polityki pieninej powinno by poddanie bankw tradycyjnym zasadom prawa cywilnego i handlowego, zgodnie z ktrymi kada osoba zyczna i rma musz si wywizywa z pewnych zobowiza (wymg stuprocentowej rezerwy), cile przestrzegajc warunkw uzgodnionych w kadej umowie. Jednoczenie za powinnimy bardzo krytycznie podchodzi do wikszoci literatury, ktra w nastpstwie publikacji w kocu lat 70. ksiki Hayeka Denationalisation of Money stawaa w obronie modelu wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej. Najwaniejszy wniosek, jaki mona wycign ze wszystkich tych prac, jest taki, e ich autorzy czsto nie zdaj sobie sprawy, i popeniaj stare bdy szkoy bankowoci. Jak wyjanialimy w rozdziale smym, dotyczy to prac Whitea, Selgina i Dowda. Nie ma nic zego w tym, e zwracaj oni uwag na zalety systemu rozrachunkw midzybankowych z punktu widzenia samokontroli ekspansji kredytowej, i w tym sensie ich system dawaby lepsze wyniki ni aktualny system bankowoci centralnej, na co jako pierwszy wskazywa Ludwig von Mises. Pomimo to jednak wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej wci ustpuje rozwizaniu idealnemu, poniewa nie moe zapobiec sytuacji, w ktrej fala nadmiernego optymizmu w udzielaniu poyczek wyzwala wsplne dziaanie rnych bankw. Tak czy inaczej, autorzy ci nie zauwaaj, e dopki utrzyma si przywilej rezerwy czstkowej, dopty w praktyce nie bdzie si mona pozby banku centralnego. Krtko mwic, jak przekonywalimy w tej ksice, jedynym sposobem na zlikwidowanie agencji centralnego planowania w dziedzinie bankowoci i kredytu (czyli banku centralnego) jest zniesienie przywileju rezerwy czstkowej, jakim ciesz si obecnie prywatni bankierzy. Jest to rodek konieczny, chocia niewystarczajcy: trzeba ponadto cakowicie zlikwidowa bank centralny i sprywatyzowa stworzony przeze do tej pory pienidz ducjarny. Jeli zatem chcemy zbudowa rzeczywicie stabilny system nansowy i pieniny w XXI wieku, ktry bdzie chroni nasze gospodarki przed kryzysami i recesjami tak dalece, jak na to tylko pozwol ludzkie moliwoci, bdziemy musieli: 1) zapewni pen swobod wyboru pienidza, opierajc si na standardzie metalowym (zoto), ktry zastpi wszystkie rodki ducjarne wyemitowane w przeszoci; 2) ustanowi system wolnej bankowoci; 3) co najwaniejsze domaga si, by wszystkie podmioty zwizane z systemem wolnej bankowoci byy poddane tradycyjnych reguom i zasadom prawnym oraz ich przestrzegay, co dotyczy zwaszcza zasady goszcej, e nikt, nawet bankier, nie moe si cieszy przywilejem

614

PROPOZYCJA REFORMY BANKOWOCI. TEORIA WYMOGU STUPROCENTOWEJ REZERWY

poyczania innym czego, co powierzono mu w depozycie na danie (system wolnej bankowoci z wymogiem stuprocentowej rezerwy). Dopki specjalici i spoeczestwo w oglnoci nie zrozumiej w peni istotnych zasad teoretycznych i prawnych zwizanych z pienidzem, kredytem bankowym i cyklami koniunkturalnymi, dopty moemy si spodziewa, e wiat nadal bd nka recesje gospodarcze, a banki centralne utrac wadz emitowania pienidza papierowego jako prawnego rodka patniczego, a bankierzy zostan pozbawieni przywileju prowadzenia dziaalnoci opartej na rezerwie czstkowej. Zamykamy teraz t ksik tak, jak j rozpoczlimy: pewn opini. Skoro bylimy wiadkami historycznego upadku teorii i praktyki socjalizmu, to gwnym wyzwaniem, przed jakim w tym nowym stuleciu staj zarwno zawodowi ekonomici, jak i mionicy wolnoci, jest wykorzystanie caej swojej intelektualnej mocy, aby przeciwstawi si instytucji banku centralnego i przywileju, jakim ciesz si dzi prywatni bankierzy.

Bibliografia

Abrams M. A., Money in a Changing Civilisation, London1934. Aguirre J. A. de, El poder de emitir dinero: De J. Law a J.M. Keynes, Madrid 1985. Aguirre J. A. de, La moneda nica europea, Madrid 1990. Aguirre J. A. de, Appendix do hiszpaskiego wydania: Smith V C., The Rationale of . Central Banking and the Free Banking Alternative, Indianapolis 1990. Aguirre J. A. de, Wstp do: Bhm-Bawerk E. von, Teora positiva del capital, Madrid 1998 (hiszpaskiego wydania drugiego tomu ksiki Kapital und Kapitalzins). Albcar Lpez J. L. i Santos Briz J., Cdigo Civil: doctrina y jurisprudencia, Madrid 1991, vol. 6. Albaladejo M., Derecho Civil, vol. 2, Derecho de las obligaciones: los contraltos en particular y las obligaciones no contractuales, Barcelona 1975. Albaladejo M., ed., Comentarios al Cdigo Civil y compilaciones forales, Madrid 1982. Alchian A. A. i Allen W R., University Economics, Belmont 1964. . Alderfer E. B. i Michel H. E., Economics of American Industry, 3 ed., New York 1957. Allais M., Les Faux Monnayeurs, Le Monde, 29.10.1974. Allais M., LImpt sur le capital et la rforme montaire, Paris 1989. Allais M., Les conditions montaires dune conomie de marchs: des enseignements du pass aux rformes de demain, Revue dconomie politique 3, majlipiec 1993, s. 319367. Allen R. L., Irving Fisher: A Biography, Oxford 1993. Alonso Neira M. A., Hayeks Triangle, w: An Eponymous Dictionary of Economics: A Guide to Laws and Theorems Named After Economists, Segura J., Braun C., eds., Chatelham 2004. Anderson B. M., Economics and the Public Welfare: A Financial and Economic History of the United States, 19141946, Indianapolis 1979.

616

Bibliograa

Andreu Garca J. M., El coeciente de caja ptimo y su posible vinculacin con el dcit pblico, Boletn econmico de Informacin Comercial Espaola, 29.06. 5.07.1987, s. 2425. Andreu Garca J. M., En torno a la neutralidad del coeciente de caja: el caso espaol, Revista de economa 9. Anes R., El Banco de Espaa, 18741914: un banco nacional, w: La banca espaola en la Restauracin, Madrid 1974, vol. 1. Angell J. W The 100 Percent Reserve Plan, Quarterly Journal of Economics L, no. 1, ., listopad 1935, s. 135. Aranson P. H., Bruno Leoni in Retrospect, Harvard Journal of Law and Public Policy lato 1988. Arena R., Hayek and Modern Business Cycle Theory, w: Money and Business Cycles: The Economics of F.A. Hayek, Colonna M. i Hagemann H., eds., vol. 1, chap. 10, s. 203217. Arrow K. J., The Economics of Moral Hazard: Further Comments, American Economic Review, 58, 1968, s. 537553. Arrow K. J., Uncertainty in the Welfare Economics of Medical Care, American Economic Review 53, 1963, s. 941973. Azpilcueta M. de, Comentario resolutorio de cambios, Madrid, 1965; pierwotne wydanie hiszpaskie Salamanca 1556; wydanie portugalskie, Comentario resolutorio de onzenas, Coimbra 1560. Backhaus J., Heijmann W Nantjes A. i van Ophem, J., eds., Economic Policy in an Or., derly Framework: Liber Amicorum for Gerrit Meijer, Mnster 2003. Bagus P., La tragedia de los bienes comunales y la escuela austriaca: Hardin, Hoppe, Huerta de Soto y Mises, Procesos de mercado 1, no. 2, jesie 2004, s. 125139. Bajo Fernndez M., Prez Manzano M. i Surez Gonzlez C., Manual de derecho penal, rozdzia Delitos Patrimoniales y Econmicos, Madrid 1993. Banco de Espaa, Boletn estadstico, sierpie 1994, s. 17. Barnes H. E., An Economic History of the Western World, New York 1940. Barrallat L., La banca espaola en el ao 2000: un sector en transicin, Madrid 1992. Becker G. S., A Proposal for Free Banking, rozdzia 2 w: Free Banking, Modern Theory and Policy, White L. H., ed., vol. 3, s. 2025. Belda F., tica de la creacin de crditos segn la doctrina de Molina, Lessio y Lugo, Pensamiento 73, no. 19, 1963, s. 5389. Bell D. i Kristol I., eds., The Crisis in Economic Theory, New York 1981. Beltrn L., Sobre los orgenes hispanos de la economa de mercado, w: Ensayos de economa poltica, Madrid 1996, s. 234254. Benegas Lynch A., Poder y razn razonable, Buenos AiresBarcelona 1992. Benham F., British Monetary Policy, London 1932. Brenger J., A History of the Habsburg Empire, 12731700, tum. Simpson C.A., LondonNew York 1994.

Bibliograa

617

Birner J., van Zijp R., Hayek, Co-Ordination, and Evolution: His Legacy in Philosophy, Politics, Economics, and the History of Ideas, London 1994. Biblia Sacra vulgatam versionem, R. Weber, ed., Stuttgart 1969. Blanchard O. J. i Fischer S., Lectures on Macroeconomics, Cambridge 1990. Blaug M., Economic Theory in Retrospect, Cambridge 1978; polskie wydanie Teoria ekonomii: ujcie retrospektywne, tum. Budzyska I. [et al.], Warszawa 1994. Blaug M., Hayek Revisited, Critical Review 7, no. 1, zima 1993, s. 5160. Block W Fractional Reserve Banking: An Interdisciplinary Perspective, rozdzia 3 w: Man, ., Economy, and Liberty: Essays in Honor of Murray N. Rothbard, Block W i Rockwell . Jr. L. H., eds., Auburn 1988, s. 2432. Block W Henry Simons is Not a Supporter of Free Enterprise, Journal of Libertarian ., Studies 6, no. 4, jesie 2002. Block W i Garschina K.M., Hayek, Business Cycles and Fractional Reserve Banking: Con. tinuing the De-Homogenization Process, Review of Austrian Economics 9, no. 1, 1996, s. 7794. Block W i Rockwell Jr. L.H., eds., Man, Economy, and Liberty: Essays in Honor of Murray . N. Rothbard, Auburn 1988. Boettke P., Where Did Economics Go Wrong? Modern Economics as a Flight from Reality, Critical Review 1, zima 1997, s. 1164. Boettke P. i Prychitko D.L., eds. The Market Process: Essays in Contemporary Austrian Economics, 2 vols., Aldershot 1998. Bogaert R., Banques et Banquiers dans les Cits Grecques, Leyden 1968. Bhm-Bawerk E. von, Capital and Interest Once More, Quarterly Journal of Economics, listopad 1906 i luty 1907. Bhm-Bawerk E. von, Kapital und Kapitalzins: Geschichte und Kritik der Kapitalzinstheorieen, Innsbruck, 1884; wydanie angielskie Capital and Interest: History and Critique of Interest Theories, tum. Sennholz H. F., South Holland 1959; wydanie polskie Kapita i zysk z kapitau. Dzia 1, Historja i krytyka teorii zysku z kapitau, tum. Zawadzki W red., t. 1 i 2, Warszawa 1924. ., Bhm-Bawerk E. von, The Nature of Capital: A Rejoinder, Quarterly Journal of Economics, listopad 1907. Bhm-Bawerk E. von, Professor Clarks Views on the Genesis of Capital, Quarterly Journal of Economics 9, 1895, s. 113131; przedrukowane w: Classics in Austrian Economics, Kirzner I. M., ed., vol. 1, s. 131143. Bhm-Bawerk E. von, Kapital und Kapitalzins: Positive Theorie des Kapitales, Innsbruck, 1889; wydanie angielskie Capital and Interest: Positive Theory of Capital, tum. Sennholz H. F., South Holland 1959; wydanie hiszpaskie Teora positiva del capital, tum. Aguirre J. A. de, Madrid 1998. Boorman J. D. i Havrilesky T. M., Money Supply, Money Demand and Macroeconomic Models, Boston 1972. Borch K. H., Economics of Insurance, AmsterdamNew York 1990.

618

Bibliograa

Bresciani-Turroni C., Curso de economa poltica, vol. 2, Problemas de economa poltica, Mexico 1961. Bresciani-Turroni C., Le vicende del marco Tedesco, Milan, 1931; wydanie angielskie The Economics of Ination: A Study of Currency Depreciation in Post-War Germany, tum. Savers M. E., London 1937 i LondonNew York 1968. Butos W N., The Recession and Austrian Business Cycle Theory: An Empirical Perspective, . Critical Review 7, no. 23, wiosna i lato 1993. Cabrillo F., ed., Lecturas de economa poltica, Madrid 1991. Cabrillo F., ed., Quiebra y liquidacin de empresas: un anlisis econmico del derecho espaol, Madrid 1989. Cagan P., Determinance and Eects of Changes in the Stock of Money, 18751960, New York 1965. Caldwell B., Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twentieth Century, London 1982; 2 ed. London 1994. Cantillon R., Essai sur la nature du commerce en general, HolbornLondon 1755; polskie wydanie Oglne rozwaania nad naturalnymi prawami handlu, tum. Zawadzki W red., Warszawa 1938. ., Carande R., Carlos V y sus banqueros, 3 vols., BarcelonaMadrid 1987. Casas Pardo J., Curso de economa, 5 ed., Madrid 1985. Castaeda Chornet J., Lecciones de teora econmica, Madrid 1972. Centi J. P., Hayekian Perspectives on the Monetary System: Toward Fiat Private and Competitive Moneys, Austrian Economics Today I, The International Library of Austrian Economics, Leube K. R., ed., Frankfurt 2003, vol. 7, s. 89104. Cernuschi H., Contre le billet de banque, Paris 1866. Cernuschi H, Mcanique de lchange, Paris 1865. Cicero M. T., O pastwie. O prawach. O powinnociach. O cnotach, tum. Kornatowski W Warszawa 1960. ., Chafuen A. A., Christians for Freedom: Late-Scholastic Economics, San Francisco 1986; polskie wydanie Wiara i wolno. Myl ekonomiczna pnych scholastykw, tum. Koehler K. i K., Walczyna B., Warszawa 2007. Checkland S. G., Scottish Banking: A History, 16951973, Glasgow 1975. Churruca J. de, La quiebra de la banca del cristiano Calisto (c.a. 18590), Seminarios Complutenses de Derecho Romano, lutymaj 1991, Madrid 1992, s. 6186. Cipolla C. M., The Monetary Policy of Fourteenth-Century Florence, Berkeley 1982. Cipolla C. M., Money in Sixteenth-Century Florence, Berkeley 1989. Clark J. B., Concerning the Nature of Capital: A Reply, Quarterly Journal of Economics, maj 1907. Clark J. B., The Distribution of Wealth, New York, 1899; New Yor, 1965. Clark J. B., The Genesis of Capital, Yale Review, listopad 1893, s. 302315.

Bibliograa

619

Clark J. B., The Origin of Interest, Quarterly Journal of Economics 9, kwiecie 1895, s. 257278. Clough S. B., The Economic Development of Western Civilization, New York 1959. Cohen E. E., Athenian Economy and Society: A Banking Perspective, Princeton 1992. Colmeiro M., Historia de la economa poltica espaola, 1863; Madrid 1988, vol. 2. Colonna M. i Hagemann H., eds., Money and Business Cycles: The Economics of F.A. Hayek, 2 vols., Aldershot 1994. Colunga A. i Turrado L., eds., Biblia Sacra Iuxta Vulgatam Clementinam, Madrid 1994. Coppa-Zuccari P., Il deposito irregolare, Biblioteca dell Archivio Giuridico Filippo Serani, Modena 1901, vol. 6. Coppa-Zuccari P., La natura giuridica del deposito bancario, Archivio Giuridico Filippo Serani, n. s. 9, Modena 1902, s. 441472. Corona Ramn J. F., Una introduccin a la teora de la decisin pblica (Public Choice), Alcal de HenaresMadrid 1987. Coronel de Palma L., La evolucin de un banco central, Madrid 1976. Corpus Iuris Civilis, Mommsen Th., Krueger P., eds., t. 1, Berlin 1928. Corpus Iuris Civilis, Mommsen Th., Krueger P., eds., t. 2, Berlin 1906. Corpus Iuris Civilis, Schoell R., Kroll G., eds., t. 3, Berlin 1966. Corpus Iuris Civilis, Dionysius Gottfried edition, Geneva 1583. Costouros G. J., Development of Banking and Related Book-Keeping Techniques in Ancient Greece, International Journal of Accounting 7, no. 2, 1973, s. 7581. Courcelle-Seneuil J. G., La banque libre: expos des fonctions du commerce de banque et de son application lagriculture suivi de divers crits de controverse sur la libert des banques, Paris 1867. Covarrubias y Leyva D., Veterum collatio numismatum, w: Omnia opera, Salamanca 1577; hiszpaskie wydanie fragmentw (tum. Rico Seco A.) w: Textos jurdico-polticos, Fraga Iribarne M., opr., Madrid 1957. Cowen T., Risk and Business Cycles: New and Old Austrian Perspectives, London 1998. Crick W F., The Genesis of Bank Deposits, Economica, lipiec 1927. . Cuello Caln E., Derecho penal, 13 ed., Barcelona 1972, t. 2, vol. 2. La Cuenta corriente de efectos o valores de un sector de la banca catalana: su repercusin en el crdito y en la economa, su calicacin jurdica en el mbito del derecho penal, civil y mercantil positivos espaoles segn los dictmenes emitidos por los letrados seores Rodrguez Sastre, Garrigues, Snchez Romn, Goicoechea, Miana y Clemente de Diego, seguidos de un estudio sobre la cuenta de efectos y el Mercado Libre de Valores de Barcelona por D. Agustn Pelez, Sndico Presidente de la Bolsa de Madrid, Madrid 1936. Cuerpo de derecho civil romano: a doble texto, traducido al castellano del latino, tum. Garca del Corral I. L., reprint, 6 vols.,Valladolid 1988; inne tum. DOrs A., Hernndez-Tejero F., Fuentes Aca B., Garca-Garrido M. i Murillo J., Pamplona 1968.

620

Bibliograa

Dabin J., La teora de la causa: estudio histrico y jurisprudencial, tum. Pelsmaeker F. de, Bonet Ramn F., opr., 2 ed., Madrid 1955. Davanzati B., A Discourse upon Coins, London 1696. Davenport H. J., The Economics of Enterprise, New York,1913; Reprints of Economic Classics, New York 1968. Davenport N., Keynes in the City, w: Essays on John Maynard Keynes, Keynes M., ed., Cambridge 1975. Davies J. R., Chicago Economists, Decit Budgets and the Early 1930s, American Economic Review, lipiec 1968. De Roover R., The Rise and Decline of the Medici Bank, 13971494, Cambridge 1963. Delvaux, T. i Magnee M. E., Les nouveaux produits dassurance-vie, Brussels 1991. Demosthenes, Pro Phormione, w: Plaidoyers civils, t. 1, Gernet L., ed., Paris 1954, s. 199223. Demosthenes, In Olympiodorum, w: Plaidoyers civils, t. 2, Gernet L., ed., Paris 1957, s. 227248. Demosthenes, Adversus Timotheum, w: Plaidoyers civils, t. 3, Gernet L., ed., Paris 1959, s. 733. Dempsey B. W Interest and Usury, ze wstpem Josepha A. Schumpetera, Washington ., 1943. Diamond D. W i Dybvig P. H., Bank runs, deposit insurance, and liquidity, Journal of . Political Economy 91, s. 401419 Dez-Picazo L. i Gulln A., Sistema de derecho civil, 6 ed., Madrid 1989. Dimand R. W Irving Fisher and Modern Macroeconomics, American Economic Re., view 87, no. 2, maj 1997, s. 442444. Dimand R. W Hawtrey and the Multiplier, History of Political Economy 29, no. 3, ., jesie 1997, s. 549556. Dolan E. G., ed., The Foundations of Modern Austrian Economics, Kansas City 1976. Dorn J. A., ed., The Future of Money in the Information Age, Washington 1997. Dowd K., The State and the Monetary System, New York 1989. Dowd K., The Experience of Free Banking, LondonNew York 1992. Dowd K., Laissez-Faire Banking, LondonNew York 1993. Drucker P. F., Toward the Next Economics, w: The Crisis in Economic Theory, Bell D. i Kristol I., eds., New York 1981. Durbin E. F. M., The Problem of Credit Policy, London 1935. Durbin E. F. M., Purchasing Power and Trade Depression: A Critique of Under-Consumption Theories, LondonToronto 1933. Eatwell J., Milgate M. i Newman P., The New Palgrave: A Dictionary of Economics, 4 vols., London 1987. Ebelling R. M., The Great Austrian Ination, The Freeman, kwiecie 2006, s. 23.

Bibliograa Enciclopedia prctica de la banca, Barcelona 1989, vol. 6. Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana, Madrid 1979.

621

Erias Rey A. i Snchez Santos J. M., Independencia de los bancos centrales y poltica monetaria: una sntesis, Hacienda pblica espaola 132, 1995, s. 6379. Escarra J., Escarra E. i Rault J., Principes de droit commercial, Paris 1947. Estey J. A., Business Cycles: Their Nature, Cause, and Control, 3 ed., Englewood Clis, 1956; wydanie hiszpaskie Tratado sobre los ciclos econmicos, Mexico 1948. Estap F., Wstp do: Schumpeter J. A., Historia del anlisis econmico, Barcelona 1994 (trzeciego hiszpaskiego wydania ksiki pt. The History of Economic Analysis). Febrero R., ed., Espaa y la unicacin monetaria europea: una reexin crtica, Madrid 1994. Febrero R., ed., Qu es la economa, Madrid 1997. Feldberg M., Jowel K. i Mulholland S., eds., Milton Friedman in South Africa, Johannesburg 1976. Fernndez T. R., Comentarios a la ley de disciplina e intervencin de las entidades de crdito, Serie de Estudios de la Fundacin Fondo para la Investigacin Econmica y Social, Madrid 1989. Ferrer Sama A., El delito de apropiacin indebida, Publicaciones del Seminario de Derecho Penal de la Universidad de Murcia, Murcia 1945. Fetter F.A., Capital, Interest, and Rent, Kansas City 1977. Fetter F.A., Interest Theory and Price Movements, American Economic Review 17, no. 1, 1926, s. 72. Figueroa E., Teora de los ciclos econmicos, Madrid 1947. Figuerola L., Escritos econmicos, ze wstpem Francisco Cabrillo Rodrgueza, Madrid 1991. Fisher I., The Nature of Capital and Income, New York 1906. Fisher I., 100 Percent Money, New York 1935. Fisher I., The Purchasing Power of Money: Its Determination and Relation to Credit Interest and Crises, New York, [1911], 1925; New York 1963. Fisher I., What is Capital?, Economic Journal 6, grudzie 1896, s. 509534. Fisher I. N., My Father Irving Fisher, New York 1956. Fraser H. F., Great Britain and the Gold Standard, London 1933. Friedman M., Comment on the Critics, w: Milton Friedman, Monetary Framework, Gordon R. J., ed., Chicago 1974. Friedman M., Dollars and Decits, Englewood Clis 1968. Friedman M., Has Gold Lost its Monetary Role? w: Milton Friedman in South Africa, Feldberg M., Jowel K. i Mulholland S., eds., Johannesburg 1976. Friedman M., The Optimum Quantity of Money and Other Essays, Chicago 1979.

622

Bibliograa

Friedman M., The Plucking Model of Business Fluctuations Revisited, Economic Inquiry 30, kwiecie 1993, s. 171177. Friedman M., A Program for Monetary Stability, New York 1959. Friedman M., Quantity Theory of Money, w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, Eatwell J., Milgate M. i Newman P., eds., London 1987, vol. 4, s. 320. Friedman M., A Theory of the Consumption Function, Princeton 1957. Friedman, M. i Schwartz A. J., Has Government Any Role in Money?, Journal of Monetary Economics 17, 1986, s. 3772; przedrukowany jako rozdzia 26 w: The Essence of Friedman, Leube K. R., ed., Palo Alto 1986, s. 499525. Friedman M. i Schwartz A. J., A Monetary History of the United States, 18671960, Princeton 1971. Friedman M. i Schwartz A. J., Monetary Trends in the United States and United Kingdom: Their Relation to Income, Prices and Interest Rates, 18671975, Chicago 1982. Fullarton J., On the Regulation of Currencies, being an examination of the principles on which it is proposed to restrict, within certain xed limits, the future issues on credit of the Bank of England and of the other banking establishments throughout the country, London 1844; 2 rev. ed., 1845. Galiani F., Della moneta, Naples 1750. Gallatin A., Considerations on the Currency and Banking System of the United States, Philadelphia 1831. Garca del Corral I. L., ed., Cuerpo de derecho civil romano: a doble texto, traducido al castellano del latino, tum. Garca del Corral I. L., reprint, 6 vols., Valladolid 1988. Garca-Garrido M. J., La Sociedad de los Banqueros (Societas Argentaria), w: Studi in Honore di Arnaldo Biscardi, Milan 1988, vol. 3. Garca-Pita y Lastres J. L., Depsitos bancarios y proteccin del depositante, w: Contratos Bancarios, Madrid 1996, s. 119266. Garca-Pita y Lastres J. L., Los depsitos bancarios de dinero y su documentacin, La Revista de Derecho Bancario y Burstil, Centro de Documentacin Bancaria y Burstil, padziernikgrudzie 1993, 9191008. Garrigues J., Contratos bancarios, Madrid 1975. Garrison R. W Austrian Macroeconomics: A Diagrammatical Exposition, pierwotnie ., wydane w: New Directions in Austrian Economics, Spadaro L. M., ed., Kansas City 1978, s. 167201; przedrukowane jako niezalena ksika w 1978. Garrison R. W The Austrian-Neoclassical Relation: A Study in Monetary Dynamics, pra., ca doktorska, University of Virginia 1981. Garrison R. W The Costs of a Gold Standard, w: The Gold Standard: An Austrian Per., spective, Rockwell Jr. L. H., ed., Lexington 1985. Garrison R. W The Limits of Macroeconomics, Cato Journal: An Interdisciplinary Jour., nal of Public Policy Analysis 12, no. 1, 1993. Garrison R. W Is Milton Friedman a Keynesian?, w: Dissent on Keynes: A Critical Appra., isal of Keynesian Economics, Skousen M., ed., New YorkLondon 1992, rozdz. 8.

Bibliograa

623

Garrison R. W The Roaring Twenties and the Bullish Eighties: The Role of Government in ., Boom and Bust, Critical Review 7, no. 23, wiosnalato 1993, s. 259276. Garrison R. W Time and Money: The Macroeconomics of Capital Structure, London ., New York 2001. Garrison R. W Time and Money: The Universals of Macroeconomic Theorizing, Journal ., of Macroeconomics 6, no. 2, wiosna 1984. Garrison R. W What about Expectations?: A Challenge to the Austrian Theory, wygo., szony na II Austrian Scholars Conference, Auburn University, 45.04.1997. Gellert W Kustner H., Hellwich M. i Kastner H., eds., The Concise Encyclopedia of Ma., thematics, New York 1975. Geyer P., Theorie und Praxis des Zettelbankwesens nebst einer Charakteristik der Englischen, Franzsischen und Preussischen Bank, Mnchen 1867. Geyer P., Banken und Krisen, Leipzig 1865. Gherity J. A., The Evolution of Adam Smiths Theory of Banking, History of Political Economy 26, no. 3, jesie 1994, s. 423441. Gil Pelez L., Tablas nancieras, estadsticas y actuariales, 6 przejrzane, poszerzone wydanie, Madrid 1977. Gimeno Ullastres J. A., Un impuesto llamado inacin, Homenaje a Lucas Beltrn, Madrid 1982, s. 803823. Glasner D., Free Banking and Monetary Reform, Cambridge 1989. Glasner D., The Real-Bills Doctrine in the Light of the Law of Reux, History of Political Economy 24, no. 4, zima 1992, s. 867894. Goldstein I. i Pauzner A., Demand-Deposit Contrachts and the Probability of Bank Runs, The Journal of Finance, t. 60, n. 3, czerwiec 2005, s. 12931327. Gmez Camacho F., Wstp do: Molina L. de, La teora del justo precio, Madrid 1981. Goodhart C. A. E., The Business of Banking, 18911914, London 1972. Goodhart C. A. E., The Central Bank and the Financial System, Cambridge 1995. Goodhart C. A. E., The Evolution of Central Banks, 2 ed., Cambridge 1990. Goodhart C. A. E., The Free Banking Challenge to Central Banks, Critical Review 8, no. 3, lato 1994, s. 411425. Goodhart C. A. E., What Should Central Banks Do? What Should be their Macroeconomic Objectives and Operations?, Economic Journal 104, listopad 1994, s. 14241436. Gordon R. J., ed., Milton Friedmans Monetary Framework, Chicago 1974. Gordon R. J., What is New-Keynesian Economics?, Journal of Economic Literature 28, wrzesie 1990. Graham F. D., Partial Reserve Money and the 100 Percent Proposal, American Economic Review 26, 1936, s. 428440. Granger C. W J., Investigating Causal Relations by Econometric Models and Cross-Spec. tral Methods, Econometrica 37, no. 3, 1969, s. 428.

624

Bibliograa

Granger C. W J., Testing for Causality: A Personal Viewpoint, Journal of Economic Dy. namics and Control 2, no. 4, listopad 1980, s. 330. Grassl W i Smith B., Austrian Economics: History and Philosophical Background, Lon. donSydney 1986. Graziani A., Book Review of Stephen Kresge and Leif Wenar, eds., Hayek on Hayek: An Autobiographical Dialogue, European Journal of the History of Economic Thought 2, no. 1, wiosna 1995, s. 230232. Graziani A., Sosmi sul risparmio, Rivista Bancaria, grudzie 1932; przedruk w: Graziani A., Studi di Critica Economica, Milan 1935, s. 253263. Greaves B. B., How to Return to the Gold Standard, The Freeman: Ideas on Liberty, listopad 1995, s. 703707. Gregory T. E., Gold, Unemployment and Capitalism, London 1933. Grice-Hutchinson M., Early Economic Thought in Spain, 11771740, London 1978. Grice-Hutchinson M., Economic Thought in Spain: Selected Essays of Marjorie GriceHutchinson, Moss L.S. i Ryan C.K., eds., Aldershot 1993. Grice-Hutchinson M., The Concept of the School of Salamanca: Its Origins and Development, rozdzia 2 w: Economic Thought in Spain: Selected Essays of Marjorie GriceHutchinson, s. 25. Grice-Hutchinson M., The School of Salamanca: Readings in Spanish Monetary Theory, 15441605, Oxford 1952. Groenveld K., Maks J. A. M. i Muysken J., eds., Economic Policy and the Market Process: Austrian and Mainstream Economics, Amsterdam 1990. Gulln A. i Dez-Picazo L., Sistema de derecho civil, 6 ed., Madrid 1989. Guzmn Hermida J. M., Wstp do Discursos, Madrid 1979, vol. 1. Haberler G., Der Sinn der Indexzahlen: Eine Untersuchung ber den Begri des Preisniveaus und die Methoden seiner Messung, Tbingen 1927. Haberler G., The Liberal Economic Order, vol. 2, Money and Cycles and Related Things, Koo A. Y. C., ed., Aldershot 1993. Haberler G., Mr. Keynes Theory of the Multiplier: A Methodological Criticism, Zeitschrift fr Nationalkonomie 7, 1936, s. 299305; przedrukowane jako rozdzia 23 w: Selected Essays of Gottfried Haberler, Koo A. Y. C., ed., Cambridge 1985. Haberler G., Monetary Equilibrium and the Price Level in a Progressive Economy, Economica, luty 1935, s. 7581; przedruk w: Haberler G., The Liberal Economic Order, vol. 2, Money and Cycles and Related Things, Koo A. Y. C., ed., Aldershot 1993, s. 118125. Haberler G., Money and the Business Cycle, 1932; przedruk w: The Austrian Theory of the Trade Cycle and Other Essays, Washington 1978, s. 720. Haberler G., Prosperity and Depression, Geneva 1937; wydanie hiszpaskie tum. Franco G. i Mrquez J., Mexico 1942. Haberler G., Reviewing A Book Without Reading It, Austrian Economics Newsletter 8, zima 1995; oraz w: Journal of Economic Perspectives 10, no. 3, lato 1996, s. 188.

Bibliograa

625

Hagemann H. i Colonna M., eds., Money and Business Cycles: The Economics of F.A. Hayek, Aldershot 1994. Hahn L. A., Common Sense Economics, New York 1956. Hall R. E., Macrotheory and the Recession of 19901991, American Economic Review, maj 1993, 275279. Hanke S. H., Jonung L. i Schuler K., Russian Currency and Finance, London 1993. Harcourt G. C., Some Cambridge Controversies in the Theory of Capital, Cambridge, 1972; polskie wydanie Spory wok teorii kapitau : Cambridge contra Cambridge, tum. urawicki L., Warszawa 1975. Hardin G. i Baden J., eds., Managing the Commons, San Francisco 1970. Hart A. G., The Chicago Plan of Banking Reform, Review of Economic Studies 2, 1935, s. 104116. Hawtrey R. G., Capital and Employment, London 1937. Hawtrey R. G., Review of Hayeks Prices and Production, Economica 12, 1932, s. 119125. Hawtrey R. G., The Art of Central Banking, London 1932. Hayek F. A., The Counter-Revolution of Science, Glencoe 1952; Indianapolis 1979. Hayek F. A., Contra Keynes and Cambridge: Essays, Correspondence, The Collected Works of F.A. Hayek, vol. 9, B.J. Caldwell, ed., London 1995; wydanie hiszpaskie Contra Keynes y Cambridge: ensayos, correspondencia, tum. Basez F. i Aguirre J. A. de, Huerta de Soto J., ed., Madrid 1996. Hayek F. A., Prices and Production, z przedmow Lionela Robbinsa, London 1931; 2 poprawione, poszerzone wydanie, London 1935; pniej przedrukowane ponad dziesi razy w Anglii i w Stanach Zjednoczonych (Clifton); hiszpaskie wydanie Precios y produccion, tum. Braun C. R., Madrid 1996. Hayek F. A., Price Expectations, Monetary Disturbances and Malinvestment, 1933; przedruk w: Prots, Interest and Investment, London 1939; Clifton 1975, s. 135156. Hayek F. A., Reections on The Pure Theory of Money of Mr. J.M. Keynes (1), Economica 11, no. 33, sierpie 1931, s. 270295; przedruk w: Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, Wood J. C. i Woods R. N., eds., London 1991; oraz w: Contra Keynes and Cambridge: Essays, Correspondence, The Collected Works of F.A. Hayek, Caldwell B., ed., London 1995, vol. 9. Hayek F. A., Reections on The Pure Theory of Money of Mr. J.M. Keynes (continued) (2), Economica 12, no. 35, luty 1932, s. 2244; przedruk w: Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, Wood J. C. i Woods R. N., eds., London 1991; oraz w: Contra Keynes and Cambridge: Essays, Correspondence. Hayek F. A., Das intertemporale Gleichgewichtssystem der Preise und die Bewegungen des Geldwertes, Weltwirtschaftliches Archiv 2, 1928, s. 3676; angielskie tumaczenie Intertertemporal Price Equilibrium and Movements in the Value of Money, w: Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, McCloughry R., ed., Chicago 1984, s. 71118; oraz The System of Intertemporal Price Equilibrium and Movements in the Value of Money, w: Classics in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition, vol. 3, The Age of Mises and Hayek, Kirzner I. M., ed., London 1994, s. 161198.

626

Bibliograa

Hayek F. A., Hayek on Hayek: An Autobiographical Dialogue, Kresge S. i Wenar L., eds. London 1994. Hayek F. A., The Collected Works of F.A. Hayek, vol. 3, The Trend of Economic Thinking: Essays on Political Economists and Economic History, Bartley III W W i Kresge S., . . eds., LondonNew York 1991. Hayek F. A., A Rejoinder to Mr. Keynes, Economica 11, no. 34, listopad 1931, s. 398 404; przedruk, rozdzia 5 w Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, Wood J. C. i Woods R. N., eds., London 1991; oraz w: Contra Keynes and Cambridge: Essays, Correspondence. Hayek F. A., Monetary Theory and the Trade Cycle, Clifton [1933], 1975. Hayek F. A., The Constitution of Liberty, London [1960], 1990; polskie wydanie Konstytucja wolnoci, tum. Stawiski J., Warszawa 2006. Hayek F. A., The Fatal Conceit: The Errors of Socialism, Chicago, 1989; polskie wydanie Zgubna pycha rozumu. O bdach socjalizmu, tum. Kuniscy M. i T., Krakw 2004. Hayek F. A., The Pretence of Knowledge, wykad wygoszony z okazji odebrania Nagrody Nobla, 11.12.1974; przedrukowany w: American Economic Review, grudzie 1989, s. 37. Hayek F. A., Die Whrungspolitik der Vereinigten Staaten seit der berwindung der Krise von 1920, Zeitschrift fr Volkswirtschaft und Socialpolitik, n.s. 5, 1925, vols. 13, s. 2563; vols. 46, s. 254317; angielskie tumaczenie The Monetary Policy of the United States after the Recovery from the 1920 Crisis, rozdzia 1 w Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, McCloughry R., ed., Chicago 1984. Hayek F. A., Kapitalaufzehrung, Weltwirtschaftliches Archiv 2, no. 36, 1932, s. 86 108; angielskie tumaczenie Capital Consumption, rozdzia 6 w Money, Capital and Fluctuations: Early Essays, McCloughry R., ed., Chicago 1984. Hayek F. A., 1980s Unemployment and the Unions: The Distortion of Relative Prices by Monopoly in the Labour Markets, 2 ed., London 1984. Hayek F. A., Money, Capital, and Fluctuations: Early Essays, McCloughry R., ed., Chicago 1984. Hayek F. A., The Keynes Centenary: The Austrian Critic, Economist 7293, 11.06.1983. Hayek F. A., Three Elucidations of the Ricardo Eect, Journal of Political Economy 77, no. 2, 1979; przedrukowane jako rozdzia 11 w New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, London 1978, s. 165178. Hayek F. A., Law, Legislation and Liberty, Chicago 1978. Hayek F. A., Denationalisation of MoneyThe Argument Rened, 2 rozszerzone wyd., London 1978. Hayek F. A., New Studies in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, London 1978. Hayek F. A., Inacin o Pleno Empleo?, Madrid 1976. Hayek F. A., Prots, Interest and Investment and Other Essays on the Theory of Industrial Fluctuations, London, 1939; Clifton 1969 i 1975.

Bibliograa

627

Hayek F. A., Geldtheorie und Konjunkturtheorie. Beitrage zur Konjunkturforschung, herausgegeben vom sterreischischen Institut fr Konjunkturforschung, Vienna Leipzig 1929, no. 1; angielskie wydanie Monetary Theory and the Trade Cycle, tum. Kaldor N., London 1933; Faireld 1975; hiszpaskie wydanie La teora monetaria y el ciclo econmico, Olariaga L., Madrid 1936. Hayek F. A., The Maintenance of Capital, Economica 2, sierpie 1934; oraz jako rozdzia 3 w: Prots, Interest and Investment, London 1939; Clifton 1975, s. 83134. Hayek F. A., Gibt es einen Widersinn des Sparens?, Zeitschrift fr Nationalkonomie 1, no. 3, 1929; angielskie tumaczenie The Paradox of Saving, Economica, maj 1931; i appendix do Prots, Interest and Investment and Other Essays on the Theory of Industrial Fluctuations, London 1939; Clifton 1975, s. 199263. Hayek F. A., A Tiger by the Tail: 40-Years Running Commentary on Keynesianism by Hayek, Shenoy S.R., ed., London 1972. Hayek F. A., Monetary Nationalism and International Stability, London 1937; New York 1971. Hayek F. A., The Ricardo Eect, Economica 34, no. 9, maj 1942, s. 127152; przedrukowane jako rozdzia 11 w Individualism and Economic Order, Chicago, 1948, s. 220254. Hayek F. A., Individualism and Economic Order, Chicago, 1948; polskie wydanie Indywidualizm i porzdek ekonomiczny, tum. uczkiewicz G., Krakw 1998. Hayek F. A., The Pure Theory of Capital, 1941; London 1976; wydanie hiszpaskie La teora pura del capital, Madrid 1946. Hayek F. A., A Commodity Reserve Currency, Economic Journal 53, no. 210, czerwiecwrzesie 1943, s. 176184; oraz rozdzia 10 w Individualism and Economic Order, s. 209219. Hayek F. A., Investment that Raises the Demand for Capital, Review of Economics and Statistics 19, no. 4, listopad 1937; przedruk w: Prots, Interest and Investment, s. 7382. Hayek F. A., The Mythology of Capital, Quarterly Journal of Economics, luty 1936, s. 199228. Hayek F. A., Saving, pierwotnie opublikowane w Encyclopedia of the Social Sciences, 1933; przedrukowane jako rozdzia 5 w: Prots, Interest and Investment. Hayek F. A., ber Neutrales Geld, Zeitschrift fr Nationalkonomie 4, 1933, s. 659 661; angielskie tumaczenie On Neutral Money, rozdzia 7 w Money, Capital and Fluctuations, s. 159162. Hayek F. A., Das Schicksal der Goldwhrung, Deutsche Volkswirt 20, luty 1932, s. 642645 i no. 21, s. 677681; angielskie tumaczenie, The Fate of the Gold Standard, rozdzia 5 w Money, Capital and Fluctuations, s. 118135. Hazlitt H., ed., The Critics of Keynesian Economics, New York 1977. Herbener J. M., The Myths of the Multiplier and the Accelerator, rozdzia 4 w: Dissent on Keynes, A Critical Appraisal of Keynesian Economics, Skousen M., ed., New York London 1992.

628

Bibliograa

Herbener J. M., The Meaning of Ludwig von Mises, Amsterdam 1993. Hernndez-Tejero Jorge F., Lecciones de derecho romano, Madrid 1972. Hey J. D., The Bayesian approach rules out the possibility of surprise, Economics in Disequilibrium, New York 1981. Hicks J. R., Is Interest the Price of a Factor of Production?, w: Time, Uncertainty, and Disequilibrium: Exploration of Austrian Themes, Rizzo M. J., ed., Norwell 1979. Hicks J. R., Capital and Time: A Neo-Austrian Theory, Oxford 1973. Hicks J. R., The Theory of Wages, London 1932. Hicks, J. R. i Hart A. G., The Social Framework of the American Economy, New York 1945. Higgs H., ed., Palgraves Dictionary of Political Economy, 3 vols., London 1926. Higgs H., Richard Cantillon, Economic Journal 1, czerwiec 1891, s. 276284. Hippolytus, Hippolytus Wercke, vol. 2, Refutatio Omnium Haeresium, Leipzig 1916. Hirschman, A. O., Courcelle-Seneuil, Jean-Gustav, The New Palgrave: A Dictionary of Economics, vol. 1, s. 706707. Holden Milnes J., The Law and Practice of Banking, vol. 1, Banker and Customer, London 1970. Homenaje a Lucas Beltrn, Madrid 1982. Hoppe H. H., How is Fiat Money Possible? or The Devolution of Money and Credit, Review of Austrian Economics 7, no. 2, 1994, s. 7273. Hoppe H. H., The Economics and Ethics of Private Property, Dortrecht 1993; po polsku opublikowany tylko rozdz. V jako osobny artyku pt. Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi, w: Jak zrujnowa gospodark, czyli Keynes wiecznie ywy, tum. Falkowski W ChicagoWarszawa 2004, s. 115161. ., Hoppe, H. H., Hlsmann J. G. i Block W Against Fiduciary Media, Quarterly Journal of ., Austrian Economics 1, no. 1, 1998, s. 1950. Horwitz S., Monetary Evolution, Free Banking, and Economic Order, OxfordSan Francisco 1992. Horwitz S., Keynes Special Theory, Critical Review 3, no. 3 i 4, latojesie, 1989, s. 411434. Horwitz, S., Microfoundations and Macroeconomics, London 2000. Hbner O., Die Banken, Leipzig 1853 i 1854. Huerta Ballester J., A Brief Comparison Between the Ordinary Life Contracts of Ten Insurance Companies, Madrid 1954. Huerta de Soto J., Conjectural History and Beyond, Humane Studies Review 6, no. 2, zima 19881989, s. 10. Huerta de Soto J., The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School, Journal des conomistes et des tudes Humaines 8, no. 1, marzec 1998, s. 75113.

Bibliograa

629

Huerta de Soto J., Banque centrale ou banque libre: le dbat thorique sur les rserves fractionnaires, Journal des conomistes et des tudes Humaines 5, no. 2 i 3, czerwiecwrzesie 1994, s. 379391; hiszpaskie wydanie La teora del banco central y de la banca libre, rozdzia 11 w Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, s. 129143; angielskie tumaczenie A Critical Analysis of Central Banks and Fractional Reserve Free Banking from the Austrian School Perspective, Review of Austrian Economics 8, no. 2, lato, 1995, s. 117129; rumuskie tumaczenie Vasilescu O., Banci centrale si sistemul de free-banking cu rezerve fractionare: O analiz critic din perspectiva Scolii Austriece, Polis: Revista de stiinte politice 4, no. 1, 1997, s. 145157. Huerta de Soto J., New Light on the Prehistory of the Theory of Banking and the School of Salamanca, Review of Austrian Economics 9, no. 2, 1996, s. 5981. Huerta de Soto J., A Theory of Liberal Nationalism, Il Politico IX, no. 4, Pavia 1995, s. 583598. Huerta de Soto J., The Economic Analysis of Socialism, rozdzia 14 w: New Perspectives on Austrian Economics, Meijer G., ed., LondonNew York 1995. Huerta de Soto J., A Critical Note on Fractional-Reserve Free Banking, Quarterly Journal of Austrian Economics 1, no. 4, zima 1998, s. 2549. Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, Madrid 1994. Huerta de Soto J., Nuevos estudios de economa poltica, Madrid 2002. Huerta de Soto J., La teora austriaca del ciclo econmico, Moneda y Crdito 152, marzec 1980, s. 3755; przedrukowane jako13 w: Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, Madrid 1994, s. 160176. Huerta de Soto J., Mtodo y crisis en la ciencia econmica, Hacienda pblica espaola 74, 1982, s. 3348; przedrukowane rozdzia 3 w: Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, Madrid 1994, s. 5982. Huerta de Soto J., Inters, ciclos econmicos y planes de pensiones, Annals of the Congreso Internacional de Fondos de Pensiones, Madrid, kwiecie 1984, s. 458468; przedrukowane jako rozdzia 23 w: Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, Madrid 1994, s. 285294. Huerta de Soto J., Gnesis, esencia y evolucin de la Escuela Austriaca de Economa, rozdzia 1 w: Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, Madrid 1994, s. 1755. Huerta de Soto J., Hayeks Best Test of a Good Economist, Procesos de Mercado 1, no. 2, jesie 2004, s. 121124. Huerta de Soto J., Historia, ciencia econmica y tica social, rozdzia 7 w: Huerta de Soto J., Estudios de economa poltica, Madrid 1994, s. 105109; angielskie tumaczenie Conjectural History and Beyond, w: The Fatal Conceit, by F.A. Hayek, A Special Symposium, Humane Studies Review 6, no. 2, zima 19881989, s. 10. Huerta de Soto J., Ricardo Eect, w: An Eponymous Dictionary of Economics: A Guide to Laws and Theorems Named After Economists, Segura J., Braun C. (eds.), Chatelham 2004. Huerta de Soto J., The Crisis and Reform of Social Security: An Economic Analysis from the Austrian Perspective, Journal des conomistes et des tudes Humaines 5, no. 1, marzec 1994, s. 127155.

630

Bibliograa

Huerta de Soto J., Socialismo, clculo econmico y funcin empresarial, Madrid 1992 i 2001. Huerta de Soto J., Lecturas de economa poltica, Madrid 19861987, vols. 13. Huerta de Soto J., La Escuela Austriaca: Mercado y creatividad empresarial, Madrid 2000 i 2001; woskie wydanie La Scuola Austriaca: Mercato e creativit impreditoriale, tum. Zanotto P., Soveria Mannelli 2003; wydanie portugalskie Escola Austraca: Mercado e criatividade empresarial, tum. Azevedo Alves A., Lisboa 2005. Huerta de Soto J., A Hayekian Strategy to Implement Free Market Reforms, w: Economic Analysis in an Orderly Framework: Liber Amicorum for Gerrit Meijer, Backhaus J., Heijmann W Nantjes A. i van Ophem J., eds., Mnster 2003, s. 231254. ., Huerta Pea J., La estabilidad nanciera de las empresas de seguros, Madrid 1954. Hughes A. M., The Recession of 1990: An Austrian Explanation, Review of Austrian Economics 10, no. 1, 1997, s. 107123. Hlsmann J. G., Review of Dinero, Crdito Bancario y Ciclos Econmicos, Review of Austrian Economics 3, no. 2, 2000, s. 8588. Hlsmann J. G., Free Banking and Free Bankers, Review of Austrian Economics 9, no. 1, 1996, s. 353. Hlsmann J. G., Has Fractional-Reserve Banking Really Passed the Market Test?, Independent Review vii, no. 3, zima 2003, s. 399422. Hume D., Essays: Moral, Political and Literary, Miller E. F., ed., Indianapolis 1985. Hutt W H., The Keynesian Episode: A Reassessment, Indianapolis 1979. . Hutt W H., Politically Impossible...?, London 1971. . Ibn Ab Zayd (Al-Qayrawn), Compendio de derecho islmico (Risla, F-l-Fiqh), Riosalido J., ed., Madrid 1993. Ihering R. von, El espritu del derecho romano, Vela F., ed., Madrid 1997; oryginalne wydanie niemieckie Geist des Rmischen Rechts, Aalen 1968. Iglesias J., Derecho romano: instituciones de derecho privado, 6 poprawione, poszerzone wyd., Barcelona 1972. Imbert J., Historia econmica (de los orgenes a 1789), tum. Sez A., Barcelona 1971; oryginalne wydanie francuskie Histoire Economique (Des Origines 1789), Paris 1965. Ingram J. K., Banks, Early European, w: Palgraves Dictionary of Political Economy, Higgs H., ed., London 1927, vol. 1, s. 103106. Isocrate, Trapeziticus, w: Discours, t. 1, Mathieu G. i Brmond ., eds., Paris 1928, s. 6587. Issing O., Central Bank Independence and Monetary Stability, London 1993. Jevons W S., The Theory of Political Economy, 1871; reprint, 5 ed., New York 1957. . Jevons W S., Money and the Mechanism of Exchange, New York 1875; London 1905. . Jan Pawe II, Centesimus Annus: Encyclical Letter on the Hundredth Anniversary of Rerum Novarum, 1991, no. 48, London 1991; polskie wydanie Centesimus annus. Tekst i komentarze, Kampka F., Ritter C., red., Lublin 1998.

Bibliograa

631

Jouvenel B. de, The European Intellectuals and Capitalism, w: Capitalism and the Historians, Hayek F. A., ed., Chicago 1954. Junankar P. N., Acceleration Principle, w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, vol. 1, s. 1011. Juurikkala O., The False Money Debate in the Journal des conomistes: Dj-Vu for Austrians?, Quarterly Journal of Austrian Economics 5, no. 4, zima 2002, s. 4355. Kaldor N., Capital Intensity and the Trade Cycle, Economica, luty 1939, s. 4066. Kaldor N., Professor Hayek and the Concertina Eect, Economica, listopad 1942, s. 359382. Katz J. N., An Austrian Perspective on the History and Future of Money and Banking, Erasmus Programme in Law and Economics, lato 1997. Keynes J. M., The General Theory of Employment, Interest and Money, London 1936; niemieckie wydanie Allgemeine Theorie der Beschftigung, des Zinses und des Geldes, tum. Waeger F. ze specjaln przedmow autorstwa Keynesa z dnia 7.09.1936 R., Berlin 1936 i 1994; polskie wydanie Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, tum. Kalecki M., Rczkowski S., Warszawa 1985. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, vol. 13, The General Theory and After, Part 1, Preparation, Moggridge D., ed., London 1973. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, vol. 29, The General Theory and After: A Supplement, London 1979. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, Part 2, The General Theory and After, vol. 14, Defence and Development, London 1973. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, vol. 7, The General Theory of Employment, Interest and Money, London 1973. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, vol. 1, A Treatise on Money, London 1971. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, vol. 5, The Pure Theory of Money, London 1971. Keynes J. M., The Collected Writings of John Maynard Keynes, vol. 12, Economic Articles and Correspondence: Investment and Editorial, Moggridge D., ed., Cambridge 1983. Keynes J. M., The Pure Theory of Money: A Reply to Dr. Hayek, Economica 11, no. 34, listopad 1931, s. 394. Keynes J. M., Review of Ludwig von Mises Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel, Economic Journal, wrzesie 1914; przedrukowane w: Collected Writings, vol. 11, s. 400403. Keynes M., ed., Essays on John Maynard Keynes, Cambridge 1975. Kindleberger C. A., A Financial History of Western Europe, 2 ed., New York 1993. Kirzner I. M., Essays on Capital and Interest: An Austrian Perspective, Cheltenham 1996. Kirzner I. M., ed., Classics in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition, 3 vols., London 1994.

632

Bibliograa

Kirzner I. M., The Pure Time-Preference Theory of Interest: An Attempt at Clarication, rozdzia 4 w: The Meaning of Ludwig von Mises: Contributions in Economics, Sociology, Epistemology, and Political Philosophy, Herbener J. M., ed., Dordrecht 1993, s. 166192. Kirzner I. M., Discovery and the Capitalist Process, ChicagoLondon 1985. Kirzner I. M., Economics and Error, rozdzia 8 w: Perception, Opportunity and Prot, Chicago 1979, s. 120136. Kirzner I. M., An Essay on Capital, New York 1966. Klein B., The Competitive Supply of Money, Journal of Money, Credit and Banking 6, listopad 1974, s. 423453. Knight F. H., Capitalist Production, Time and the Rate of Return, w: Economic Essays in Honour of Gustav Cassel, London 1933. Knight F. H., Review of Frederick Soddys Wealth, Virtual Wealth and Debt, Saturday Review of Literature, 16.04.1927, s. 732. Kornai J., The Hungarian Reform Process, Journal of Economic Literature 24, no. 4, grudzie 1986, s. 1726. Kretzmer P. E., The Cross-Industry Eects of Unanticipated Money in an Equilibrium Business Cycle Model, Journal of Monetary Economics 2, no. 23, marzec 1989, s. 275296. Kydland F. E. i Prescott E. C., Business Cycles: Real Facts and a Monetary Myth, Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review 14, 1990, s. 318. Kydland F. E. i Prescott E. C., Time to Build and Aggregate Fluctuations, Econometrica 50, listopad 1982, s. 13451370. Lachmann L. M., Austrian Economics under Fire: The Hayek-Sraa Duel in Retrospect, w: Austrian Economics: History and Philosophical Background, Grassl W i Smith B., . eds., LondonSydney 1986, s. 225242. Lachmann L. M., John Maynard Keynes: A View from an Austrian Window, South African Journal of Economics 3, no. 51, 1983, s. 368379. Lachmann L. M., Capital and its Structure, Kansas City 1978. Lachmann L. M., A Reconsideration of the Austrian Theory of Industrial Fluctuations, Economica 7, maj 1940; przedruk w: Lachmann L. M., Capital, Expectations and the Market Process: Essays on the Theory of the Market Economy, Kansas City 1977, s. 267284. Lachmann L. M., Capital, Expectations and the Market Process: Essays on the Theory of the Market Economy, Kansas City 1977. Lachmann L. M., On Austrian Capital Theory, w: The Foundations of Modern Austrian Economics, Dolan E. E., ed., Kansas City 1976. Lachmann L. M., On Crisis and Adjustment, Review of Economics and Statistics, maj 1939. Lachmann L. M., Macroeconomic Thinking and the Market Economy, London 1973. Lacruz Berdejo J. L., Elementos de derecho civil, 3 ed., Barcelona 1995, vol. 2.

Bibliograa

633

Laidler D., Free Banking Theory, w: The New Palgrave: Dictionary of Money and Finance, LondonNew York 1992, vol. 2, s. 196197. Laidler D., The Golden Age of the Quantity Theory, New York 1991. Laidler D., Hayek on Neutral Money and the Cycle, w: Money and Business Cycles: The Economics of F.A. Hayek, Colonna M. i Hagemann H., eds., vol. 1, s. 326. Lavoie D.,C., Economic Calculation and Monetary Stability, Cato Journal 3, no. 1, wiosna 1983, s. 163170. Law J., John Laws Essay on a Land Bank, Murphy A. E., ed., Dublin 1994. Law J., Money and Trade Considered with a Proposal for Supplying the Nation with Money, Edinburgh, 1705; New York 1966. Layard R. i Richter A., Who Gains and Who Loses from Russian Credit Expansion?, Communist Economies and Economic Transformation 6, no. 4, 1994, s. 459472. Lee G. A., The Oldest European Account Book: A Florentine Bank Ledger of 1211, w: Accounting History: Some British Contributions, Parker R. H. i Yamey B. S., eds., Oxford 1994, s. 160196. Lehmann F., 100 Percent Money, Social Research 3, no. 1, s. 3756. Leijonhufvud A., What Would Keynes Have Thought of Rational Expectations?, UCLA Department of Economics Discussion Paper, no. 299, Los Angeles 1983. Leoni B., Freedom and the Law, Princeton, [1961], 1972; Indianapolis 1991. Leoni B., Scritti di Scienza Politica e Teoria del Diritto, Milan 1980. Lessines A., De usuris in communi et de usurarum contractibus, 1285. Leube K. R., ed., The Essence of Friedman, Palo Alto 1986. Leube K. R., ed., Austrian Economics Today I, The International Library of Austrian Economics, Frankfurt 2003, vol. 7. Lewin P., Capital in Disequilibrium: A Reexamination of the Capital Theory of Ludwig M. Lachmann, History of Political Economy 29, no. 3, jesie 1997, s. 523548. Lipsey R. G., An Introduction to Positive Economics, 2 ed., London 1966, s. 682683. Lloyd Jones S. (Lord Overstone), Reections Suggested by a Perusal of Mr. J. Horseley Palmers Pamphlet on the Causes and Consequences of the Pressure on the Money Market, London, 1837; przedrukowane w: Lloyd Jones S., Lord Overstone Tracts and Other Publications on Metallic and Paper Currency, McCulloch J. R., ed., London 1857. Locke J., Some Considerations of the Consequences of the Lowering of Interest, and Raising the Value of Money (In a Letter to a Member of Parliament), London 1692. Locke J., Further Considerations Concerning Raising the Value of Money, London 1695. Locke J., The Works of John Locke, 12 ed., London 1824, vol. 4. Locke J., Several Papers Relating toMoney, Interest and trade, etcetera, New York 1968. Longeld S. M., Banking and Currency, cztery artykuy, Dublin University Magazine, no. 15, s. 315, 218233; no. 16, s. 371389, 611620, 1840. Lpez G., ed., Las siete Partidas de Alfonso X El Sabio, facsimile ed., Madrid 1985.

634

Bibliograa

Lpez-Amor y Garca M., Observaciones sobre el depsito irregular romano, Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense 74, 19881989, s. 341359. Lucas R. E., Nobel Lecture: Monetary Neutrality, Journal of Political Economy 104, no. 4, sierpie 1996, s. 661682. Lugo Hispalensis J. de, Disputationum de iustitia et iure, Tomus Secundus, Lyon 1642. Machlup F., Economic Semantics, London 1991. Machlup F., Forced or Induced Saving: An Exploration into its Synonyms and Homonyms, Review of Economics and Statistics 25, no. 1, luty 1943; przedrukowane w: Machlup F., Economic Semantics, London 1991, s. 213240. Machlup F., Professor Knight and the Period of Production, Journal of Political Economy 43, no. 5, padziernik 1935; przedrukowane w: Classics in Austrian Economics, Kirzner I. M., ed., vol. 2, s. 275315. Machlup F., The Consumption of Capital in Austria, Review of Economics and Statistics 17, no. 1, 1935, s. 1319. Machlup F., The Stock Market, Credit and Capital Formation, London, 1940; oryginalne wydanie niemieckie: Brsenkredit, Industriekredit und Kapital-Bildund, Beitrge zur Konjunkturforschung 2, Vienna 1931. Macrae Duncan C., A Political Model of the Business Cycle, Journal of Political Economy 85, 1977, s. 239263. Maling C., The Austrian Business Cycle Theory and its Implications for Economic Stability under Laissez-Faire, vol. 2, Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, Wood J. C. i Woods R. N., eds., London 1991, rozdz. 48. Mant L., Origen y desenvolvimiento histrico de los bancos, Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo-Americana, Madrid 1979, vol. 7, s. 477. Mariana J. de, Tratado y discurso sobre la moneda de velln que al presente se labra en Castilla y de algunos desrdenes y abusos; pierwsze wydanie: De monetae mutatione, 1609; przedrukowane z wstpem Lucasa Beltrna, Madrid 1987; angielskie wydanie A Treatise on the Alteration of Money, Journal of Markets and Morality 5, no. 2, jesie 2002, tum. Brannan P. T., S. J., wstp Chafuen A., s. 523593. Marshall A., Ocial Papers by Alfred Marshall, London 1926. Marshall A., Money Credit and Commerce, London 1924. Marshall A., Principles of Economics, 8 ed., London 1920. Martnez J. H., El Sistema monetario y bancario argentino, w: Homenaje a Lucas Beltrn, Madrid 1982, s. 435460. Marx K., Capital: A Critique of Political Economy, Engels F., ed., tum. Untermann E., vol. 3, The Process of Capitalist Production as a Whole, Chicago 1909; England 1981; wydanie niemieckie Das Kapital: Kritik der politischen konomie, Berlin 1964; wydanie polskie Kapita. Krytyka ekonomii politycznej, tum. Lipiski E., Warszawa 1959.

Bibliograa

635

Mata Barranco N. J. de La, Tutela penal de la propiedad y delitos de apropiacin: el dinero como objeto material de los delitos de hurto y apropiacin indebida, Barcelona 1994. Mayer H., Der Erkenntniswert der funktionellen Preistheorien, w: Die Wirtschaftheorie der Gegenwart, Vienna 1932, vol. 2, s. 147239b; tumaczenie angielskie The Cognitive Value of Functional Theories of Price: Critical and Positive Investigations Concerning the Price Problem, rozdzia 16 w: Classics in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition, vol. 2, The Interwar Period, Kirzner I. M., ed., London 1994, s. 55168; poprawione i poszerzone wydanie woskie, Il concetto de equilibrio nella teoria economica, w: Economia Pura, del Vecchio G., ed., Nuova Collana di Economisti Stranieri e Italiani, Turin 1937, s. 645799. Mayer T., Monetarism and Macroeconomic Policy, Aldershot 1990. McCulloch J. R., Historical Sketch of the Bank of England with an Examination of the Question as to the Prolongation of the Exclusive Privileges of that Establishment, London 1831. McCulloch J. R., A Treatise on Metallic and Paper Money and Banks, Edinburgh 1858. Meltzer A., Comments on Centi and ODriscoll, wygoszone na oglnym spotkaniu Mont Plerin Society, Cannes, France, 2530.09.1994. Menger C., Grundstze der Volkswirthschaftslehre, Vienna 1871; wydanie angielskie Principles of Economics, tum. Dingwall J. i Hoselitz B., Glencoe 1950; New York 1981. Menger C., On the Origin of Money, Economic Journal, czerwiec 1892, s. 239255; przedrukowane w: Classics in Austrian Economics: A Sampling in the History of a Tradition, Kirzner I. M., ed., vol. 1, s. 91106. Menger C., Untersuchungen ber die Methode der Socialwissenschaften und der Politischen konomie insbesondere, Leipzig, 1883; angielskie wydanie Investigations into the Method of the Social Sciences with Special Reference to Economics, New York 1985. Mercado T. de, Suma de tratos y contratos, Snchez Albornoz N., ed., Madrid 1977; pierwsze wydanie Seville 1571; Sierra Bravo R., ed., Madrid 1975. Michaelis O., Volkswirthschaftliche Schriften, Berlin 1873, vols. 1 i 2. Mill J. S., Principles of Political Economy, 1848; reprint, Faireld 1976; Zasady ekonomii politycznej i niektre jej zastosowania do lozoi spoecznej, tum. Taylor E., Warszawa 1965. Mill M. A. i Laer A. B., International Economics in an Integrated World, Oakland 1982. Miller H. E., Banking Theory in the United States Before 1860, 1927; reprint, New York 1972. Mills F. C., Prices in Recession and Recovery, New York 1936. Mints L. W Monetary Policy for a Competitive Society, New York 1950. ., Mises L. von, Human Action: A Treatise on Economics, 3 ed., Chicago 1966; 4 ed., Greaves B. B., ed., New York 1996; Auburn 1998; wydanie hiszpaskie La accin humana: tratado de economa, tum. Reig Albiol J., 7 ed., z przedmow Huerta de Soto J., Madrid 2004; polskie wydanie Ludzkie dziaanie. Traktat o ekonomii, tum. Falkowski W Warszawa 2007. .,

636

Bibliograa

Mises L. von, The Position of Money Among Economic Goods, pierwotnie opublikowane w: Die Wirtschaftstheorie der Gegenwart, Mayer H., ed., Vienna 1932, vol. 2; wydanie angielskie, tum. Zlabinger A. H., w: Money, Method and the Market Process: Essays by Ludwig von Mises, Ebeling R. M., ed., Dordrecht 1990, s. 55. Mises L. von, Money, Method and the Market Process: Essays by Ludwig von Mises, Ebeling R.M., ed., Dordrecht 1990. Mises L. von, Nation, State and Economy: Contributions to the Politics and History of Our Time, tum. Yeager L. B., New YorkLondon 1983; oryginalne wydanie niemieckie Nation, Staat und Wirtschaft, ViennaLeipzig 1919. Mises L. von, Nationalkonomie: Theorie des Handelns und Wirtschaftens, Geneva 1940; Munich 1980. Mises L. von, Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel, MunichLeipzig 1912, 2 ed., 1924; angielskie wydanie The Theory of Money and Credit, tum. Batson H.E., Indianapolis 1980; wydanie hiszpaskie, tum. Marcos de la Fuente J., Madrid 1997. Mises L. von, On the Manipulation of Money and Credit, tum. Greaves B. B., Dobbs Ferry 1978; wydanie niemieckie Geldwertstabilisierung und Konjunkturpolitik, Jena 1928. Mises L. von, Die Stellung und der nchste Zukunft der Konjunkturforschung, w: Festschrift in honor of Arthur Spietho, Munich 1933, s. 175180; wydanie angielskie The Current Status of Business Cycle Research and its Prospects for the Immediate Future, w: On the Manipulation of Money and Credit, New York 1978, s. 207213. Mises L. von, Die Verstaatlichung des Kredits: Mutalisierung des Kredits, BernMunich Leipzig 1929; wydanie angielskie The Nationalization of Credit?, w: A Critique of Interventionism: Inquiries into the Economic Policy and the Economic Ideology of the Present, New York 1977, s. 153164. Mises L. von, Pensions, the Purchasing Power of the Dollar and the New Economics, w: Planning for Freedom and Twelve Other Addresses, South Holland 1974, s. 8693. Mises L. von, Omnipotent Government: The Rise of the Total State and Total War, New York 1969. Mises L. von, Elastic Expectations in the Austrian Theory of the Trade Cycle, Economica, sierpie 1943, s. 251252. Mises L. von, La causa de las crisis econmicas, Revista de Occidente, luty 1932. Mises L. von, Theory and History, New Haven 1957. Modeste V Le billet des banques dmisin et la fausse monnaie, Le Journal des cono., mistes, n.s. 3, 15.08.1866. Moggridge D. E., Maynard Keynes: An Economists Biography, London 1992. Molina L. de, Tratado sobre los cambios, Cuenca, 1597; Gmez Camacho F., ed., Madrid 1991. Molina L. de, Tratado sobre los prstamos y la usura, Cuenca 1597; Gmez Camacho F., ed., Madrid 1989. Molina L. de, La teora del justo precio, wstp Gmez Camacho F., Madrid 1981.

Bibliograa

637

Montanari G., La zecca in consulta di stato, przedrukowane pod tytuem La moneta, w: Scrittori classici italiani di economa Poltica, Milan 1804, vol. 3. Moss L. S. i Vaughn K. I., Hayeks Ricardo Eect: A Second Look, History of Political Economy 18, no. 4, zima 1986, s. 545565. Mueller R. C., The Role of Bank Money in Venice, 13001500, Studi Veneziani, n.s. 3, Pisa 1979, s. 4796. Mueller R. C, The Venetian Money Market: Banks Panics, and the Public Debt, 1200 1500, Baltimore 1997. Murphy A. E., Richard Cantillon: Entrepreneur and Economist, Oxford 1986. Murphy A. E., John Law: Economic Theorist and Policy Maker, Oxford 1997. Newman P., Milgate M. i Eatwell J., The New Palgrave Dictionary of Money and Finance, 3 vols., London 1992. Nichols D. M., Modern Money Mechanics: A Workbook on Deposits, Currency and Bank Reserves, Chicago 1970. Niveau M., Historia de los hechos econmicos contemporneos, tum. Bosch Domnech A., Barcelona 1971; oryginalne wydanie francuskie Histoire des Faits Economiques Contemporatis, Paris 1966. Nordhaus W E., The Political Business Cycle, Review of Economic Studies 42, no. 130, . kwiecie 1975, s. 169190. Norman Warde G., Remarks upon some Prevalent Errors with respect to Currency and Banking, and Suggestions to the Legislature and the Public as to the Improvement in the Monetary System, London 1838. Nove A., Tugan-Baranovsky, M., w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, Eatwell J., Milgate M. i Newman P., eds., vol. 4, s. 705706. OBrien D. P., The Classical Economists, Oxford 1975. ODriscoll G. P., Rational Expectations, Politics and Stagation, rozdzia 7 w: Time, Uncertainty and Disequilibrium: Exploration of Austrian Themes, Rizzo M. J., ed., Lexington 1979. ODriscoll G. P., The Specialization Gap and the Ricardo Eect: Comment on Ferguson, History of Political Economy 7, lipiec 1975, s. 261269. ODriscoll G. P., Money: Mengers Evolutionary Theory, History of Political Economy 4, no. 18, 1986, s. 601616. ODriscoll G. P., An Evolutionary Approach to Banking and Money, rozdzia 6 w: Hayek, Co-ordination and Evolution: His Legacy in Philosophy, Politics, Economics and the History of Ideas, Birner J. i van Zijp R., eds., London 1994. ODriscoll G. P. i Rizzo M. J., The Economics of Time and Ignorance, Oxford 1985; London 1996. Oscriz Marco F., El contrato de depsito: estudio de la obligacin de guarda, Barcelona 1997. Parnell H., Observations on Paper Money, Banking and Other Trading, including those parts of the evidence taken before the Committee of the House of Commons which explained the Scotch system of banking, London 1827.

638

Bibliograa

Parker R. H. i Yamey B. S., Accounting History: Some British Contributions, Oxford 1994. Pastor L. M., Libertad de Bancos y Colas del de Espaa, Madrid 1865. Patinkin D., Real Balances, w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, vol. 4, s. 98101. Pauly M. V The Economics of Moral Hazard, American Economic Review 58, 1968, ., s. 531537. Pedraja Garca P., Contabilidad y anlisis de balances de la banca, vol. 1, Principios generales y contabilizacin de operaciones, Madrid 1992. Pemberton R. L., The Future of Monetary Arrangements in Europe, London 1989. Pennington J., On the Private Banking Establishments of the Metropolis, 13.02.1826; opublikowane jako appendix do: Tooke T., A letter to Lord Grenville; On the Eects Ascribed to the Resumption of Cash Payments on the Value of the Currency, London, 1826; oraz Tooke T., A History of Prices and of the State of Circulation from 1793 1837, London 1838, vol. 2, s. 369. Petty W The Economic Writings of Sir William Petty, New York 1964, vol. 1. ., Philbin J. P., An Austrian Perspective on Some Leading Jacksonian Monetary Theorists, Journal of Libertarian Studies: An Interdisciplinary Review 10, no. 1, jesie 1991, s. 8395. Phillips C. A., Bank Credit: A Study of the Principles and Factors Underlying Advances Made by Banks to Borrowers, New York [1920], 1931. Phillips C. A., McManus T.F. i Nelson R. W Banking and the Business Cycle, New York ., 1937. Phillips R. J., The Chicago Plan and New Deal Banking Reform, Armonk 1995. Piquet J., Des banquiers au Moyen Age: les Templiers, tude de leurs operations nancires, Paris 1939. Pirenne H., Economic and Social History of Medieval Europe, London 1947. Pirenne H., Histoire conomique et Sociale du Moyen Age, Paris 1969. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, tum. Borowski W et al., red. nauk. Jankow. ski A. et al., wyd. 5, Pozna 2005. Pollock A. H., Collateralized Money: An Idea Whose Time Has Come Again?, Durrell Journal of Money and Banking 5, no. 1, marzec 1993, s. 3438. Powell E. T., Evolution of Money Markets, London 1966. Principe A., La responsabilit della banca nei contratti di custodia, Milan 1983. Raguet C., Report on Bank Charters, Journal of the Senate, 18201921 (Pennsylvania Legislature), s. 252268. Ramey V A., Inventories as Factors of Production and Economic Fluctuations, American . Economic Review, czerwiec 1989, s. 338354. Rappaport A., Prisoners Dilemma, w: The New Palgrave: A Dictionary of Economics, Eatwell J., Milgate M. i Newman P., eds., London 1987, vol. 3, s. 973976.

Bibliograa

639

Real Cdula de S. M. y, Seores del Consejo, por la qual se crea, erige y autoriza un Banco nacional y general para facilitar las operaciones del comercio y el benecio pblico de estos Reynos y los de Indias, con la denominacin de Banco de San Carlos baxo las reglas que se expresan, Madrid 1782. Reisman G., The Value of Final Products Counts Only Itself, The American Jornal of Economics and Sociology, vol. 63, no. 3, lipiec 2004, s. 609625. Ricardo D., The Works and Correspondence of David Ricardo, vol. 1, On the Principles of Political Economy and Taxation, 1817, Sraa P. i Dobb M. H., eds., Cambridge 1982; polskie wydanie O zasadach ekonomii polityczny i o podatku, tum. Kunatt S., Warszawa 1826. Ricardo D., The Works and Correspondence of David Ricardo, vol. 4, Absolute Value and Exchange Value, Sraa P. i Dobb M. H., eds., Cambridge 1951. Ricardo D., The Works and Correspondence of David Ricardo, Sraa P., ed., Cambridge 19511973. Ricardo D., Minor Papers on the Currency Question, 18051823, Hollander J., ed., Baltimore 1932, s. 199201. Ricardo D., Capitalism, Ottawa 1996. Ritter L. S. i Silber W L., Principles of Money, Banking and Financial Markets, 3 popra. wione i poszerzone wydanie, New York 1980. Rizzo M., ed., Time, Uncertainty, and Disequilibrium: Exploration of Austrian Themes, Lexington 1979. Robbins L., The Great Depression, New York, 1934; polskie wydanie Wielkie przesilenie gospodarcze, tum. Krzyanowski L., przedm. Heydel A., Krakw 1937. Robinson J., Collected Economic Papers, London 1960. Roca Juan J., El depsito del dinero, w: Comentarios al Cdigo Civil y compilaciones forales, Albaladejo M., ed., Madrid 1982, tome 22, vol. 1, s. 246255. Rockwell Jr., L. H. ed., The Gold Standard: An Austrian Perspective, wstp Yeager L.B., Lexington 1985. Rojo L. A., Keynes: su tiempo y el nuestro, Madrid 1984. Rojo L. A., Renta, precios y balanza de pagos, Madrid 1976. Rojo L. A., Teora Econmica III: Apuntes basados en las explicaciones de clase, Curso 7071, Madrid 1973. Romer D., Advanced Macroeconomics, New York 1996; polskie wydanie Makroekonomia dla zaawansowanych, tum. Szeworski A., Warszawa 2000. Rpke W Economics of the Free Society, tum. Boarman P. M., Grove City 1994; Chi., cago 1963. Rpke W Crises and Cycles, London 1936. ., Rostovtze M., The Social and Economic History of the Roman Empire, 2 ed., Oxford 1957, vol. 2. Rostovtze M., The Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford 1953, vol. 1.

640

Bibliograa

Rothbard M. N., Americas Great Depression, 5 ed., Auburn 2000. Rothbard M. N., The Present State of Austrian Economics, Journal des conomistes et des tudes Humaines 6, no. 1, marzec 1995, s. 4389; przedrukowane w: The Logic of Action I, Cheltenham 1997, s. 165. Rothbard M. N., Wall Street, Banks, and American Foreign Policy, Burlingame 1995. Rothbard M. N., An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, vol. 1, Economic Thought before Adam Smith, Aldershot 1995. Rothbard M. N., An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, vol. 2, Classical Economics, Aldershot 1995. Rothbard M. N., The Solution, The Freeman: Ideas on Liberty, listopad 1995, s. 697702. Rothbard M. N., The Case Against the Fed, Auburn 1994. Rothbard M. N., Man, Economy, and State: A Treatise on Economic Principles, 3 ed., Auburn 1993; oraz Man, Economy, and State with Power and Market, Auburn 2004; wyd. polskie: Ekonomia wolnego rynku, tum. Rudowski R., Warszawa 20072008. Rothbard M. N., Aurophobia: or Free Banking on What Standard?, Review of Austrian Economics 6, no. 1, 1992, s. 98108. Rothbard M. N., The Case for a 100 Percent Gold Dollar, Auburn 1991. Rothbard M. N., What Has Government Done to Our Money?, Santa Ana 1974; Auburn 1990; polskie wydanie Zoto, banki, ludzie, krtka historia pienidza. Co rzd zrobi z naszym pienidzem? Jak odzyska stracone pienidze?, tum. Falkowski W Warsza., waChicago 2005. Rothbard M. N., The Other Side of the Coin: Free Banking in Chile, Austrian Economics Newsletter, zima 1989, s. 14. Rothbard M. N., The Myth of Free Banking in Scotland, Review of Austrian Economics 2, 1988, s. 229245. Rothbard M. N., Timberlake on the Austrian Theory of Money: A Comment, Review of Austrian Economics 2, 1988, s. 179187. Rothbard M. N., The Case for a Genuine Gold Dollar, w: The Gold Standard, Rockwell Jr. L. H., ed., Lexington 1985, s. 27. Rothbard M. N., The Federal Reserve as a Cartelization Device: The Early Years: 1913 1930, rozdzia 4 w: Money in Crisis: The Federal Reserve, The Economy and Monetary Reform, Siegel B. N., ed., San Francisco, 1984, s. 89136. Rothbard M. N., The Mystery of Banking, New York 1983; polskie wydanie Tajniki bankowoci. podrcznik akademicki, tum. Rudowski R., ChicagoWarszawa 2007. Rothbard M. N., Austrian Denitions of the Supply of Money, w: New Directions in Austrian Economics, Spadaro L. M., ed., Kansas City 1978, s. 143156. Rothbard M. N., New Light on the Prehistory of the Austrian School, w: The Foundations of Modern Austrian Economics, Dolan E.G., ed., Kansas City 1976, s. 5274. Rothbard M. N., Ination and the Creation of Paper Money, rozdzia 26 w: Conceived in Liberty, vol. 2, Salutary Neglect: The American Colonies in the First Half of the 18th Century, New York 1975.

Bibliograa

641

Rothbard M. N., The Panic of 1819: Reactions and Policies, New YorkLondon 1962. Rothbard M. N., Milton Friedman Unraveled, Journal of Libertarian Studies 16, no. 4, jesie 2002, s. 3754. Rubio Sacristn J. A., La fundacin del Banco de Amsterdam (1609) y la banca de Sevilla, Moneda y crdito, marzec 1948. Rue J., The Fallacies of Lord Keynes General Theory, w: The Critics of Keynesian Economics, Hazlitt H., ed., New York 1977, s. 239363. Ruiz Martn F., Pequeo capitalismo, gran capitalismo: Simn Ruiz y sus negocios en Florencia, Barcelona 1990. Salerno J., War and the Money Machine: Concealing the Costs of War Beneath the Veil of Ination, rozdzia 17 w: The Costs of War: Americas Pyrrhic Victories, Denson J. V ., ed., New BrunswickLondon 1997, s. 367387. Salerno J., Mises and Hayek Dehomogenized, Review of Austrian Economics 6, no. 2, 1993, s. 113146. Salerno J., Gold Standards: True and False, Cato Journal: An Interdisciplinary Journal of Public Policy Analysis 3, no. 1, wiosna 1983, s. 239267. Salerno J. T. i Ebeling R. M., An Interview with Professor Fritz Machlup, Austrian Economics Newsletter 3, no. 1, lato 1980, s. 12. Salin P., Macro-Stabilization Policies and the Market Process, w: Economic Policy and the Market Process: Austrian and Mainstream Economics, Groenveld K., Maks J. A. M. i Muysken J., eds., Amsterdam 1990, s. 201221. Salin P., Lunit montaire europene: au prot de qui?, Paris 1980. Salin P., In Defense of Fractional Monetary Reserves, 7th Austrian Scholars Conference, Auburn 3031.03.2001. Salin P., Maurice Allais: un conomiste liberal?, w druku. Samuelson P. A., Economics, 8 ed., New York, 1970; 11 ed., 1980; 13 ed., 1989; 14 ed., 1992; 15 ed., 1995; polskie wydanie Ekonomia, tum. Kochanowicz J. [et al.], Warszawa 1998. Samuelson P. A., Paradoxes in Capital Theory: A Summing Up, Quarterly Journal of Economics 80, 1966, s. 568583. Santillana R., Memoria histrica sobre los bancos nacional de San Carlos, Espaol de San Fernando, Isabel II, Nuevo de San Fernando, y de Espaa, Madrid 1982. Saravia de la Calle L., Instruccin de mercaderes, Medina del Campo 1544; Coleccin de Joyas Bibliogrcas, Madrid 1949. Sard J., La poltica monetaria y las uctuaciones de la economa espaola en el siglo XIX, Barcelona 1970; Madrid 1948. Scaramozzino P., Omaggio a Bruno Leoni, Milan 1969. Schubert A., The Credit-Anstalt Crisis of 1931, Cambridge 1991. Schuler K. i White L., Free Banking History, w: The New Palgrave Dictionary of Money and Finance, London 1992, vol. 2, s. 198200.

642

Bibliograa

Schumpeter J. A., The Theory of Economic Development, Cambridge 1968; oryginalne wydanie niemieckie Theorie der Wirtschaftlichen Entwicklung: Eine Untersuchung ber Unternehmergewinn, Kapital, Kredit, Zins und den Konjukturzyklus, Munich Leipzig 1911. Schumpeter J. A., History of Economic Analysis, OxfordNew York 1954; wydanie hiszpaskie, Barcelona 1994. Schwartz A. J., The Theory of Free Banking, przedstawione na regionalnym spotkaniu Mont Plerin Society, Rio de Janeiro, 58.09.1993. Schwartz A. J., Banking School, Currency School, Free Banking School, w: The New Palgrave: Dictionary of Money and Finance, London 1992, vol. 1, s. 148151. Schwartz P., Macro y Micro, Cinco Das, Madrid 12.04.1993, s. 3. Schwartz P., El monopolio del banco central en la historia del pensamiento econmico: un siglo de miopa en Inglaterra, w: Homenaje a Lucas Beltrn, Madrid 1982. Selgin G. A., The Stability and Eciency of Money Supply under Free Banking, Journal of Institutional and Theoretical Economics 143, 1987, s. 435456; przedrukowane w: Free Banking, vol. 3, Modern Theory and Policy, White L. H., ed., Aldershot 1993, s. 4566. Selgin G. A., Less Than Zero: The Case for a Falling Price Level in a Growing Economy, Hobart Paper 132, London 1997. Selgin G. A., Free Banking and Monetary Control, Economic Journal 104, no. 427, listopad 1994, s. 14491459. Selgin G. A., Are Banking Crises a Free-Market Phenomenon?, przedstawione na regionalnym spotkaniu Mont Plerin Society, Rio de Janeiro, 58.09.1993. Selgin G. A., Short-Changed in Chile: The Truth about the Free-Banking Episode, Austrian Economics Newsletter, wiosnazima 1990. Selgin G. A., The Theory of Free Banking: Money Supply under Competitive Note Issue, Totowa 1988. Selgin G. A. i White L. H., In Defense of Fiduciary Media or, We are Not Devo(lutionists), We are Misesians!, Review of Austrian Economics 9, no. 2, 1996, s. 83107. Selgin G. A. i White L. H., How Would the Invisible Hand Handle Money?, Journal of Economic Literature 32, no. 4, grudzie 1994, s. 17181749. Sennholz H. F., Money and Freedom, Spring Mills, 1985; polskie wydanie Pienidze i wolno. Jak pozby si inacji na zawsze, tum. Rzepa K. J., London 1991. Serrera Contreras P. L., El contrato de deposito mercantile, Madrid 2001. Shah P. J., The Option Clause in Free Banking Theory and History: A Reappraisal, Review of Austrian Economics 10, no. 2, 1997, s. 125. Sherman H. J., Introduction to the Economics of Growth, Unemployment and Ination, New York 1964. Shorter Oxford English Dictionary, 3 ed., 2 vols., Oxford 1973. Siegel B. N., ed., Money in Crisis: The Federal Reserve, the Economy and Monetary Reform, San Francisco 1984.

Bibliograa

643

Sierra Bravo R., El pensamiento social y econmico de la Escolstica desde sus orgenes al comienzo del catolicismo social, Madrid 1975. Simons H. C., Economic Policy for a Free Society, Chicago 1948. Simons H. C., Rules versus Authorities in Monetary Policy, Journal of Political Economy 44, no. 1, luty 1936, s. 130; przedrukowane jako rozdzia 7 w: Economic Policy for a Free Society, s. 160183. Simons H. C., A Positive Program for Laissez-Faire: Some Proposals for a Liberal Economic Policy, oryginalna wersja Public Policy Pamphlet no. 15, Chicago 1934; przedrukowano jako rozdzia 2 w: Economic Policy for a Free Society. Skidelsky R., John Maynard Keynes: The Economist as Saviour, 19201937, London 1992. Skousen M., The Economics of a Pure Gold Standard, Auburn, [1977], 1988; New York 1996. Skousen M., I Like Hayek: How I Use His Model as a Forecasting Tool, przedstawione na oglnym spotkaniu Mont Plerin Society, Cannes, France, 2530.09.1994. Skousen M., Who Predicted the 1929 Crash?, w: The Meaning of Ludwig von Mises, Herbener J. M., ed., Amsterdam 1993, s. 247284. Skousen M., ed., Dissent on Keynes: A Critical Appraisal of Keynesian Economics, New YorkLondon 1992. Skousen M., Economics on Trial: Lies, Myths and Realities, Homewood 1991. Skousen M., The Structure of Production, LondonNew York 1990. Skousen M., The Free Market Response to Keynesian Economics, w: Dissent on Keynes. Skousen M., The Perseverance of Paul Samuelsons Economics, Journal of Economic Perspectives 2, no. 2, wiosna 1997. Skousen M., Vienna and Chicago: Friends or Foes?, Washington 2005. Smith A., An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, London 1776; Cannan E., ed., New York [1937], 1965; Oxford 1976; polskie wydanie Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, tum. Wol S. i Einfeld O., Sadowski Z., Warszawa 2007. Smith V C., The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative, Indiana. polis 1990. Soddy F., Wealth, Virtual Wealth and Debt, New York 1927. Soto D. de, De iustitia et iure, Salamanca, 1556; wydanie dwujzyczne acisko-hiszpaskie ed., 5 vols., Madrid 1968. Sousmatzian Ventura E., Puede la intervencin gubernamental evitar las crisis bancarias?, Revista de la Superintendencia de bancos y otras instituciones nancieras, no. 1, kwiecieczerwiec 1994, s. 6687. Spadaro L. M., ed., New Directions in Austrian Economics, Kansas City 1978. Sprague O. B. W History of Crises and the National Banking System, 1910; Faireld ., 1977. Sraa P., Doctor Hayek on Money and Capital, Economic Journal 42, 1932, s. 4253.

644

Bibliograa

Sraa P., Production of Commodities by Means of Commodities: Prelude to a Critique of Economic Theory, Cambridge 1960; polskie wydanie Produkcja towarw za pomoc towarw : wstp do krytyki teorii za pomoc ekonomii, tum. Chodorowski J., przedm. Beksiak J., Warszawa 1965. Stankiewicz T., Investment under Socialism, Communist Economies 1, no. 2, 1989, s. 12330. Steuart J., An Enquiry into the Principles of Political Oeconomy: Being an Essay on the Science of Domestic Policy in Free Nations, London 1767. Stigler G. J., Production and Distribution Theories, London 1994. Stiglitz J. E., Risk, Incentives and Insurance: The Pure Theory of Moral Hazard, The Geneva Papers on Risk and Insurance 26, 1983, s. 433. Strigl R. von, Kapital und Produktion, MunichVienna, [1934], 1982); angielskie wydanie Capital and Production, tum. M.R. i Hoppe H.H.; Hlsmann J.G., ed., Auburn 2000. Strigl R. von, Curso medio de economa, tum. Snchez Sarto M., Mexico 1941. Summers L., Understanding Unemployment, Cambridge 1990. Tamames R., Fundamentos de estructura econmica, 10 rev. ed., Madrid 1992. Taussig F. W Principles of Economics, 3 ed., New York 1939, vol. 1. ., Tavlas G. S., Chicago, Harvard and the Doctrinal Foundations of Monetary Economics, Journal of Political Economy 105, no. 1, luty 1997, s. 153177. Taylor J., Construction Construed and Constitutions Vindicated, Richmond, 1820; New York 1970. Tedde de Lorca P., El banco de San Carlos, 17821829, Madrid 1988. Tedde de Lorca P., La banca privada espaola durante la Restauracin, 18741914, w: La banca espaola en la Restauracin, Madrid 1974, vol. 1. Tellkampf J. L., Die Prinzipien des Geld- und Bankwesens, Berlin 1867. Tellkampf J. L., Essays on Law Reform, Commercial Policies, Banks, Penitentiaries, etc., in Great Britain and the United States of America, London 1859. Temin P. i Voth H.-J., Riding the South Sea Bubble, American Economic Review 94, no. 5, grudzie 2004, s. 16541668. Termes Carrer R., Carlos V y uno de sus banqueros: Jacobo Fugger, Madrid 1993. Thatcher M., The Downing Street Years, New York 1993; polskie wydanie Lata na Downing Street. Wspomnienia z okresu penienia funkcji premiera rzdu Zjednoczonego Krlestwa, tum. Kociukiewicz A., Michalska K., Gdask 1996. Thies C. F., The Paradox of Thrift: RIP, Cato Journal 16, no. 1, wiosnalato, 1996, s. 119127. Thorbecke W The Distributional Eects of Disinationary Monetary Policy, George Ma., son University, 1995. Thornton H., Evidence given before the Lords Committee of Secrecy appointed to inquire into causes on which produced the Order of Council of the 27th February 1797; przedrukowane w: An Inquiry into the Nature and Eects of the Paper Credit of Great Britain, Hayek F.A., ed. Faireld 1978, s. 303.

Bibliograa

645

Thornton H., An Inquiry into the Nature and Eects of the Paper Credit of Great Britain, 1802; przedrukowane ze wstpem F. A. Hayeka, Faireld 1978. Timberlake R., The Governments Licence to Create Money, Cato Journal: An Interdisciplinary Journal of Public Policy Analysis 9, no. 2, jesie 1989, s. 302321. Timberlake R., A Reassessment of C.A. Phillips Theory of Bank Credit, History of Political Economy 20, no. 2, 1988, s. 299308. Timberlake R., A Critique of Monetarist and Austrian Doctrines on the Utility and Value of Money, Review of Austrian Economics 1, 1987, s. 8186. Timberlake R., Private Production of Scrip-Money in the Isolated Community, Journal of Money, Credit and Banking 19, 4.10.1987, s. 437447. Timberlake R., The Central Banking Role of Clearinghouse Associations, Journal of Money, Credit and Banking 16, luty 1984, s. 115. Tobin J., Financial Innovation and Deregulation in Perspective, Bank of Japan Monetary and Economic Studies 3, 1985, s. 1929. Todd S. C., The Shape of Athenian Law, Oxford 1993. Tooke T., A History of Prices and of the State of the Circulation from 17931837, wraz z appendixem J. Penningtona, London 1838, vol. 2. Tooke T., An Inquiry into the Currency Principle, London 1844. Toribio Dvila J. J., Problemas ticos en los mercados nancieros, wygoszone podczas Encuentros sobre la dimensin tica de las instituciones y mercados nancieros, Fundacin BBV, Madrid, czerwiec 1994. Torre Saavedra E. de la, Garca Villaverde R. i Bornardell Lenzano R., eds., Contratos Bancarios, Madrid 1992. Torrens R., A Letter to the Right Hon. Lord Viscount Melbourne, on the Causes of the Recent Derangement in the Money Market, and on Bank Reform, London 1837. Torrero Maas A., La crisis del sistema bancario: lecciones de la experiencia de Estados Unidos, Madrid 1993. Torres Lpez J., Introduccin a la economa poltica, Madrid 1992. Tortella-Casares G., Banking, Railroads, and Industry in Spain, 18291874, New York 1977. Trautwein H-M., Money, Equilibrium, and the Business Cycle: Hayeks Wicksellian Dichotomy, History of Political Economy 28, no. 1, wiosna 1996, s. 2755. Trautwein H-M., Hayeks Double Failure in Business Cycle Theory: A Note, w: Money and Business Cycles: The Economics of F.A. Hayek, Colonna M. i Hagemann H., eds., Aldershot 1994, vol. 1, rozdz. 4, s. 7481. Trigo Portela J., Historia de la Banca, w: Enciclopedia prctica de la banca, Barcelona 1989, vol. 6, rozdz. 3. Tufte E. R., Political Control of the Economy, Princeton 1978. Tuhan-Baranovsky M., Industrial Crises in England, St. Petersburg 1894; wydanie francuskie (na podstawie drugiego wydania rosyjskiego) Les crises industrielles en Angleterre, tum. Schapiro J., Paris 1913; wydanie hiszpaskie Las crisis industriales en Inglaterra, Madrid 1912.

646

Bibliograa

Usabiaga Ibez C. i OKean A. J. M., La nueva macroeconoma clsica: una aproximacin metodolgica al pensamiento econmico, Madrid 1994. Usher A. P., The Early History of Deposit Banking in Mediterranean Europe, Cambridge 1943. Valpuesta Gastaminza E. M., Depsitos bancarios de dinero: libretas de ahorro, w: Contratos bancarios, Torre Saavedra E. de la, Garca Villaverde R. i Bonardell Lenzano R., eds., Madrid 1992. Van Zijp R., Austrian and New Classical Business Cycle Theory, Aldershot 1994. Viaa Remis E., Lecciones de contabilidad nacional, Madrid 1993. Vilar P. A., History of Gold and Money, 14501920, London 1976. Wainhouse C. E., Empirical Evidence for Hayeks Theory of Economic Fluctuations, rozdzia 2 w: Money in Crisis: the Federal Reserve, the Economy and Monetary Reform, Siegel B. N., ed., San Francisco 1984. Wainhouse C. E., Hayeks Theory of the Trade Cycle: The Evidence from the Time Series, rozprawa doktorska, New York University, 1982. Walker A., The Science of Wealth: A Manual of Political Economy Embracing the Laws of Trade, Currency and Finance, Boston [1867], 1869. West E. G., Adam Smith and Modern Economics: From Market Behaviour to Public Choice, Aldershot 1990. White L. H., What Has Been Breaking U.S. Banks?, Critical Review 7, no. 23, wiosnalato, 1993, s. 321334. White L. H, ed., Free Banking, vol. 1, 19th Century Thought; vol. 2, History; vol. 3, Modern Theory and Policy, Aldershot 1993. White L. H, ed., The Crisis in American Banking, New York 1993. White L. H, Mises on Free Banking and Fractional Reserves, rozdzia 35 w: A Man of Principle: Essays in Honour of Hans F. Sennholz, Grove City, 1992, s. 517533. White L. H, Competition and Currency: Essays on Free Banking and Money, New York 1989. White L. H, Free Banking in Britain: Theory, Experience and Debate, 18001845, LondonNew York 1984. Wicker E., The Banking Panics of the Great Depression, Cambridge 1996 i 2000. Wicksell K., Geldzins und Gterpreise: Eine Studie ber die den Tauschwert des Geldes bestimmenden Ursachen, Jena 1898; angielskie wydanie Interest and Prices: A Study of the Causes Regulating the Value of Money, tum. Kahn R. F., London 1936; New York 1965. Wicksell K., Lectures on Political Economy, London 1935 i 1950, vols. 1 i 2. Wilson J., Capital, Currency and Banking, 1847. Winiecki J., The Distorted World of Soviet-Type Economies, London [1988], 1991. Wood C. J. i Woods R. N., eds., Friedrich A. Hayek: Critical Assessments, LondonNew York 1991.

Bibliograa

647

Wood G. A., et al., Central Bank Independence: What is it and What Will it Do for Us, London 1993. Wubben E. F. M., Austrian Economics and Uncertainty, wygoszone podczas First European Conference on Austrian Economics, Maastricht, kwiecie 1992. Yeager L. B., ed., In Search of a Monetary Constitution, Cambridge 1962. Yeager L. B., The Perils of Base Money, Review of Austrian Economics 14, no. 4, 2001, s. 251266. Yeager L. B., The Fluttering Veil: Essays on Monetary Disequilibrium, Selgin G., ed., Indianapolis 1997. Yeager L. B. i Greeneld R., Competitive Payments Systems: Comment, American Economic Review 4, no. 76, wrzesie 1986, s. 848849. Yeager L. B. i Greeneld R., A Laissez-Faire Approach to Monetary Stability, Journal of Money, Credit, and Banking 3, no. 15, sierpie 1983, s. 302315; przedrukowane w: Free Banking, White L.H., ed., vol. 3, rozdz. 11, s. 180195. Zahka W J., The Nobel Prize Economics Lectures, Aldershot 1992. .

Indeks osb

Adams John 362 (przyp.) Africanus (Afrykanus) 18 Aftalion Albert 425 (przyp.) Aguirre Jos A. XXXV, 353 (przyp.), 474 (przyp.), 597 (przyp.), 608 (przyp.) Albcar Lpez Jos L. 97 Albaladejo Manuel 1 (przyp.), 6 (przyp.), 13 (przyp.), 108 (przyp.) Alchian Armen A. 182 (przyp.) Alderfer E. B. 211 (przyp.) Allais Maurice 487, 501 (przyp.), 541, 551, 552, 553, 556 (przyp.), 570, 573, 579 (przyp.), 595, 598, 605, 607 Allen Robert Loring 369 (przyp.), 556 (przyp.) Allen William R. 182 (przyp.) Alonso Neira M.A. 220 (przyp.) Al-Qayrawn zob. Ibn Ab Zayd Anderson Benjamin M. 348 (przyp.), 366, 367, 369 (przyp.), 396, 411, 412 (przyp.), 463 (przyp.), 527 (przyp.) Andreu Garca Jos M. 183 (przyp.) Anes Rafael 488 (przyp.) Angell James W 553 . Apollonios 39 Aranson Peter H. 17 (przyp.) Ardu-Nama 29 (przyp.) Arena Richard 406 (przyp.)

Aristoloch 34 Arrow KennethJ. 294 (przyp.) Austerus 23 Aviola 23 Azpilcueta Martn de 6667, 71, 73 (przyp.), 203 (przyp.), 455, 460461, 462, 473 Bajo Fernndez Miguel 78 (przyp.) Barnes Harry Elmer 47 (przyp.) Barrallat Luis 584 (przyp.) Bartley III W W 83 (przyp.) . . Batson H. E. 486 (przyp.) Becker Gary S. 555 Belda Francisco 62 (przyp.), 104 (przyp.), 455 (przyp.), 459461 Bell Daniel 432 (przyp.) Bell G. M. 32 (przyp.) Beltrn Lucas 52 (przyp.), 310 (przyp.), 468 (przyp.), 574 (przyp.), 593 (przyp.) Benegas Lynch A. 537 (przyp.) Benham Frederick 274 (przyp.) Benton Thomas Hart 484 Brenger Jean 62 (przyp.) Birner Jack 139 (przyp.) Blanchard Olivier J. 432 (przyp.) Blaug Mark 250 (przyp.), 430 Block Walter 221 (przyp.), 353 (przyp.), 503 (przyp.), 536 (przyp.), 551 (przyp.), 554 (przyp.)

650

Indeks osb

Boccaccio, Giovanni 52 (przyp.), 262 Boettke Peter J. 432 (przyp.), 510 (przyp.) Bogaert Raymond 36 (przyp.), 37 (przyp.), 51 (przyp.), 534 (przyp.) Bhm-Bawerk Eugen von 204 (przyp.), 205, 220 (przyp.), 221, 225226 (przyp.), 227 (przyp.), 240 (przyp.), 259 (przyp.), 262, 274 (przyp.), 354 (przyp.), 385 (przyp.), 388390 (przyp.), 391, 420, 430 (przyp.), 486 Bonardell Lenzano Rafael 113 (przyp.) Bonet Ramn Francisco 12 (przyp.) Bonnet V 274 (przyp.) . Boorman John D. 183 (przyp.) Borch Karl H. 294 (przyp.) Borromeo St. Charles 55 (przyp.) Bosch Alfred 476 (przyp.) Bosch Domenech Antonio 365 (przyp.) Boyd Walter 191 (przyp.) Brannan Patrick T. 310 (przyp.) Bresciani-Turroni Costantino 155 (przyp.), 160, 174 (przyp.), 274 (przyp.), 307 (przyp.) Brning Heinrich 342 Buchanan James M. XXXIV, 549 Butos William N. 372 Cabrillo Francisco 352 (przyp.), 450 (przyp.), 560 (przyp.), 564 (przyp.) Cagan Phillip 183 (przyp.) Caldwell Bruce 248 (przyp.), 358 (przyp.) Calzada Gabriel XXV Camacho Francisco G. 68, 71 (przyp.), 92 (przyp.), 190 (przyp.), 455 (przyp.) Cantillon Richard 32 (przyp.), 84 86, 9295, 312 (przyp.), 319, 401 (przyp.), 463465

Carande Ramn 5862, 69 (przyp.), 362 Casas Pardo Jos 174 (przyp.) Cassel Gustav 223 (przyp.) Castaeda Chornet Jos 203 (przyp.), 226 (przyp.) Cavallo Domingo 594 (przyp.) Celsus 22 Centi Jean Pierre 559 (przyp.) Cernuschi Henri 475, 483, 486, 510 (przyp.), 514 (przyp.), 541, 610 Chafuen Alejandro A. 62 (przyp.) 310 (przyp.), 454 (przyp.) Checkland Sidney G. 532 Chevalier 478 (przyp.) Churchill Winston 336 (przyp.) Churruca Juan de 41 (przyp.) Cicero Marcus T. 17 (przyp.) Cipolla Carlo M. 46 (przyp.), 52, 53 (przyp.), 54, 56, 60, 61, 360, 361, 532 (przyp.) Clark John Bates 223 (przyp.), 231 (przyp.), 234 (przyp.), 385392, 421 Clark John Maurice 425 (przyp.) Clough Shepard B. 88 Cohen Edward E. 34 (przyp.), 37 (przyp.) Colonna M. 200 (przyp.), 397 (przyp.), 406 (przyp.) Colmeiro M. 59 (przyp.) Coppa-Zuccari Pasquale 5 (przyp.), 6 (przyp.), 11, 12 (przyp.), 20 (przyp.), 50 (przyp.), 106, 107 (przyp.), 110 (przyp.) Coquelin 478 (przyp.) Corona Ramn 571 (przyp.) Coronel de Palma Luis 487 (przyp.) Costouros G. J. 35 (przyp.) Cottenham Charles Christopher Pepys (lord) 95 Courcelle-Seneuil Jean-Gustav 274 (przyp.), 478 (przyp.), 483 (przyp.), 510 (przyp.), 533

Indeks osb

651

Covarrubias y Leyva Diego de 30 (przyp.), 454, 455 (przyp.) Cowen Tyler 377 (przyp.) Crick N. F. 151 (przyp.) Crockett Davy 484 (przyp.) Crusoe Robinson 205212, 217, 250, 285 Cuello Caln Eugenio 7 (przyp.) Custner H. 162 (przyp.) Dabin J. 12 (przyp.) 103 (przyp.) Davanzati Bernardo 455 (przyp.), 462, 465 (przyp.) Davenport Herbert J. 151, 153 (przyp.), 274 (przyp.) Davenport Nicholas 125 (przyp.), 446 (przyp.) Davies J. Ronnie 433 (przyp.) DEichtal 478 (przyp.) Delvaux Thierry 447 (przyp.) Demostenes 3436 Dempsey Bernard W 48 (przyp.), . 203 (przyp.), 460462 Diamond Douglas W 299 (przyp.) . Dimand Robert W 369 (przyp.) . Diego Felipe Clemente de 109 110, 115, 141 (przyp.) Dez Picazo Luis 4 (przyp.) Dingwall J. 201 (przyp.) Dolan Edwin G. 62 (przyp.), 430 (przyp.) Dorn James A. 483 (przyp.) Dowd Kevin 487, 511, 531 (przyp.) Drucker Peter F. 432433 Durbin Evan Frank Mottram 274 (przyp.) Dybvig Philip H. 299 (przyp.) Eatwell John 352 (przyp.), 425 (przyp.), 531 (przyp.), 533 (przyp.) Ebeling Richard M. 307 (przyp.), 395 (przyp.), 399 (przyp.) Engels Fryderyk 428429 England Catherine 373 (przyp.)

Erias Rey Antonio 498 (przyp.) Escarra Jean 8 (przyp.) Estap Fabin 454 (przyp.) Estey J. A. 275 Febrero Ramn 434 (przyp.), 607 (przyp.) Feldberg Meyer 560 (przyp.) Ferdynand I 62 (przyp.) Fernndez Toms-Ramn 508 (przyp.) Ferrer Sama Antonio 78 Fetter Frank Albert 204 (przyp.), 274 (przyp.), 389 (przyp.) Figueroa Emilio de 275 (przyp.) Figuerola Laureano 560 Filip II 31 (przyp.) 58, 61 Filip Orleaski 82 Filip Pikny 44 Fischer Stanley 432 (przyp.) Fisher Irving 204 (przyp.), 322, 348 (przyp.), 366, 367, 368, 369, 389, 393 (przyp.), 398, 546, 555556, 566 Fisher Irving N. 556 (przyp.) Formion 34 Franco Gabriel 275 (przyp.) Fraser H. F. 274 (przyp.) Friedman David 487 Friedman Milton 258 (przyp.), 366 367 (przyp.), 371 (przyp.), 393 (przyp.), 394, 395 (przyp.), 397, 401 (przyp.), 432, 433 (przyp.), 496 (przyp.), 511, 541, 549, 555, 560 (przyp.), 566, 571 (przyp.), 588, 590 Fullarton John 470471, 512 Gaius 18, 19 Galiani Ferdinando 78 (przyp.), 83 (przyp.), 455 (przyp.), 465 Gallatin Albert 472473 Garca del Corral Ildefonso L. 42 (przyp.) Garca-Garrido Manuel 41 (przyp.)

652

Indeks osb

Garca-Pita y Lastres Jos 9 (przyp.), 13 (przyp.), 111 (przyp.), 113 (przyp.) Garca Villaverde Rafael 113 (przyp.) Garrigues Joaqun 6 (przyp.), 8 (przyp.), 9 (przyp.), 93, 99 (przyp.), 101, 102, 104106, 113114, 151 (przyp.) Garrison Roger W 202 (przyp.), 218 . (przyp.), 226 (przyp.), 267 (przyp.), 278 (przyp.), 291 (przyp.), 306 (przyp.), 311 (przyp.), 371 (przyp.), 372 (przyp.), 402 (przyp.), 404 (przyp.), 405, 406 (przyp.), 407 (przyp.), 415 (przyp.), 423 (przyp.), 432 (przyp.), 433 (przyp.), 434 (przyp.), 436437 (przyp.), 589, 590 (przyp.) Garschina Kenneth M. 353 (przyp.) Gellert W 162 (przyp.) . Geta 21 (przyp.) Geyer Philip J. 273, 478 (przyp.), 484 (przyp.), 485, 541 Gherity James A. 468 (przyp.) Gil Pelez Lorenzo 246 (przyp.) Gimeno Ullastres Juan A. 574 (przyp.) Glasner David 511 Goicoechea Antonio 9 (przyp.), 86 (przyp.) Goldstein Itay 299 (przyp.) Goodhart Charles A.E. 489 (przyp.), 490 (przyp.), 497, 498 (przyp.), 502 (przyp.), 503 (przyp.), 557 (przyp.) Gordian 31 Gordon Robert J. 432 (przyp.), 433 (przyp.) Gorgiasz 31 (przyp.) Gossen Hermann H. 447 (przyp.) Gottfried Dionysius 19 (przyp.) Gouge William M. 484 Graham Frank D. 564, 565 (przyp.) Grand Peter Paul de 363 (przyp.)

Granger Clive W J. 375 (przyp.) . Grant Sir William 95 (przyp.) Grassl Wolfgang 431 (przyp.) Graziani Augusto 260 (przyp.), 430 (przyp.) Greaves Bettina B. 273 (przyp.), 282 (przyp.), 543 (przyp.) Greaves Percy L. 444 (przyp.) Green Roy 470 (przyp.) Greeneld Robert 511 (przyp.), 605 (przyp.) Gregory Sir Theodore E. 274 (przyp.) Gresham Thomas 59, 581 (przyp.) Grice-Hutchinson Marjorie 47, 62 (przyp.), 70 (przyp.), 71 (przyp.), 454 (przyp.) Groenveld K. 552 (przyp.) Gulln Antonio 4 (przyp.), 103 (przyp.) Guyot Yves 274 (przyp.) Haberler Gottfried 274 (przyp.), 275 (przyp.), 325 (przyp.), 326 (przyp.), 408 (przyp.), 420 Hadrian 40 Hagemann H. 200 (przyp.), 397 (przyp.), 406 (przyp.) Hahn L. Albert 326 (przyp.) Hall Robert E. 373 (przyp.) Hanke Stephen H. 608 (przyp.) Harcourt Georey C. 431432 (przyp.) Hardin Garret 503 (przyp.), 504 Harris Joseph 77 Harrison Henry 484 (przyp.) Harrod Roy F. 425 (przyp.) Hart Albert G. 232 (przyp.), 553, 566, 600, 601 Havrilesky Thomas M. 183 (przyp.) Hawtrey Ralph 348 (przyp.), 367, 368, 369, 393, 394, 420 (przyp.), 432 (przyp.), 433 (przyp.) Hayek Friedrich A. von XVII, XXI (przyp.), XXXIII, 14, 16,

Indeks osb

653

83 (przyp.), 84 (przyp.), 85, 87 (przyp.), 92 (przyp.), 116, 117, 128, 129 (przyp.), 139 (przyp.), 140 (przyp.), 147, 153 (przyp.), 191 (przyp.), 200 (przyp.), 205 (przyp.), 211 (przyp.), 214 (przyp.), 220 (przyp.), 221 (przyp.), 225 (przyp.), 227 (przyp.), 230 (przyp.), 231, 234 (przyp.), 248 (przyp.), 249, 250 (przyp.), 251 (przyp.), 257 (przyp.), 258 (przyp.), 259 (przyp.), 267 (przyp.), 268 (przyp.), 273, 274 (przyp.), 275 (przyp.), 278 (przyp.), 279 (przyp.), 280 (przyp.), 281 (przyp.), 282, 283, 285 (przyp.), 286, 291 (przyp.), 302 (przyp.), 303, 305, 306 (przyp.), 308 (przyp.), 309 (przyp.), 311 (przyp.), 312, 314, 317 (przyp.), 318, 322, 323, 324, 325 (przyp.), 328 (przyp.), 329, 330 (przyp.), 331, 333 (przyp.), 334, 337 (przyp.), 341, 342 (przyp.), 343 (przyp.), 347, 351 354, 358 (przyp.), 359, 362, 367, 371, 375 (przyp.), 376 (przyp.), 385 (przyp.), 390 (przyp.), 391, 394, 395, 397, 401, 405, 406 (przyp.), 407, 408, 409, 410, 414, 415, 417, 419, 420423, 424 (przyp.), 429, 430 (przyp.), 431 (przyp.), 433 (przyp.), 434 (przyp.), 436, 437 (przyp.), 440 (przyp.), 447 (przyp.), 454 (przyp.), 461, 462 (przyp.), 463 (przyp.), 468 (przyp.), 469 (przyp.), 470 (przyp.), 473 (przyp.), 476 (przyp.), 484 (przyp.), 485, 487, 494, 495 (przyp.), 500 (przyp.), 507 (przyp.), 510, 513 (przyp.), 514 (przyp.), 515 (przyp.), 520, 521, 541, 547549, 541 (przyp.), 542 (przyp.), 543 (przyp.), 558, 559 (przyp.), 560 (przyp.), 562, 579, 582, 586 (przyp.), 596 (przyp.),

605 (przyp.), 606 (przyp.), 607 (przyp.), 611, 612 Heinz Grete 476 (przyp.) Heijmann W 596 (przyp.) . Hellwich N. 162 (przyp.) Herbener Jerey M. 324 (przyp.), 388 (przyp.), 427 (przyp.) Heriberto Martnez Jos 593 (przyp.) Hernndez-Tejero Jorge Francisco 18 (przyp.), 19 (przyp.), 20 (przyp.), 170 (przyp.) Hey J. D. 292 (przyp.) Hicks John R. 52 (przyp.), 232 (przyp.), 262, 305306 (przyp.), 385 (przyp.) Higgs Henry 75 (przyp.), 92 (przyp.) Hilprecht 29 (przyp.) Hipolit 40 Hirschmann Albert O. 532 (przyp.) Hitler Adolf 342 (przyp.) Holden J. Milnes 95 (przyp.) Hoover Herbert 370 Hoppe Hans-Hermann XXXV, 416 (przyp.), 487, 503504 (przyp.), 529, 535 (przyp.), 536, 551 (przyp.), 559 (przyp.) Horwitz Stephen 139 (przyp.), 496 (przyp.), 510, 512 (przyp.), 530, 534, 537 (przyp.), 546 (przyp.), 587, 588 (przyp.) Hoselitz B. 201 (przyp.) Hbner Otto 475, 484, 485, 486, 487, 541, 610 Huerta Ballester Jess 445446 (przyp.) Huerta de Soto Jess XXIX (przyp.), XXX (przyp.), XXXII (przyp.), XXXIV (przyp.), 17 (przyp.), 57 (przyp.), 62 (przyp.), 103 (przyp.), 132 (przyp.), 200 (przyp.), 201 (przyp.), 212 (przyp.), 259 (przyp.), 266 (przyp.), 281 (przyp.), 285 (przyp.), 286 (przyp.), 292 (przyp.), 318 (przyp.), 358 (przyp.), 384

654

Indeks osb

(przyp.), 403 (przyp.), 406 (przyp.), 434 (przyp.), 455 (przyp.), 487, 490 (przyp.), 491 (przyp.), 504 (przyp.), 507 (przyp.), 552 (przyp.), 585 (przyp.), 595 (przyp.), 596 (przyp.), 607 (przyp.) Huerta Pea Jess 444 (przyp.) Hughes Arthur Middleton 317 (przyp.), 372 Hlsmann Jrg Guido XXV, XXVIII (przyp.), 100 (przyp.), 206 (przyp.), 417 (przyp.), 487, 503 (przyp.), 517 (przyp.), 581 (przyp.) Hume David 7677, 312 (przyp.), 401 (przyp.), 463, 464, 465467, 468, 469, 471, 473, 541 Hutt William 427, 596 (przyp.) Ibn Ab Zayd (Al-Qayrawn) 45 (przyp.) Iglesias Juan 1 (przyp.), 18 (przyp.), 20 (przyp.), 22 (przyp.) Imbert Jean 42 (przyp.), 48 (przyp.) Ingram J. K. 75 (przyp.) Ihering Rudolf von 18 (przyp.) Iroyuki Okon 374 (przyp.) Isokrates 3034, 39 Issing Otmar 498 (przyp.) Jackson Andrew 484 (przyp.), 541, 551 (przyp.), 571 Jeerson Thomas 541, 551 (przyp.) Jevons William Stanley 105 (przyp.), 185 (przyp.), 204 (przyp.), 220 (przyp.), 389 (przyp.), 579 (przyp.) Jezus 42 (przyp.) Jan Pawe II 565 (przyp.) Jonung Lars 608 (przyp.) Jouvenel Bertrand de 87 (przyp.) Jowel Kate 560 (przyp.) Julianus 19, 21 (przyp.), 22 Junankar P. N. 425 (przyp.) Justynian 19, 23, 26, 43 Juurikkala Oskari 483 (przyp.), 510 (przyp.)

Kaldor Nicolas 267268 (przyp.), 273 (przyp.) Kalikst I 4041 Karakalla 21 (przyp.) Karol I 81 (przyp.) Karol II 81 (przyp.) Karol V 5772 Karpoforus 40 Kasjusz Dion 39 Kastner H. 162 (przyp.) Katon 17 Katz Jesper N. 483 (przyp.) Keynes John Maynard 104 (przyp.), 234 (przyp.), 239 (przyp.), 248 (przyp.), 275 (przyp.), 312, 317 (przyp.), 328 (przyp.), 348 (przyp.), 367, 368, 370, 386 (przyp.), 394 (przyp.), 401 (przyp.), 402 (przyp.), 407408, 409, 410414, 415416, 417, 418421, 422 (przyp.), 423, 424 (przyp.), 427 (przyp.), 433, 434 (przyp.), 446447 (przyp.), 461 (przyp.), 467, 468 (przyp.), 470 (przyp.), 474 (przyp.), 475 (przyp.), 525, 527, 530, 589, 589 Keynes Milo 125 (przyp.), 446 (przyp.) Kindleberger Charles P. 44 (przyp.), 57 (przyp.), 80 (przyp.), 81 (przyp.), 362 (przyp.) Kirby William 323 (przyp.) Kirzner Israel M. 16 (przyp.), 204 (przyp.), 318, 322323 (przyp.), 387 (przyp.), 388389 (przyp.), 390 (przyp.), 392, 430 (przyp.), 458 (przyp.), 562 Klein Benjamin 510 (przyp.) Knies 478 (przyp.) Knight Frank H. 223 (przyp.), 231 (przyp.), 234 (przyp.), 290 (przyp.), 384385, 386 (przyp.), 387 (przyp.), 389 (przyp.), 390 392, 421, 433 (przyp.), 553, 600 Kommodus 4041 Komon 34

Indeks osb

655

Kopernik Mikoaj 483 (przyp.) Koo Anthony Y.C. 325 (przyp.), 420 (przyp.) Kornai Jnos 499 Kresge Stephen 83 (przyp.), 303 (przyp.) Kretzmer Peter E. 376 (przyp.) Kristol Irving 432 (przyp.) Kydland Finn E. 406 (przyp.) Lachman Ludwig M. 202 (przyp.), 211 (przyp.), 291 (przyp.), 313 (przyp.), 328 (przyp.), 330, 332, 346 (przyp.), 349 (przyp.), 398 (przyp.), 419 (przyp.), 430 (przyp.), 431 (przyp.), 433 (przyp.) Lacruz Berdejo Jos Luis 103 (przyp.) Laidler David 326 (przyp.), 397, 398, 509 (przyp.), 517 (przyp.) Lalumia 113 (przyp.) Lange Oskar 383 (przyp.) Laer Arthur B. 571 (przyp.) Levergne 478 (przyp.) Lavoie Don C. 438 (przyp.) Law John 74, 81 (przyp.), 8284, 92, 96, 362, 463, 464, 465, 470, 474 (przyp.) Layard Richard 609 (przyp.) Lee G. A. 44 (przyp.) Lehmann Fritz 564 Leijonhufvud Axel 402 (przyp.) Leoni Bruno 14, 16, 17 Lessio Leonard de 62 (przyp.), 104 (przyp.), 456, 459, 461, 462 Lessines Aegidius 203 (przyp.) Leube Kurt R. 511 (przyp.), 558 (przyp.) Lewin P. 202 (przyp.) Lindo, Alejandro 59 (przyp.) Lipsey Richard G. 174 (przyp.) Lizarrazas Domingo de 59 Lloyd Samuel James (lord Overstone) 473 Locke John 463

Longeld S. M. 476, 477, 478, 504 (przyp.) Lpez-Amor y Garca Mercedes XXXV, 21 (przyp.) Lpez Garca Luis Alfonso XXXV, 183 (przyp.) Lpez Gregorio 26 (przyp.) Lucas Robert E. 406 (przyp.) Lugo Juan de 70, 7273 (przyp.), 92 (przyp.), 104 (przyp.), 456, 458462, 468, 472 Machlup Fritz 262 (przyp.), 274 (przyp.), 290 (przyp.), 308 (przyp.), 312 (przyp.), 324, 325 (przyp.), 347, 348 (przyp.), 350 (przyp.), 390, 395 (przyp.), 529 MacLeod 191 (przyp.), 470 MacRae C. Duncan 344 (przyp.) Magnee Martin E. 447 (przyp.) Maling C. 586 (przyp.) Maino Jason de 21 (przyp.) Malthus Thomas 386, 469 (przyp.) Manso Rubn XXXV, 122 Mant Lenor 29 (przyp.) Marcellus 17 Marcia 41 Mariana Juan de 310 (przyp.), 461 (przyp.), 574 (przyp.) Marks Karol 32 (przyp.), 274 (przyp.), 351, 352, 354, 425 (przyp.), 428, 429 (przyp.), 470 (przyp.), 601 (przyp.) Mrquez Javier 275 (przyp.) Marshall Alfred 153 (przyp.), 163, 164 (przyp.), 215216 (przyp.), 258 (przyp.), 386, 390 (przyp.), 408, 409, 410, 417, 475 (przyp.) Martnez Meseguer Csar XXXV, 4 (przyp.) Mata Barranco Norberto J. de la 8 (przyp.) Mayer Hans 387 (przyp.), 399 (przyp.) Mayer Thomas 498 (przyp.)

656

Indeks osb

McCloughry Roy 273 (przyp.) McCulloch J.R. 473, 476, 477, 478 McManus T. F. 274 (przyp.), 368 369 (przyp.) Medici Giovanni Angelo (papie Pius IV) 40 (przyp.) Meltzer Allan H. 394 (przyp.) Menger Carl 14, 15, 16, 84, 103 (przyp.), 201 (przyp.), 221, 383, 384, 385 (przyp.), 387 (przyp.), 389 (przyp.), 390 (przyp.), 431 (przyp.), 455 (przyp.), 463 (przyp.), 558 (przyp.), 559 (przyp.), 582 (przyp.), 606 (przyp.) Mercado Toms de 62 (przyp.), 6769, 70 (przyp.), 73 (przyp.), 455, 459, 460, 462, 473 Meredith H. O. 386 (przyp.) Michaelis Otto 477, 484, 485, 486, 487, 541, 610 Michel H. E. 209 (przyp.) Miles Marc A. 571 (przyp.) Milgate Murray 352 (przyp.), 425 (przyp.), 531 (przyp.), 533 (przyp.) Mill John Stuart 259 (przyp.), 386, 471 Miller Eugene F. 77 (przyp.) Miller Harry E. 484 (przyp.) Mills Frederick C. 375376 (przyp.) Mints Lloyd W 433 (przyp.), 553, . 555, 566 Mises Ludwig von XVII, 11, 12, 17 (przyp.), 43 (przyp.), 122 (przyp.), 138 (przyp.), 142 (przyp.), 145, 153 (przyp.), 159 (przyp.), 179 (przyp.), 184, 204 (przyp.), 212 (przyp.), 214 (przyp.), 216 (przyp.), 217 (przyp.), 220, 224 (przyp.), 250 (przyp.), 259 (przyp.), 264 (przyp.), 265 (przyp.), 266, 272, 273, 274 (przyp.), 275 (przyp.), 278 (przyp.), 281 (przyp.), 282 (przyp.), 283 (przyp.), 284 (przyp.), 286, 290 (przyp.), 292,

293 (przyp.), 295 (przyp.), 297, 298 (przyp.), 306 (przyp.), 311 (przyp.), 318, 320 (przyp.), 321 322 (przyp.), 324 (przyp.), 332, 333 (przyp.), 334, 335 (przyp.), 337 (przyp.), 338 (przyp.), 339 (przyp.), 344 (przyp.), 345, 351, 352 (przyp.), 355 (przyp.), 358 (przyp.), 367 (przyp.), 368 (przyp.), 371 (przyp.), 378, 390 (przyp.), 391, 392, 396 (przyp.), 398 (przyp.), 399, 400, 403 (przyp.), 404 (przyp.), 405, 406, 408, 409, 410, 411, 415, 416 (przyp.), 418, 419 (przyp.), 427 (przyp.), 444 (przyp.), 446 (przyp.), 461, 471, 473, 474, 475, 477, 483 (przyp.), 484 (przyp.), 485487, 491, 502 (przyp.), 503504 (przyp.), 508, 509 (przyp.), 510, 513 (przyp.), 514, 515, 516, 519 (przyp.), 537 (przyp.), 541, 542547, 550 (przyp.), 551 (przyp.), 552, 553, 555556 (przyp.), 558 (przyp.), 560 (przyp.), 568 (przyp.), 569 (przyp.), 572, 574, 576, 587 (przyp.), 588 (przyp.), 595 (przyp.), 600 (przyp.), 601 (przyp.), 607 (przyp.), 610, 612, 613 Mitchell Wesley C. 348 (przyp.) Modeste Victor 475, 483, 486, 487, 510 (przyp.), 514 (przyp.), 541, 610 Modestyn 18 Moggridge Donald 386 (przyp.), 446 (przyp.) Molay Jakub de 44 (przyp.) Molina Luis de 62 (przyp.), 70, 71, 72, 73 (przyp.), 92, 104 (przyp.), 190191 (przyp.), 455 (przyp.), 456462, 468, 472 Montanari Geminiano 462, 465 (przyp.) Monteskiusz (Montesquieu Charles L. de Secondat) 465

Indeks osb

657

Morga Pedro de 59 Morgan J. P. 115 (przyp.) Moss Laurence S. 62 (przyp.), 250 (przyp.), 267 (przyp.), 281 (przyp.), 283 (przyp.), 291 (przyp.), 302 Mueller Reinhold C. 50 (przyp.), 51 (przyp.), 52 (przyp.), 360 Mulholland Stephen 560 (przyp.) Murphy Antoin E. 83 (przyp.), 84 (przyp.), 86, 93 (przyp.), 464 (przyp.) Neisser 478 (przyp.) Nelson R. W 274 (przyp.), 369 . (przyp.) Nentjes A. 596 (przyp.) Newman Peter 352 (przyp.), 425 (przyp.), 531 (przyp.), 533 (przyp.) Newton Sir Isaac 336 (przyp.) Nichols Dorothy M. 183 (przyp.) Niveau Maurice 365 (przyp.) Nordhaus William D. 260 (przyp.), 344 (przyp.), 387 (przyp.), 393 (przyp.) Norman Montagu 368 (przyp.) Norman George W 473 . Nove Alec 352 (przyp.)

OBrien D. P. 462 (przyp.) ODriscoll Gerald P. 139 (przyp.), 202 (przyp.), 281 (przyp.), 404, 405 (przyp.), 430 (przyp.), 529 (przyp.), 582 (przyp.) OKean Alonso Jos Mara 406 (przyp.) Olariaga Luis 275 (przyp.) Ophem J. van 596 (przyp.) Ozcriz Marco Florencio 13 (przyp.), 94 (przyp.), 104 (przyp.) Pacioli Luca 44 (przyp.) Papinian 18, 19, 20 (przyp.), 21, 24, 41 (przyp.) Pareto Vilfredo 385 (przyp.), 408

Parker R. H. 44 (przyp.) Parnell Henry 470, 476, 477, 478, 502 (przyp.), 514 Pasion 31 32, 33, 34, 36 (przyp.), 37 Pastor Luis Mara 488 (przyp.) Patinkin Don 586 (przyp.) Paulus 18, 19, 20, 21, 22, 24 Pauly Mark V 294 (przyp.) . Pauzner Ady 299 (przyp.) Pedraja Garca Pedro 150151 (przyp.) Peel Sir Robert 190, 363364, 367 (przyp.), 474475, 485 (przyp.), 486, 542, 543 (przyp.), 544, 547, 548, 582, 583, 610 Pemberton Robin Leigh 607 (przyp.) Pelsmaeker Francisco de 12 (przyp.) Pennington James 191 (przyp.), 457, 472 Prez Manzano Mercedes 8 (przyp.) Perlman 468 (przyp.) Pern Juan D. 262 (przyp.), 592 594, 595 (przyp.), 605 Petty William 463 Philbin James P. 82 (przyp.), 484 (przyp.) Phillips Chester A. 142 (przyp.), 154, 155 (przyp.), 170, 179 (przyp.), 369 (przyp.) Pigou Arthur Cecil 425 (przyp.) Piquet Jules 44 (przyp.) Pirenne Henri 44 (przyp.), 48 (przyp.) Platon 31 (przyp.) Plaut 53 Polk James K. 484 (przyp.) Pollock Alex H. 557 (przyp.) Pomponius (Pomponiusz) 18 Powell E. T. 95 (przyp.) Prescott Edward C. 406 (przyp.) Price Bonamy 274 (przyp.) Principe Angela 113 (przyp.) Prychitko David L. 510 (przyp.)

658

Indeks osb

Raguet Condy 3132 (przyp.), 191 (przyp.), 273, 274 (przyp.), 363 (przyp.), 472, 484 Ramey Valerie A. 318 (przyp.), 376 Randolph Thomas 363 (przyp.) Randolph John 484 Reagan Ronald 130 (przyp.), 372 Reynolds Alan 571 (przyp.) Reisman Georges 234 (przyp.) Riao Antonio 275 (przyp.) Ricardo David 32 (przyp.), 249, 274 (przyp.), 336 (przyp.), 363, 385386, 469, 469470 (przyp.), 473, 474 Richter Andrea 609 (przyp.) Riosalido Jess 45 (przyp.) Ritter Laurence S. 183 (przyp.) Rizzo Mario J. 202 (przyp.), 385 (przyp.), 404, 430 (przyp.) Robbins Lionel 220 (przyp.), 266 (przyp.), 324 (przyp.), 370 (przyp.), 385 (przyp.) Robbins John W 514 (przyp.) . Robertson Denis H. 419 (przyp.) Robinson Joan 431 (przyp.) Roca Juan Juan 6 (przyp.), 25 (przyp.) Rockwell Lewellyn H. Jr. XXV, 536 (przyp.), 549 (przyp.) Rodrguez Braun Carlos 275 (przyp.), 281 (przyp.) Rojo Luis ngel 434 (przyp.), 438439 (przyp.), 466 (przyp.) Romer David 424 (przyp.), 432 (przyp.) Roosevelt Franklin D. 370 Roover Raymond de 30 (przyp.), 5253 (przyp.), 53, 54, 55 Rpke Wilhelm 145, 340, 341 (przyp.), 342 (przyp.) Rostovtze Michael N. 38, 42 (przyp.) Rothbard Murray N. XXXV, 62 (przyp.), 77 (przyp.), 82 (przyp.),

84 (przyp.), 9495 (przyp.), 115 (przyp.), 124 (przyp.), 135 (przyp.), 139 (przyp.), 175, 178, 191 (przyp.), 203 (przyp.), 214 (przyp.), 220 (przyp.), 224 (przyp.), 234 (przyp.), 250 (przyp.), 260 (przyp.), 274 (przyp.), 299 (przyp.), 303 (przyp.), 315 (przyp.), 321 (przyp.), 324 (przyp.), 326 (przyp.), 327 (przyp.), 328329 (przyp.), 339 (przyp.), 362, 366, 368 (przyp.), 370 (przyp.), 386, 399 (przyp.), 423 (przyp.), 428 (przyp.), 447 (przyp.), 454 (przyp.), 455 (przyp.), 462 (przyp.), 470 (przyp.), 472 (przyp.), 476 (przyp.), 487, 510 (przyp.), 530, 533534, 537 (przyp.), 539 (przyp.), 546 (przyp.), 549550, 551 (przyp.), 552, 553, 555 (przyp.), 559 (przyp.), 580 (przyp.), 592 (przyp.), 602, 605 (przyp.), 606 Rubio Sacristn Jos Antonio 69 (przyp.), 73 (przyp.) Rue Jacques 413 (przyp.) Rufus Servius Sulpicius 18 Ruiz Martn Felipe 60 (przyp.) Ryan Christopher K. 62 (przyp.) Sez Armando 42 (przyp.) Sadowsky James XXXV, 460 (przyp.) Salerno Joseph T. 395 (przyp.), 513 (przyp.), 514515 (przyp.), 547 (przyp.), 551 (przyp.), 559 (przyp.), 563 (przyp.), 571 (przyp.), 574 (przyp.) Salin Pascal 51 (przyp.), 505 (przyp.), 552 (przyp.), 556 (przyp.), 607 (przyp.) Samuelson Paul A. 239 (przyp.), 260 (przyp.), 387 (przyp.), 393 (przyp.), 424425 (przyp.), 431 (przyp.), 588589

Indeks osb

659

Snchez Albornoz Nicols 68 (przyp.) Snchez Santos Jos Manuel 498 (przyp.) Snchez Sarto M. 275 (przyp.) Santillana Ramn 490 (przyp.) Santoz Briz Jaime 97 Saravia de la Calle Luis 28, 29, 32 (przyp.), 6266, 71, 73 (przyp.), 75, 92 (przyp.), 139, 178, 273, 455, 460, 461, 473 Sard Juan 364 (przyp.) Savigny F. C. V 18 . Scaevola Quintus Mucius 18 Schubert Aurel 370 (przyp.) Schuler Kurt 531 (przyp.), 608 (przyp.) Schumpeter Joseph A. 311 (przyp.), 353354 (przyp.), 386 (przyp.), 454 (przyp.), 461 (przyp.) Schwartz Anna J. 258 (przyp.), 366, 366367 (przyp.), 394, 395 (przyp.), 453 (przyp.), 487 (przyp.), 496 (przyp.), 505 (przyp.), 511 (przyp.), 518 (przyp.), 588, 590 (przyp.) Schwartz Pedro 396 (przyp.), 468 (przyp.), 469 (przyp.), 475 (przyp.) Selgin George A. 179 (przyp.), 258 (przyp.), 366 (przyp.), 396 (przyp.), 412 (przyp.), 487, 503 (przyp.), 506 (przyp.), 510, 511 (przyp.), 512, 513 (przyp.), 514 (przyp.), 515516, 518, 521 (przyp.), 525, 527530, 531, 533, 534 (przyp.), 536, 538539, 546 (przyp.), 564 (przyp.), 568 (przyp.), 578 (przyp.), 588 (przyp.), 612 Sennholz Hans F. 205 (przyp.), 401 (przyp.) Sewer Aleksander 20 (przyp.), 21 (przyp.) Sever Septimus 40 Shah Parth J. 538 (przyp.) Shapiro Edward 424 (przyp.)

Sherman Howard J. 429 Siegel Barry N. 214 (przyp.), 368 (przyp.) Sierra Bravo Restituto 62 (przyp.), 68, 70 (przyp.), 455 (przyp.) Silber William L. 183 (przyp.) Simons Henry C. 433 (przyp.), 553555, 566, 582 (przyp.) Simpson C. A. 62 (przyp.) Skidelsky Robert 433 (przyp.), 446 (przyp.) Skousen Mark 95 (przyp.), 209 (przyp.), 220 (przyp.), 233 (przyp.), 234 (przyp.), 235 (przyp.), 260 (przyp.), 287 (przyp.), 305 (przyp.), 316 (przyp.), 317 (przyp.), 318 (przyp.), 324 (przyp.), 328 (przyp.), 332 (przyp.), 334 (przyp.), 348 (przyp.), 371 (przyp.), 376, 387 (przyp.), 409 (przyp.), 423 (przyp.), 432 (przyp.), 433 (przyp.), 434 (przyp.), 484 (przyp.), 513 (przyp.), 514 (przyp.), 518 (przyp.), 551 (przyp.), 560 (przyp.), 567 (przyp.), 570 (przyp.), 591 (przyp.) Smith Adam 7779, 230, 386, 468, 538 (przyp.) Smith Barry 431 (przyp.) Smith Vera C. XXXIV 191 (przyp.), 476, 477478 (przyp.), 485 (przyp.), 486487 (przyp.), 489, 598 (przyp.) Sokrates 31 (przyp.) Soto Domingo de 62 (przyp.), 70, 73 (przyp.), 92 (przyp.) Sousmatzian Elena XXXV, 56 (przyp.), 492 (przyp.), 508 (przyp.) Spangler Mark 514 (przyp.) Spadaro Louis M. 124 (przyp.), 291 (przyp.) Spietho Arthur August Kaspar 335 (przyp.), 352 (przyp.) Sraa Piero 336 (przyp.), 431 (przyp.), 469 (przyp.), 470 (przyp.)

660

Indeks osb

Stankiewicz Tomasz 356 (przyp.) Steuart Sir James 7778, 83 (przyp.), 468 (przyp.) Stigler George J. 389 (przyp.) Stiglitz Joseph E. 294 (przyp.), 424 (przyp.) Strigl Richard von 206 (przyp.), 274 (przyp.), 275 (przyp.), 440 (przyp.) Strong Benjamin 368 (przyp.) Stroup Melinda A. XXV Surez Gonzlez Carlos 8 (przyp.) Summers Lawrence 424 (przyp.), 432 (przyp.) Suzuki Yoshio 373374 (przyp.) Tamames Ramn 232 (przyp.) Taussig Frank W 155 (przyp.), 263 . (przyp.) Tavlas George S. 433 (przyp.) Taylor John 82 (przyp.), 484 Tedde de Lorca Pedro 76 (przyp.), 488 (przyp.), 490 (przyp.) Tellkampf Johann L. 478 (przyp.), 484, 485, 541 Temin Peter 404 (przyp.) Terencjusz 39 Termes Carrer Rafael XXXV, 61 (przyp.) Thatcher Margaret 130 (przyp.), 372 Teodorus 31 (przyp.) Thies Cliord F. 239 (przyp.) Thornton Henry 84, 191 (przyp.), 273, 401 (przyp.), 457, 469, 472 Thorbecke Willem 377 (przyp.) Timberlake Richard H. 143 (przyp.), 511, 605 (przyp.) Tobin James 530, 541, 557 (przyp.) Todd Stephen C. 36 (przyp.) Tooke Thomas 230 (przyp.), 470, 472 (przyp.), 476 (przyp.), 509 Toribio Dvila Juan J. 580581 (przyp.) Torre Saavedra Enrique de la 113 (przyp.)

Torres Lpez Juan 174 (przyp.) Torrens Robert 362 (przyp.), 473 Torrero Maas Antonio 373 (przyp.) Tortella Casares Gabriel 364 Trautwein Hans-Michael 200 (przyp.) Trybonian 1920 (przyp.) Trigo Portela Joaqun 2930 (przyp.), 37, 40 (przyp.) Tucker Albert W 504 (przyp.) . Tufte Edward R. 344 (przyp.) Tuhan-Baranowski Mychajo I. 274 (przyp.), 352, 429 Turgot Anne Robert Jacques 203 204 (przyp.), 240 (przyp.), 465 Ulpian 18, 19, 20, 22, 24, 25, 41 (przyp.) Usabiaga Carlos 406 (przyp.) Usher Abbott P. 45, 46, 5253 (przyp.), 54, 55 (przyp.), 57, 80, 184 (przyp.) Valpuesta Gastaminza Eduardo M. 113 (przyp.) Vanderlint Jacob 77 Van Buren Martin 484 Varus Alfenus 18, 21 (przyp.) Vasilescu Octavian XXXIVXXXV (przyp.) Vaughn Karen I. 250 (przyp.), 267 (przyp.), 281 (przyp.), 283 (przyp.), 291 (przyp.), 302 Vecchio Gustavo del 387 (przyp.) Viaa Remis Enrique 232 (przyp.) Vicens Vives M. 364 (przyp.) Vilar Pierre 74 (przyp.), 75 (przyp.), 80 (przyp.) Vilani 52 Villalonga Ignacio 275 (przyp.) Viner Jacob 433 (przyp.) Voth Hans Joachim 404 (przyp.)

Indeks osb

661

Wagner Adolph 470 (przyp.), 478 (przyp.) Wainhouse Charles 214 (przyp.), 375 Walker Amasa 512 (przyp.), 551 (przyp.), 552 (przyp.) Walras Lon 383384 (przyp.), 385 (przyp.), 387, 391, 408 Weit Reinhold 476 (przyp.) Wenar Leif 303 (przyp.) West Edwin G. 468 (przyp.) Wheatley John 336 (przyp.), 469 470 (przyp.) White Judith 74 (przyp.) White Lawrence H. 373 (przyp.), 487 (przyp.), 495 (przyp.), 503 (przyp.), 510, 511 (przyp.), 512, 513 (przyp.), 514 (przyp.), 521 (przyp.), 525, 531 (przyp.), 532 (przyp.), 536, 538, 539, 582 (przyp.), 547 (przyp.), 555 (przyp.), 612 Wicker Elmus 369 (przyp.) Wicksell Knut 40 (przyp.), 51 (przyp.), 80 (przyp.), 204 (przyp.), 213 (przyp.), 220 (przyp.), 273 (przyp.), 419 (przyp.), 461 (przyp.), 469 Wilson James 191 (przyp.), 274 (przyp.), 470, 600 (przyp.) Winiecki Jan 356 (przyp.) Wolowsky 478 (przyp.) Wood John Cunningham 401 (przyp.), 421 (przyp.), 586 (przyp.) Wood Georey A. 498 (przyp.) Woods Ronald N. 401 (przyp.), 421 (przyp.), 586 (przyp.) Wubben Emiel F. M. 292 (przyp.) Yamey B. S. 44 (przyp.) Yeager Leland B. XXVIII (przyp.), 396 (przyp.), 476 (przyp.), 511, 540 (przyp.), 549, 559 (przyp.), 574 (przyp.), 575 (przyp.), 589, 605 (przyp.)

Zlabinger Albert H. 399 (przyp.) Zahka William 274 (przyp.) Zayd Ibn Ab zob. Ibn Ab Zayd Zenon (z Elei) 3839, 162 (przyp.) Zijp Rudy van 139 (przyp.), 267 268 (przyp.)

Indeks rzeczowy

actio depositi 91 actio furti 91 afera Morza Poudniowego (South Sea Bubble) 81 aktywa nansowe (nancial asset) 527528 anglosaski system prawny (AngloSaxon legal system) zob. kontynentalny system prawny Argentyna zob. reforma bankowoci Asyria zob. bankowo austriacka szkoa ekonomii (Austrian School of economics) rnice w stosunku do keynesistw (dierences with Keynesians) 434436 rnice w stosunku do monetarystw (dierences with monetarists) 434436 zob. te kapita; makroekonomia austriacka teoria cyklu koniunkturalnego (Austrian theory of the business cycle) 262291 wiadectwa empiryczne (empirical testing of) 357358 (przyp.), 374377 tabela faz cyklu (phases in the cycle, table of) 379381 zwizki marksizmu z austriack teori cyklu koniunkturalnego

(Marxist connections with) 356, 429

351

Babilon (Babylon) zob. Bankowo bank (bank) bardzo may, czyli lilipuci (very small, or Lilliputian) 157159 fuzje (mergers) 83, 154155 (przyp.), 159, 160, 350351, 505, 518 mnonik w przypadku izolowanego banku (multiplier, case of isolation) 153 (przyp.), 163 jako porednik nansowy (as nancial intermediary) 128, 131 135 Kaliksta (Callistos) 4041 rwnoczesna ekspansja wielu bankw (simultaneous expansion by many) 174180 zdolno ekspansji banku monopolistycznego (monopolistic, the capacity for expansion) 160164 zdolno ekspansji kredytowej i kreacji depozytw w przypadku banku izolowanego (isolated, and the capacity for credit expansion and deposit creation) 152157 zdolno ekspansji kredytowej systemu maych bankw rwna

664

Indeks rzeczowy

zdolnoci jednego, monopolistycznego banku (system of small, capacity for credit expansion equal to that of a single, monopolistic bank) 168174 Bank Amsterdamski (Bank of Amsterdam) 7380 a wymg stuprocentowej rezerwy (and the 100-percent reserve requirement) 74, 78, 79 uwagi Davida Humea (and David Hume) 7677 uwagi Jamesa Steuarta i Adama Smitha (and James Steuart and Adam Smith) 7780 Bank Anglii (Bank of England) 80 82, 115 (przyp.), 364, 473, 474 zawieszanie ustawy Peela przez Bank Anglii w okresach kryzysu (its suspension of the Peel Act during crises) 364 bank centralny (central bank) 474, 491509 argumentacja na rzecz banku centralnego (case for) 479482 jako wynik bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (result of fractionalreserve banking) 481 482 likwidacja (eradication of) 571 572, 592, 594, 605 sztuczne bodce motywujce (articial incentives for performance) 498499 wsppraca z bankami prywatnymi (cooperation with private banks) 488490 bankierzy (bankers) przywileje (privileges of) 37, 46, 57 templariusze jako redniowieczni bankierzy (Templars, as medieval) 4344 utrzymywanie tajemnicy (secrecy of) 51 (przyp.)

wadza (power of) 31 w pnym redniowieczu (in late Middle Ages) 4357 ydowscy (Jewish) 47 bank monopolistyczny (monopolistic bank) zob. banki banknoty emisja i rwnowano z kreacj depozytw (banknotes, their issuance and their equivalence to deposit creation) 184 235, 472474 bankowo (banking) bankowo Medyceuszw a cykl koniunkturalny (Medicis and the business cycle) 5355 deregulacja (deregulation of) 556 (przyp.), 560561 fundusz inwestycyjny (mutual fund) XV, 448449, 562563, 576, 597, 598, 600, 602, 603, 604, 613 grzech w bankowoci (sin in banking) 6465, 72, 458, Jezus a bankowo (Jesus and) 42 (przyp.) niepewno i ryzyko w bankowoci (uncertainty and risk in) 68, 215, 217 (przyp.), 291299 niepowodzenie ustawodawstwa bankowego (legislation, failure of) 506509 Ptolomeusze a bankowo (Ptolemies and) 3739 spadek wartoci aktyww podczas kryzysu (assets, how they decline in the crisis) 295296 roztropno w bankowoci (prudence in) 113114, 458 usugi (services), 33, 52, 63, 67, 93, 108, 128, 137, 137, 143, 146, 147, 578 (przyp.), 579, 603 w Asyrii (in Assyria) 29 w Babilonie (in Babylon) 29 w Grecji (in Greece) 3037

Indeks rzeczowy

665

w osiemnastowiecznej Francji (in eighteenth century France) 8284 w osiemnastowiecznej i dziewitnastowiecznej Szkocji (in eighteenth and nineteenth century Scotland) 531532 w wiecie helleskim (Hellenistic) 3739 zob. te bankowo oparta na rezerwie czstkowej; wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej; wolna bankowo; Rzym; szkoa salamancka; Sewilla; tragedia dobra wsplnego bankowo centralna i wolna (central banking vs. free banking) 475487 bankowo funduszy inwestycyjnych (mutual fund banking) zob. bankowo bankowo oparta na rezerwie czstkowej (fractional-reserve banking) 87126 prawdopodobiestwo w bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (probability in) 114115 teoria (theory of) 534539, 550 w ubezpieczeniach na ycie (in life insurance) 124 zob. te ubezpieczenia na ycie bankructwa rm giedowych (stock market failures) zob. Sanyo Securities; Yamaichi Securities Bank Sztokholmski (Bank of Stockholm) 80 ufundowanie nagrody im. Nobla w dziedzinie ekonomii (endowment of a Nobel Prize in Economics) 80 (przyp.) bezczynne (idle) zasoby (resources) 332334 bezpieczne przechowywanie jako przyczyna umowy depozytu (safekeeping, cause of the deposit contract) 3

bezrobocie (unemployment) bezporednia przyczyna (direct cause) 315 niedobrowolne (involuntary) 416 (przyp.) porednia przyczyna (indirect cause) 315316 wpyw na cykl koniunkturalny (eects on the economic cycle) 332334 bdy inwestowania (malinvestment) 284285 bdy inwestowania zasobw w fazie boomu przez kryzysem gospodarczym (resources in the boom prior to the economic crisis) 313314 wykorzystanie po fazie boomu (usefulness after the boom) 315 (przyp.) bodce zmiana struktury bodcw motywujcych dla wadz banku centralnego (incentives, redenition of their structure for central bank authorities) 497499 boom cechy charakterystyczne (boom, characteristics of) 266 (przyp.), 272 brutto (gross) Bundesbank 597 dochd (income) 227230 inwestycje (investment) 227 oszczdnoci (saving) 300 premia na oczekiwan inacj lub deacj w rynkowej stopie procentowej brutto (market rate of interest, premium for expected ination or deation) 216 Carr v. Carr 95 (przyp.) cel pojcie (goal, concept of) 200 201 ceny (prices) towarzyszce inacji (that accompany ination) 395396, 466

666

Indeks rzeczowy

wzrost w odpowiedzi na tworzenie kredytu (rise of, in response to credit creation) 276278 certykat lub kwit depozytowy w przypadku depozytu nieprawidowego w prawie rzymskim (certicate or receipt of irregular deposit in Roman law) 21 Chile niepowodzenie systemu wolnej bankowoci (failure of free banking) 533534 system nansowy w XIX wieku (nancial system in the nineteenth century) 532533 chirographis pecuniarum czyli czeki bankowe na pimie w pracach Luisa de Moliny (chirographis pecuniarum, or bank checks in the writings of Luis de Molina) 457 commodatum denicja (commodatum, denition) 12 Corpus Iuris Civilis 19, 43, 48, 51 Crdit Lyonnais 365 cykle koniunkturalne (economic cycles) 82 konsekwencje psychologiczne (psychological consequences of) 286, 343345 midzynarodowy charakter (international nature of) 356357 moliwo zapobiegania dziki reformie bankowoci (banking reform capable of preventing) 565 566 wiadectwa empiryczne (empirical evidence and) 357378 teoria (theory of) 262291 cykle koniunkturalne ich rzekomo nierozczny zwizek z gospodark rynkow (economic cycles in a market economy, their supposedly inherent nature) 352353 czarna mier (Great Plague) 262

czas koncepcja ekonomiczna (time, economic concept of) 201 czynniki produkcji (factors of production) 205 czynniki realne (real factors) zob. poyczka Danse macabre 52 defetyzm (defeatism) 122123 deacja (deation) demokracja a system kredytowy (democracy and the credit system) 572574 pojcie i rodzaje (concept and types) 192, 334340 wiadomie wywoywana przez rzdy (deliberately induced by governments) 336 w Wielkiej Brytanii po wojnach napoleoskich i w roku 1925 (in Great Britain after the Napoleonic Wars and in 1925) 336337 (przyp.) wywoywana przez kurczenie si kredytu (caused by credit squeeze) 192, 196, 362 zarzut wobec proponowanego systemu (objection to the proposed system) 585588 zdrowa (healthy) 567570 demoralizacja podmiotw gospodarczych (demoralization of economic agents) 196198 denacjonalizacja pienidza (denationalization of money) zob. pienidz depositi a discrezione 53 depositum confessatum depozyt pozorny lub udawany (spurious or simulated deposit) 12 (przyp.), 2426, 4751, 9192, 456 zamt pojciowy (conceptual confusion) 4849

Indeks rzeczowy

667

depozyt (deposit) denicja Ulpiana (Ulpians denition) 2021 depozyty pierwotne (primary deposits) 117, 142, 148, 162, 177 pochodny (derivative) 142 rnica ekonomiczna w stosunku do poyczki (economic dierence from a loan) 1012, 15, 2526 rnica prawna w stosunku do poyczki (legal dierence from loan) 910, 1213, 15, 4950 (przyp.) rnice pomidzy depozytem a poyczk (and loan dierences) 1014, 101102 systemy gwarancji (guarantee systems) 495 (przyp.) terminowy (time) 13, 14 (przyp.), 183 umowa depozytu pojcie i istota (contract of, concept and essence) 3 w bankowoci w rdziemnomorskiej Europie (banking in Mediterranean Europe) 4547 wtrne (secondary) 142, 148, 149, 162, 168, 177,178, 186, 190, 191, 195 depozyt na danie maskowany przez umowy odkupu (demand deposit, repurchase agreement, operations that mask) 120123 depozyt nieprawidowy (irregular deposit) denicja i rnica w stosunku do depozytu prawidowego (denition and dierence with regular deposit) 34 funkcja spoeczna (social function of) 45 oszustwo (fraud in) zob. oszustwo oszustwo Cantillona w zwizku z depozytami nieprawidowymi

papierw wartociowych (Cantillons fraud, securities) 8486 sprzeniewierzenie (misappropriation in) 67 wyroki sdowe (court decisions) 89 rwnowano depozytu nieprawidowego papierw wartociowych i pienidzy (of securities and money, the equivalence of) 9294 zasadniczy element depozytu nieprawidowego pieninego (of money, essential element of) 56 zob. te prawo zwyczajowe depozyt nieprawidowy w prawie islamskim (islamic law, regarding irregular deposits) 45 (przyp.) depozyty bankowe i banknoty rwnowano ekonomiczna (bank deposits and bills, their economic equivalence) 189190, 471472 deprecjacja dbr kapitaowych (depreciation of capital goods) zob. dobra kapitaowe Devaynes v. Nobl, 95 (przyp.) Digesta 1922, 24, 42, 49 discrezione odsetki pacone przez Bank Medyceuszw (discrezione, interest paid by the Medici Bank) 53, 54 (przyp.) dug publiczny przeksztacenie w toku reformy systemu bankowego (national debt, conversion in reform of the banking system) 599607 dobra (goods) dzisiejsze i przysze brak wymiany w przypadku depozytu nieprawidowego (present and future, absence of exchange in the irregular deposit) 1011 oszczdzajcy czyli dostawcy dbr dzisiejszych (savers, or suppliers of present) 213215

668

Indeks rzeczowy

trwae konsumpcyjne (durable consumer) 225, 238239, 307308 zamienne (fungible good) 2 dobra kapitaowe (capital good) a moliwo przeksztacenia (and convertibility) 210 denicja (denition of) 204 deprecjacja (depreciation of) 210 jako przejciowe (as temporary) 209215 jako ukierunkowane na przyszo (as future-oriented) 210 211 nieprzeksztacalne w cyklu koniunkturalnym (non-convertible, in the economic cycle) 313314 obrotowe (circulating) 224225 trwae (xed) 224225 wpyw ceny rynkowej na struktur produkcji (eect of market price of on the productive structure) 245 248 dochd netto (net income) 216 217, 223, 227230, 231, 232, 236, 237, 239, 240, 241, 247, 253, 255 dostpno (availability) podwjna (dual) 104105 zmiana denicji w odniesieniu do depozytu nieprawidowego (redenition in the irregular deposit) 112119 dylemat winia (prisoners dilemma) 504505 (przyp.) dziaanie ludzkie (human action) 200201 efekt Pigou (Pigou eect) 586587 efekt Ricarda (Ricardo eect) 248 251, 302, 305, 322, 327, 337, 349, 379, 380, 426 rola w kryzysie (its role in the crisis) 279281, 308 ekonomia Keynesowska (keynesian economics) 407428

szczeglna teoria (a particular theory) 415416 ekonomiczny/ekonomiczne (economic) dobra pierwszego i wyszych rzdw (goods of rst order and higher order) 201202 dobra z etapw porednich czyli wyszego rzdu (goods of intermediate stages or higher-order) 201202 recesja jako etap oywienia (recession, as the recovery stage) 326 327 rozwj ekonomiczny a proponowany system pieniny (growth, and the proposed monetary system) 567570 ekonomici neoricardiascy (Neo Ricardians) 431432 ekspansja kredytowa wpyw na struktur produkcji (credit expansion, its eects on the productive structure) 263274 error in negotio w umowie depozytu pieninego jako przyczyna jej zupenej niewanoci (error in negotio in the monetary deposit contract, cause of absolute invalidity) 107108 Europejska Unia Monetarna (European Monetary Union) 492, 541, 595, 607609 faszerstwo jako rwnowane w skutkach z ekspansj kredytow (counterfeiting, eects equivalent to those of credit expansion) 537 faszywy pienidz (counterfeit currency) 537 ducjarny/ducjarne (duciary) pienidz ducjarny denicja (money, denition) 142 pienidz towarowy (commodity money) 150, 184

Indeks rzeczowy

669

popyt na rodki ducjarne uznawany za zmienn egzogeniczn (demand for, regarded as an exogenous variable) 435, 512516 rodki (media) 142, 145146 (przyp.) nansowanie decytu budetowego (budget decit nance) 356 357 nansowanie wewntrzne (internal nancing) 215216 Florencja czternastowieczna bankowo (fourteenth century banking in) 52 kryzys gospodarczy i wyzwalajce go czynniki (economic crisis and its triggers) 52, 360361 kryzys w XVI wieku (crisis of the sixteenth century) 6061, 361 362 Foley v. Hill 95 Fuero Real 25 fundusze inwestycyjne inwestujce w papiery wartociowe (security mutual fund) charakterystyka i przysza rola (characteristics and future role of) 599607 prawdziwi porednicy nansowi (true nancial intermediary) 448 449 fuzje bankw (bank mergers) zob. bank gieda papierw wartociowych (stock market) podczas kryzysu (in a crisis) 347 350 pojcie i zalety (concept and advantages) 345346 gospodarka (economy) maniakalnodepresyjna (manicdepressive) 343345, 567 w odwrocie (in regression) 261 262

gospodarka maniakalnodepresyjna (manicdepressive economy) zob. gospodarka hiperinacja (hyperination) 306 holdingi inwestycyjne jako prawdziwi porednicy nansowi (holding companies, as true nancial intermediaries) 448449 ideogram monetarystyczne rwnanie wymiany jako ideogram (ideogram, monetarist equation of exchange as an) 398399 ilociowa teoria pienidza (quantity theory of money) krytyka mechanistycznej wersji monetarystycznej (critique of the mechanistic monetarist version) 392401 sformuowana przez Azpilcuet w 1556 roku (formulated by Azpilcueta in 1556) 454456 innowacje nansowe krytyka z uwagi na lekcewaenie wymogu rezerwy (nancial innovations, criticism of, because they out the reserve requirement) 584585 instytucja denicja (institution, denition) 14 internet (Internet) 482 (przyp.) Japonia kryzys spekulacyjny lat 90. XX w. (Japan, speculative crisis of the 90s) 373374 (przyp.) jzyk jako instytucja spoeczna (language, as a social institution) 1416 jurysprudencja (jurisprudence) 17 20 kapita (capital) austriacka krytyka mitycznej koncepcji kapitau (mythical concept of Austrian criticism) 385392

670

Indeks rzeczowy

efektywno kracowa (marginal eciency of) 417418, 419 (przyp.) knstliches kapital czyli sztuczny kapita u Geyera (knstliches kapital, or articial capital in Geyer) 485 marnotrawstwo (squandering of) 312314, 577 mityczna koncepcja monetarystw (monetarists mythical concept of) 385392 pojcie kapitalisty (capitalist, concept of) 208 pojcie kapitau (concept of) 211212 teoria produktywnoci kapitau (productivity theory of) 388 (przyp.) karty kredytowe (credit cards) 483 (przy.) keynesici i monetaryci metodologia makroekonomiczna (keynesians and monetarists, macroeconomic methodology) 434436 Keynes John Maynard argumenty za nieszkodliwoci ekspansji kredytowej (arguments of the harmlessness of credit expansion) 410415 kracowa efektywno kapitau (marginal eciency of capital) 417418 krytyka jego teorii (criticism of his theory) 407428 krytyka preferencji pynnoci (liquidity preference, criticism of) 422423 (przyp.) nieznajomo jzyka niemieckiego (ignorance of German) 408 ograniczona znajomo ekonomii (limited knowledge of economics) 407408 o Misesie i Hayeku (on Mises and Hayek) 418419

przyznanie przez Keynesa, e brakuje mu teorii kapitau (recognition that he lacked a capital theory) 421 (przyp.) rola w zepsuciu tradycyjnych zasad ubezpiecze na ycie (role in corruption of traditional life insurance principles) 125126 wpyw na bran ubezpiecze na ycie (inuence on life insurance industry) 446447 (przyp.) klauzule opcyjne (option clauses) 538 (przyp.), 539 kodeks cywilny a depozyt pieniny (Civil Code and the monetary deposit) 9697 kodeks handlowy a depozyt pieniny (Commercial Code and the monetary deposit) 9697 kodeks handlowy i karny proponowana zmiana artykuw (Commercial and Penal Codes, proposed reform of their articles) 561 (przyp.) Kompania Handlowa Missisipi (Mississippi Trading Company) 83 konstytucjonalizm pieniny (monetary constitutionalism) 572 (przyp.) kontrowersja w sprawie dwukrotnej zmiany (reswitching controversy) 428431 kontynentalne metody rachunkowoci (continental accounting methods) zob. rachunkowo kontynentalny system prawny (continental law system) 9496 koordynacja midzyokresowa i midzysektorowa (coordination, intertemporal, intratemporal) 212 213 kradzie (theft) 2224, 31 ,32 (przyp.), 48, 137, 139 (przyp.), 550, 580 (przyp.)

Indeks rzeczowy

671

kredyt (credit) proces zacieniania si kredytu (tightening, process of) 191198, 199, 334339 rynek kredytowy wtrne znaczenie i pomocnicza rola w stosunku do oglnego rynku wymiany dbr dzisiejszych na przysze (market, secondary, subsidiary importance to the general time market) 236237 ubezpieczenie (insurance) 449 450 zasadnicza nieubezpieczalno ryzyka systematycznego (uninsurable nature of systematic risks) 450451 kredyt konsumpcyjny (consumer credit) 238239 a teoria cyklu (and the theory of the cycle) 307309 kryzys gospodarczy (economic crisis) lat 1970. i 1990. (of the 1970s and 1990s) 371374 wywoany przez bd w rachunku ekonomicznym (caused by error in economic calculation) 285286 kryzysy bankowe i wyszo proponowanego systemu przeciwdziaania im (bank crises, and the superiority of the proposed system in counteracting them) 564 kultura kredytowa atwego pienidza napdzana ekspansj kredytow (Credit Culture of easy money, fed by credit expansion) 570571 kursy wymiany (exchange rates) stae (xed) 605607 stae i elastyczne (xed and exible) 607608 knstliches kapital czyli sztuczny kapita u Geyera (knstliches kapital, or articial capital in Geyer) 485

lichwa (usury) instytucjonalna (institutional) 462 kanoniczny zakaz (canonical ban on) 4748, 63, 66, 91 lune cze pomidzy realn a pienin stron gospodarki w koncepcji Hayeka (loose joint, between real and monetary sides of economics, according to Hayek) 436437 makroekonomia krytyka Hayeka (macroeconomics, Hayeks criticism of) 423424 makroekonomiczne/makroekonomiczna (macroeconomic) agregaty (aggregates) 330331, 497 polityka wedug szkoy austriackiej (policy, according to the Austrian School) 437 mancamento della credenza 52, 360 marksizm zwizki z austriack teori cyklu koniunkturalnego (Marxism, connections with Austrian theory of the trade cycle) 351356, 429430 Medyceusze (Medicis) zob. bankowo midzybankowa izba rozliczeniowa argument Parnella w sprawie ograniczenia emisji w systemie wolnej bankowoci (interbank clearing house, Parnells argument on the limit to issuance under free banking) 476477, 478 midzynarodowy standard pienidza (international monetary standard) 574575 mnonik bankowy (bank multiplier) zob. bank mnonik krytyka pojcia (multiplier, criticism of) 419423

672

Indeks rzeczowy

monetarystyczne rwnanie wymiany (monetarists equation of exchange) 392393, 398399 monetaryci i keynesici podobiestwa analityczne i metodologiczne (Monetarists and Keynesians analytical and methodological similarities) 432433, 434435 rnice (dierences) 434, 436 monetaryzm (monetarism) krytyka (critique of) 385407 polityka przeciwdziaania recesjom (policy advocated by, against recessions) 401 teoria (theory of) 385407 monetyzacja dugu publicznego (monetization of national debt) 573, 596 monstrua prodigia koncepcja w prawie rzymskim (monstrua prodigia, Roman legal concept of) 109 110 mutuum denicja (mutuum, denition) 23 nadkonsumpcja (overconsumption) 286 neokeynesici (New Keynesians) 432 (przyp.) niepewno i ryzyko w bankowoci (uncertainty and risk in banking) zob. bankowo niewykorzystane moce produkcyjne (capacity) 314 nowa ekonomia klasyczna (new classical economics) 402, 566 nowa szkoa bankowoci (NeoBanking School) 575595 nowacja umw (novation, of contracts) 111 niemoliwo socjalizmu twierdzenie o niemoliwoci socjalizmu a bank centralny (impossibility of socialism, theorem of, and the central bank) 488509

ruch okrny (circular ow) dochodw (of income) 231 (przyp.), 387388 krytyka modelu (criticism of the model), 260 (przyp.) 387388 oferty przejcia (take-over bids) 570, 584 (przyp.) oglna rwnowaga model Walrasa (general equilibrium, Walrass model of) 387, 391 opcja kupna (call option, purchase) 121 (przyp.) opcja sprzeday (put, sale option) 121 (przyp.), 583 opcje kupna i sprzeday (options, call, put) 121122 (przyp.) oszczdnoci (savings) doskonae (perfect) 124 formy (forms of) 235237 rezygnacja z natychmiastowej konsumpcji (relinquishing of immediate consumption) 205 rni si od popytu na pienidz (distinct from demand for money) 525530 tezauryzacja (hoarding) 337338 wpyw na struktur produkcji (eects on the productive structure) 239240 zapisy ksigowe oszczdnoci kierowanych na poyczki (account records of, channeled into loans) 237238 zob. te przymusowe oszczdnoci oszczdnoci netto (net saving) 227, 231, 247 (przyp.), 253, 256, 291 (przyp.), 302, 424425 (przyp.) oywienie (recovery) rodki antyproduktywne (counterproductive steps to it) 329 330 (przyp.) w nastpstwie kryzysu (following a crisis) 327328

Indeks rzeczowy

673

papiery wartociowe ceny w stosunku do stopy procentowej (securities, prices, relative to the interest rate) 247248 paradoks oszczdzania (paradox of thrift) 239 (przyp.), 249, 262 (przyp.), 391392, 421, 425 teoretyczne rozwizanie (theoretical solution to) 259260 Partidas Alfonsa X Mdrego (Partidas of Alfonso X, the wise) 25 pene zatrudnienie (full employment) w rozpaczliwych sytuacjach (in desperate circumstances) 341 342 zaoenie penego zatrudnienia (assumption of) 332334 pesymizm i psychologiczne skutki krachu (pessimism, and the psychological eects of the bust) 286 pienidz (money) denacjonalizacja (denationalization of) 557560 elektroniczny (electronic) 482483 (przyp.) ewolucja poday w Stanach Zjednoczonych w latach 1920. (supply in the United States, evolution in the 1920s) 366, 368 (przyp.), 369 jako instytucja spoeczna (as a social institution) 1415 jako walor doskonale pynny (as a perfectly liquid asset) 141 (przyp.) plastykowy (plastic) 482 483 (przyp.) propozycja prywatyzacji pienidza Huerty de Sota (Huerta de Sotos proposal to privatize money) 557564 przewidywalno zmian siy nabywczej (purchasing power, predictability of changes) 437

zob. te pienidz neutralny; ilociowa teoria pienidza; teoremat regresji; oszczdnoci pienidz neutralny (neutral money) 393, 406 niemoliwo teoretyczna (its theoretical impossibility) 437 plan denicja (plan, denition) 200201 podkonsumpcja (underconsumption) 390 (przyp.), 391392, 433 (przyp.) pokj (peace), 574575 pokusa naduycia (moral hazard) 115, 294 (przyp.) polityczny pragmatyzm spraw codziennych (political pragmatism of daily aairs) 595 porozumienie milczce lub dorozumiane w odniesieniu do depozytu pieninego (unspoken or implicit agreement, theory of the, in the monetary deposit) 106112 porednicy nansowi (nancial intermediaries) banki jako prawdziwi porednicy nansowi (banks as true) 128, 132135 prawdziwi niebankowi porednicy nansowi (true, nonbank) 438451 potrzeby handlu argument starej szkoy bankowoci (needs of trade, OldBankingSchool argument) 470, 512, 514 (przyp.), 525 powrt banknotw i kredytu (reux) krytyka Misesa (Misess criticism of) 471 prawo Fullartona (Fullartons law of) 470471 pozytywizm (positivism) 357359 poyczka (loan) denicja i rodzaje (denition and types) 1

674

Indeks rzeczowy

realne czynniki wpywajce na popyt na poyczki (real factors, inuencing the demand) 282 283 rynek poyczek jako podzbir rynku wymiany dbr dzisiejszych na przysze (market, as subset of time market) 215216 prawdopodobiestwa zdarze jednostkowych (case probabilities) 292293 prawdopodobiestwo (probability) w ubezpieczeniach na ycie (in life insurance) 124 zob. te bankowo oparta na rezerwie czstkowej prawo (law) a ustawodawstwo (versus legislation) 507 o wymogu stuprocentowej rezerwy (on the 100percent reserve requirement) 910 zob. te prawo rzymskie prawo rzymskie (Roman law) 17 20 certykat lub kwit depozytowy w przypadku depozytu nieprawidowego (certicate or receipt of irregular deposit in) 21 fundamentalne zasady (fundamental principles of) 1718 kodykacja (codication of) 19 prawo wielkich liczb (law of large numbers) niemono zastosowania w bankowoci (impossibility of application to banking) 291299 niemono zastosowania w odniesieniu do depozytu pieninego (impossibility of application to monetary deposit) 108 prawo zwyczajowe doktryna depozytu nieprawidowego (common law, doctrine of irregular deposit) 9496

preferencja czasowa (time preference) 203204 pogldy Lessinesa (and Lessines) 203 (przyp.) procent (interest) ustalenie procentu w umowie depozytu nieprawidowego (agreements of, in irregular deposit contract) 1214 z prawnego punktu widzenia (from a legal standpoint) 215 216 produkcja krajowa brutto (Gross Domestic Output, GDO) 317318 produkcja narodowa brutto denicja (Gross National Output, GNO, denition) 233 (przyp.) produkcja zota (gold production) 567 produkt narodowy brutto (Gross National Product, GNP) 232, 316 317 program polityczny najmniejszych szkd (political program, of least damage) 341343 przecitny okres produkcji (average period of production) 223224, 390 (przyp.), 430 (przyp.) przedsibiorcza kreatywno (entrepreneurial creativity) 207 przedsibiorczo (entrepreneurship) 318320 ratowanie dbr kapitaowych (salvaging of capital goods) 320321 zastosowanie teorii przedsibiorczoci do braku koordynacji midzyokresowej (its application to intertemporal discoordination) 319 przeinwestowanie (overinvestment) 284, 286 (przyp.), 429 przewidywanie krachu giedowego z roku 1929 (prediction of the 1929 stock market crash) 324 325 (przyp.)

Indeks rzeczowy

675

przymusowy oszczdzajcy (forced saver) 114, 458459 przymusowe oszczdnoci (forced saving) a przymusowe wywaszczenie (and forced expropriation) 310 (przyp.) w cisym sensie (in a strict sense) 311312 w szerokim sensie (in a broad sense) 309311 Ptolemeusze (Ptolemies) zob. bankowo rachunek ekonomiczny (economic calculation) bd rachunku ekonomicznego jako podstawowa przyczyna kryzysu (error in, as a fundamental cause of the crisis) 285286 niemoliwo w socjalizmie (impossibility under socialism) 488 zastosowanie do teorii cyklu (application to the theory of the cycle) 285 (przyp.) rachunkowo (accounting) kontynentalne metody rachunkowoci depozytu nieprawidowego (continental accounting methods used for the irregular deposit) 139147 na etapach najbliszych ostatecznej konsumpcji (in stages closest to nal consumption) 278279 straty na etapach odlegych od konsumpcji (losses in stages distant from consumption) 284287 w wiecie anglojzycznym (in the English-speaking world) 147 152 zyski z produkcji (prots from production) 216217 zob. te rachunkowo podwjnego zapisu; rachunkowo narodowa

rachunkowo narodowa (national income accounting) krytyka miernikw (criticism of its measures) 230235, 257258 (przyp.) nieodpowiednia dla ukazania rnych faz cyklu koniunkturalnego (inadequate to reect dierent phases in the economic cycle) 316318 rachunkowo podwjnego zapisu (bookkeeping, double-entry) 44 (przyp.) racjonalne oczekiwania (rational expectations) 320 (przyp.) krytyka koncepcji (criticism of) 402407 recesja nadejcie (recession, advent of) 284291 redystrybucja dochodw i zmiany relatywnych cen w wyniku inacji (income redistribution and changes in relative prices caused by ination) 400 reforma bankowoci (banking reform) etapy (stages in) 596598 krytyczna analiza reformy bankowoci gen. Juana Perna (Pern, General Juan, critical analysis of his banking reform) 592595 podstawowe zasady strategii reformy (strategy for reforming, essential principles) 595596 w Argentynie (in Argentina) 592 595 w celu zapobiegania cyklom koniunkturalnym (to prevent economic cycles) 565566 zalety proponowanej reformy (proposal to reform, advantages) 564575 zob. te dug publiczny przeksztacenie w toku reformy systemu bankowego

676

Indeks rzeczowy

reforma pienina zarzuty wobec propozycji Huerty de Sota i odpowiedzi na nie (monetary reform, objections to Huerta de Sotos proposal for, and replies) 575595 reforma systemu bankowego (reform of the banking system) zob. reforma bankowoci rewolucja przemysowa cykle koniunkturalne (Industrial Revolution, business cycles) 362365 Rezerwa Federalna (Federal Reserve) VIIX, 115 (przyp.), 183 (przyp.), 321322, 324 (przyp.), 365, 366 (przyp.), 367, 372, 374, 496, 547, 571, 585 (przyp.), 606 rezerwy matematyczne (mathematical reserves) 124, 441443, 447 (przyp.), Riksbank 80 Robinson Crusoe 205210, 212, 217, 250, 285 roboty publiczne (public works) 331332, 356, 370 rwnowaga pienina (monetary equilibrium) krytyka (criticism of) 517518, 519525 teoria Whitea i Selgina (theory of, in White and Selgin) 510 512 rynki czynnikw zwikszanie elastycznoci (factor markets, making them exible) 328 Rzym (Rome) bankowo (banking in) 3940 upadek (fall of) 25, 4243 Sanyo Securities upada japoska rma giedowa (Sanyo Securities, failed Japanese stock market rm) 373 (przyp.) Saya prawo rynkw (Says law of markets) 409410

scholastyczne szkoy obiegu pieninego i bankowoci (Scholastics, Currency and Banking Schools) 454462 Sewilla a cykl koniunkturalny (and the business cycle) 60 bankowo (banking in) 5861 sia nabywcza pienidza (purchasing power of money) zob. pienidz societates argentariae 4143 socjalizm (socialism) a bank centralny (and the central bank) 491509 niemoliwo (its impossibility) 490491 stay kryzys (permanently in crisis) 508 spaszczenie struktury produkcji w nastpstwie kryzysu (attening of the productive structure following the crisis) 261, 290, 340 spr na temat funkcji konsumpcji (consumption function, debate) 432433 (przyp.) sprzeniewierzenie (misappropriation) w hiszpaskim prawie karnym (in Spanish criminal law) 8 (przyp.) w przypadku depozytu nieprawidowego (in irregular deposit) 67 stabilizacja oglnego poziomu cen (general price level stabilization) 320325 a sztuczne wyduenie struktury produkcji (and articial lengthening of productive structure) 323 stabilizacja pienina w okresach rosncej produktywnoci (monetary stabilization in periods of rising productivity) 320325 stagacja (stagation) 304305 jako uniwersalne zjawisko w czasie kryzysu (as universal phenomenon in the crisis) 305 (przyp.)

Indeks rzeczowy

677

pojcie i przyczyny (concept and causes) 286287 (przyp.), 303 306, 371 standard zota skutki tezauryzacji (gold standard, eects of hoarding under) 413 (przyp.) stopa procentowa (interest rate) 213218 brutto (gross) 216 denicja (denition of) 213 214 techniczna stopa procentowa w ubezpieczeniach na ycie (technical interest used in life insurance) 442 tendencja wyrwnywania si (tendency to equalize) 218, 226 227 wzrost oprocentowania poyczek (increase in, of loans) 281283 w proponowanym systemie (under the proposed system) 576 578 stopa rezerw (reserve ratio) rna w depozycie na danie i depozycie terminowym (dierent depending upon type of deposit demand or time deposit) 183 utrzymywanie stopy przekraczajcej minimalne wymaganie (maintenance of, above minimum requirement) 182 struktura produkcji (productive structure) 218223 przejciowy wpyw nierwnomiernoci zyskw (temporary effect on, produced by disparity of prots) 240245 schemat (chart of), 219 trwaa zmiana (having changed permanently) 287288 subiektywistyczna (subjectivist) koncepcja ekonomii (conception of economics) 359, 383385,

symbioza subiektywistycznej koncepcji ekonomii z prawnym punktem widzenia (symbiosis with legal point of view) 102103 subiektywizm (subjectivism) 359, 384, 386 (przyp.), 391 system bankowy (banking system) a gieda (compared with stock market) 346 (przyp.) a zdolno ekspansji kredytowej (and the capacity for credit expansion) 152168 pocztki wspczesnego systemu bankowego (modern, beginning of) 8182 system maych bankw (system of small banks) 168174 system pieniny (monetary system) porwnanie kosztw dwch systemw (costs of two systems compared) 548591 w krajach dawnego bloku wschodniego (in former Eastern bloc countries) 607609 Szkocja zob. bankowo szkoa bankowoci (Banking School) 412 (przyp.), 453, 462, 476, 487, 515 (przyp.), 609, denicja (denition) 453 (przyp.), 470 spr ze szko obiegu pieninego (debate with Currency School) 470475 w obrbie szkoy salamanckiej (in the School of Salamanca) 6172, 92, 273, 465 (przyp.), 454462, 470, 471, 609 szkoa chicagowska plan stuprocentowej rezerwy (Chicago School, its 100percent reserve plan) 432 (przyp.), 433 (przyp.), 553557 szkoa obiegu pieninego (Currency School) denicja (denition) 453 (przyp.)

678

Indeks rzeczowy

spr ze szko bankowoci (debate with Banking School) 470 475 rzecznicy wolnej bankowoci (advocates of free banking) 482488 w obrbie szkoy salamanckiej (in the School of Salamanca) 454 455 szkoa salamancka (School of Salamanca) a dziaalno bankowa (and banking business) 6172 punkty widzenia szkoy na pienidz i bankowo (the schools currency and banking viewpoints) 453 szkoa wyboru publicznego (Publicchoice School) 299 (przyp.), 332, 497498, 500, 501, 571 sztywno rynku jako gwny wrg oywienia (market rigidity, chief enemy of recovery) 328, 340 rodki pojcie (means, concept of) 200 witynia w Jerozolimie (Jerusalem temple) 42 (przyp.) tabele nakadw i produkcji (input-output tables) 235 (przyp.), 377 tantundem 23, 4, 5, 6, 7, 8 (przyp.), 10, 12, 13, 14, 15, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 39, 45, 49, 50, 51, 61, 68, 70, 71, 72, 73, 90, 91, 93, 97, 100, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 113, 115, 135, 138, 140, 143, 326, 564 ochrona czyli bezpieczne przechowywanie tantundem (custody or safekeeping of) 13 (przyp.) Taula de Canvi 45, 47, 50, 57 a kataloskie przepisy bankowe (and Catalonian banking regulation) 5556 Taula de Valencia 44 (przyp.)

templariusze (Templars) zob. bankierzy teoremat regresji Misesa (regression theorem, Mises) 558 (przyp.) teoria kapitau (capital theory) 199 235 teoria produktywnoci kapitau (productivity theory of capital) zob. kapita termin jako istotny element poyczki (term, as an essential element of the loan) 13 tezauryzacja czyli deacja wywoana przez wzrost oszczdnoci powicanych na salda gotwkowe (hoarding, or deation provoked by an increase in the savings devoted to cash balances) 337339, 422 (przyp.), 513 (przyp.) tragedia dobra wsplnego teoria i jej zastosowanie do bankowoci (tragedy of the commons, theory of and its application to banking) 298, 504, 505 (przyp.), 612 trapezitei 3037 trwae dobra kapitaowe (xed capital goods) zob. dobra kapitaowe trwae dobra konsumpcyjne (durable consumer goods) zob. dobra twierdzenie Bayesa niemono zastosowania w ekonomii (Bayess theorem, impossibility of application in economics) 292293 ubezpieczenia na ycie (life insurance) 123126 jako przykrywka dla bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (as cover for fractionalreserve banking) 124126 klauzula wykupu (surrender clause) 444445 skadki (premiums) 441 towarzystwa ubezpieczeniowe jako prawdziwi porednicy nan-

Indeks rzeczowy

679

sowi (companies, as true nancial intermediaries) 439443 udoskonalone oszczdnoci (perfected savings) 124 wykup polisy ubezpieczenia na ycie (surrender of life insurance policy) 124125 wymiana dbr dzisiejszych na przysze (exchange of present goods for future goods) 123124 zepsucie zasad (principles corrupted) 446448 Ulpian zob. depozyt umowa losowa (aleatory contract) zob. Umowy umowa nieprawidowego depozytu pieninego (monetary irregular deposit contract) 34, 69 pogldy Azpilcuety (Azpilcueta on) 6667 pogldy de la Callea (de la Calle on) 6364 przyczyny naruszania (reasons for violation of) 2829 umowa odkupu (repurchase agreement) zob. depozyt na danie maskowany przez umowy odkupu umowy (contracts) depozytu (deposit) 3 depozytu pieninego (monetary deposit) 93, 99100 (przyp.) losowe (aleatory) 108, 114, 119, 123, 348350 poyczki (loan) 13 zob. te nieprawidowy depozyt pieniny upadoci bankw (bank failures) Bangkok Bank of Commerce, Tajlandia 373374 (przyp.) Bank Korea First, Korea 373 374 (przyp.) Crdit Mobiliaire, Francja 364 Hokkaido Takushoku, Japonia 373374 (przyp.)

Jay Cook and Co., Stany Zjednoczone 364 Peregrine Bank, Hongkong 373 374 (przyp.) zob. te Sanyo Securities; Yamaichi Securities Ustawa bankowa Peela z 19 lipca 1844 roku (Peels Bank Charter Act of July 19, 1844) 80 (przyp.), 190, 363, 474475, 486, 544, 582, 583, 610, ustawodawstwo pracy (labor legislation) 129 uyteczno pojcie (utility, concept of) 200 warto celu pojcie (value of a goal, concept) 200 midzysektorowe/midzysektorowa (intratemporal) rwnowaga midzysektorowa niemono uzgodnienia ze stabilizacj pienidza (equilibrium, incompatibility with monetary stabilization) 322323 zaburzenie koordynacji midzysektorowej (discoordination) 496, 499500 zaburzenie koordynacji midzysektorowej wywoane przez ekspansj kredytow (discoordination created by credit expansion) 212213, 266267 wielki kryzys (Great Depression) 325, 365367, 368370 wasno prywatna i jej zestrojenie z proponowanym systemem (private property, and the attunement of the proposed system) 566567 wojna a system kredytowy (war, and the credit system) 574575 wolna bankowo (free banking) problem historycznej ilustracji (problem with historical illustrations of) 531534

680

Indeks rzeczowy

zob. te wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej; bankowo centralna; Chile; szkoa obiegu pieninego wolna bankowo oparta na rezerwie czstkowej (fractionalreserve free banking) pogldy Cantillona (Cantillon on) 464465 sprzecznoci wewntrzne (contradictions in) 107111 wspczesna szkoa wolnej bankowoci opartej na rezerwie czstkowej (modern school of) 501506 wskanik cen konsumpcyjnych (Consumer Price Index) 418 (przyp.) wtrne/wtrna (secondary) depozyty (deposits) 142 depresja (depression) 340341 wymg stuprocentowej rezerwy (one-hundred-percent reserve requirement) 541557 a depozyt nieprawidowy (and irregular deposit) 89 historia propozycji (history of the proposal) 541557 krytyczna analiza (critical analysis of) 575595 propozycja Hayeka (Hayeks proposal) 547549 propozycja Jamesa Tobina (James Tobins proposal) 530, 541, 557 (przyp.) propozycja Mauricea Allaisgo (Maurice Allaiss proposal) 551 553 propozycja Misesa (Misess proposal) 542547 propozycja Rothbarda (Rothbards proposal) 549551 propozycja szkoy chicagowskiej (Chicago School proposal) 553557 wynajmowanie skrytek w skarbcach sejfowych (safe-deposit box services) 580

wypyw poday pienidza z systemu gospodarczego (ltration of the money supply out of the economic system) 180182 wzgldne ceny rewolucja wzgldnych cen towarzyszca inacji (relative prices, the revolution that accompanies ination) 395396, 466 Yamaichi Securities upada japoska rma giedowa (Yamaichi Securities, failed Japanese stock market rm) 373374 (przyp.) zapasy (inventories) 225 zapobieganie kryzysom (prevention of crises) 326332 zasada akceleratora krytyka (accelerator principle, criticism of the) 424428 zasady prawne (legal principles) nie s sprzeczne ze swobod zawierania umw (no contradiction with freedom of contract) 579 581 nieuchronne (inevitable) 582585 oglne, tradycyjne i uniwersalne (general, traditional, and universal) 561562 pojawienie si i instytucje (emergence of, and institutions) 1417 zob. te bankowo oparta na rezerwie czstkowej zaskoczenie pojcie (surprise, concept of) 292293 zatrudnienie (employment) zob. pene zatrudnienie ziemia koncepcja ekonomiczna (land, economic concept of) 205, 224 (przyp.) zyski stopa (prot, rate of) 216 ydzi (Jews) zob. bankierzy

O INSTYTUCIE MISESA Instytut Ludwiga von Misesa, ufundowany we Wrocawiu w sierpniu 2003 r., jest niezalenym i nienastawionym na zysk orodkiem badawczo-edukacyjnym, odwoujcym si do tradycji austriackiej szkoy ekonomii, dorobku klasycznego liberalizmu oraz libertariaskiej myli politycznej. Instytut zosta nazwany na cze Ludwiga von Misesa, ktry naszym zdaniem by najwybitniejszym ekonomist XX w.

Nasza misja Celem Instytutu Ludwiga von Misesa jest zwikszanie wiedzy spoeczestwa dotyczcej procesw ekonomicznych i podstawowych instytucji gospodarki wolnorynkowej oraz promowanie relacji opierajcych si na dobrowolnej i pokojowej wsppracy.

Dziaalno Instytutu Instytut stara si tworzy warunki do swobodnej i otwartej debaty ekonomicznej. Nasze przesanie kierujemy do rodowisk akademickich, dziaaczy politycznych, dziennikarzy, przedsibiorcw, a take wszystkich osb zainteresowanych teori ekonomii i praktyk ycia spoeczno-politycznego. Instytut inicjuje i nansuje programy badawcze, wydaje publikacje dotyczce istotnych zagadnie gospodarczych, organizuje konferencje, odczyty i konkursy na prace naukowe dotyczce austriackiej szkoy ekonomii i wolnego rynku. Rozwijamy oglnopolsk sie klubw samoksztaceniowych i organizujemy Letnie Seminarium Austriackie, w ktrym uczestniczy kilkadziesit osb. Od 2006 roku Instytut Misesa widnieje w rejestrze Organizacji Poytku Publicznego. Jestemy przekonani, e wiedza ekonomiczna jest niezbdna do penego zrozumienia otaczajcej nas rzeczywistoci, a jej brak sprawia, e ludzie staj si podatni na manipulacje i demagogi. Nasza dewiza to: Scientia potestas est.
Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa 00-241 Warszawa, ul. Duga 44/50, pok. 214 KRS 0000174572 Nr konta 19 2130 0004 2001 0253 7975 0001 www.mises.pl mises@mises.pl tel. +48 22 63524380

O f i c y n y w yd a w n i c z e , k t re w s p p ra c u j z I n s t y t u t e m M i s e s a

Najwiksza wolnorynkowa ksigarnia w sieci!