Edward MUSIA Oddzia Gdaski SEP

DOBEZPIECZANIE OGRANICZNIKW PRZEPI

1. Wprowadzenie Dla poprawnego funkcjonowania sieci, instalacji i urzdze elektrycznych wane jest skoordynowanie rozmaitych systemw zabezpiecze i ochron. Dotyczy to rwnie koordynacji midzy urzdzeniami zabezpieczajcymi i ochronnymi dziaajcymi na rnej zasadzie i wykorzystujcymi odmienne kryteria dziaania, w tym wspdziaania zabezpiecze nadprdowych z zabezpieczeniami podnapiciowymi i z zabezpieczeniami rnicowoprdowymi oraz z ogranicznikami przepi. Ograniczniki przepi, zwaszcza klasy I (odgromniki), mog wymaga dobezpieczenia za pomoc bezpiecznikw, wycznikw bd innych urzdze zabezpieczajcych, w tym termicznych i nadcinieniowych. Dobr tych zabezpiecze i ich usytuowania powinien uwzgldnia nie tylko skuteczno dobezpieczenia, ale rwnie eliminacj niepodanych przerw w zasilaniu w razie ich zbdnej interwencji. Gdzie stawia si wysokie wymagania co do cigoci zasilania, tam wypada zapewni koordynacj cakowit zabezpiecze nadprdowych z odgromnikami, a do przepisowej granicy spodziewanych obcie o rozkadzie losowym. W innych wypadkach mona poprzesta na koordynacji czciowej, tylko przy naraeniach o znaczcym prawdopodobiestwie wystpowania. Jest to podejcie analogiczne do usankcjonowanego w normach rozrnienia midzy przeteniow wybiorczoci cakowit i wybiorczoci czciow midzy zabezpieczeniami nadprdowymi. Termin dobezpieczenie, wprowadzony p wieku temu przez prof. Jana Piaseckiego, oznacza dodatkowe, uzupeniajce zabezpieczenie, logistyczne wzmocnienie przyrzdu zabezpieczajcego lub ochronnego, ktrego skuteczno bya niepena, niewystarczajca w niektrych sytuacjach ruchowych. Dobezpieczenie jest jedynym poprawnym polskim odpowiednikiem angielskiego back-up protection i niemieckiego Vorsicherung, terminw przez wielu dziwacznie tumaczonych sylaba po sylabie. Dobezpiecza si urzdzenie zabezpieczajce (wycznik nadprdowy, bezpiecznik, wycznik rnicowoprdowy, stycznik i przekanik termobimetalowy) bd urzdzenie ochronne (ogranicznik przepi), a nie obiekt zabezpieczany (lini, silnik, transformator lub prdnic). W dziedzinie ochrony instalacji i sieci elektrycznych niskiego napicia od przepi atmosferycznych i czeniowych nastpi w cigu ostatnich kilkunastu lat znaczny postp w teoretycznym rozpoznaniu narae, w opracowywaniu rnych koncepcji ukadw ochrony i w konstrukcji urzdze ochronnych. Towarzyszyy temu na poziomie midzynarodowym (IEC) i regionalnym (CENELEC) wielokrotne nowelizacje dawniejszych dokumentw normalizacyjnych i wprowadzanie do nich nowych tematw, przedtem pozostajcych poza zakresem waciwoci norm. Proces ten trwa nadal, wiele tematw czeka na gbsze opracowanie bd na zgrabniejsze ujcie. Racjonalnym bodcem tego postpu jest rosnce upowszechnienie wraliwego na przepicia sprztu elektronicznego, zwaszcza komputerw i sieci komputerowych oraz cyfrowego sprztu automatyki, pomiarw, zabezpiecze i cznoci. Trudno jednak oprze si wraeniu, e s te powody irracjonalne: zawodowy astygmatyzm (niezborno widzenia) ekspertw skonnych do przesady w eksponowaniu rangi problemw wasnej dyscypliny oraz lobbing producentw natarczywie kreujcych zwikszony popyt na sprzt ochronny. Efektem s niektre podejrzane postanowienia norm oraz przebiege sformuowania w rozporzdzeniu Min. Infrastruktury [24], majce sugerowa wymg powszechnego stosowania ogranicznikw przepi ( 183.1.10), a pomijajce naturalne, bezinwestycyjne rodki ochrony. Pomija si milczeniem albo wspomina pgbkiem te postanowienia norm IEC, ktre przeszkadzaj w wyudzaniu pienidzy. Podstawowa norma dotyczca ochrony przeciwprzepiciowej w instalacjach, PN-IEC 603644-443 [15], ma niewygodny dla astygmatykw i autorw rozporzdzenia [24] rozdzia 443.3.1 Ograniczanie naturalne przepi. Stanowi on, e nie jest potrzebna ochrona od przepi atmosferycznych, jeli obiekt jest zasilany z sieci kablowej albo napowietrznymi przewodami izolowanymi
1

i ekranowanymi. Nie jest te wymagana taka ochrona przy zasilaniu z sieci napowietrznej na terenach o rocznej liczbie dni burzowych nieprzekraczajcej 25, czyli na przewaajcym obszarze Polski. Zasada SEP Single-Entry-Point jest wyranie zapisana a w dwch normach: w punkcie 444.3.14 normy PN-IEC 60364-4-444:2001 [16] oraz w punkcie 5.3 normy PN-IEC/TS 613123:2004 [21]. A w dwch normach, bo jest tak wana! Zaleca ona wprowadzanie do budynku wszelkich przewodzcych przyczy (rurocigw i kabli) w tym samym miejscu. Przestrzeganie jej daje korzyci [12, 13] w kadej sytuacji (krtkie poczenia wyrwnawcze, brak metalowych ptli, w ktrych mog indukowa si niebezpieczne napicia), a nabiera szczeglnej wagi w budynkach, ktrych konstrukcja nie daje wyranego ekranowania (brak metalowych konstrukcji nonych i/lub zbrojenia, brak metalowych oson). Dlaczego nie ma o tym ani sowa w miejscu najwaciwszym, w rozporzdzeniu Min. Infrastruktury [24], adresowanym rwnie do architektw, inynierw budownictwa i techniki sanitarnej? Ten sam orodek szerzenia ignorancji wrd elektrykw, ktry zdominowa Komitet Techniczny nr 55 ds. Instalacji Elektrycznych i Ochrony Odgromowej Obiektw Budowlanych manipulowa przy redagowaniu postanowie z zakresu elektryki w rozporzdzeniu Min. Infrastruktury [24]. Dlaczego wzorem innych krajw nie wprowadzono wymagania pomieszczenia przyczowego [6], co zaatwioby definitywnie t spraw? Dlaczego wzorem innych krajw nie wprowadzono wymagania sztucznego uziomu fundamentowego? Czyby dlatego, e wprowadzenie takich wymaga nie napdza popytu na adne kosztowne aparaty i urzdzenia? Osoby wykonujce samodzielne funkcje techniczne w budownictwie s odpowiedzialne za wykonywanie tych funkcji zgodnie z przepisami, obowizujcymi Polskimi Normami i zasadami wiedzy technicznej oraz za naleyt staranno w wykonywaniu pracy (ustawa Prawo Budowlane, art. 12.6). Podobnie, jak nie naley uywa sw powszechnie uwaanych za nieprzyzwoite, tak nie wolno wsuchiwa si w porady techniczne osb powszechnie uwaanych za nieprzyzwoicie nierozumne. I to niezalenie od formalnych stopni, tytuw i uprawnie, jakimi si legitymuj. Ujednolicanie norm w skali wiatowej i regionalnej bynajmniej nie oznacza upowszechniania jednakowych rozwiza ukadw ochrony instalacji niskonapiciowych od przepi atmosferycznych. Nawet zaprojektowane w oparciu o te same normy, bd one rozmaite w rnych krajach, a nawet w rnych regionach wikszych krajw, chociaby ze wzgldu na inny poziom kerauniczny, czyli inn roczn liczb dni burzowych (w wikszoci zamieszkaych regionw wiata od niespena 10 do nawet ponad 200). W dodatku poza normami do dobrowolnego stosowania s w niektrych krajach obligatoryjne przepisy prawa precyzujce wymagania uwzgldniajce specyficzne warunki lokalne. Wymagania s agodniejsze przy zasilaniu instalacji z sieci rozdzielczej TN, zwaszcza kablowej, a surowsze przy zasilaniu z sieci rozdzielczej TT, zwaszcza napowietrznej. Ukad TN ma t wyszo, e uziemienia przewodw ochronnych PEN i PE caej sieci s liczne i s ze sob rwnolegle poczone. Mona wskaza tytuem przykadu [11] trzy dominujce koncepcje ochrony w instalacjach budynkw mieszkalnych i uytecznoci publicznej bez piorunochronu: 1) Koncepcja pnocnoamerykaska. Sieci wysoko- i niskonapiciowe maj punkty neutralne uziemione, sie rozdzielcza niskonapiciowa o ukadzie TN ma linie o bardzo maej dugoci, na przykad od transformatora supowego maej mocy do pobliskich budynkw. Uwaa si, e mae jest prawdopodobiestwo przepi, ktrym towarzyszy duy prd. Stosuje si ograniczniki przepi w odbiornikach i w gniazdach wtyczkowych, a ograniczniki przy zczu tylko w instalacjach bardziej wraliwych bd szczeglnie naraonych. 2) Koncepcja niemiecka. Sieci rozdzielcze o ukadzie TN przy maym udziale linii napowietrznych. Odgromniki instaluje si przede wszystkim w obrbie sieci rozdzielczych, natomiast w instalacjach tylko w rejonach o rocznej liczbie dni burzowych zblionej do 30 (zwaszcza w Bawarii) i/lub w obiektach szczeglnie wraliwych. Stosuje si odgromniki o wikszym znamionowym prdzie wyadowczym ni w wielu innych krajach. 3) Koncepcja francuska. Sieci rozdzielcze o ukadzie TT z duym udziaem linii napowietrznych. Przy zczu ogranicznik (o znamionowym prdzie wyadowczym 5 kA) jest wymagany, jeeli
2

budynek jest zasilany lini napowietrzn na terenie o poziomie keraunicznym wyszym ni 25, a jest zalecany, jeli budynek jest zasilany przewodami napowietrznymi prowadzonymi po fasadach budynkw, a instalacja zasila odbiorniki wraliwe na przepicia. Z takiego ogranicznika rezygnuje si, jeli budynek jest zasilany z sieci w caoci wykonanej jako kablowa. Piszcy te sowa spdzi lata 1974-1978 na wzgrzu Mont Amba w Kinshasie, w strefie rwnikowej z roczn liczb dni burzowych blisk 100, w jednym z okoo stu parterowych domw czci mieszkalnej kampusu uniwersyteckiego. Instalacje domowe zasilane z sieci kablowej o ukadzie TT nie miay adnych ogranicznikw przepi. Wszyscy przeyli te cztery lata i nie odnotowali adnych materialnych szkd piorunowych; co prawda komputerw osobistych wtedy nie byo. Nie byo te doniesie o takich szkodach w zaopatrzonych w piorunochrony kilkupitrowych budynkach administracyjnych i dydaktycznych oraz w klinikach uniwersyteckich dysponujcych rnorodnym sprztem elektromedycznym wczesnej generacji. Te wspomnienia sprzed lat szefa departamentu elektrycznego uniwersytetu, do ktrego dochodziy informacje o powaniejszych uszkodzeniach, skaniaj do traktowania z rezerw rozrzutnej taktyki tworzenia regu technicznych poprzez przejmowanie z kadego obszaru kultury technicznej wymaga najostrzejszych. I to w Polsce, kraju nienajbogatszym, ktrego ponad 90% powierzchni ma roczn liczb dni burzowych nieprzekraczajc 25. Inna sprawa, e publikowanie takich obrazoburczych stwierdze moe wywoa replik sprawiajc wraenie dodatkowych dni burzowych. Zanim zacznie kto w Polsce histerycznie straszy piorunami, niech si zastanowi i odpowie, jak sobie z nimi radz w krajach o rocznej liczbie dni burzowych kilkakrotnie wikszej. I niech nie wydyma pogardliwie ust, e najwysze wskaniki kerauniczne dotycz biednych rejonw Afryki i Azji, pozbawionych elektroniki. Nic bardziej bdnego. Wszdzie tam s komputery, jest automatyka, jest czno, w tym telefonia komrkowa, s wiee kontroli lotw i s bazy wojskowe naszpikowane elektronik. 2. Odgromniki ograniczniki przepi klasy I pierwszego stopnia ochrony W instalacjach naraonych na wnikanie prdu piorunowego z zasilajcej sieci napowietrznej i/lub z piorunochronu, pierwszy stopie ochrony, na granicy stref ochronnych 0 i 1, wymaga odgromnikw, czyli ogranicznikw przepi klasy I. S to ograniczniki iskiernikowe o niecigej charakterystyce napiciowo-prdowej, ucinajce przepicie, zdolne odprowadza prdy piorunowe o ksztacie udaru 10/350 s. Instaluje si je w zczu lub w gwnej rozdzielnicy i zarazem w pobliu gwnej szyny wyrwnawczej obiektu, co jest moliwe, jeli przestrzega si wspomnianej wyej zasady SEP. Ze wzgldu na skuteczno ochrony powinny by instalowane jak najbliej miejsca wprowadzenia przewodw do budynku [1], nawet przed rozliczeniowym pomiarem energii. Mona wyrni trzy stany ich dziaania: 1. Stan izolowania przy napiciu roboczym, nieprzekraczajcym najwikszego dopuszczalnego napicia pracy cigej odgromnika Uc, kiedy rezystancja midzy jego zaciskami jest rzdu gigaoma (109 ). W instalacjach o napiciu fazowym Uo odgromniki wczone pomidzy faz a ziemi (L-E, L-PE) powinny mie najwiksze dopuszczalne napicie pracy cigej Uc co najmniej 1,5Uo w ukadzie TN i TT oraz 3 Uo w ukadzie IT. Natomiast odgromniki wczone pomidzy przewd fazowy a przewd neutralny (L-N) w ukadzie TT i TN-S napicie co najmniej 1,1Uo. 2. Przewodzenie prdu wyadowczego po zaponie odgromnika. Midzy zaciskami odgromnika przepicie narasta do poziomu udarowego napicia zaponu, wywouje zapon, po czym napicie maleje do wartoci napicia obnionego Ures (spadku napicia na uku, na og 1050 V). Odprowadzany przez odgromnik prd piorunowy pochodzi z fikcyjnego rda o waciwociach zblionych do idealnego rda prdu. Jest zatem wymuszeniem prdowym, ktrego warto szczytowa i przebieg w czasie nie zale od zjawisk zachodzcych w odgromniku, w bezpieczniku, wyczniku i w innych elementach znajdujcych si na drodze jego przepywu. Co najwyej, stwarzajc rwnolege drogi przepywu i odpowiednio dobierajc ich impedancje (impedancje udarowe, impedancje falowe) mona wpywa na warto czstkowego prdu pyncego okrelonym torem. Zdol3

no przewodzenia przez odgromnik okrelon liczb razy prdu wyadowczego charakteryzuje znamionowy prd wyadowczy In oraz maksymalny prd wyadowczy Imax o umownym ksztacie udaru T1/T2 (czas czoa/czas grzbietu). W instalacjach naraonych na wnikanie prdu piorunowego wymaga si odgromnikw o prdzie In 5 kA, a odgromniki In = 25 kA praktycznie wystarczaj nawet w warunkach najwikszych narae [1]. 3. Wyczanie prdu nastpczego, ktry w przestrzeni midzyelektrodowej, uprzednio zjonizowanej przez prd wyadowczy, pynie pod dziaaniem napicia roboczego. Prd nastpczy jest w przyblieniu rwny spodziewanemu prdowi zwarciowemu w miejscu zainstalowania zwykego odgromnika (przy rodzaju zwarcia odpowiadajcym zwarciu biegunw, midzy ktrymi s wczone pobudzone odgromniki). Prd nastpczy powinien by wyczony przez sam odgromnik najpniej przy pierwszym naturalnym przejciu przez zero, zatem czas jego przepywu w sieci 50 Hz nie powinien przekracza 10 ms. Zdolno wyczania prdu nastpczego If jest zwizana z okrelonym przebiegiem spodziewanego napicia powrotnego TRV, podobnie jak to jest w cznikach przy wyczaniu prdw roboczych i zwarciowych. Zwyke odgromniki, nieograniczajce prdu nastpczego, wtrcajc do obwodu rezystancj uku w niewielkim stopniu zmniejszaj warto prdu nastpczego i jego skutek cieplny I2t w porwnaniu z wartociami spodziewanymi. Ich zdolno wyczania prdu nastpczego If jest niedua, wynosi od 1,5 kA do 4 kA. Jeli spodziewany prd nastpczy jest od niej wikszy, to odgromnik wymaga dobezpieczenia, a t rol zwykle spenia bezpiecznik klasy gG. Jego rol jest przetrzyma prd nastpczy przynajmniej do chwili pierwszego naturalnego przejcia przez zero, by mg go wyczy odgromnik, a gdyby to si nie stao samemu go wyczy. W tym celu bezpiecznik powinien przetrzymywa bez nadwerenia topika sumaryczn cak Joulea (sumaryczny skutek cieplny) najpierw prdu piorunowego, a zaraz potem prdu nastpczego If przepuszczan przez odgromnik w przecigu 10 ms. Sumowanie obu caek Joulea (skutkw cieplnych prdu) wynika z zaoenia adiabatycznego nagrzewania topika, tzn. bez wymiany ciepa z otoczeniem. Wytwrca odgromnikw podaje najwikszy dopuszczalny prd znamionowy Inmax bezpiecznika klasy gG, ktry jest w stanie dobezpieczy odgromnik i zarazem podaje prd zwarciowy wytrzymywany przez odgromnik wesp z tym bezpiecznikiem. Odgromniki nie maj wbudowanych bezpiecznikw, zatem rol dobezpieczenia spenia bezpiecznik zewntrzny, poprzedzajcy w instalacji odgromnik, najbliszy od strony zasilania. Zatem pierwszym zadaniem bezpiecznika poprzedzajcego odgromnik moe by wyczanie prdu nastpczego przekraczajcego zdolno wyczania odgromnika, aby nie dopuci do jego zniszczenia, do trwaego zwarcia elektrod i/lub rozerwania obudowy. Tu przed rokiem 2000 pojawiy si nowe konstrukcje odgromnikw coraz silniej ograniczajcych prd nastpczy oraz jego skutek cieplny i wykazujce tak du zdolno wyczania spodziewanego prdu nastpczego If = 2550 kA, e ich dobezpieczanie nie jest potrzebne (rozdz. 6).
Tablica 1. Obliczeniowe parametry pierwszego udaru prdu piorunowego 10/350 s w zalenoci od poziomu ochrony [19, 21] Poziom ochrony Warto szczytowa prdu IG Caka Joulea WG kA I 200 10000 II 150 5600 III i IV 100 2500

kA s

Znamionowy i maksymalny prd wyadowczy odgromnika tak si dobiera, zalenie od poziomu ochrony (tabl. 1), aby prawdopodobiestwo ich przekroczenia byo dostatecznie mae. Jednak ze wzgldu na losowy rozkad parametrw piorunw i znikome, ale niezerowe prawdopodobiestwo wystpienia wartoci wikszych, ryzyka przekroczenia wykluczy nie mona. Trzeba si liczy z moliwoci uszkodzenia odgromnika, rwnie ze zwarciem elektrod, co zreszt moe si zdarzy rwnie w nastpstwie stopniowego ich zuywania si po wielokrotnym przepywie prdu wyadowczego o wartoci zblionej do znamionowej. Zwarcie elektrod odgromnika jest zwarciem
4

L-PE, uszkodzeniem izolacji doziemnej instalacji, w nastpstwie ktrego w ukadach TN i TT poprzedzajce zabezpieczenie (nadprdowe lub rnicowoprdowe) powinno dokona samoczynnego wyczenia zasilania ze wzgldu na zagroenie poraeniowe. Zatem drugim zadaniem bezpiecznika poprzedzajcego odgromnik moe by samoczynne wyczanie zasilania w razie trwaego zwarcia w odgromniku lub w innym miejscu poprzecznej gazi ochrony. 3. Wzajemne usytuowanie odgromnikw i bezpiecznikw Na rys. 1 przedstawiono klasyczne przypadki usytuowania bezpiecznikw wzgldem odgromnikw wczonych w wyodrbnionej poprzecznej gazi ochrony. Jeli bezpiecznik dobezpieczajcy jest wymagany, nie musi by on umieszczony w gazi ochrony (rys. 1a, b); rwnie dobrze rol dobezpieczenia moe peni bezpiecznik w torze zasilania (rys. 1c), np. bezpiecznik w zczu, jeli jego prd znamionowy nie jest wikszy ni wskazana przez producenta najwiksza dopuszczalna warto Inmax. Zadziaanie bezpiecznika w gazi ochrony (rys. 1a, b) odcina odgromnik od chronionej instalacji, a bezpiecznika w torze zasilania (rys. 1c) zakca zasilanie instalacji. Obydwa zdarzenia s niepodane i dlatego bezpiecznik powinien zadziaywa tylko w razie koniecznoci, jeli odgromnik nie jest w stanie sam poprawnie wyczy prdu nastpczego. Zatem bezpiecznik powinien z zasady mie prd znamionowy rwny najwikszemu dopuszczalnemu Inmax, podanemu przez wytwrc. Jest to sytuacja szczeglna, odmienna ni w wielu innych przypadkach doboru bezpiecznikw, kiedy zastosowanie bezpiecznika o prdzie mniejszym ni najwikszy dopuszczalny poprawia skuteczno zabezpieczenia, a nie powoduje adnych nastpstw niepodanych. Bywa, e poprzedzajcy bezpiecznik w gazi wzdunej (rys. 1c) ma prd znamionowy wikszy ni dopuszczalny i wtedy trzeba odgromnik dobra do bezpiecznika, trzeba przewymiarowa odgromnik. Zdarzy si to moe zwaszcza wtedy, gdy bezpiecznikiem poprzedzajcym jest zabezpieczenie na pocztku przycza (rys. 1d).
a)
3 F1...F3 F4...F6 4 4 3 F4...F6 4

b)
4 4 3 3 F1...F3 4

c)
3 F1...F3 4 4 4

d)
4 3 F1...F3 4 4

Rys. 1. Usytuowanie odgromnikw wzgldem bezpiecznikw zcza (F1F3) i ewentualnych bezpiecznikw gazi poprzecznej (F4F6) przy zasilaniu z sieci o ukadzie TN: a) ga odgromnikw z bezpiecznikami przyczona za bezpiecznikami zcza; b) ga odgromnikw z bezpiecznikami przyczona przed bezpiecznikami zcza; c) ga odgromnikw bez bezpiecznikw przyczona za bezpiecznikami zcza; d) ga odgromnikw bez bezpiecznikw przyczona przed bezpiecznikami zcza

Rozwaajc zalety i wady czterech przedstawionych ukadw zauwaa si, co nastpuje. Bezpieczniki w gazi poprzecznej (rys. 1a, b) s niepodane, jeeli podstawowym imperatywem jest niezawodno ochrony przeciwprzepiciowej, bo zadziaanie bezpiecznika i odczenie odgromnika mog pozosta niezauwaone, a jeeli nie dziaa pierwszy stopie ochrony, to nieskuteczne s dalsze stopnie. S za podane, jeeli cigoci zasilania instalacji przypisuje si wiksze znaczenie ni niezawodnoci ochrony przeciwprzepiciowej. Umiejscowienie odgromnikw w instalacji obiektu budowlanego bywa przedmiotem kontrowersji przy uzgadnianiu dokumentacji technicznej. Dostawca energii nie chce ich widzie po swojej
5

stronie granicy eksploatacji, przed rozliczeniowym pomiarem energii, aby unikn jakiejkolwiek odpowiedzialnoci za ich stan techniczny, problemw eksploatacyjnych i ryzyka trwaego przepywu prdu upywowego, ktre zreszt jest znikome w przypadku odgromnikw (ogranicznikw iskiernikowych), a mogoby by istotne w przypadku ogranicznikw warystorowych. Jako zasad ogln takie rozumowanie mona przyj, jako zasad bez wyjtkw trudniej. W Polsce nie ma na ten temat jednoznacznych przepisw, a postanowienia normy [17] s oglnikowe i niejasne: odgromniki powinny by zainstalowane w pobliu zcza instalacji lub w gwnej rozdzielnicy, moliwie najbliej zcza, a jeli s zainstalowane w (?) zczu instalacji elektrycznej, zasilanej z publicznej sieci rozdzielczej, to powinny mie znamionowy prd wyadowczy niemniejszy ni 5 kA. Warto przytoczy waniejsze postanowienia przepisw energetyki niemieckiej [25] na omawiany temat. Przyczanie odgromnikw, czyli ogranicznikw przepi klasy I (B), przed rozliczeniowym pomiarem energii jest dopuszczalne tylko w przypadkach, kiedy jest to nieodzownie potrzebne dla wprowadzenia strefowej koncepcji ochrony, na przykad w instalacjach typu przemysowego z wraliwym na przepicia sprztem informatyki i/lub automatyki oraz w wielopitrowych biurowcach ze zdecentralizowanym (na pitrach) pomiarem rozliczeniowym. Obowizuj wszake nastpujce wymagania: W razie zwarcia wewntrznego odgromnik powinien by samoczynnie i trwale odczony od sieci. Znamionowy prd wyadowczy powinien by dobrany do warunkw zainstalowania. Jeli nie s one okrelone, powinien by dobrany do poziomu ochrony I. Dopuszczalne s tylko ograniczniki iskiernikowe. Nie dopuszcza si rwnolegle przyczonych ogranicznikw beziskiernikowych (warystorowych). Wynikajca z technicznych warunkw przyczenia wymagana obcialno zwarciowa odgromnika (zdolno wyczania prdu nastpczego) jest gwarantowana przez wytwrc. Odgromnik razem z zabezpieczeniem nadprdowym powinien by zainstalowany w osobnej, przystosowanej do tego celu i plombowanej obudowie o izolacji ochronnej i stopniu ochrony co najmniej IP 54. Stan techniczny odgromnika powinien by sprawdzany w odstpach czasu niewikszych ni cztery lata. Na danie dostawca energii powinien otrzyma protok badania.

u1

u2 u3 GSW

u1 + u2 +u3

PE

Rys. 2. Naraenie napiciowe ogranicznika warystorowego klasy C na drugim stopniu ochrony podczas wyczania prdu nastpczego przez bezpiecznik przy ograniczniku iskiernikowym klasy B na pierwszym stopniu L indukcyjno odsprzgajca przy przebiegach udarowych, GSW gwna szyna wyrwnawcza

Niezalenie od podobnych wymaga i zalece dokadnie trzeba rozway nie tylko usytuowanie odgromnika na schemacie instalacji, ale rwnie sposb jego mocowania i przyczenia w urzdzeniu, cznie ze szczegami montaowymi: wystarczajcy przekrj przewodw, jak najmniejsza dugo przewodw poprzecznej gazi ochrony (w zasadzie nieprzekraczajca 0,5 m
6

z kadej strony), unikanie ptli i ostrych ukw [10]. Przewody uziemiajce nie powinny by ukadane w osonach metalowych, chyba e s z nimi poczone na obu kocach. Pamita te naley o naraeniach cieplnych przewodw w razie zwarcia, o unikaniu konfiguracji pocze sprzyjajcych duym siom elektrodynamicznym i o sumarycznym spadku napicia w caej gazi poprzecznej, stanowicym naraenie napiciowe izolacji urzdze i kolejnego ogranicznika przepi znajdujcego si gbiej w instalacji. Na rys. 2 przedstawiono tak sytuacj, przy czym nienajlepiej wykonane poczenia przewodw ochronnych PE niepotrzebnie zwikszaj naraenia napiciowe warystora. Mona mu uj skadow u3 spadku napicia czc bezporednio dolne zaciski odgromnika i ogranicznika warystorowego.

L1 L2 L3 PEN

L1 L2 L3 N PE

GSW

Rys. 3. Ukad V przyczenia odgromnikw (trzy odgromniki jednobiegunowe lub zesp trzybiegunowy)

Wspomniane problemy, a zwaszcza denie do ograniczenia narae napiciowych instalacji, spowodoway stopniow ewolucj klasycznych ukadw pocze bez bezpiecznikw w poprzecznej gazi ochrony (rys. 1c, d). Pierwszym krokiem by ukad V eliminujcy spadek napicia na przewodach poprzecznej gazi ochrony (rys. 3), bo waciwie eliminuje on t ga. Od strony przewodw czynnych w kadym biegunie przycza si dwa przewody, a zatem s potrzebne podwjne zaciski i to zaciski do przewodw o przekroju na og znacznie wikszym ni w przypadku przyczania odgromnikw w wyodrbnionej gazi poprzecznej. Chodzi o gwne przewody zasilajce instalacj, w stanie normalnej pracy przewodzce prd roboczy i wymagajce zabezpieczenia nie tylko od skutkw zwar, ale i od przecie. Tymczasem przewody gazi poprzecznej w stanie normalnej pracy nie przewodz adnego prdu, a wymagaj zabezpieczenia tylko od skutkw zwar. Podobnie mona ograniczy bd wyeliminowa spadek napicia w przewodach uziemiajcych midzy odgromnikami a uziemieniem wprowadzajc ukad V i po tej stronie oraz dodatkow szyn wyrwnawcz [10] do bezporedniego wyprowadzenia przewodu ochronnego PE instalacji. Odgromniki o podwjnych zaciskach, przeznaczone do ukadu V, pozwalaj przycza przewody o przekroju nieprzekraczajcym 35 lub 50 mm2, co moe wystarcza za bezpiecznikami o prdzie znamionowym nie wikszym ni 125 A. Przyczanie przewodw o przekroju wikszym, do 120 mm2 (za bezpiecznikami o prdzie znamionowym do 250 A), jest moliwe za porednictwem przejciowej listwy zaciskowej (niem. Vorbau-Klemmenleiste). Kolejnym krokiem w tym samym kierunku jest blok odgromnikowy nakadany na szyny rozdzielnicy (niem. Aufrasten auf die Sammelschienen), przedstawiony na rys. 4. Z punktu widzenia ukadu pocze sytuacja jest analogiczna, jak w ukadzie V, ale aden element bloku odgromnikowego nie jest naraony na przewodzenie prdu roboczego, odpada problem zaciskw przejciowych, zdemontowanie odgromnikw nie przerywa zasilania, zakadanie i zdejmowanie moe odbywa si pod napiciem. S dostpne wykonania dla dowolnego ukadu instalacji, rwnie ukad 3+1 odgromnikw do instalacji TT.

Rys. 4. Sposb przyczenia bloku odgromnikowego nakadanego na szyny rozdzielnicy gwnej SH wycznik selektywny przedlicznikowy

4. Rozpyw prdu piorunowego Najwiksze naraenia odgromnikw w budowlach z piorunochronem wystpuj przy bezporednim uderzeniu pioruna (rys. 5), ale trafna ich ocena nie jest atwa i akceptuje si due uproszczenia. Od chwili zapocztkowania wyadowania narastajcy (na czole udaru) prd piorunowy odpywa przez uziemienie piorunochronu i, powizane z nim poczeniami wyrwnawczymi bezporednimi, inne uziemienia sztuczne i naturalne, jeli wystpuj, oraz przewd PEN zasilajcej linii elektroenergetycznej wchodzcej w skad sieci rozdzielczej o ukadzie TN. Jednoczenie narasta udarowe napicie uziomowe ukadu uziemie rozpatrywanego obiektu wzgldem ziemi odniesienia oraz wzgldem wszelkich wprowadzonych z zewntrz przewodw (elektroenergetycznych, informatycznych) nieobjtych w obiekcie poczeniami wyrwnawczymi bezporednimi. Kiedy to napicie przekracza napicie zaponu odgromnikw, nastpuje ich zapon, powstaj chwilowe poczenia wyrwnawcze wspomnianych przewodw z gwn szyn wyrwnawcz (GSW) i prd piorunowy zaczyna odpywa rwnie tymi przewodami poza rozpatrywany obiekt. Na og brakuje danych o impedancji udarowej bd impedancji falowej poszczeglnych rwnolegych drg przepywu prdu piorunowego i dokadna ocena rozpywu prdu nie jest moliwa. Wobec tego norma PN-IEC 61312-1:2001 [20] dopuszcza nastpujce zaoenie: poowa cakowitego prdu pioruna IG wpywa do uziomu urzdzenia piorunochronnego rozpatrywanego obiektu (IES), a druga poowa rozkada si rwnomiernie na metalowe instalacje wchodzce do obiektu (rozlege uziomy naturalne, przewody linii elektroenergetycznych, metalowe osony bd yy zewntrzne przewodw telekomunikacyjnych itp.). Takie zaoenie, wywodzce si ze znanej od dawna w teorii podejmowania decyzji zasady braku dostatecznej racji (kryterium BayesaLaplacea), jest przejawem bezradnoci. Wykpiwajc t zasad przypomina si czasem, e kierowa si ni osioek, ktremu w obie dano w jednym owies, w drugim siano, i wiadomo, jak si to skoczyo. Najtrudniej obroni zaoenie, e akurat poowa cakowitego prdu pioruna IG wpywa do miejscowego uziomu urzdzenia piorunochronnego niezalenie od parametrw tego uziomu i niezalenie od liczby i rodzaju uziemionych metalowych instalacji wprowadzonych do obiektu. Mona te wtpi, czy susznie czstkowy prd piorunowy ILV odpywajcy zasilajc lini elektroenergetyczn dzieli si na wszystkie m przewodw przycza. W przypadku napowietrznych sieci i przyczy o przewodach goych wszystkie przewody przycza i linii s sprawne, nieprzerwane w normalnych warunkach pracy, ale jeszcze przed uderzeniem pioruna w obiekt burza moe zerwa niektre przewody w jego pobliu.

IG

IZ ILV IZ IZ IZ
PEN

L1 L2 L3 N PE

IZ

IG

ILV = .IG
GSW

IES = IG - ILV = (1-).IG

Rys. 5. Rozpyw prdu piorunowego przy bezporednim uderzeniu pioruna w chroniony budynek z instalacj o ukadzie TN, zasilan z sieci kablowej, z piorunochronem i uziomem fundamentowym, bez przyczonych rozlegych uziomw naturalnych

Prosty przykad rozpywu prdu piorunowego przy uderzeniu pioruna w rozpatrywany obiekt przedstawiono na rys. 5. Prd piorunowy IG dzieli si na cz IES = (1)IG odpywajc bezporednio do ziemi przez miejscowe uziemienie piorunochronu i cz ILV =IG odprowadzan przewodami przycza i zasilajcej sieci elektroenergetycznej. Do obiektu nie wchodz inne przycza zdolne odprowadza prd piorunowy, wobec czego IES + ILV = IG. Wedug zasady braku dostatecznej racji wspczynnik podziau prdu piorunowego = 0,5. Warto inn, z przedziau 0,350,65, projektant moe uzasadni [4] wartoci rezystancji udarowej uziemienia piorunochronu, liczb i waciwociami wprowadzonych do obiektu czci przewodzcych obcych oraz rodzajem zasilajcej sieci elektroenergetycznej (kablowa czy napowietrzna), liczb przewodw przycza (jednoczy trjfazowe) i rozkadem uziemie przewodu ochronnego (PEN, PE) sieci. Zakada si, e wszystkie przewody doprowadzone do zcza w liczbie m w jednakowym stopniu uczestnicz w odprowadzaniu prdu, a wic kady przewodzi czstkowy prd piorunowy: I I Z = LV = I G m m Jego warto jest na og zawarta w przedziale Iz = 1025 kA. Jest to zarazem najwikszy obliczeniowy prd piorunowy, jaki moe przepywa przez pojedynczy odgromnik i pojedynczy bezpiecznik. Wida tu dodatkowy argument za stosowaniem przyczy trjfazowych (m = 4). Korzystna jest te maa warto wspczynnika podziau prdu piorunowego ( < 0,5), czemu sprzyja maa udarowa rezystancja uziemienia uziomu piorunochronnego. W taki bd podobny sposb rozpyw prdu piorunowego wyjania si i uwzgldnia si w normach midzynarodowych IEC oraz europejskich EN, a take w innych dokumentach normatywnych bd zaleceniach projektowych we wszystkich krajach wiata. We wszystkich z wyjtkiem Polski, gdzie dla uzasadnienia kretyskiego pomysu obejmowania poczeniami wyrwnawczymi metalowej armatury instalacji wodocigowych z tworzyw sztucznych [24] wymylono, e znaczny prd piorunowy pynie rwnie przez sup wody w izolacyjnych rurocigach. Urojenie zalge w paru ptasich mdkach zyskao wsparcie przewodniczcego Polskiego Komitetu Ochrony Odgromowej, warszawskiego profesora, i jest lansowane przez Biuro Zarzdu Gwnego branowego
9

stowarzyszenia uchodzcego za naukowo-techniczne. Nie tylko w Polsce rodz si absurdalne pomysy, ale polski klimat sprzyja ich rozkwitaniu. Kady projektant, wykonawca lub inspektor nadzoru, ktry wprowadza w ycie rozwizania niedorzeczne, w sposb oczywisty sprzeczne z zasadami wiedzy technicznej, amie art. 12.6 ustawy Prawo Budowlane i czyni to na wasn odpowiedzialno. Jeeli stanie za to przed sdem i przedstawi uprawnienia do wykonywania samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie, bdzie przez sd zgodnie z terminologi prawnicz traktowany jako osoba posiadajca wystarczajce uywanie rozumu. A taka osoba, nawet w warunkach wojskowej dyscypliny, odpowiada za to, co czyni, a zwaszcza za podejmowane decyzje i dziaania, od ktrych zaley bezpieczestwo ludzi, mienia i rodowiska, i nie moe si usprawiedliwia poleceniem przeoonego albo przepisem ewidentnie nonsensownym. Dowid tego wyrok sdziego Puczyowskiego w sprawie trzech oficerw lotnictwa po katastrofie Iskry w zwizku z defilad 11 listopada 1998 r. Jak pisze prof. Hanna wida-Ziemba (GW, 29.03.2005): W funkcjonalnym spoeczestwie ogromn rol odgrywa zasada, ktr pamitam z dziecistwa, a take z ksiek osoby, ktre sprzeciwiaj si etosowi zawodowemu, s potpiane przez wasne rodowisko. Obawa przed marginalizacj w najbliszym rodowisku, przed odrzuceniem przez swoich, powodowaa, e wojskowy albo lekarz, albo adwokat ba si z wyprzedzeniem. Nie przychodzio mu do gowy postpi niehonorowo, bo pojawia mu si przed oczyma obraz zniewag, ktrych dozna w swoim otoczeniu. A nie ma wikszej haby dla honoru specjalisty ni schlebianie zawodowemu debilizmowi. 5. Zachowanie si bezpiecznikw przy przepywie prdu piorunowego Wczeniejsze doniesienia o skutkach przepywu prdu piorunowego przez bezpieczniki byy fragmentaryczne i niecise, bo pochodziy z powierzchownych obserwacji powypadkowych. Obszerne badania na ten temat podjto do pno, dopiero w latach 90. ubiegego wieku, a byy one motywowane potrzebami techniki ochrony przeciwprzepiciowej instalacji niskonapiciowych. Badania przyniosy nie tylko pogbione rozpoznanie zjawisk, ale rwnie liczne uyteczne wyniki pomiarw. Stwierdzono przy okazji due rozbienoci parametrw udarowych midzy na pozr jednakowymi wkadkami rnych wytwrcw [9], co mona usprawiedliwi tym, e do tej pory normalizacja nie stawia adnych wymaga odnonie do zachowania si wkadek bezpiecznikowych poddanych przepywowi prdw udarowych o duej stromoci, w tym prdw piorunowych. Najwyraniej oczekuje si zaawansowania bada w stopniu dajcym jednoznaczne wnioski dla normalizacji.
250 A / 200 A / 1 1

160 A / 00 100 A / C00 63 A / C00 35 A / C00 20 A / C00 0

ze pr

a yw ym trz

nie

rozpad topika i zapon uku

eksplozja

Iz 20 40 60 80 kA 100

Rys. 6. Zachowanie si wkadek bezpiecznikowych gG o napiciu znamionowym 500 V poddanych przepywowi prdu piorunowego 10/350 s o rnej wartoci [2]

Zachowanie si wkadek bezpiecznikowych klasy gG, przez ktre przepywa prd piorunowy 10/350 s, przedstawiono na rys. 6. Wkadka przetrzymuje prdy mniejsze ni udarowy prd zadziaania (tabl. 2). Jego wartoci podane na rysunku w oparciu o wstpne oszacowania s nieco zawyone. Uwzgldniaj one wprawdzie, e przy duej stromoci prdu piorunowego efekt naskrkowoci wyranie zmniejsza cak Joulea przedukow I2tp (w porwnaniu z wartoci przy pr10

dzie 50 Hz, przepisan w normie i przytoczon w tabl. 2), ale nie uwzgldniaj marginesu na wielokrotne przetrzymywanie impulsw prdowych. Nie uwzgldniaj te skutku cieplnego prdu nastpczego [9] zalenego od wartoci spodziewanego prdu zwarciowego w miejscu zainstalowania odgromnikw. Komu zaley na wyeliminowaniu zbdnych interwencji bezpiecznikw, ten by moe upewni si zudnie, e przy spodziewanym czstkowym prdzie piorunowym 20 kA wkadki gG 200A nie zadziaaj (rys. 6). Nie znaczy to jednak, e nie zadziaaj niepotrzebnie chwil pniej przy przepywie prdu nastpczego.
Tablica 2. Udarowy prd zadziaania wkadek bezpiecznikowych klasy gG [7] Prd znamionowy wkadki In A 25 32 40 50 63 80 100 125 160 200 250 Caka Joulea przedukowa I2tp przy prdzie 50 Hz A2s 1210 2500 4000 5750 9000 13700 21200 36000 64000 104000 185000 Prd zadziaania [kA] przy udarze o ksztacie 10/350 s kA 2,2 3,2 4,0 4,8 6,0 7,5 9,3 12,1 16,1 20,6 27,5 8/20 s kA 9,3 13,4 16,9 20,3 25,4 31,3 38,9 50,7 67,6 86,2 115,0

Kiedy wyeliminowanie zbdnych zadziaa jest spraw wan, wtedy bardziej miarodajn informacj jest podana w tabl. 3 caka Joulea wielokrotnie przetrzymywana przez wkadki bezpiecznikowe, ktr naley porwnywa z czn cak Joulea (skutkiem cieplnym) prdu piorunowego i prdu nastpczego pyncego przez p okresu. Wartoci te odnosz si do wkadek usytuowanych w poprzecznej gazi ochrony, ktre przed pojawieniem si prdu piorunowego byy nienagrzane. W przypadku bezpiecznikw w torze gwnym (rys. 1c, d, rys. 3, rys. 4) mona by uwzgldni nieznaczne zmniejszenie ich piorunowej caki Joulea w nastpstwie wstpnego nagrzania prdem roboczym.
Tablica 3. Caka Joulea prdu piorunowego wielokrotnie przetrzymywana przez zabezpieczenia nadprdowe o rnym prdzie znamionowym [3, 5] Prd znamionowy I t bezpiecznika I t wycznika SHU
2 2

A kA s kA s
2 2

40 1,3 33

50 2,0 38

63 3,2 50

80 5 50

100 8 55

125 12

160 22

200 39

250 69

W razie przekroczenia udarowego prdu zadziaania dochodzi do rozpadu topika i zaponu uku, co jednak nie wpywa na przebieg prdu piorunowego (rys. 7), wymuszenia prdowego pochodzcego z fikcyjnego idealnego rda prdu. Bezpiecznik nie jest w stanie przerwa przepywu tego prdu ani ograniczy jego wartoci szczytowej; zreszt topik na og rozpada si ju po jej przeminiciu, nie na czole, lecz na grzbiecie udaru prdu piorunowego.
11

Rys. 7. Przebieg prdu i napicia midzy zaciskami bezpiecznika gG 25 A poddanego przepywowi prdu piorunowego [7]

Nie ma mowy o wybiorczym dziaaniu bezpiecznikw poddanych przepywowi prdu piorunowego, skoro bezpiecznik takiego prdu nie wycza. Wymaga si wprawdzie, aby bezpieczniki poprzedzajce w torze zasilania F1F3 (rys. 1a) miay prd znamionowy co najmniej 1,6-krotnie wikszy ni bezpieczniki F4F6 w gazi poprzecznej odgromnikw, ale chodzi tylko o wybiorczo podczas przepywu prdu nastpczego, gdyby bezpieczniki miay go wycza lub w razie trwaego zwarcia w gazi poprzecznej. Przy poziomie ochrony I przez wkadki bezpiecznikowe moe popyn prd piorunowy nieco wikszy ni 20 kA sprawiajcy, e wkadki gG o prdzie znamionowym nieprzekraczajcym 200 A mog zadziaa, a wkadki o prdzie znamionowym nieprzekraczajcym 100 A mog nawet eksplodowa. Mianowicie przy prdzie piorunowym kilkakrotnie wikszym ni udarowy prd zadziaania wkadki dochodzi do wybuchowego rozpadu topika i wzrostu cinienia we wkadce powodujcego pkanie korpusu, a nawet jego eksplozyjne rozerwanie. Progowa warto prdu piorunowego zagraajcego eksplozj wkadki bezpiecznikowej jest tym wiksza, im wikszy jest jej prd znamionowy (rys. 6). To kolejny powd, aby odgromniki dobezpiecza bezpiecznikami o prdzie znamionowym rwnym najwikszemu dopuszczalnemu przez wytwrc Inmax [1]. Zadziaania bezpiecznikw przy przepywie prdu piorunowego, a tym bardziej ich eksplozja, s zdarzeniami szkodliwymi. Niepodane s te zadziaania bezpiecznikw zwaszcza bezpiecznikw w torze gwnym (rys. 1a, b, rys. 3, rys. 4) przy przepywie prdu nastpczego. Jeeli na etapie projektowania zarysowuje si ich wyrane ryzyko, to wchodz w rachub nastpujce rodki zapobiegawcze: zmniejszenie wspczynnika podziau prdu przez zmniejszenie wypadkowej rezystancji ukadu uziomowego piorunochronu, zastpienie bezpiecznikw selektywnym odskokowym wycznikiem przyczowym o nieporwnanie wikszej przetrzymywanej cace Joulea (tabl. 3), zastosowanie odgromnikw o silnym ograniczaniu prdu nastpczego. 6. Odgromniki ograniczajce prd nastpczy Nie mona wyeliminowa obcie cieplnych, jakim odgromniki i bezpieczniki podlegaj przy przepywie prdw piorunowych ani znacznie ich zmniejszy, ale mona zmniejsza rwnie wane obcienia, ktre s wynikiem przepywu prdw nastpczych. Umoliwiaj to odgromniki wntrzowe, przeznaczone do instalacji elektrycznych, ograniczajce prd nastpczy, wykorzystujce technik wymuszonego gaszenia uku stosowan w wycznikach ograniczajcych, co pozwala uzyska silny efekt ograniczajcy i du zdolno wyczania (rys. 8, 9, 10).
12

Rys. 8. DEHNport Maxi odgromnik o napiciu trwaej pracy 255 V, o znamionowym prdzie wyadowczym 50 kA (10/350 s), silnie ograniczajcy prd nastpczy (cena netto 484 PLN)

Odgromniki o uku dzielonym wyczaj samodzielnie prdy nastpcze o wartoci do 25 kA, a odgromniki samowydmuchowe o uku chodzonym promieniowo i osiowo do 50 kA. Jeeli spodziewany prd zwarciowy w miejscu ich zainstalowania nie przekracza podanej wartoci, a prawie nigdy nie przekracza 50 kA, to nie wymagaj dobezpieczania.

Rys. 9. Oscylogramy wyczania prdu nastpczego przez odgromnik ograniczajcy DEHNport Maxi [8]

Jak skuteczne jest ograniczanie prdu nastpczego przez odgromniki samowydmuchowe wida na rys. 9 i 10. Warto szczytowa prdu nastpczego zostaje ograniczona 25-krotnie (50 kA 2 kA), a czas jego przepywu niemal 3-krotnie (10 ms 3,8 ms), wyczenie nastpuje na dugo (t = 6,2 ms) przed naturalnym przejciem prdu przez zero. Dziki temu caka Joulea (skutek cieplny) prdu nastpczego zostaje ograniczona ponad 3000-krotnie, od spodziewanej wartoci
50000 2 0,01 = 12 500 000 A s 2 do poziomu 4000 A2s (rys. 10). Wytwrca zapewnia, e przetrzymuje j bez zbdnego zadziaania ju wkadka gG 40 A. Zapomina doda, e tak byoby, gdyby nie to, e tu przedtem wkadka pochona cak Joulea czstkowego prdu piorunowego. Korzystajc z rys. 10 i oceniajc stopie ograniczania skutku cieplnego prdu nastpczego, trzeba pamita, e na obu osiach podziaka jest logarytmiczna.
13
2

Rys. 10. Caka Joulea (skutek cieplny) jednej pfali spodziewanego prdu nastpczego (prosta 1) oraz prdu nastpczego ograniczonego przez odgromnik DEHNport Maxi w funkcji spodziewanego prdu zwarciowego) [8]

Reasumujc, odgromniki tak silnie ograniczajce prd nastpczy prawie nigdy nie wymagaj dobezpieczenia, co wicej bezpiecznikw poprzedzajcych, nawet o nieduym prdzie znamionowym ( 40 A gG), nie naraaj na zbdne zadziaania w wyniku przepywu prdu nastpczego. Poprzedzajce bezpieczniki bd rwnowane wyczniki oczywicie bd, bo s potrzebne z innych powodw. W wariancie najoszczdniejszym wystarczy je tak dobiera, aby nie eksplodoway przy spodziewanym czstkowym prdzie piorunowym Iz, a nastpnie stosownie do ich caki Joulea wyczania sprawdzi, czy obcialno zwarciowa zabezpieczanych przewodw jest wystarczajca. Odgromniki silnie ograniczajce prd nastpczy przydaj si zwaszcza w miejscach, gdzie spodziewany prd zwarciowy jest bardzo duy, na przykad przy zczach instalacji odbiorczych zasilanych bezporednio ze stacji o duej mocy. 7. Warystorowe ograniczniki przepi problemy koordynacji Wntrzowe ograniczniki warystorowe s wykorzystywane przede wszystkim jako ograniczniki klasy II (C) na drugim stopniu ochrony, a w obiektach bez instalacji piorunochronnej, zasilanych z sieci kablowej rwnie na pierwszym stopniu ochrony. Elementy warystorowe mog te wchodzi w skad ogranicznikw klasy III (D) na trzecim stopniu ochrony. Zdolno odprowadzania prdu wyadowczego przez ograniczniki warystorowe okrela si dla udarw 8/20 s. Przy udarach 10/350 s jest maa, zalenie od rednicy krkw warystorowych (3280 mm) wynosi na og 15 kA. W stanie nieuszkodzonym krki warystorowe wykazuj pewien prd upywowy, ktry z biegiem czasu narasta wskutek procesw starzeniowych i naruszania struktury spieku w nastpstwie powtarzajcych si przepi. Zwiksza si strata mocy i temperatura krkw, a trac one stabilno termiczn 1 , proces nabiera charakteru lawinowego i zagraa nie tylko zniszczeniem
1

Moc dugotrwale wydzielana w ograniczniku pod wpywem przyoonego napicia przewysza zdolno odprowadzania ciepa przez obudow i poczenia; takiemu stanowi w jednej normie (PN-IEC 99-4:1993) przypisano nazw termiczna niestabilno ogranicznika, a w innej (PN-IEC 61643-1:2001) - rozbieganie cieplne. 14

ogranicznika, ale i poarem, wtrnymi uszkodzeniami ssiednich urzdze. Zapobiega temu wbudowany ogranicznik temperatury odczajcy ogranicznik warystorowy spod napicia (niem. thermische Abtrennvorrichtung). Zabezpieczenie temperaturowe nie w kadej sytuacji jest skuteczne. Ju po jednorazowym przekroczeniu maksymalnego dopuszczalnego prdu wyadowczego Imax moe nastpi nieodwracalna degradacja wasnoci spieku i moe nastpi zwarcie krkw warystorowych. Bd one bezpowrotnie zniszczone, ale nie powinno doj do uszkodzenia podstawy bd obudowy ogranicznika ani ssiednich urzdze. Powinno temu zapobiec zabezpieczenie zwarciowe: bezpiecznik wbudowany albo bezpiecznik w gazi poprzecznej ogranicznika. W razie ich braku ta rola przypadaaby zabezpieczeniu we wzdunej gazi zasilania (rys. 1c), ktrego interwencja przerywaaby dziaanie instalacji lub jej czci. Wytwrca podaje wytrzymao zwarciow ogranicznikw warystorowych, na og 25 kA lub 50 kA, ktr naley porwnywa ze spodziewanym prdem zwarciowym w miejscu zainstalowania. Jest ona gwarantowana pod warunkiem, e poprzedzajcy bezpiecznik klasy gG ma prd znamionowy niewikszy ni okrelony przez wytwrc najwikszy dopuszczalny prd znamionowy Inmax. Informacja ta brzmi podobnie, jak w przypadku ogranicznikw iskiernikowych (odgromnikw), ale ma inny sens fizyczny. Nie chodzi tu o wspomaganie wyczania prdu nastpczego, bo ten problem w ogle nie wystpuje, lecz o wyeliminowanie zagroenia dla obsugi i ssiednich urzdze ze strony ogranicznika, ktry utraci stabilno termiczn. W przypadku konstrukcji zespolonych ogranicznikw z wbudowanym bezpiecznikiem nie ma adnych wymaga co do zabezpieczenia poprzedzajcego ogranicznik warystorowy w instalacji. Ograniczniki przepi pierwszego i drugiego stopnia ochrony s ze sob poczone rwnolegle, ale poza konstrukcjami specjalnymi oddzielone odsprzgajc indukcyjnoci odcinka instalacji lub specjalnego dawika, jeli musz by usytuowane blisko siebie (rys. 2). Warunki koordynacji poszczeglnych stopni ochrony wymagaj m.in., aby napicie wystpujce na caej gazi poprzecznej ogranicznika pierwszego stopnia (odgromnik, przewody i ew. bezpiecznik) nie zagraao przecieniem ogranicznika warystorowego na drugim stopniu ochrony. Obawia si tego naley nie tyle przy przepywie prdu wyadowczego, co przy przepywie prdu nastpczego, a cilej przy jego ewentualnym wyczaniu przez bezpiecznik. Przepicie wyczeniowe bezpiecznika cznie ze spadkiem napicia na odgromniku i przewodach gazi poprzecznej jest raczej mniejsze ni nieco wczeniej wystpujce napicie zaponowe odgromnika. Jednak przebiegi napiciowe przy wyczaniu prdu nastpczego maj tak ma czstotliwo i stromo, e indukcyjno odsprzgajca nie odgrywa wikszej roli i przenosz si one na ogranicznik warystorowy (rys. 2), bardzo wraliwy na przepicia o czasie trwania przekraczajcym dziesitki mikrosekund. Mona temu zapobiec usuwajc bezpieczniki z gazi poprzecznej odgromnikw albo jeszcze skuteczniej decydujc si na ukad V (rys. 3). Jeli to niemoliwe, mona te naraenia zagodzi stosujc bezpieczniki o jak najwikszym prdzie znamionowym, tzn. rwnym najwikszemu dopuszczalnemu przez wytwrc Inmax. To kolejny powd, by tak wanie dobiera bezpieczniki dobezpieczajce odgromniki. 8. Ograniczniki przepi w instalacji a ochrona przeciwporaeniowa Problem zwarciowego zabezpieczenia poprzecznej gazi ochrony z ogranicznikami przepi jest te istotny z punktu widzenia ochrony przeciwporaeniowej dodatkowej niezalenie od tego, czy s to ograniczniki iskiernikowe, czy beziskiernikowe. Zwarcie w ograniczniku, bez wzgldu na jego przyczyn, oznacza uszkodzenie izolacji podstawowej i tym samym zagroenie poraeniowe. Poprzedzajce zabezpieczenie powinno dokona samoczynnego wyczenia zasilania przed upywem 5 s, bo taki graniczny czas wyczania jest wymagany w obwodach rozdzielczych, w ktrych s instalowane ograniczniki klasy I i II. Zatem dochodzi kolejne wymaganie (In ), jakie powinny spenia bezpieczniki poprzedzajce ograniczniki przepi.

15

PEN

L1 L2 L3 N PE

TN-C

TN-S

Rys. 11. Maooporowa ptla prdu zwarciowego w razie zwarcia w ograniczniku przepi przyczonym w instalacji o ukadzie TN-C (ukad ogranicznikw 3+0) lub TN-S (ukad ogranicznikw 4+0)

Wymaganie to nie wnosi niczego nowego w instalacjach o ukadzie TN, bo i tak musi by spenione z innych powodw. W ukadzie TN zwarcie w ograniczniku L-PE tworzy maooporow ptl zwarciow zoon wycznie z przewodw (rys. 11), prd zwarciowy ma du warto i atwo zapewni samoczynne wyczanie zasilania w wymaganym czasie.
L1 L2 L3 N

I> ?

PE

Rys. 12. Ograniczniki przepi w ukadzie 4+0 w zczu instalacji o ukadzie TT; bezpiecznik nie wycza uszkodzonego ogranicznika, wystpuje niebezpieczne napicie na przewodzie ochronnym PE

Inaczej jest w instalacjach o ukadzie TT. Aby usun ryzyko wyczania instalacji spod napicia po kadym zadziaaniu ogranicznikw przepi, najchtniej przycza si je przed gwnym wycznikiem rnicowoprdowym (rys. 12). Odcinek instalacji przed tym wycznikiem powinien by w wykonaniu odpornym na zwarcia doziemne (L-E, L-PE), bo ptla przy takim zwarciu zamyka si przez ziemi i prd jest za may, by pobudzi zabezpieczenia nadprdowe. Zatem paradoksalnie na odcinku, ktry ma by uodporniony na zwarcia doziemne, instaluje si urzdzenia, ktre maj wywoywa takie zwarcia krtkotrwae (przy odprowadzaniu prdu wyadowczego), ale w razie niesprawnoci mog wywoa zwarcie trwae. Ograniczniki przepi w ukadzie 4+0 przyczone do instalacji TT w sposb przedstawiony na rys. 12 mog wic stwarza zagroenie poraeniowe.
I>
L1 L2 L3 N

PE

Rys. 13. Zakcenie dziaania wycznika rnicowoprdowego w instalacji TT w nastpstwie uszkodzenia ogranicznika przepi (lini przerywan zaznaczono drog przepywu tej czci prdu zwarcia doziemnego, ktra nie jest prdem rnicowym w miejscu zainstalowania wycznika)
16

Zainstalowanie ogranicznikw w ukadzie 4+0 za niskoczuym zwocznym wycznikiem rnicowoprdowym, odpornym na prdy udarowe co najmniej 3 kA 8/20 s (534.2..6 [17]), tylko pozornie rozwizuje problem. W razie zwarcia w ograniczniku N-PE wraca przeze do rda przewaajca cz prdu zwarcia doziemnego chronionej instalacji, prd rnicowy jest niewielki i moe nie wystarczy do pobudzenia wycznika rnicowoprdowego (rys. 13). Zachodzi swoiste odczulenie wycznika rnicowoprdowego, ktre zreszt zawsze towarzyszy zwarciu z ziemi przewodu neutralnego obwodu chronionego wycznikiem rnicowoprdowym.
L1 L2 L3 N

I>

L-N

N - PE PE

Rys. 14. Ograniczniki przepi w ukadzie 3+1 w zczu instalacji o ukadzie TT; bezpiecznik wycza uszkodzony ogranicznik, nie ma zagroenia poraeniowego

Waciwym rozwizaniem jest ukad 3+1 ogranicznikw przepi (rys. 14), o trzech ogranicznikach wczonych midzy kady z przewodw fazowych a przewd neutralny oraz czwartym wczonym midzy przewd neutralny N i przewd ochronny PE. Przy zwarciu w ograniczniku LN pynie duy prd w ptli zoonej z przewodw, wystarczajcy do pobudzenia zabezpieczenia zwarciowego. Zwarcie L-PE w ukadzie 3+1, bez jednoczesnego zwarcia L-N, nie jest moliwe. Ogranicznik N-PE specjalnej konstrukcji zapewnia niezawodne oddzielenie przewodw N i PE w kadej sytuacji ruchowej. Ma najwiksze dopuszczalne napicie pracy cigej takie, jak pozostae ograniczniki (Uc = 1,1U0 = 250 V w instalacji 230/400 V), a znamionowy prd wyadowczy wikszy ni one (100, 75 lub 50 kA zalenie od poziomu ochrony), bo moe przewodzi sum prdw wyadowczych pyncych przez dwa, a nawet trzy ograniczniki. Najwiksze jego naraenie wystpuje przy uderzeniu pioruna w budynek i zwrotnym przepywie prdu piorunowego przez szyn wyrwnawcz i ograniczniki do sieci elektroenergetycznej, tzn. w sytuacji podobnej do przedstawionej na rys. 5. Natomiast ogranicznik N-PE w zasadzie nie jest naraony na przepyw prdu nastpczego i wobec tego ma niewielk zdolno wyczania prdu nastpczego (np. 100 A). 9. Zabezpieczenie przewodw przyczowych ogranicznikw Problem dotyczy przede wszystkim przewodw wyodrbnionej poprzecznej gazi ochrony (rys. 1) po obu stronach ogranicznikw, a w ogle nie dotyczy bloku odgromnikowego nakadanego na szyny (rys. 4). Przez przewody poprzecznej gazi ochrony z ogranicznikami iskiernikowymi podczas normalnej pracy nie pynie aden prd i nie s one naraone na przecienia. Wymagaj tylko zabezpieczenia od skutkw zwar na zwykych zasadach. To zadanie przypada poprzedzajcemu, najbliszemu od strony zasilania, zabezpieczeniu zwarciowemu (bezpiecznikowi bd wycznikowi), znajdujcemu si w samej gazi ochrony (rys. 1a, b) bd w torze gwnym (rys. 1c, d). W identycznej sytuacji s przewody uziemiajce [18] ogranicznikw w ukadzie V (rys. 3). Natomiast z drugiej strony przycza si do tych ogranicznikw przewody czynne torw gwnych o obcialnoci dugotrwaej dobranej do szczytowego obcienia obwodu i do warunkw zabezpieczenia od przecie oraz od skutkw zwar.
17

Tablica 4. Przyrost temperatury przewodw miedzianych wywoany prdem piorunowym

Prd piorunowy 10/350 s Warto szczytowa kA 5 10 15 25 50 75 100 Caka Joulea kA2s 6,25 25 56 156 625 1406 2500 K 2,5 10 22 62 248 (560) ? Przyrost temperatury przewodu miedzianego o przekroju 4 mm2 6 mm2 K 1 4 10 27 110 247 (440) 10 mm2 K 0,5 2 4 10 40 89 158 16 mm2 K 0,2 1 1,5 4 15 35 62

W tablicach 4 i 5 zestawiono przyrosty temperatury osigane przez przewody miedziane izolowane polwinitem, ktrym przypisano najwiksz dopuszczaln jednosekundow gsto prdu k = 146 A/mm2s (nagrzewanie od 25C do 160C), w nastpstwie przepywu przez nie odpowiednio prdu piorunowego 10/350 s oraz prdu nastpczego w cigu 10 ms. S to minimalne naraenia, jakie przewody poprzecznej gazi ochrony musz wytrzymywa. Oba naraenia cieplne wystpuj bezporednio po sobie i razem trwaj niewiele ponad 10 ms, wobec czego proces nagrzewania mona uwaa za adiabatyczny i przyrosty temperatury odczytane z obu tablic mona dodawa. Jeeli na przykad przewody miedziane o przekroju 10 mm2 s przy odgromniku nieograniczajcym naraonym na obliczeniowy czstkowy prd piorunowy 10 kA (2 K z tabl. 4) przy zczu o spodziewanym prdzie zwarcia z ziemi rwnie 10 kA (63 K z tabl. 5), to ich cakowity przyrost temperatury nie przekroczy 65 K. Moe by znacznie mniejszy, jeeli prd piorunowy przeminie, a prd nastpczy si pojawi na krtko przed spodziewanym pierwszym przejciem przez zero.
Tablica 4. Przyrost temperatury przewodw miedzianych wywoany w cigu jednego pokresu (10 ms) przepywem prdu nastpczego poprawnie wyczanego przez odgromnik nieograniczajcy
Prd nastpczy Warto skuteczna kA 1 2,5 4 6 10 16 25 Caka Joulea kA2s 10 62,5 160 360 1000 2560 6250 K 4 25 63 142 (396) ? ? Przyrost temperatury przewodu miedzianego o przekroju 4 mm2 6 mm2 K 2 11 28 63 176 (450) ? 10 mm2 K 0,6 4 10 22 63 162 (396) 16 mm2 K 0,3 1,5 4 9 25 63 155

Porwnanie wynikw z tablic 4 i 5 wskazuje, e na og nie prd piorunowy, lecz raczej prd nastpczy wywouje wikszy przyrost temperatury przewodw. Jeszcze gorzej bdzie w razie zwarcia w gazi poprzecznej, co odpowiada przepywowi prdu o wartoci zblionej do wartoci spodziewanego prdu nastpczego do chwili zadziaania poprzedzajcego zabezpieczenia nadprdowego. Oznacza to, e przekrj przewodw gazi poprzecznej musi by dobrany na oglnych zasadach do spodziewanych zwarciowych narae cieplnych i jest to najostrzejsze kryterium doboru tych przewodw [18]. Zatem jeeli przewody gazi poprzecznej s na oglnych zasadach poprawnie zabezpieczone od skutkw zwar bezpiecznikami, ktre nie eksploduj przy przepywie prdu piorunowego (rys. 6), to przewody te bezpiecznie znosz skutek cieplny prdu piorunowego i poprawnie wyczanego prdu nastpczego.
18

Jako wymagania minimalne dla poprzecznej gazi ochrony mona uwaa przekrj przewodw miedzianych 16 mm2 przy nieograniczajcych odgromnikach (ogranicznikach przepi klasy I pierwszego stopnia ochrony) i 4 mm2 przy innych ogranicznikach na I i II stopniu ochrony). 10. Dobezpieczanie ogranicznikw w liniach napowietrznych Linie napowietrzne wymagaj ochrony od przepi ze wzgldu na bezporednie naraenia izolacji (zwaszcza przewodw izolowanych) na przepicia atmosferyczne. Ochrona jest rwnie niezbdna po to, aby ograniczy poziom przepi wnikajcych z linii napowietrznych do poczonych z nimi instalacji i urzdze, bardziej wraliwych na przepicia ni same linie napowietrzne: do instalacji odbiorcw, do sterownic owietlenia ulicznego lub aparatury alarmowej bd sygnalizacyjnej. Kompletne ukady ogranicznikw przepi powinny si znale przy stacji zasilajcej, na trasie linii w odstpach nieprzekraczajcych 500 m i na kocach linii. S to zarazem miejsca, w ktrych wymaga si [23] uziemienia przewodu PEN (PE) sieci o ukadzie TN, a wic miejsca, w ktrych uziemienia i tak by musz, a co najwyej wypadnie je poprawi, aby uzyska rezystancj uziemienia R 10 wymagan dla ogranicznikw przepi. Ograniczniki s te podane w miejscach odgazie linii i w miejscach przyczenia kabla do linii napowietrznej. Pozostaje wana sprawa ochrony od przepi przyczy instalacji odbiorczych, ale to wymaga indywidualnego podejcia, uwzgldniajcego wraliwo odbiorcy, sposb wykonania oraz dugo przycza i rozwizanie ochrony przeciwprzepiciowej przy zczu instalacji. W razie uderzenia pioruna na trasie niskonapiciowej linii napowietrznej wskutek przeskokw midzy przewodami i/lub przeskokw powierzchniowych na izolatorach prd piorunowy rozpywa si wszystkimi m przewodami w obu kierunkach. Warto prdu piorunowego podzielona przez podwojon liczb przewodw, zazwyczaj 2m = 8, jest prdem pyncym pojedynczym przewodem. Ocenia si, e w 95% przypadkw prd piorunowy nie przekracza 80 kA, wobec czego pojedynczym przewodem pynie prd niewikszy ni okoo 80/8 = 10 kA. Podobnie w 75% przypadkw prd piorunowy nie przekracza 30 kA, a w pojedynczym przewodzie 30/8 4 kA. Prd pyncy pojedynczym przewodem (przy zaoonym poziomie ufnoci zalenym od oczekiwanej niezawodnoci ochrony) charakteryzuje naraenia pojedynczych ogranicznikw przepi i naleaoby go porwnywa ze znamionowym prdem wyadowczym In. W razie jego przekroczenia pozostaje pewien margines bezpieczestwa wyznaczony przez maksymalny prd wyadowczy Imax.
Tablica 5. Waniejsze dane techniczne napowietrznych ogranicznikw warystorowych ASA-A firmy Apator
Typ ogranicznika Napicie trwaej pracy Znamionowy prd wyadowczy 8/20s Maksymalny prd wyadowczy 8/20 s Napiciowy poziom ochrony Up

Up/Uc 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0

Uc Vrms 280 440 660 280 440 660

In kA 5

Imax kA 30

ASA-A280-5 ASA-A440-5 ASA-A660-5 ASA-A280-10 ASA-A440-10 ASA-A660-10

10

40

Vpeak 1110 1750 2650 1110 1750 2650

Za przykad mog suy (tabl. 5) dwa wykonania napowietrznych ogranicznikw warystorowych ASAA (Apator): standardowe (In = 5 kA, Imax = 30 kA) oraz wzmocnione (In = 10 kA, Imax = 40 kA). Skuteczno ochrony jest tym lepsza im mniejsz warto ma podany w ostatniej kolumnie tabl. 5 stosunek dwch najwaniejszych parametrw napiciowych ogranicznika: napiciowego poziomu ochrony Up, czyli najwikszej moliwej wartoci szczytowej napicia na
19

zaciskach ogranicznika przy przepywie znamionowego prdu wyadowczego In oraz napicia trwaej pracy Uc, czyli najwikszej dopuszczalnej wartoci skutecznej napicia o czstotliwoci sieciowej, ktra moe by trwale przyoona midzy zaciski ogranicznika. Beziskiernikowe ograniczniki przepi na og charakteryzuj si wartoci stosunku Up/Uc w granicach 4,05,0.

Rys. 15. Warystorowy ogranicznik przepi ASA-A (firmy APATOR) zainstalowany w linii napowietrznej

Ogranicznikom przepi napowietrznym w liniach, podobnie jak ogranicznikom wntrzowym w instalacjach, grozi zniszczenie w razie niewyczenia prdu nastpczego (przez ograniczniki iskiernikowe) albo utraty stabilnoci termicznej (przez ograniczniki beziskiernikowe). Zdarzenia takie na szczcie nie zagraaj wywoaniem poaru (rys. 15), jak w budynkach, ale nie powinny te zagraa otoczeniu w inny sposb, na przykad w nastpstwie wybuchowego rozerwania obudowy ogranicznika. Ponadto jest podana atwa identyfikacja uszkodzonego ogranicznika bez wchodzenia na sup. Te postulaty pozwalaj speni wbudowane w ograniczniki przepi zabezpieczenia dziaajce na rnych zasadach, na og na zasadzie nadcinieniowej lub cieplnej (rys. 16, 17). Mona je uwaa za rodzaj dobezpieczenia ogranicznikw.
Tablica 6. Wymagania dla prb wytrzymaoci zwarciowej iskiernikowych ogranicznikw przepi wyposaonych w zabezpieczenie nadcinieniowe
Klasa zwarciowa ogranicznika Minimalna warto skadowej okresowej spodziewanego prdu zwarciowego kArms

80 63 50 40 (A) 20 (B) 10 (C) 16 (D) 5 (E)

80 63 50 40 20 10 16 5

Iskiernikowe ograniczniki przepi wyposaa si w zabezpieczenia nadcinieniowe, ktre chroni je przed nadmiernym wzrostem cinienia we wntrzu i zapobiegaj wybuchowemu rozerwaniu obudowy w nastpstwie przeduajcego si przepywu prdu nastpczego lub w razie wewntrznego przeskoku w ograniczniku. Ogranicznikom wyposaonym w zabezpieczenie nadcinie20

niowe przypisuje si [14] tzw. klas zwarciow okrelajc najmniejszy gwarantowany przez wytwrc prd zwarciowy okresowy, ktry pync przez uszkodzony ogranicznik nie spowoduje gwatownego rozerwania jego obudowy (tabl. 6). Parametr ten nie powinien by mniejszy ni spodziewany prd zwarciowy pocztkowy w miejscu zainstalowania ogranicznika. Wprowadzenie zabezpieczenia nadcinieniowego pozwala wykonywa ograniczniki o wysokiej klasie zwarciowej.

Rys. 16. Ograniczniki warystorowe ASA-A (In = 5 kA oraz 10 kA) firmy APATOR po zadziaaniu odcznika odczajcego przewd uziemiajcy; sygnalizatorem jest spodnia pokrywa niebieska po jednej i czerwona po drugiej stronie

Badania ogranicznikw z zabezpieczeniem nadcinieniowym wykonuje si zarwno duym prdem zwarciowym, odpowiadajcym klasie zwarciowej (z moliwoci przepywu prdu w czasie co najmniej 0,2 s), jak i maym prdem zwarciowym (800 A, do chwili zadziaania zabezpieczenia). Pozwala to zweryfikowa skuteczno zabezpieczenia w warunkach skrajnych: duy prd w krtkim czasie oraz may prd w dugim czasie. Wynik prb uwaa si za pozytywny, jeeli obudowa pozostanie nienaruszona lub rozpadnie si w sposb niewybuchowy i jeeli wszystkie jej czci pozostan w obrbie przepisanego kolistego ogrodzenia.

Rys. 17. Ogranicznik warystorowy ONA (In = 5 kA) firmy EFEN po zadziaaniu odcznika odrzucajcego przewd uziemiajcy zakoczony tymi sygnalizatorami (tulej i piercieniem)

Odcznik ogranicznika jest urzdzeniem sucym do odczania ogranicznika od sieci w razie jego uszkodzenia [22]. Likwiduje to zwarcie w miejscu zainstalowania ogranicznika i sygnalizuje jego uszkodzenie. Sam odcznik moe jednak nie zapobiec wybuchowemu rozerwaniu obudowy. Odcznik powinien wytrzymywa bez zadziaania prb maksymalnym prdem wyadowczym, prb udarem prdowym dugotrwaym i prb dziaania (przepywu prdu nastpczego). Powinien natomiast zadziaa przy prdzie wyadowczym wikszym ni maksymalny prd wya21

dowczy, a take w razie przeduajcego si przepywu prdu nastpczego w ograniczniku iskiernikowym lub w razie utraty stabilnoci termicznej przez ogranicznik warystorowy. Wikszo odcznikw dziaa na zasadzie cieplnej. Przegrzewajcy si element roboczy ogranicznika (np. warystor) topi poczenie lutowane, a napita spryna odrzuca powizan z ni cz przerywajc obwd ogranicznika (rys. 16, 17). W przypadku ogranicznikw napowietrznych odcznik jest zewntrzny, odrzucony zostaje na przykad zacisk przewodu uziemiajcego albo sam ogranicznik, a odrzucona cz ma barw jaskraw, zwykle t lub czerwon, i takie wymiary, aby z daleka bya widoczna. 11. Przykad koordynacji (wariant 1) W sytuacji, jak na rys. 5, w trjfazowym czteroprzewodowym zczu instalacji TN-C o napiciu 230/400 V z bezpiecznikami gG 160 A spodziewany prd zwarcia jednofazowego wyno" si I k1 = 2 kA . Do gwnej szyny wyrwnawczej budynku z piorunochronem i kratowym uziomem fundamentowym jest te przyczony uziom otokowy. Obowizuje poziom ochrony odgromowej III. Przewiduje si zainstalowanie trzech odgromnikw In = 25 kA o zdolnoci wyczania prdu nastpczego 3 kA, ktre w razie przekroczenia tej wartoci wymagaj dobezpieczenia bezpiecznikami gG o prdzie znamionowym nieprzekraczajcym 160 A. Odgromniki maj by zainstalowane w gazi poprzecznej (rys. 1a) szeregowo z bezpiecznikami gG 100 A. Naley sprawdzi warunki koordynacji odgromnikw z bezpiecznikami i dobra przekrj przewodw poprzecznej gazi ochrony. Przy poziomie ochrony III i IV naley liczy si z cakowitym prdem piorunowym o wartoci do IG = 100 kA (tabl. 1). Uziom fundamentowy zosta wzmocniony uziomem otokowym, co pozwolio uzyska rezystancj uziemienia nieprzekraczajc 15 . Mona szacowa, e zespolony ukad uziomowy piorunochronu odprowadzi ponad poow (60%) prdu piorunowego, a do przewodw elektroenergetycznych przedostanie si prd ILV niewikszy ni 40 % ( = 0,4) podanej wartoci ILV = IG = 0,4100 = 40 kA. Przycze jest czteroprzewodowe (m = 4), wobec czego pojedynczym przewodem popynie czstkowy prd piorunowy o wartoci nieprzekraczajcej

IZ =

I LV 40 = = 10 kA . m 4

Jak wynika z rys. 6 i tabl. 2 prd piorunowy 10 kA nie spowoduje eksplozji wkadek bezpiecznikowych gG 160 A w zczu ani wkadek gG 100 A w gazi poprzecznej, ale przekracza udarowy prd zadziaania tych ostatnich (9,3 kA). Nowsze dane liczbowe dotyczce koordynacji odgromnikw z bezpiecznikami pozwalaj sprawdzi dokadniej, jakie naleaoby zastosowa bezpieczniki, aby unikn ich zbdnych zadziaa. Prdowi piorunowemu 100 kA 10/350 s przypisuje si cak Joulea WG = 2500 kA2s (tabl. 1), wobec czego prdowi czstkowemu odpowiada caka Joulea WZ mniejsza, proporcjonalnie do kwadratu stosunku wartoci prdw
I 10 2 WZ = WG Z = 2500 = 25 kA s I 100 G
2 2

Natychmiast po przeminiciu prdu piorunowego wkadki bezpiecznikowe i przewody s naraone na skutek cieplny przepywu spodziewanego prdu nastpczego 2 kA do chwili jego wyczenia przez odgromnik przy pierwszym naturalnym przejciu przez zero (rednio 5 ms, maksymalnie 10 ms). Wstpnie dobrane odgromniki maj ma zdolno wyczania spodziewanego prdu nastpczego (3 kA), co wiadczy, e nie s to odgromniki ograniczajce prd nastpczy. Tym niemniej przy zwarciu ukowym prd zwarciowy nie przekroczy okoo 80% podanej wartoci oblicze22

niowej przy zwarciu metalicznym: If = 0,82 = 1,6 kA. Najwikszy spodziewany skutek cieplny (cak Joulea) prdu nastpczego mona zatem obliczy jako Wf = 160020,010 = 25 600 A2s = 25,6 kA2s. czna caka Joulea prdu piorunowego i prdu nastpczego przepuszczona przez odgromnik wynosi WZf = WZ + Wf = 25 + 25,6 = 50,6 kA2s Te dwa skutki cieplne wystpuj jeden tu po drugim, w cznym czasie rzdu 10 ms, wobec czego nagrzewanie ma charakter adiabatyczny i skutki cieplne obu obcie mona bez zastrzee dodawa. Przystpujc do oceny konsekwencji tych wynikw oblicze trzeba pamita o ich losowym charakterze. S to wartoci obliczeniowe najwiksze moliwe, przyjmowane za podstaw, jeeli urzdzenia projektuje si na najgorszy moliwy przypadek obcie (ang. worst-case analysis). Prawdopodobiestwo wystpienia wartoci Wz zblionej do obliczonej (25 kA2s) lub wikszej mona uzna za rwne prawdopodobiestwu uderzenia w budynek pioruna o prdzie, ktrego warto jest zbliona do 100 kA lub wiksza. Zdarza si to raz na dziesi do kilkunastu uderze pioruna, czyli raz na co najmniej sto lat, jeeli ten budynek nie jest wysokociowcem grujcym nad otoczeniem i stoi w Polsce, a nie nad Jeziorem Wiktorii, w Kampali, Bukoba lub Kisumu, gdzie roczna liczba dni burzowych przekracza 200 i w miar postpowania globalnych zmian klimatycznych ma tendencj rosnca. Prawdopodobiestwo wystpienia wartoci Wf bliskiej obliczonej, na przykad przekraczajcej 80% tej wartoci (3240 kA2s) wynosi mniej ni 20%. Oba zdarzenia mona uzna za wzajemnie niezalene i prawdopodobiestwo jednoczesnego ich wystpienia jest rwne iloczynowi prawdopodobiestw: w przyblieniu raz na piset lat. Kto ma do czynienia z zagroeniem choby powanym, ale o tak maym prawdopodobiestwie, ten si ubezpiecza od jego skutkw zamiast topi pienidze w techniczne rodki ochrony, ktre te przecie dziaaj poprawnie z okrelonym prawdopodobiestwem. Przedstawione rozumowanie mona by wielokrotnie powtarza dla mniejszych obcie o wikszym prawdopodobiestwie wystpienia dochodzc do wnioskw, jak racjonalnie rozwiza ochron przy podejciu probabilistycznym. W rozwaanym przypadku na wyniki oblicze mona spojrze nastpujco wykorzystujc dane z rys. 6 oraz tablic 2 i 3. Nie byoby zagroenia eksplozj wkadek i to jest bardzo wane. Nie jest potrzebne wspomaganie wyczania prdu nastpczego przez bezpieczniki, bo odgromniki maj wystarczajc zdolno wyczania. Czstkowy prd piorunowy 10 kA wkadki gG 100 A w gazi poprzecznej przetrzymywayby z trudem, natomiast wkadki gG 160 A w zczu przetrzymywayby wielokrotnie. Znaczne jest prawdopodobiestwo, e prd nastpczy przepalaby wkadki gG 100 A, jeeli uprzednio przepuciy one szczeglnie duy czstkowy prd piorunowy (ponad 6 kA). Najrozsdniej byoby zrezygnowa z wkadek gG 100 A w gazi poprzecznej, godzc si na sporadyczne, raz na wiele lat, zadziaania wkadek gG 160 A w zczu w wypadku zwarcia w gazi poprzecznej, np. z powodu uszkodzenia odgromnika. Bezpiecznikom gG 160 A w zczu przypadaby wtedy dodatkowa rola zabezpieczenia przewodw gazi poprzecznej od skutkw zwar; zabezpieczenia od przecie te przewody nie wymagaj. Do sprawdzenia obcialnoci zwarciowej cieplnej przewodw jest potrzebna warto najwikszej dopuszczalnej jednosekundowej gstoci prdu k. Zaley ona od temperatury pocztkowej nagrzewania adiabatycznego, ktra dla przewodw poprzecznej gazi ochrony jest po prostu temperatur otoczenia o (w polskich warunkach klimatycznych 25C bez oddziaywa cieplnych ze strony ssiadujcego wyposaenia, coraz wysze wartoci w miar nasilania si takich oddziaywa). Dla przewodw miedzianych o izolacji polwinitowej (dopuszczalne nagrzewanie do 160C) najwiksza dopuszczalna jednosekundowa gsto prdu wynosi: k = 146 A/mm2s przy o = 25C k = 143 A/mm2s przy o = 30C k = 136 A/mm2s przy o = 40C Do dalszych oblicze przyjto k = 143 A/mm2s, co odpowiada sytuacji, kiedy przedzia roz23

dzielnicy lub osobna obudowa z elementami poprzecznej gazi ochrony ssiaduje z innymi umiarkowanie nagrzewajcymi si przedziaami rozdzielnicy. Przewody musz wytrzymywa obliczony wyej czny skutek cieplny WZf = 50,6 kA2s prdu piorunowego, a potem prdu nastpczego przy poprawnym jego wyczeniu przez odgromnik. Gdyby tylko o to chodzio wystarczyby miesznie may przekrj przewodw:

WZf k

50 600 = 1,57 mm2 , tzn. przekrj 2,5 mm2. 143

Gdyby jednak odgromnik nie wyczy prdu nastpczego If = 1600 A, wtedy bezpiecznik gG 160 A wyczyby ten prd przed upywem 0,5 s, co wynika z pasm czasowo-prdowych wymaganych przez norm IEC 60269-2. Skutek cieplny prdu nastpczego wynisby wtedy: W0,5s = 160020,5 = 1 280 000 A2s. Biorc go za podstaw, otrzymuje si wymagany przekrj przewodw:

WZ + W0,5s k

25000 + 1 280 000 = 8,0 mm2 , tzn. przekrj 10 mm2. 143

Jest to w rozpatrywanym wypadku absolutne minimum wynikajce z cieplnych narae przewodw. Warto podkreli, jak zwodniczy byby wynik obliczenia przyjmujcego za podstaw cak Joulea wyczania (w czasie t << 0,1 s) wkadek bezpiecznikowych podawan dla celw wybiorczoci zwarciowej (185 000 A2s dla wkadek gG 160 A):

Wsel k

185 000 = 3,0 mm2 , tzn. przekrj 4 mm2. 143

Kolejny krok w kierunku bezpieczestwa wynika z nastpujcego rozumowania. Skoro dopuszcza si w obwodach rozdzielczych samoczynne wyczanie zasilania dla celw ochrony przeciwporaeniowej w czasie nieprzekraczajcym 5 s, to przewody niezabezpieczone od przecie powinny to wytrzymywa cieplnie. Wkadki bezpiecznikowe gG 160 A maj dla czasu 5 s prd wyczajcy 915 A, co odpowiada skutkowi cieplnemu: W5s = 91525 = 4 186 000 A2s. Ostatecznie przekrj przewodw uwzgldniajcy wszelkie obliczeniowe naraenia cieplne zwarciowe wynosi:

W5s k

4 186 000 = 14,3 mm2 , tzn. przekrj 16 mm2. 143

12. Przykad koordynacji (wariant 2) Sytuacja, jak w wariancie 1 z jednym wyjtkiem: spodziewany prd zwarcia jednofazowego " w zczu wynosi I k1 = 5 kA , czyli jest wikszy ni zdolno wyczania prdu nastpczego przez odgromniki. Jakie byyby konsekwencje takiej zmiany? Odgromniki wymagaj dobezpieczenia, musz by poprzedzone wkadkami bezpiecznikowymi gG 160 A, ktre praktycznie biorc bd przepalay si po kadym zaponie odgromnikw niezdolnych do samodzielnego wyczenia prdu nastpczego. Naleaoby rozway, czy z punktu widzenia cigoci zasilania instalacji mona to akceptowa, gdyby wkadki gG 160 A miay pozosta w zczu, a w poprzecznej gazi ochrony nie byoby adnych wkadek. W razie twierdzcej odpowiedzi na to pytanie, w toku oblicze zaszyby nastpujce niewielkie zmiany. Prd nastpczy If = 0,85 = 4 kA wkadka bezpiecznikowa gG 160 A wyczaaby w czasie mniejszym ni 0,02 s, co wynika z wartoci jej zwarciowej caki Joulea wyczania (185 000 A2s).
24

Ze wzgldu na skutek cieplny prdu wyadowczego i prdu nastpczego paradoksalnie wystarczyby przekrj przewodw gazi poprzecznej mniejszy ni obliczony w wariancie 1:

WZ + W0,02s k

25000 + 185 000 = 3,2 mm2 , tzn. przekrj 4 mm2. 143

Nie ulega natomiast zmianie ostatnie kryterium doboru zwizane ze skutkiem cieplnym prdu wyczajcego 5-sekundowego i jego wynik: wymagany przekrj przewodw 16 mm2. Gdyby natomiast na postawione wyej pytanie o dopuszczalno przepalania si wkadek w zczu po kadorazowym zaponie odgromnikw pada odpowied zdecydowanie negatywna, to naleaoby szuka innego rozwizania: Zainstalowanie wkadek gG 160 A w poprzecznej gazi ochrony i ze wzgldu na wybiorczo zwikszenie prdu znamionowego wkadek zcza do gG 250 A, jeeli jest to moliwe. Zainstalowanie odgromnikw ograniczajcych prd nastpczy. 13. Wnioski Zabezpieczenia nadprdowe bezpieczniki oraz rzadko w Polsce stosowane przyczowe wyczniki ograniczajce poprzedzajce ograniczniki przepi mog spenia rnorodne funkcje: wspomagaj wyczanie prdu nastpczego, jeeli spodziewany prd zwarciowy przekracza zdolno wyczania odgromnika, zabezpieczaj ograniczniki przed przekroczeniem obcialnoci zwarciowej, dokonuj samoczynnego wyczenia zasilania dla celw ochrony przeciwporaeniowej w razie trwaego zwarcia L-PE w poprzecznej gazi ochrony, zabezpieczaj od skutkw zwar przewody poprzecznej gazi ochrony. Wymienione funkcje bierze si pod uwag decydujc o umiejscowieniu zabezpiecze i doborze ich parametrw. Poprawnie przeprowadzony dobr ogranicza do minimum moliwo eksplozji wkadek i samych ogranicznikw przepi, eliminuje moliwo zniszczenia przewodw, a do rozsdnego poziomu uzalenionego od wymaga stawianych cigoci zasilania instalacji ogranicza prawdopodobiestwo wywoywania przerw w zasilaniu w nastpstwie zbdnych zadziaa wkadek bezpiecznikowych w gwnym torze zasilania. Wypada te zdawa sobie spraw, e okrelenie bezpieczniki poprzedzajce jest umowne, bo kierunek propagacji prdu piorunowego i/lub fali przepiciowej nie musi si pokrywa z kierunkiem przesyania energii. Po uderzeniu pioruna w zasilajc lini napowietrzn cz prdu piorunowego z tej linii wnika do instalacji odbiorcy i jej uziemie. Natomiast po uderzeniu pioruna w piorunochron budynku, cz prdu piorunowego poprzez gwn szyn wyrwnawcz i odgromniki wpywa do sieci zasilajcej. Przed rokiem 2000 koordynacj odgromnikw z bezpiecznikami opierano na rozumowaniu uproszczonym, nieuwzgldniajcym naleycie bezporedniego nastpowania po sobie dwch skutkw cieplnych: prdu piorunowego i prdu nastpczego. Zatem publikowane wczeniej wskazwki doboru i zalecenia firmowe naley traktowa z rezerw. Literatura 1. 2. 3. 4. Birkl J.: berspannungs-Schutzeinrichtungen stostromgerecht installiert und normenkonform getestet. VE Journal, 2001, nr 9, s. 3742. Hasse P., Noack F.: Neue Blitzschutznormen in der Praxis. Elektromeister + Deutsches Elektrohandwerk, 1998, nr 12, s. 4147, nr 3, s. 140142. Hering E.: Blitzstostromableiter und berstrom-Schutzeinrichtungen. Elektropraktiker, 1999, nr 7, s. 630634. Hering E.: Trennfunkenstrecken fr den Blitzschutz-Potentialausgleich. Elektropraktiker, 2001, nr 5, s. 394397.
25

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Hering E.: Blitzstostromableiter fr Hauptstromversorgungssysteme. Elektropraktiker, 2005, nr 2, s. 123127. Musia E.: Znowelizowane warunki techniczne dla instalacji elektrycznych w budynkach. Biul. SEP INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych. 2002, nr 48, s. 7995. Raab V.: Blitz- und berspannungsschutz-Manahmen in NS-Anlagen. Elektropraktiker, 1996, nr 11, s. 944950, nr 12, s. 10431046. Raab V., Zahlmann P.: Kurzschlusschutz von Blitzstromableitern. Sonderdruck Nr. 45, DEHN + SHNE GMBH. Schnau J., Noack F.: Blitzstromverhalten von Niederspannungs-Hochleistungs-(NH)Sicherungen. etz 2004, nr 1, s. 2427. Sowa A.: Oddziaywanie ogranicznikw przepi na inne urzdzenia w instalacji elektrycznej w obiekcie budowlanym. Elektroinstalator, 2002, nr 12, s. 3438. Sultanem F.: Protection contre les surtensions dues la foudre: la normalisation franaise NFC 15-100. REE, 1998, nr 6, s. 8590. Zitzmann H.: berspannungsschutz nach dem SEP-Prinzip. Elektro- und Gebudetechniker, 2000, nr 11, s. 3235. Zitzmann H.: SEP-Prinzip und Blitzschutzzonenkonzept kombiniert. Elektropraktiker, 2003, nr 12, s. 958960. PN-EN 60099-5:1999/A1:2004 Ograniczniki przepi. Zalecenia wyboru i stosowania PN-IEC 60364-4-443:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczestwa. Ochrona przed przepiciami. Ochrona przed przepiciami atmosferycznymi lub czeniowymi. PN-IEC 60364-4-444:2001 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia bezpieczestwa. Ochrona przed przepiciami. Ochrona przed zakceniami elektromagnetycznymi (EMI) w instalacjach obiektw budowlanych. PN-IEC 60364-5-534:2003 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wyposaenia elektrycznego. Urzdzenia do ochrony przed przepiciami. PN-IEC 60364-5-54:1999: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wyposaenia elektrycznego. Uziemienia i przewody ochronne. PN-IEC 61024-1-1:2001 Ochrona odgromowa obiektw budowlanych. Zasady oglne. Wybr poziomw ochrony dla urzdze piorunochronnych. PN-IEC 61312-1:2001 Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym. PN-IEC/TS 61312-3:2004 Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym. Cz 3: Wymagania dotyczce urzdze do ograniczania przepi (SPD). PN-IEC 61643-1:2001 Urzdzenia do ograniczania przepi w sieciach rozdzielczych niskiego napicia. Cz 1: Wymagania techniczne i metody bada. N SEP-E-001:2003 Sieci elektroenergetyczne niskiego napicia. Ochrona przeciwporaeniowa. Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie. Dz.U. 04.109.1156 i wersja poprzednia Dz.U. 02.75.690. berspannungs-Schutzeinrichtungen der Anforderungsklasse B. Richtlinie fr den Einsatz in Hauptstromversorgungssystemen. VWEW-Verlag, Frankfurt am Main, 1998.

Dane bibliograficzne: Musia E.: Dobezpieczanie ogranicznikw przepi. Biul. SEP INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych, 2006, nr 76-77, s. 337.

26