PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Humanizm chrzecijaski Pogldy na temat lozoi

ERAZM Z ROTTERDAMU (Desiderius Erasmus Roterodamus) teolog, humanista, pisarz, wydawca tekstw staroytnych autorw klasycznych i chrzecijaskich, tumacz tekstw gr. na ac., ur. 27(28) X 1469 (ten rok przyjmuje si dzi powszechnie zamiast, jak dawniej, za sugestiami samego E., 1466 lub 1467) w Rotterdamie, zm. 11 VII 1536 w Bazylei. Na chrzcie otrzyma popularne wwczas w Holandii imi Erasmus; ocjalnie nazywa si Erasmus Rogerii, przydomek Roterodamus (pocztkowo Roterodamensis) nada sobie od miejsca swego urodzenia. Z czasem przed pochodzcym z gr. chrzestnym imieniem zacz dodawa, bdce jego kalk ac., imi Desiderius, i tak nazywany jest w formule ac. do dzi: Desiderius Erasmus Roterodamus, podczas gdy jzyki wernakularne posuguj si tylko dwoma czonami (Erasmus of Rotterdam, Erasme de Rotterdam, Erasmo di Rotterdam, Erasmus von Rotterdam, Erazm z Rotterdamu). Uczy si w szkole Petera Winkela w Gouda, potem w szkole katedralnej w Utrechcie, a w latach 14781483 w Deventer, w szkole braci wsplnego ycia; szkoa ta, pozostajca pod wpywami tzw. nowej pobonoci (devotio moderna), pod wzgldem treci i metod nauczania jeszcze tradycyjna, redniowieczna, otwarta jednak na wpyw w. humanizmu cho jej E. nie szczdzi pniej krytyk miaa znaczny wpyw na jego formacj intelektualn i religijn. Po mierci rodzicw w 1483, umieszczony zosta w szkole w Hertogenbosch (1484 1485); za namow krewnych-opiekunw wstpi do zgromadzenia kanonikw regularnych w. Augustyna w Steyn i tam w 1488 zoy luby zakonne, w klasztorze szukajc raczej miejsca dla dalszej nauki i pracy umysowej ni idc za gosem powoania, co stao si przyczyn pniejszej jego niechci do instytucji ycia zakonnego i usiowa uwolnienia si od nierozwanie zoonych lubw. wicenia kapaskie przyj w 1492. W 1493 otrzyma ofert od udajcego si do Rzymu bpa Hendrijka van Bergen, poszukujcego na osobistego sekretarza dobrego latynisty, i (za zgod wadz zakonnych) opuci klasztor (nigdy ju do niego nie powrci; zwolnienie ze lubw zakonnych uzyska w 1517 od papiea Leona X). Poniewa wyjazd bpa do Rzymu nie nastpowa, E. uzyska w 1495 pozwolenie na wyjazd do Parya w celu uzyskania doktoratu z teologii. Ten pierwszy wyjazd za granice ojczystego kraju rozpocz seri wyjazdw: z Parya w 1499 uda si na kilka miesicy do Anglii, dokd wraca jeszcze w 1505, 1509, 1514 i nastpnych; cho z podry tych powraca niekiedy rwnie do ojczystej Holandii, nie zamieszka tam ju nigdy na stae, do koca ycia przebywajc krcej lub duej w rnych krajach Europy i stajc si (jak wielu innych) typem humanisty raczej wdrownego ni osiadego. W 1506 dotar do Italii; w tyme roku w Turynie uzyska doktorat z teologii; Itali opuci w 1509. We Francji przebywa z przerwami od 1499 do 1505. Od 1514 przemieszkiwa w rnych krajach, na duej (15171521) osiedlajc si w Lowanium, w (znanej mu ju z krtkich pobytw wczeniejszych) Bazylei (15211529), w niezbyt odlegym od Bazylei Fryburgu (15291535); ostatnie miesice ycia spdzi znw w Bazylei.

Erazm z Rotterdamu

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Zmiany miejsca pobytu spowodowane byy poszukiwaniem rodkw utrzymania, rodowisk intelektualnych o pokrewnych zainteresowaniach i pogldach, bd materiaw naukowych i dogodnych warunkw do pracy pisarskiej. Jak niektrzy inni humanici, E. niechtnie wiza si z instytucjonalnymi czy prywatnymi staymi pracodawcami, np. jako nauczyciel; stara si zachowa status uczonego i pisarza niezalenego, wspieranego przez monych protektorw za wiadczone im prestiowe usugi w postaci dedykowania wasnych prac autorskich, translatorskich lub edytorskich. Intensywna obecno E. w rozwijajcym si drukarstwie, czste podre, kontakty osobiste ale take bardzo liczne listowne z rozmaitymi etnicznie i kulturowo rodowiskami, sporadycznie podejmowana praca nauczycielska (w charakterze raczej guwernera ni wykadowcy), wsparte rozlegymi, acz wyranie ukierunkowanymi lekturami, wsptworzyy rodzaj i zakres twrczoci pisarskiej E., formoway etos jego pisarstwa. E. sta si pisarzem-uczonym i zarazem pisarzem-publicyst, lologiem-antykwaryst i teologiem, poet i tumaczem. Pisa prawie wycznie w ac. (tylko niewiele z zachowanych jego listw napisanych zostao w staroytnej gr.), nawet coraz powszechniejsze wrd jego wspczesnych tworzenie w jzykach wernakularnych (rodzimych) nie skonio E. do pisania ani w rodzimym holenderskim, ani w jzykach tych krajw, w ktrych przebywa, cho je niewtpliwie lepiej lub gorzej pozna. Jzyk ac., ktrym E. posugiwa si po mistrzowsku, traktowa jako jzyk ywy: wbrew postulatom i praktyce niektrych wspczesnych sobie humanistw, programowo naladujcych pisarzy klasycznych (zw. Cycerona), E. korzysta ze sownictwa i innych skadnikw ac. pniejszej, zw. biblijnej i patrystycznej, nie waha si te tworzy nowych sw i zwrotw, unikajc tylko sownictwa i schematycznego stylu redniowiecznej i wspczesnej sobie scholastyki. Pod koniec ycia E. zasugerowa przyszemu wydawcy swoich prac podzia caego swego dorobku pisarskiego na 9 dziedzin: I pisma humanistyczne (libri qui spectant ad institutionem litterarum), II adagia, III listy, IV pisma moralne (moralia), V pisma religijne (quae pertinent ad pietatem), VI NT wraz z E. przekadem ac. i komentarzem (Annotationes), VII parafrazy NT, VIII przekady z Jana Chryzostoma, Atanazego, Bazylego i Orygenesa, IX apologie. Mimo rnoci gatunkw i konwencji pisarskich zastosowanych w poszczeglnych dzieach, twrczo E. w aspekcie treciowym i ideowym jest jednorodna. Najwyraniej wyodrbniaj si swoj tematyk pisma religijne (quae pertinent ad pietatem), wrd ktrych znajduj si m.in. Enchiridion militis Christiani, Paraclesis ad saluberrimum Christianae philosophiae studium, Ratio seu methodus compendio perveniendi ad veram theologiam, Exomologesis sive modus contendi, Enarrationes in Psalmos, Explanatio symboli, De immensa Dei misericordia, Modus orandi Deum, De precatione Dominica, De praeparatione ad mortem, De sarcienda Ecclesiae concordia, ale do tej samej kategorii pism nale te wszystkie biblistyczne prace E., a wic objte t. VI Annotationes in Novum Testamentum i t. VII Paraphrases librorum Novi Testamenti, te za cile cz si z pracami edytorskimi, komentatorskimi i translatorskimi nad pismami nie tylko staroytnych autorw chrzecijaskich (do ktrych trzeba doczy traktat XII-wiecznego Algeriusa o Eucharystii) i autorw klasycznych, ale take jako jednorodne z nimi, Erazm z Rotterdamu 2

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

np. Enarrationes in Psalmos, pomieszczone wrd tych, quae pertinent ad pietatem. Zawarte w t. I libri qui pertinent ad institutionem litterarum obejmuj prace dydaktyczne i literackie, ale s one do zrnicowane i gatunkowo, i treciowo: obejmuj podrczniki gramatyki, leksyki i frazeologii (De constructione octo partium orationis, De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione, De duplici copia verborum et rerum), wzory i reguy pisania listw (De conscribendis epistolis) oraz prowadzenia rozmw ac. (Colloquia familiaria), reguy dobrego zachowania dla modziey (De civilitate morum puerilium), rozprawk teoretyczn i zarazem poradnik dydaktyczny dla nauczycieli (De pueris statim et liberaliter instituendis), a take zbir uywanych przez pisarzy antycznych parabol, czyli porwna (Parabolae sive similia), formalnie i gatunkowo (antologia krtkich i celnych powiedze) nie rnicy si od zamieszczonych w t. IV Apophthegmata, a take od wypeniajcych cay t. II Adagia; z kolei wzory rozmw ac. (Colloquia familiaria) zawieraj wiele treci, ktre kwalikowayby je bd do zawartych w t. IV moralia, bd nawet do zawartych w t. V quae instituunt ad pietatem. Objte t. IV moralia s i treciowo, i wg literackich gatunkw oraz konwencji bardzo zrnicowane. Obok goszcych wyranie przekonania autora Institutio principis Christiani, Querela pacis, Lingua znajduje si tutaj przewrotna Moria (Morias encomium, Stultitiae laus), ktr E. zalicza do deklamacji (a wic wypowiedzi wiczebnych raczej, ni wypowiadajcych przekonania, zatem jakby nie cakiem serio traktowanych), ktre s zreszt zrnicowane zarwno w zakresie tematyki, jak i tonacji; do nich naley w zupenie innej konwencji utrzymana Declamatio de morte, bdca rodzajem konsolacji, powane Encomium matrimonii, popisowe Encomium medicinae; obok wasnych utworw E., moralia zawieraj te przekady z autorw gr. Izokratesa, Ksenofonta i Plutarcha, a nadto zgodnie z XVI-wiecznym pojmowaniem autorstwa owe przekady traktowane s przez E. (jak wiadcz liczne jego wypowiedzi) tak jak wasne prace autorskie. Wszystkie pisma najbardziej pojemnej tematycznie kategorii apologii (t. IX) czy okazjonalno i konwencja polemiczna (zaliczone tu przez E. Antibarbari s apologi humanistycznego wyksztacenia). Wrd listw (wydawanych kilkakrotnie przez samego E., a po jego mierci pomieszczonych w jednym z tomw Opera omnia), jak to czsto bywa z listami humanistw, znajduj si obok rzeczywistych listw ujte w listow form rozprawy i eseje o rozmaitej tematyce; obszernym i samoistnym dzieom E. nadawa czasem (te stosujc si do zwyczajw literackich zarwno humanistw, jak i pisarzy staroytnych, np. Cycerona) mniej lub bardziej konwencjonaln form listu (np. Epistola de contemptu mundi, Enchiridion militis Christiani). Humanizm chrzecijaski. Zrnicowana tematycznie i gatunkowo, a pod wzgldem generalnych tendencji uderzajco jednolita twrczo pisarska E. jest twrczoci chrzecijaskiego humanisty i teologa, krytykujcego zastany stan rzeczy i domagajcego si istotnych zmian zarwno w zakresie praktykowania chrzecijastwa rozumianego jako religijne i moralne ycie chrzecijan, jak te w zakresie cile z tym praktykowaniem zwizanego ducha chrzecijaskiej kultury. W obu tych zakresach E. postulowa nawrt do zapomnianych rde prymarnych i autentycznych, zastpienie nimi rde wtrnych i z chrzecijastwem sprzecznych. Gosi konieczno powrotu do Biblii jako autentycznego i podstawowego rda religii chrzecijaskiej oraz do dziedzictwa staroytnoErazm z Rotterdamu 3

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

ci klasycznej jako niezbywalnego rda chrzecijaskiej kultury, za wzr ich podanej dla chrzecijastwa syntezy uznajc dokonania wielkich mylicieli epoki patrystycznej, a mniej lub bardziej zdecydowanie odrzucajc dokonania redniowieczne. Akceptowany przez siebie wzr patrystyczny, jak i w znacznej mierze dezawuowany postpatrystyczny, poddawa wasnym reinterpretacjom. Wrd opcji E. dominuje takie rozumienie chrzecijastwa, ktre wikszy nacisk kadzie na faktyczne realizowanie przez chrzecijan zawartych w Ewangelii regu ycia moralnego ni na zakres i precyzj teoretycznych podstaw i uzasadnie tych regu. Chrystus, powiada E. w Ratio verae theologiae, zaoy na ziemi nowy lud, ktry ma by cakowicie zaleny od nieba. Zaleno ta wyraa si ma w akceptacji i wcielaniu w ycie prostych i powszechnie zrozumiaych, cho ponad miar czowieka szczytnych i trudnych osobowych wartoci etycznych, a nie w dociekliwoci w budowaniu spjnego systemu ich uzasadnie. wiadomy jednak, e metafora nieba nie moe pozosta beztreciowa i amorczna, E. uznaje, e chrystianizm musi zawiera rwnie zbir twierdze teoretycznych o Bogu, czowieku i wiecie. Liczb takich twierdze ktre czsto nazywa dogmata, rozumiejc t nazw raczej w jej pierwotnym, gr. sensie etymologicznym (dgma [dogma] od doke moi [doki moi] wydaje mi si, uwaam, sdz), czyli raczej jako pogldy, ni jako dogmaty w sensie, jakie temu sowu nada techniczny jzyk teologii a take ich zakres treciowy, chciaby radykalnie zredukowa i uznawa raczej za przedmiot prostej wiary i etycznego przeycia ni spekulatywnych docieka i rygorystycznych denicji (denitio i denire to gwne kategorie wyraajce dezaprobat E. dla zastanej wiadomoci tego, czym jest chrzecijastwo), ktre traktuje jako mao owocne poznawczo, natomiast zagraajce prostej i ufnej wierze. Uzasadnia, e Biblia takich docieka ani ich rezultatu denicji wanie nie zawiera ani nie zaleca, zainspirowaa je natomiast lozoa kultywowana przez pogan, do ktrej E. ma stosunek ambiwalentny; zarazem, za wzorem staroytnych pisarzy chrzecijaskich, chtnie i czsto nazywa chrzecijastwo lozo Chrystusa. Drug istotn opcj intelektualn E. jest interioryzacja treci i wartoci chrzecijaskich wyraajca si w minimalizowaniu wanoci i skutecznoci obrzdw (ktre chtnie okrela ac. sowem caerimoniae), a take w minimalizowaniu wszelkich znakw i symboli, tak istotnych dla wypracowanej przez redniowiecze religijnoci chrzecijaskiej, a w podkrelaniu wartoci wewntrznego przeycia i moralnej jakoci ycia chrzecijaskiego. Z opcji tej wynika m.in. kwestionowanie przez E. sposobu uprawiania kultu witych i ich relikwii, a take zwizanych z tym pielgrzymek. E. uwaa taki kult za prost replik politeistycznej religijnoci pogaskiej, zw. rzymskiej. W miejsce tak praktykowanego kultu (majcego cechy zabiegw magicznych, bo polegajcego na oczekiwaniu od okrelonych witych okrelonych dobrodziejstw za okazywan im czysto zewntrzn cze), E. proponuje jako kult prawdziwie chrzecijaski naladowanie ich cnt. Archetypicznym i najpeniejszym wzorem do naladowania jest dla chrzecijan Chrystus, czsto okrelany przez E. jako wzr (scopus), a nawet wzr jedyny (scopus unicus); jest to wzr dziki swej peni prosty, a zarazem zrnicowany i trudno uchwytny. Cay zewntrzny wystrj chrzecijaskiego ycia religijnego, a take wielo i drobiazgowo regulujcych je przepisw traktuje E. jako relikt judaizmu, ktrego formalistyczn obrzdowo chrzecijastwo (jako wysza religijno duchowa) miao przezwyciy Erazm z Rotterdamu 4

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

na rzecz pobonoci rozumianej jako autentyczne przeycie wewntrzne. W obrbie tej opcji mieci si rwnie, podejmowana ju w pnym redniowieczu, krytyka odpustw. Wszystko to ma zwizek z oglniejsz krytyk zastanej jakoci ycia zarwno chrzecijan w ogle, jak i ycia rnych grup i stanw spoeczestwa i jego instytucji, przy czym szczeglnie mocno atakuje E. sposb ycia duchowiestwa, zw. zakonnego. Potpia E. wojn jako sposb zaatwiania spraw spornych, za absurdalne i godne cakowitego potpienia uznajc wojny pomidzy wadcami chrzecijaskimi, ktrym wytyka postpki oraz cechy osobowoci przejmowane od pogaskich wadcw staroytnych. Krytyka, jakiej E. poddaje wspczesnych sobie chrzecijan, znajduje wyraz w pitnowaniu obudy, przystrajajcej grzechy i wady w pozory cnt. Tutaj te nale wyraane czsto przez E. ironicznie ambiwalentne krytyki scholastycznej uczonoci, zw. teologw. Wan przyczyn zej kondycji religijnej, moralnej i kulturowej wiata chrzecijaskiego upatrywa E. w przejciu i przyswojeniu przeze niewaciwych elementw klasycznego dziedzictwa antycznego. Dziedzictwo to jako humanista ceni wysoko, jako chrzecijanin ywi jednak, podobnie jak wielu mylicieli chrzecijaskich epoki patrystycznej, przekonanie, e nadaje si ono do przyswojenia w krytycznym wyborze (cum iudicio delectuque, jak to sformuowa w Ratio verae theologiae, powoujc si na w. Augustyna). Te niewaciwe elementy widzia zw. w przyswojonej przez redniowiecze lozoi pogaskiego Arystotelesa (w wykadni jeszcze bardziej pogaskiego Awerroesa), a take w przyswojonym przez redniowieczne pastwa prawie rzymskim, jak to formuuje w adagium Dulce bellum inexpertis. W obu przypadkach wskazuje na niezgodne z chrzecijaskimi wartoci moralne, np. dobra zewntrzne w etyce Arystotelesa, pojcie wojny sprawiedliwej w prawie rzymskim. Wane byy dla jednak rwnie kryteria kulturowe. Krytykowa przyswojenie sobie przez chrzecijastwo z trzech sztuk trywialnych w systemie siedmiu sztuk wyzwolonych przede wszystkim dialektyki, a zw. jej dominacj w teologii. Za poyteczniejsze dla chrzecijastwa i bardziej zgodne z duchem, a nawet liter Biblii uwaa przydatn dla parenezy retoryk oraz dajc si interpretowa alegorycznie podobnie jak Biblia poezj. T charakterystyczn dla humanizmu renesansowego opcj, jeli idzie o wartoci ksztacce i wychowawcze poezji antycznej, dla ktrych szuka skwapliwie akceptacji w Biblii i u pisarzy patrystycznych, wyraa nie bez zastrzee: uznajc za niegrony, a nawet pod warunkiem alegorycznej interpretacji poyteczny dla chrzecijastwa zawarty w poezji antycznej mityczny politeizm, ostrzega przed jej erotyzmem i zaleca wobec niego rozsdny dystans. Mimo e by entuzjast staroytnoci klasycznej, nie uznawa jej jednak (inaczej ni wielu wspczesnych mu humanistw) za wzr do prostego naladowania; w szczeglnoci wysoko cenic Cycerona jako myliciela-moralist i jako pisarza-stylist uwaa za dziwactwo praktykowane przez wspczesnych niewolnicze naladowanie jego stylu, powicajc temu zagadnieniu dialog Ciceronianus, w ktrym (nie tylko zreszt w nim) broni wzorczej wartoci uytkowej i stylistycznej ac. chrzecijaskiej. Pogldy na temat lozoi. Z licznych wypowiedzi E. mona wnosi, e jest przeciwnikiem lozoi. Obok wspomnianych wyej konkretnych treci aksjologicznych z lozoi Arystotelesa krytyce poddawa zbytnie (zasadniczo niezgodErazm z Rotterdamu 5

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

ne z duchem i liter Biblii) nasycenie myli chrzecijaskiej przez uniwersyteck scholastyk spekulatywnymi subtelnociami i zawiociami lozocznymi, za ich okaz skrajny uwaajc szkotyzm. Wiele jest jednak i takich wypowiedzi E., w ktrych ta negatywna postawa wobec lozoi nie jest ju tak wyrana. Take wobec lozoi staroytnej stosowa swoj nadrzdn zasad krytycznego wyboru wg zgodnoci lub niezgodnoci jej doktryn z treciami zawartymi w Biblii, kryteriw poszukujc u pisarzy chrzecijaskich epoki patrystycznej. Za t zgodno wysoko ceni lozo Platona oraz stoikw, mniej lozo Arystotelesa. Znamienna jest u E. ocena epikureizmu. Kontynuujc i doprowadzajc do swoistej skrajnoci podjt przez humanistw w. (Leonardo Bruni, Cosimo Raimondi, Lorenzo Valla) jego obron, E. parokrotnie stwierdza istotn zgodno epikureizmu z chrzecijastwem, podstaw do takiego stwierdzenia widzc w epikurejskim pojciu spokoju sumienia (wiadomoci, e si nie popenio za) jako najwyszej, najbardziej wysublimowanej przyjemnoci. Zasad wyboru stosowa E. nie tylko do poszczeglnych doktryn, ale take do poszczeglnych treci tych doktryn: mniej interesoway go treci ontologiczne, bardziej antropologiczne, najbardziej za etyczne. Std antropologiczne wtki platoskie w Enchiridionie, std tame stwierdzenia istotnej zgodnoci pewnych wtkw platoskiej i stoickiej etyki z chrzecijastwem. Bardziej jednak ni wygaszane pogldy lozofw (nawet z zakresu etyki) fascynoway E. osobowoci etyczne lozofw oraz moralna jako ich ycia jako wiadectwo urzeczywistnienia wartoci wewntrznych. Pod tym wzgldem pierwsze miejsce, podobnie jak w ocenie niektrych wczeniejszych humanistw w. XV w., zajmuje Sokrates, a obok niego Antystenes, Diogenes Cynik, Epiktet. S oni bohaterami adagium Sileni Alcibiadis, jako lozoczne wcielenia wartoci etycznych, analogiczne do judeochrzecijaskich: w. Jana Chrzciciela, apostow, w. Marcina, a take samego Chrystusa. W Convivium religiosum (jednej z rozmw Colloquia familiaria) ze wzgldu na zbieno goszonych przez nich ideaw z nakazami Ewangelii oprcz Sokratesa, o ktrym jeden z rozmwcw mwi, e trudno mu si powstrzyma od modlitwy do niego jako do witego (Sancte Socrates, ora pro nobis), w roli witych pogaskich pojawiaj si Cyceron, Katon i Plutarch, a obok nich Horacy i Wergiliusz. Wszystkie te elementy oceny poszczeglnych doktryn lozocznych i poszczeglnych lozofw, a take innych postaci z pogaskiej staroytnoci, tworz w wypowiedziach E. o lozoi do koherentne jej pojcie, zbiene z jednej strony ze staroytnym sposobem rozumienia lozoi, obecnym ju u Platona, szczeglnie za wyranym u Seneki i Plutarcha, pilnie restytuowanym przez humanistw i przeciwstawianym scholastycznemu zbienemu w tym wzgldzie z dzisiejszym pojmowaniu lozoi jako dziedziny wycznie teoretycznej. Takie rozumienie lozoi zgodne jest te z E. rozumieniem chrystianizmu. Z tego wzgldu umysowo i twrczo samego E. uwaana jest dzi za nielozoczn, cho wspczeni okrelali go czasem jako lozofa i cho on sam czasem wypowiada si w kwestiach, ktre mona uwaa za lozoczne np. w Enchiridionie sformuowa z elementw platoskich, pauliskich i orygeniaskich koncepcj czowieka jako trjdzielnego ukadu ducha, duszy i ciaa. W ukadzie tym najbardziej swoista dla czowieka jest jego dusza, ujta na sposb podobny do goszonego w Oratio G. Pico della Mirandola, niejako niezdeterminowana ontycznie, czyli zdolna do przenoszenia si w wysze lub nisze od siebie samej rejony bytu. Duch, powiada E., czyni czoErazm z Rotterdamu 6

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

wieka istot bosk, ciao zwierzciem, dusza nie jest ani jednym, ani drugim, lecz to od niej zaley, czym czowiek si staje. Konsekwencj takiej koncepcji czowieka byo 20 lat po Enchiridionie, w ramach polemiki z Lutrem w De libero arbitrio goszenie i prba uzasadnienia przeciwko Lutrowej tezie o zniewoleniu ludzkiej woli jej wolnoci. W tym samym dziele E. wyzna jednak, e gdyby nie by wierzcym chrzecijaninem, to lozocznie najbliszy byby mu sceptycyzm. Wyznanie to syntetyzuje oba istotne skadniki umysowoci E. rozpatrywanej od strony jej relacji do lozoi zarwno wic jego powcigliwo i nieufno wobec zbyt daleko posunitych docieka spekulatywnych, jak i stawianie na pierwszym miejscu realizowania wartoci etycznych jako zinterioryzowanych jakoci ycia ludzkiego. Cechy umysowoci E., a take sposb, w jakim manifestuj si one w jego twrczoci pisarskiej, gdzie asertywno miaych, wiatoburczych stwierdze zastpowana lub przynajmniej osaniana jest bd ostronymi niedopowiedzeniami, bd wynikajcym z konwencji gatunkw literackich (np. dialogw lub tzw. deklamacji) niejasnym ich statusem autorskim, spowodoway rozbieno w interpretacji myli E. Bya ona niewtpliwym natchnieniem reformacji, mimo e sam E. nigdy nie zerwa z instytucj i tradycj Kocioa katolickiego, a rycho te popad w konikt z luteranizmem i innymi nurtami reformacji, dla innych jeszcze bdc staym natchnieniem i pozytywnym punktem odniesienia. wite Ocjum Rzymskie wpisao znaczn liczb tekstw E. na indeks ksig zakazanych, w innych krajach podobnych potpie dokonyway kocielne wadze lokalne. Owiecenie uznao E. za prekursora libertynizmu i taki jego wizerunek przetrwa a do pierwszych dziesicioleci XX w., od kiedy to na miejsce wizerunku E. jako libertyna i prekursora Owiecenia coraz wyraniej wchodzi wizerunek E. jako kontynuatora tradycji patrystycznej, a nawet scholastycznej, niesprzeczny z jego niewtpliwym i mocnym zwizkiem ze wspczesnym mu i wczeniejszym renesansowym humanizmem ani z jego inspiratorsk rol w powstaniu reformacji; pytanie o katolick ortodoksyjno E. traci dawn ostro, w miar jak coraz lepiej rozpoznawane s cechy jego umysowoci i jego pisarstwa oraz swoiste cechy i uwarunkowania jego epoki. Bibliogr. pism E. znajduje si w: F. van der Haeghen, Bibliotheca Erasmiana. Rpertoire des oeuvres d. (IIII, Gand 1893, Nieuwkoop 1961); J.-C. Margolin, Quatorze annes de bibliographie rasmienne (19361949) (P 1969); Douze annes de bibliographie rasmienne (19501961) (P 1963); Neuf annes de bibliographie rasmienne (19631970) (P 1977). Najwaniejsze wyd. dzie E. w oryginale ac.: Opera omnia, wyd. J. Clerici (I X, Lei 17031706, Hi 19611962); Opus Epistolarum, wyd. P. S. Allen, H. M. Allen, H. W. Garrod (IXI, Ox 19061958, 1992); Ausgewhlte Werke, wyd. H. Holborn (Mn 1933, 1964); Opuscula. A Supplement to the Opera omnia, wyd. W. A. Ferguson (Hg 1933); The Poems of Desiderius E., wyd. C. Reedijk (Lei 1956); Opera omnia Desiderii E. Roterodami (I, A 1969); oraz w przekadach: Briefe, wyd. W. Khler (L 1938, Da 19954 ); The Adages of E., wyd. M. Phillips (C 1964); Ausgewhlte Schriften, wyd. W. Welzig (IVIII, Da 19671980); La correspondance d., wyd. dA. Gerlo, P. Foriers (IXII, Bru 19671984); Collected Works of E., (I, Tor 1969 ); The Correspondence of E., tum. R. A. B. Mynors, D. F. S. Thompson (I, Tor 1974). Erazm z Rotterdamu 7

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Przekady pol. (wyd. po 1950): Pochwaa gupoty, tum. E. Jdrkiewicz (Wr 1953); Trzy rozprawy: Zachta do lozoi chrzecijaskiej, Metoda prawdziwej teologii, Zbona biesiada, oprac. J. Domaski (Wwa 1960; z dodaniem Listu o lozoi ewangelicznej, Wwa 20003 ); Rozmowy potoczne. (Wybr), oprac. M. Cytowska (Wwa 1962); Korespondencja Erazma z Polakami, oprac. M. Cytowska (Wwa 1965); Podrcznik onierza Chrystusowego, nauk zbawiennych peny, oprac. J. Domaski (Wwa 1965); Rozmowy, oprac. M. Cytowska (Wwa 1969); Pisma moralne. Wybr, oprac. M. Cytowska (Wwa 1970); Adagia. (Wybr), oprac. M. Cytowska (Wr 1973); Wybr pism, tum. M. Cytowska, E. Jdrkiewicz, M. Mejor (Wr 1992).
Bibliograa: P. Mestwerdt, Die Anfnge des E. Humanismus und Devotio moderna, L 1917, NY 1971; J. Pineau, ., sa pense religieuse, P 1923; J. Huizinga, Erasmus, Haarlem 1924 (Erazm, Wwa 1964); A. Renaudet, . Sa pense religieuse et son action daprs sa correspondance (15181521), P 1926, G 1970; A. Hyma, The Youth of E., Ann Arbor 1930, NY 19682 ; O. Schottenloher, E. im Ringen um die humanistische Bildungsform, Mr 1933; L. Borghi, Umanesimo e concezione religiosa in E. di Rotterdam, Fi 1935; Ch. Dolfen, Die Stellung des E. von Rotterdam zur scholastischen Methode, Ob 1936; Gedenkschrift zum 400. Todestage des E. von Rotterdam, Bas 1936; M. Bataillon, . et lEspagne. Recherches sur lhistoire spirituelle du XVI-e sicle, P 1937, G 1998; A. Renaudet, tudes rasmiennes (15211529), P 1939, G 1981; P. Gasbarri, Il signicato storico della philosophia Christiana di E. di Rotterdam, RFNS 36 (1944), 75114; K. Grski, E. z Rotterdamu, Wwa 1948; N. Petruzzellis, E. pensatore, Bari 1948, Na 19692 ; A. Flitner, E. im Urteil seiner Nachwelt, T 1952; A. Auer, Die vollkommene Frmmigkeit des Christen. Nach dem Enchiridion militis Christiani des E. von Rotterdam, D 1954; L. Bouyer, Autour d. tudes sur le christianisme des humanistes catholiques, P 1955; J. tienne, Spiritualisme rasmien et thologiens louvainistes, Lv 1956; D. Gorce, La patristique dans la rforme d., w: Festgabe Joseph Lortz, Bad 1958, I 233276; K. H. Oelrich, Der spte E. und die Reformation, Mn 1961; C. Augustijn, E. en de Reformatie, A 1962; J. W. Aldridge, The Hermeneutic of E., Z 1966; P. G. Bietenholz, History and Biography in the Work of E. of Rotterdam, G 1966; E.-W. Kohls, Die Theologie des E., III, Bas 1966; Colloquium Erasmianum, Mons 1968; Ch. Bn, . et Saint Augustin, ou inuence de Saint Augustin sur lhumanisme d., G 1969; L. E. Halkin, . et lhumanisme chrtien, P 1969; E. W. Kohls, Die theologische Lebensaufgabe des E. und die oberrheinischen Reformatoren, St 1969; P. Mesnard, . ou le christianisme critique, P 1969; Scrinium Erasmianum. Mlanges historiques, III, Lei 1969; D. Harth, Philologie und praktische Philosophie. Untersuchungen zum Sprach-und Traditionsverstndnis des E. von Rotterdam, Mn 1970; Actes du Congrs ., A 1971; G. Chantraine, Mystre et philosophie du Christ selon ., Bru 1971; Erasmiana Cracoviensia. W pisetlecie urodzin E. (14691536), Kr 1971; M. Homann, Erkenntnis und Verwirklichung der wahren Theologie nach E. von Rotterdam, T 1972; J. D. Tracy, E. The Growth of a Mind, G 1972; J. Domaski, E. i lozoa. Studium o koncepcji lozoi E. z Rotterdamu, Wr 1973, Wwa 20012 ; tene, Nova und vetera bei E. von Rotterdam. Ein Beitrag zur Begris- und Bewertungsanalyse, w: Antiqui und Moderni. Traditionsbewusstsein und Fortschrittsbewusstsein im spten Mittelalter, B 1974, 515528; M. Cytowska, . de Rotterdam et Marsile Ficin son matre, Eos 63 (1975), 165179; H. Holeczek, Humanistische Bibelphilologie als Reformproblem bei E. von Rotterdam, Thomas More und William Tyndale, Lei 1975; M. ORourke Boyle, E. on Language and Method in Theology, Tor 1977; R. Stupperich, E. von Rotterdam und seine Welt, B 1977; M. Cytowska, Erazmianizm w literaturze polskiej XVIXVII wieku, w: Studia porwnawcze o literaturze staropolskiej, Wr 1980, 728; J. Chomarat, Grammaire et rhtorique chez ., P 1981; A. Godin, . lecteur dOrigne, G 1982; C. Augustijn, E. von Rotterdam. Leben, Werk, Wirkung, Mn 1986; J. Szymaska, Pny erazmianizm jako przezwycienie ogranicze literackiego humanizmu, w: Jan Kochanowski, 15841984. Epoka Twrczo Recepcja, I, Lb 1989, 5764; C. Asso, La teologia e la grammatica. La controversia tra E. ed Edward Lee, Fi 1993; M. Cytowska, Wolno jednostki wedug E. z Rotterdamu, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 13 (2000), 7378. Juliusz Domaski

Erazm z Rotterdamu