LESZEK M. SOKOOWSKI ALBERTA EINSTEINA FILOZOFIA FIZYKI 1 1.

To filozoficzne Jeeli chcecie dowiedzie si czego od fizykw teoretykw o stosowanych przez nich metodach, to radz wam trzyma si cile jednej zasady: nie suchajcie ich sw, patrzcie na to co robi" tak rozpocz Einstein wykad o metodzie fizyki teoretycznej, wygoszony w 1933 roku w Oxfordzie 2 . Powd tego ostrzeenia wyjania nastpne zdanie: Dla kogo, kto jest odkrywc w tej dziedzinie, wytwory jego wyobrani jawi si tak koniecznymi i naturalnymi, e uwaa je i pragnie, by byy uwaane przez innych, nie za kreacje rozumu, lecz za rzeczywisto dan z zewntrz". Einstein ostrzega tu przed powierzchownym, pozytywistycznym interpretowaniem poznania naukowego, ktre od poowy XIX wieku zdobyo wielk popularno nie tylko wrd filozofw, ale i wielu powanych fizykw. Einstein mia prawo to powiedzie, by bowiem mylicielem, ktry jak nikt przed nim i chyba nikt po nim, dogbnie przemyla istot poznania naukowego, czym jest fizyka i w jaki sposb powstaje. Swoje pogldy opar na dowiadczeniu zdobytym przy konstruowaniu trzech wielkich teorii fizyki szczeglnej i oglnej teorii wzgldnoci oraz mechaniki kwantowej. Istnieje pogld, e w filozofii najwartociowsza jest nie jej cz spekulatywna, czyli tworzenie wielkich dogmatycznych systemw, lecz ta cz zoona z pogldw poszczeglnych mylicieli, ktre s rozszerzeniem i uoglnieniem ich dowiadcze nabytych w innej dziedzinie, np. w twrczoci naukowej czy artystycznej. Najlepszym potwierdzeniem tego pogldu jest einsteinowska filozofia fizyki. Jeeli bowiem spojrze na spory dotyczce podstaw fizyki, toczce si za ycia Einsteina i po jego mierci, to moemy powiedzie zwile: Einstein mia racj. Skomentuj to krtko pod koniec artykuu. Jak zwykle w filozofii, omwienie pogldw danego myliciela zacz trzeba od jego prekursorw. Einstein nawizywa wielokrotnie do problemw postawionych jeszcze w XVIII wieku przez Hume'a i Kanta. Zasug Hume'a byo dostrzeenie, e wiedza zwana empiryczn zawiera oprcz stwierdzonych faktw dowiadczalnych rwnie istotne elementy nieempiryczne. Elementami takimi s relacje pomidzy faktami empirycznymi, za pomoc ktrych ze stwierdzonych faktw wnioskujemy co o faktach jeszcze nie stwierdzonych, tzn. o zdarzeniach, ktre zachodz daleko od nas lub zajd dopiero w przyszoci. Najwaniejszym z nich jest zwizek przyczynowy. Skd wiemy, e w ogle co takiego jak zwizek przyczynowy istnieje? Skonni jestemy uwaa, e przyczyn zapalenia lampy jest nacinicie odpowiedniego wycznika; ale kademu zdarzyo si, e po naciniciu wycznika wiato nie zabyso. Czy dzisiejszy zachd soca jest przyczyn tego, e jutro ono wstanie? Cae dowiadczenie ludzkoci od bardzo wielu tysicleci sugeruje, e tak si stanie i nasza wiara w to jest bardzo silna, jednak jest to tylko przekonanie, nie dowd koniecznego zwizku pomidzy kolejnymi wschodami i zachodami. Hume

Artyku ukaza si w ksice Filozofowa w kontekcie nauki, pod red. M. Hellera, A. Michalik i J. yciskiego, Wyd. Polskie Towarzystwo Teologiczne, Krakw 1987, str. 187201. Wikszo filoz oficznych pism Einsteina przedrukowana zostaa w ksice: A. Einsten, Ideas and Opinions, new translations and revisions by Sonja Bargmann, Dell, New York 1954.
2

On the method of theoretical physics, przedrukowane w Ideas and Opinions, str. 263270.

stwierdzi, e zwizek przyczynowy nie moe by udowod niony a priori; std te analiza pojcia wschodu i zachodu soca nie wykae, e zdanie dzisiejszy zachd soca jest ostatni" jest logicz nie sprzeczne. Z kolei badania empiryczne wskazuj nam tylko na zachodzenie staego nastpstwa pewnych zdarze; wwczas zdarzenie wczeniejsze jestemy skonni nazwa przyczyn, a pniejsze skutkiem. Jednake empirycznie nie moemy stwierdzi niczego ponad to stae nastpstwo zdarze, w szczeglnoci adne dowiadczenie nie wykae, e przyczyna musi pociga za sob skutek. Niekiedy wystpuj wrcz kontrprzykady (zapalenie lampy), a w tych sytuacjach, gdy w przeszoci nastpstwo zdarze zachodzio bez wyjtkw (wschody i zachody), to nie maimy pewnoci, e tak bdzie zawsze w przyszoci. Hume: zwizek przyczynowy jest aktem naszej wiary i oczekiwania, wynikajcym z empirycznie umotywowanego przyzwyczajenia i niczym wicej, nie stanowi wiedzy udowodnionej. Wyprzedzajc omwienie pogldw Einsteina powiedzmy od razu, e analiza Hume'a jest poprawna. Opierajc si wycznie na mate riale empirycznym, analizujc tylko fakty dowiadczalne, moemy odtworzy zwizki przyczynowe tylko tak, jak je widzia Hume, tzn. jako akty wiary, irracjonalne w tym sensie, w jakim irracjonalna jest wiara, e kade nacinicie wycznika zapali lamp. Dzisiejsza, naukowa odpowied na pytanie Hume'a brzmi: wschd soca nie jest przyczyn jego zachodu (i vice versa) i dzisiejszy zachd mgby by ostatnim. Rzeczywicie, w cigu nocy Ziemia mogaby wskutek jakiego kataklizmu zosta wyhamowana w obrotach wok swej osi i na stae zwrci si w stron Soca tylko jedn pkul, podobnie jak Ksiyc pokazuje nam tylko jedn stron. Po drugie, jaka gwiazda mogaby zbliy si dostatecznie, by wyrwa Ziemi z okoosonecznej orbity i rzuci j w przestrze midzygwiezdn. Po trzecie wreszcie, mogyby usta reakcje termojdrowe we wntrzu Soca. adna z tych moliwoci nie pojawi si przy empirycznym badaniu samych zjawisk wschodu i zachodu soca; badanie takie jest wic daleko niewystarczajce. Badajc tylko cig stale po sobie zachodzcych zjawisk nie dowiemy si, zajcie jakich zdarze rozerwie t rzekom wi przyczynow a z kolei badanie empiryczne wszystkich zjawisk pod ktem ich ewentualnego wpywu na dany cig zjawisk jest i niemoliwe i przypomina synn anegdot o gruchniciu pche wskutek obcicia ng. Widzimy zatem, e chocia jedynym celem i uzasadnieniem zwizku przyczynowego jest powizanie ze sob pewnych faktw empirycznych, to zwizek ten wykracza poza te fakty i w ogle poza zbir wszystkich moliwych faktw empirycznych, jest bowiem pojciem nalecym do systemu pojciowego, ktrego celem jest uporzdkowanie zbioru tych faktw tzn. do teorii fizykalnej. Zwizek przyczynowy ma sens i warto wycznie w ramach pewnej teorii fizykalnej i wwczas oznacza on tylko to, e jeeli spenione s zaoenia twierdze tej teorii, to prawdziwe s same twierdzenia; poza teori redukuje si on do postaci szcztkowej, jak jest wedug Hume'a wiara oparta na przyzwyczajeniu. Zwizek przyczynowy jest bezporedni konsekwencj matematycznego charakteru przyrody i wyraa istotne cechy tego charakteru sformuowane w jzyku fi zyki; dany zwizek przyczynowy ma sens tylko w ramach konkretnej teorii, bowiem nie istniej, twierdzenia matematyczne izolowane" kade naley do pewnego dziau matematyki (przewanie do kilku). Kant poszed znacznie dalej od Hume'a i postawi oglne pytanie: jak moliwe jest matematyczne przyrodoznawstwo? Nie prbujc przypomina tu caej, do zawiej, transcendentalnej teorii poznania, skoncentrujemy si na jej istotnych z punktu widzenia fizyki twierdzeniach. Po pierwsze, do naszego umysu wcale nie dociera surowy materia wraeniowy, bdcy skutkiem oddziaywania naszych zmysw z rzeczami (obiektami) zewntrznymi, jak to sobie pniej wyobraali pozytywici. Przeciwnie, nasze zmysy maj wmontowane aprioryczne skadniki, jakimi s formy zmysowoci przestrze i czas. Skadniki te nakadaj si, bez wiedzy i kontroli umysu, na docierajce do zmysw wraenia, porzdkuj je (lokalizuj wraenia w czasie i przestrzeni) i dopiero tak spreparowany materia jest przekazywany do 2

wiadomego umysu. Oznacza to, e Kant dostrzega element aprioryczny w wiedzy empirycznej znacznie gbiej ni Hume nie tylko na poziomie relacji pomidzy faktami empirycznymi, ale w samych faktach. Odczucie czasu i przestrzeni nie jest wic odczuciem faktycznych cech wiata zewntrznego, lecz odczuciem konstytutywnej cechy nas samych (wsplnej wszystkim ludziom). Krtko: czas i przestrze s w nas, a nie poza nami. Do opisu tych apriorycznych form zmysowoci suy matematyka, wic matematyczne przyrodoznawstwo jest moliwe, bowiem to my lokalizujemy wszystkie wraenia w czasoprzestrzeni, umoliwiajc tym samym ich opis matematyczny. Usunicie czasoprzestrzeni ze wiata zewntrznego i przeniesienie jej do wntrza czowieka jako elementu niezbywalnego i niekontrolowalnego (z wrae zlokalizowanych w czasie i przestrzeni nie jestemy w stanie odtworzy pierwotnych wrae nie jest jedyn deformacj, jakiej wedug Kanta doznaje przedmiot badany w procesie poznania. Uformowany czasoprzestrzennie przez zmysy materia wraeniowy dociera do umysu i tu zostaje poddany dalszemu przetwarzaniu przez rozsdek, czyli wadz poznawcz, ktra zajmuje si wiatem empirycznym. Aktywna ingerencja rozsdku jest konieczna, by mona byo z wrae zmysowych sformuowa najprostsze zdanie spostrzeeniowe typu soce wieci". Dziaanie rozsdku ma charakter gwnie scalajcy integruje poszczeglne wraenia w pewne kompleksy, przypisujc im pochodzenie od jednego przedmiotu zewntrznego. Dodajmy od razu, e t koncepcj przedmiotu (a cilej ciaa materialnego) jako interpretacj pewnego kompleksu wrae, przej od Kanta Einstein. Wedug Kanta rozsdek scala i porzdkuje wraenia zmysowe za pomoc apriorycznych fundamentalnych niezmiennych poj oglnych (kategorii rozsdku), z ktrych najwaniejsze to kategoria substancji (materii) i przyczynowoci. Zdaniem Kanta wiec, nasza wiedza empiryczna przedstawia wiat zewntrzny w silnym znieksztaceniu: widzimy nie to, co jest naprawd, ale to, co chcemy" zobaczy. Wszystkie bodce ze wiata zewntrznego wtaczamy w ramy tego, co jest w nas przypisujemy lokalizacj czasoprzestrzenn i systematyzujemy za pomoc niezmiennych kategorii. Uformowany w ten sposb obraz wiata jest niewtpliwie bogaty i rnorodny, ale oczywiste jest, e rni si radykalnie od wiata prawdziwego. Faszowanie" to jest doskonae, bowiem niemoliwe jest porwnanie wiata prawdziwego z empirycznie uformowanym jego obrazem; rzecz sama w sobie jest niepoznawalna. Polemika z koncepcj poznania Kanta jest trudna. Filozofowie i filozofujcy fizycy XIX wieku niewiele w tym zakresie osignli. Liczne dyskusje byy do powierzchowne i sprowadzay si do odrzucenia pogldw Kanta i Hume'a w sposb arbitralny, bez dania racji. Dopiero ewolucja fizyki w naszym stuleciu i jej gbokie zrozumienie przez Einsteina umoliwiy wysuniecie powanych argumentw, podwaajcych wizj Kanta. Zauwamy bowiem, e z epistemologii transcendentalnej wypywa wany wniosek: nie moemy dozna wraenia zmysowego, ktre bezporednio lub poprzez wnioski z niego wynikajce, przeczyoby formom zmysowoci czy kategoriom rozsdku. Einstein odnosi si bardzo krytycznie do wszelkich znanych doktryn filozoficznych. wiat przyrody jest duo bogatszy i bardziej zoony ni ktrykolwiek ze wiatw wykreowanych w systemach filozoficznych, tote by unikn zudze i faszu naukowiec nie moe zwiza si sztywno z adn pojedyncz doktryn, przeciwnie, powinien z kadej czerpa to, co uwaa za wartociowe. Dla epistemologa, bronicego mylenia systemowego, naukowiec musi si jawi jako bezwzgldny oportunista: jest realist, bowiem poszukuje opisu wiata niezalenego od aktw percepcji; idealist, bowiem uwaa pojcia i teorie za swobodne pomysy ducha ludzkiego (niewyprowadzalne logicznie z faktw empirycznych); pozytywist, bowiem uwaa swe pojcia i teorie za uzasadnione tylko w takim stopniu, w jakim opisuj zwizki logiczne pomidzy wraeniami zmysowymi. Jest nawet platonikiem lub pitagorejczykiem, bowiem uwaa logiczn prostot za 3

niezbdne i skuteczne narzdzie bada" 3. Wypowied ta chyba najtrafniej ujmuje rzeczywist postaw fizyka wobec filozoficznych wizji przyrody, tote modne wrd niektrych wspczesnych fizykw platonizujce koncepcje wiata s raczej mylce i traktowane zbyt powanie stanowi krok wstecz wobec myli Einsteina. 2. Struktura teorii naukowej Nauka, powiada Einstein, to prba odwzorowania chaotycznego zbiorowiska naszych wrae zmysowych na jednolity system mylowy. W systemie tym poszczeglne dowiadczenia s przyporzdkowywane elementom struktury teoretycznej tak, by wynikajce std odwzorowanie jednego zbioru na drugi byo jednoznaczne i przekonywujce 4. Celem nauki jest wic zwikszanie (przede wszystkim jakociowe) zbioru znanych nam faktw empirycznych i jednoczenie porzdkowanie (a tym samym i wyjanianie") go za pomoc teorii. Istnienie teorii odrnia nauk od przednaukowej wiedzy, bdcej zbiorem faktw i empirycznych regu dziaania. Teoria fizykalna jest teori matematyczn. Jeeli odrzuci kan towskie wytumaczenie zwizku matematyki ze wiatem empirii, to problem dlaczego przyroda jest matematyczna, staje przed nami z ca wyrazistoci. Jest to problem trudny i zdaniem Einsteina w ogle nierozwizywalny. Pominiemy go w naszych rozwaaniach, bowiem wystarczy ograniczy si do stwierdzenia, e matematyczno przyrody jest bardzo wan waciwoci naszego wiata i to cech niekonieczn, a wic tak, ktrej mgby on nie mie. Mimo tej moliwoci, jest faktem empirycznym, e wiat t waciwo posiada. Teoria fizykalna (terminu nauka" uywam, podobnie jak Einstein, wymiennie z fizyk") jest matematyczna w sensie logiki matematycznej. Jest to struktura formalna, dysponujca wasnymi swoistymi pojciami pierwotnymi (tzn. niedefiniowalnymi) i aksjomatami, wyraajcymi wasnoci tych poj. Druga cz aksjomatyki to zbir aksjomatw czysto matematycznych, s to aksjomaty tych gazi matematyki, z ktrych dana teoria korzysta. Po doczeniu do aksjomatyki regu wnioskowania logicznego, moemy konstruowa i dowodzi twierdzenia. Za pomoc poj pierwotnych i aksjomatw definiujemy pojcia pochodne, z nich formuujemy twierdzenia i rozbudowujemy teori, cignc dowolnie dugie acuchy kolejno dowodzonych twierdze. Na razie teoria taka jest teori naukow tylko z nazwy. Faktycznie jest to formalna struktura logiczna, pozbawiona jakiejkolwiek treci, tzn. nie majca adnego odniesienia do czegokolwiek poza ni. Struktura ta nabierze treci i stanie si teori naukow, gdy wskaemy zesp odwzorowa tej struktury na okrelane kompleksy wrae zmysowych, czyli mwic oglnie, gdy powiemy j ze wiatem empirycznym, nadajc interpretacj pojciom i twierdzeniom. Uywam tu terminu odwzorowanie", bowiem relacja teorii do zbioru faktw empirycznych ma charakter odwzorowania jednego zbioru w drugi; musimy jednak pamita o cakowicie odmiennym charakterze kadego zbioru. Jak dotd pogldy Einsteina nie s oryginalne. Z takim rozumieniem teorii zgadzaj si zwolennicy szeregu rnych doktryn, np. neopozytywizmu

Remarks concerning the essays brought together in this cooperative volume (Reply to criticism) w: Albert Einstein: Philosopher Scientist, ed. by P. A. Schilpp, The Library of Living Philosophers, New York 1949, str. 665688 i 684.

Jest to swobodny przekad z Considerations concerning the fundaments of theoretical physics, Science, 91, 487 (1940); przedrukowane w Ideas and Opinions, str. 315326. 4

logicznego. Zasadnicza odmienno pogldw Einsteina ukazuje si w momencie, gdy pytamy o charakter zwizku teorii z dowiadczeniem i o sposb konstruowania nowych teorii. Pogldem rwnie czstym co bdnym, przed ktrym Einstein ostrzega nie tylko suchaczy w Oxfordzie, jest przekonanie, e zwizek teorii naukowej z danymi eksperymentalnymi jest oczywisty", e pojcia i twierdzenia teorii w sposb naturalny" i nie budzcy wtpliwoci odwzorowuj si na pewne zespoy postrzee zmysowych. Iluzja ta bya podstaw pogldw neopozytywistw, ktrzy chcieli budowa teori wychodzc od czystych faktw empirycznych, nieskalanych adnymi koncepcjami abstrakcyjnymi, adn metafizyk"; tym samym zwizek gotowej teorii z empiri nie mg wywoywa zastrzee. Einstein stanowczo odrzuca to zudzenie. Jedyne, co z punktu widzenia logiki maemy powiedzie o zwizku teorii z dowiadczeniem to to, e jest to odwzorowanie jednego zbioru w drugi. I nic ponadto, bowiem odwzorowa takich moe by nieskoczenie wiele i adne z nich nie jest a priori lepsze od innych. Nie istnieje adna metateoria, ktrej jednym elementem byaby rozwaana teoria, a drugim zbir faktw dowiadczalnych, w ramach ktrej moglibymy szuka logicznego zwizku midzy nimi. Identyfikacja pewnych poj teoretycznych z okrelonymi faktami empirycznymi ma zazwyczaj uzasadnienie w przyzwyczajeniu wynikajcym z dugiej tradycji, przyjmujemy j wtedy jako naturaln". Brak jednoznacznego, wiarogodnego przyporzdkowania faktw empirycznych pojciom i twierdzeniom teorii powoduje, zdaniem Einsteina, e dugo utrzymuj si i niele funkcjonuj faszywe teorie i faszywe rozumowania. Przez dugi czas obserwacje wskazyway, e Soce kry wok Ziemi i potwierdzay teori Ptolemeusza, jeszcze wiksze sukcesy odnosia mechanika newtonowska, zakadajca pojcie absolutnego czasu i przestrzeni, za wiato zachowywao si zgodnie z teori falow jak gdyby nie byo rojem fotonw. Dorzumy tu jeszcze przykad aktualny: trwajce nadal spory o interpretacj mechaniki kwantowej, przecie tak wspaniale potwierdzonej eksperymentalnie, wskazuj, e zwizek pewnych poj z faktami empirycznymi jest niezwykle subtelny. Nie jestemy wiadomi przepaci logicznie nieprzekraczalnej oddzielajcej wiat wrae zmysowych od wiata poj i twierdze"5. Skoro nie moemy logicznie, dedukcyjnie, skonstruowa odwzorowania teorii w wiat empiryczny, to pozostaje nam tylko intuicja. Tylko ona pozwala nam zinterpretowa fizycznie pust formalnie struktur logiczn, napeni j treci i nada sens. Intuicja fizyka, jak kadego innego czowieka, moe by dobra lub za, tote posugujc si ni nie mamy adnej gwarancji, e sugerowane przez ni odwzorowanie jest jedyne i poprawne. Ta sama teoria zinterpretowana na dwa rne sposoby moe raz okaza si dobra, a raz za. Zdarzyo si to u narodzin mechaniki kwantowej: funkcja falowa zinterpretowana zgodnie z pomysem de Broglie'a jako fala materii, okazaa si niezgodna z dowiadczeniem, zinterpretowana jako fala prawdopodobiestwa przyniosa oszaamiajcy sukces. Logiczn niezaleno poj od postrzee zmysowych Einstein ilustrowa obrazowym porwnaniem: relacja pierwszych do drugich nie jest relacj rosou do woowiny, lecz raczej relacja numerka z szatni do paszcza6. 3. Swobodna gra poj Ogromna swoboda w poszukiwaniu fizycznej interpretacji gotowej ju teorii (tzn. struktury formalnej) wskazuje, e problem bdzie jeszcze

Remarks on Bertrand Russell's theory of knowledge, przedrukowane w Ideas nd Opinions, str. 2935. Physics and reality, Journ. Franklin Institute, 221, 313 (1936), przedrukowane w Ideas and Opinions, str. 283315. 5
6

ostrzejszy, gdy przystpimy do konstrukcji nowej teorii. Na czym si tu 'bowiem oprze? Uformowana w XVIII wieku i podbudowana w nastpnym stuleciu przez pozytywizm wiara, e teoria powstaje drog indukcji z dostatecznie bogatego materiau dowiadczalnego, jest niewtpliwie bdna. Jeszcze Newton wierzy, e podstawowe pojcia mechaniki sia, masa oraz prawa dynamiki daj si wprost wyprowadzi z eksperymentu. Dopiero w XIX w. uwiadomiono sobie w peni jak wielk rol odgrywa intelekt w okrelaniu podstawowych aksjomatw; proces ten uleg rozwojowi w naszym stuleciu, w miar jak dostrzegano, e w nowo powstaych t eoriach acuch rozumowa od aksjomatw do empirycznie weryfikowalnych twierdze stale si wydua i e waciwie acuch ten jest nieodwracalny. Mona zreszt odwoa si do rozumowania Hume'a: skoro niewykonalne jest skromniejsze zadanie wykrycia zwizku przyczynowego, to tym bardziej fakty empiryczne nie mog implikowa teorii. W bdzie s teoretycy wierzcy, e teoria wynika indukcyjnie z dowiadczenia"7, konkluduje Einstein. Dokonana przez Hume'a i Kanta krytyka poznania naukowego wzbudzia lk przed metafizyk", rozdty nastpnie do absurdalnych rozmiarw przez pozytywizm. Tymczasem metafizyki" zawartej w teorii naukowej nie da si unikn, bowiem, jak z naciskiem stwierdza Einstein, cae nasze mylenie ma charakter swobodnej gry poj" 8 . Koncepcja swobodnej gry poj jest kluczowa dla pogldw Einsteina; jest konsekwencj faktu, e nie istnieje wyrnione (prawidowe") odwzorowanie wiata empirii na wiat naszych myli i wszelkie pojcia odnoszce si do wiata zewntrznego tworzymy swoist metod prb i bdw, dostosowujc je do wrae zmysowych. Rwnie sam wiat zewntrzny jest pewn relacj pomidzy tym, co jest w nas i poza nami. Rzeczywisto nie jest nam dana, lecz zadana w postaci zagadki" 9 . Pogld, e rzeczy istniej tak jak s postrzegane naszymi zmysami", Einstein nazywa plebejsk iluzj naiwnego realizmu10. Pierwszym krokiem w poznaniu wiata zewntrznego jest utworzenie pojcia rnych cia materialnych. Z caego zbioru postrzee zmysowych wybieramy swobodnym aktem umysu pewne kompleksy wrae i przypisujemy im pojcie cia materialnych. Jakkolwiek oczywiste i nieodparte wydawaoby si nam stowarzyszenie pojcia ciaa z danym kompleksem wrae, to zwizku tego nie moemy uzasadni, moemy tylko stwierdzi, e inni ludzie s tego samego zdania. Pojcie ciaa nie jest tu tylko nazw dla danego kompleksu wrae nie zachodzi tu utosamienie; pojcie to od pocztku wykracza poza okrelajcy je kompleks wrae. Podkrelamy tu, e pojcie ciaa materialnego jest swobodnym wytworem ludzkiego umysu, nie jest konieczne; rwnie silnie naley stwierdzi, e pojcie to ma sens i uzasadnienie wycznie w przypisanym mu kompleksie wrae i w zdolnoci uporzdkowania go. W nastpnym kroku ciaom materialnym przypisujemy realne istnienie". Ten nowy sens ciaa materialnego jest w duym stopniu niezaleny od kompleksu wrae, z ktrego zrodzio si pojcie tego ciaa. Gdy raz przypiszemy ciaom realne istnienie, niezalene od tego czy je postrzegamy, ciaa te i zwizki midzy nimi wydaj si nam trwalsze, pewniejsze i

J. w.
8

Autobiographical notes w: Albert Einstein: Philosopher Scientist, ed. P. A. Schilpp, N. Y. 1949, str. 7. Jest to myl Kanta, cytowana przez Einsteina w Remarks concerning the essays brought together in this cooperative yolume (Reply to criticisms) w: Albert Einstein: PhilosopherScientist..., str. 680. Remaks on Bertrand Russell's theory of knowledge, przedrukowane w Ideas and Opinions, str. 2935. 6
10 9

realniejsze od poszczeglnych postrzee zmysowych, ktre zawsze mog by faszywe wskutek iluzji czy halucynacji. Tym niemniej zaoenie o realnym istnieniu cia materialnych jest celowe i uzasadnione tylko w takim stopniu, w jakim s one powizane z postrzeeniami zmysowym i i wprowadzaj ad w ich zbiorze. Swobodn gr poj uprawiamy nie tylko w nauce, ale i w codziennym myleniu, ktre nie rni si jakociowo od mylenia naukowego; jedynie oczywisto", wynikajca z przyzwyczajenia, przesania nam faktyczn dowolno w kreowaniu poj. W codziennym myleniu swobodna gra poj podlega ograniczeniom wskutek trzymania si tradycyjnych schematw mylowych. W myleniu naukowym takie ograniczenia s z reguy szkodliwe. Naley odwanie i oryginalnie konstruowa nowe pojcia, by mc budowa nowe teorie. Podkrelmy raz jeszcze: pojcia pierwotne i aksjomaty tworzonej teorii s swobodnym wytworem umysu. Wyboru ich z nieskoczonego obioru moliwoci badacz dokonuje kierujc si intuicj. Nastpny etap pracy jest czysto dedukcyjny z aksjomatyki konstruuje si pen struktur formaln. Ostatni etap polega na przeksztaceniu struktury formalnej w teori naukow poprzez odwzorowanie jej w zbir faktw empirycznych. Jest to znowu operacja pozalogiczna, zasadniczo intuicyjna; jak widzielimy, czyhaj tu liczne puapki. Powyszy schemat konstruowania teorii jest najprostszym moliwym, zakada bowiem uporzdkowanie logiczne wychodzimy od aksjomatw i z nich wyprowadzamy wszystkie twierdzenia. W historii fizyki nie jest to proces czsty, przewanie teorie powstaway w postaci zbioru sabo ze sob powizanych twierdze, ktre porwnywano z dowiadczeniem, a aksjomaty formuowano na kocu. Niezmiernie skomplikowane dzieje termodynamiki i mechaniki kwantowej s najlepszym tego przykadem. Co, zdaniem Einsteina, usprawiedliwia swobodn gr poj? Jedno jest uzasadnienie: po wykonaniu mudnej pracy otrzymamy formaln struktur logiczn, ktra, odpowiednio odwzorowana w wiat dowiadcze zmysowych, wprowadzi w nim w szerokim zakresie znaczcy porzdek, pozwalajcy przewidywa nowe zjawiska i wicy ze sob zjawiska, ktre inaczej wydawayby si odrbne i niezalene. Bez teorii ugrzlibymy beznadziejnie w labiryncie wrae zmysowych. wiat empiryczny jest celem i sensem teorii, jednak teoria nie rodzi si z samego dowiadczenia. Koncepcja budowy teorii w oparciu o swobodn gr poj zblia Einsteina nieco do Kanta. Einstein posuwa si dalej od Kanta, twierdzc, e nie tylko pewne pojcia (kategorie), lecz wszystkie pojcia s kreacj umysu. Dzieli ich zarazem zasadnicza rnica w kantowskiej koncepcji wyeksponowany jest element niezmiennoci poj, u Einsteina pojcia s wynikiem swobodnej kreacji i doboru. Co waciwie przemawia na rzecz einsteinowskiej swobody kreacyjnej poj, a przeciw sztywnym kategoriom Kanta? Argumentem tym jest powstanie fizyki wspczesnej. Formuujc szczegln teori wzgldnoci Einstein musia zniszczy kantowskie formy zmysowoci absolutn aprioryczn przestrze i absolutny czas. Einstein podkrela, e opracowanie zarwno tej teorii jak i oglnej teorii wzgldnoci wymagao olbrzymiego wysiku intelektualnego i psychicznego, by uwolni si od wielu utrwalonych wyobrae, takich jak absolutno rwnoczesnoci, pasko przestrzeni czy fizyczny sens wsprzdnych. Nie mniejszego chyba wysiku wymagao od niego wymylenie najdziwniejszej z czstek elementarnych fotonu. Wiele lat trwajcy opr najwybitniejszych fizykw przeciwko tej czstce, majcej wedug niego by zarazem korpusku i fal, wiadczy jak rewolucyjny by to pomys i jak bardzo przeczy utrwalonym kategoriom mylenia. Niezalenie od tego, czy dobr kategorii przez Kanta by trafny (raczej nie), gdyby w ogle co takiego jak aprioryczne kategorie rozsdku istniao, to teoria wzgldnoci i mechanika kwantowa nie powstayby. U samego rda tych teorii leao zdziwienie pewnymi faktami (eksperymentalnymi w przypadku mechaniki kwantowej, trudnociami konceptualnymi w przypadku teorii wzgldnoci), ktre byy niezgodne z dotychczasowymi schematami pojciowymi. Sama mono dziwienia si, aczkolwiek dostpna tylko tym, 7

ktrzy wyrwali si z niewoli utrwalonych poj, wiadczy o tym, e nasz umys nie faszuje do koca wrae zmysowych, e moemy otrzyma ze wiata zewntrznego informacj jakociowo now. Czy swobodna gra poj jest rzeczywicie nieograniczenie swobodna? Tego nie wiemy i raczej mona w to wtpi. Jeeli nawet istniej granice tej gry, to przebiegaj znacznie dalej ni umieszcza je Kant. Istnienie wspczesnej fizyki, dajcej radykalnie nowy obraz wiata, sfalsyfikowao epistemologi transcendentaln. 4. Teoria a dowiadczenie

Powrmy do odwzorowania teorii w zbir faktw empirycznych. Jaka powinna by dziedzina tego odwzorowania? Niewtpliwie obszar zjawisk, na jakie teoria jest odwzorowywana, czyli innymi sowy obszar zjawisk przez ni opisywanych winien by jak najwikszy; jest to jedno z kryteriw prawdziwoci" i uytecznoci teorii. W stron przeciwn rzecz jest mniej oczywista. Ortodoksyjny pozytywizm wymaga, by wszystkie elementy teorii pojcia i twierdzenia miay bezporedni interpretacj eksperymentaln, by wykluczy to, czego nie mona zmierzy. Wedug Einsteina jest to niemoliwe i niepotrzebne. Wystarczy powiza z dowiadczeniem cz teorii. W tym celu wyrniamy pojcia wyjciowe" (Einstein nazywa je pierwotnymi") s to te pojcia, ktre s bezporednio i intuicyj nie zwizane z postrzeeniami zmysowymi (przyspieszenie, cinienie, ciepo, temperatura). Twierdzenia teorii wyraajce zwizki pomidzy tymi pojciami s prawami przyrody", bowiem formuuj zwizki pomidzy rnymi faktami empirycznymi. (Obecnie istnieje tendencja nazywania prawami przyrody wszystkich twierdze teorii uwaanej za prawdziw, niezalenie od tego, jak dalekie mog by od dowiadczenia). Sprawdzanie teorii odbywa si na poziomie tych wanie twier dze w jakim zakresie i jak skutecznie porzdkuj one materia empiryczny. Zazwyczaj twierdzenia te s ostatnim ogniwem acucha wnioskowa logicznych, zaczynajcego si od aksjomatw. Twierdzenia porednie s zwizane z faktami empirycznymi sabiej ni prawa przyrody, a pojcia, z ktrych s formuowane, nie maj charakteru intuicyjnego. W miar zbliania si do aksjomatw powizanie to sabnie; same aksjomaty i pojcia pierwotne mog wyraa treci, ktrym nie odpowiada wynik adnego eksperymentu (np. elektron opisany jest w peni przez funkcj falow, bdc wektorem w przestrzeni Hilberta). Pojcia rne od wyjciowych i formuowane z nich twierdzenia maj sens tylko dziki zwizkom z prawami przyrody. Te ostatnie s bardzo liczne (stanowi tre podrcznikw fizyki dowiadczalnej) i traktowane oddzielnie od reszty teorii s sabo ze sob powizane. Celem caej nadbudowy teoretycznej jest skonstruowanie sieci relacji logicznych wicych je, wynikajcej z aksjomatw. Twierdzenie jest poprawne jeeli mona je wydedukowa z aksjomatw teorii. Teoria nabiera sensu empirycznego i prawdziwoci odpowiednio do wiarogodnoci i zupenoci przyporzdkowania jej ogowi faktw empirycznych. Poprawne twierdzenie zapoycza prawdziwo od prawdziwoci teorii, do ktrej naley" 11. W konsekwencji rzeczywiste" w fizyce jest to, co wchodzi w skad teorii uwaanej za prawdziw. Jednake prawdziwo teorii nie jest ustalona raz na zawsze, w przypadku zarzucenia jednej teorii na rzecz innej zmienia si take zakres tego, co fizycy uwaaj za rzeczywiste (wraz z powstaniem nowoczesnej fizyki utraci realno eter, a natychmiastowe oddziaywanie na odlego ustpio miejsca fizycznemu polu).

11

Autobiographicol notes w: Albert Einstein: PhilosopherScientist, str.

13. 8

5. Konkurencyjno teorii Dotychczas mwilimy o jednej teorii naukowej. Zasadniczym problemem jest jak porwnywa konkurencyjne teorie, na jakiej podstawie spord kilku teorii wybra t prawdziw. Pierwsze kryterium to zewntrzne potwierdzenie teorii, tzn. zgodno jej w maksymalnie szerokim zakresie zjawisk i to bez wprowadzania do niej sztucznych zaoe dodatkowych. Drugim, rwnie istotnym kryterium, jest wewntrzna perfekcja" teorii: jej zbir aksjomatw i poj pierwotnych musi by naturalny" i odznacza si logiczn prostot". Logiczna prostota" bya jednym z ulubionych wyrae Einsteina. Nie jest to wcale termin logiczny i logicy zocili si na niego za uporczywe trzymanie si go. Dla niego oznacza on skojarzenie intuicji naukowej z poczuciem estetyki i harmonii. By to jakby such muzyczny w dziedzinie nauki. Pomysy naukowe ocenia w sowach: To jest tak pikne, e Pan Bg nie mg przej obok tego obojtnie", lub przeciwnie To jest grzech przeciwko Duchowi witemu" 12 . Ze swej istoty kryterium prostoty logicznej nie daje si precyzyjnie sformuowa, ale, co Einstein uwaa za rzecz godn uwagi, eksperci na og s zgodni w ocenach, gdy si nim posuguj. Najczciej jako przykad teorii speniajcej to kryterium wymienia si ogln teori wzgldnoci i termodynamik. Einstein wymienia dwa dalsze sposoby oceniania teorii od wewntrz". Pierwszym jest konkretno przewidywa z dwu teorii o rwnie logicznie prostych systemach aksjomatw i poj pierwotnych lepsz, tzn. prawdziwsz jest ta, ktra daje precyzyjniejsze i liczniejsze przewidywania nowych faktw. Fizycy s niecierpliwi i jak najszybciej pragn dan teori przetestowa. Popularny aforyzm gosi, e teoria jest tym lepsza im atwiej jest j obali w dowiadczeniu. Za ycia Einsteina cierpiaa przez to oglna teoria wzgldnoci wyraano zachwyt nad jej piknem i harmoni i gono ubolewano, e tak niewiele faktw eksperymentalnych j potwierdza. Drugi sposb opiera si na ocenie zoonoci matematycznej teorii. Z dwu teorii w rwnym stopniu potwierdzonych dowiadczalnie, prawdziwsza jest ta, ktra jest matematycznie prostsza. Kryterium to jest zwizane z kryterium logicznej prostoty i nie da si ich cile oddzieli. Historia nauki ukazuje, e przyroda jest realizacj najprostszych koncepcji matematycznych. I tak, jeli przyj, e pole elektromagnetyczne jest opisane potencjaem wektorowym, pole grawitacyjne metryk czasoprzestrzeni, a elektron relatywistyczn funkcj falow o spinie powkowym, to najprostsze moliwe rwnania, jakie te pola mog spenia s rzeczywicie realizowane w przyrodzie; s to odpowiednio rwnania Maxwella, Einsteina i Diraca. Einstein by tym tak zafascynowany, e opar na tym swoje credo: Eksperyment pozostaje, oczywicie, jedynym kryterium uytecznoci matematycznej konstrukcji w fizyce. Ale twrcza zasada tkwi w matematyce. Tote w pewnym sensie uwaam za prawd, e czysta myl moe poj rzeczywisto, jak marzyli staroytni"13. W tym ostatnim Einstein nie by zbyt konsekwentny. Matematyczn prostot rozumia w sensie elementarnoci aparatu matematycz nego i prostoty samych rwna. Nie uwzgldnia w ogle logicznej prostoty" samej matematyki, tzn. elegancji bardziej zaawansowanych jej dziaw. Nowoczesna matematyka, ulubione narzdzie dzisiejszych fizykw teoretykw, nie interesowaa go; wyglda na to, i nie wierzy, by czysta

12

E.G. Straus, Memoir w: Einstein. A Centenary Volume, edited by A. P. French, Heinemann, London 1979, str. 31.

13

On the method of theoretical and Opinions, str. 263270.

physics, przedrukowane

Ideas

matematyka moga by rdem inspiracji dla fizyka (i chyba mia racj). 6. Unifikacja fizyki Zakres fizyki jest bardzo obszerny. Rozwija si ona w postaci szeregu dziedzin, z ktrych kada ma zesp wasnych poj, najlepiej dopasowanych do dowiadczenia. W procesie rozwoju fizyki zachodzi wzrost specjalizacji jej gazi i wyrastaj nowe. Zarazem od samego pocztku jej istnienia wystpuje silna tendencja przeciwna denie do unifikacji wszystkich dziaw fizyki, do sprowadzenia ich do jednolitej struktury i oparcia na jednym wsplnym fundamencie. Fundamentem tym byby system minimalnej liczby poj pierwotnych i aksjomatw, z ktrego dedukcyjnie wynikaaby teoria fundamentalna; z tej teorii powinno da si, przynajmniej w zasadzie, wyprowadzi wszystkie twierdzenia poszczeglnych dziaw fizyki. Wiara w moliwo takiej unifikacji jest wiar w jednolit struktur przyrody. Stanowi ona jedn z konstytutywnych cech fizyki jako takiej, dziki ktrej uwaamy fizyk za najbardziej podstawow ze wszystkich nauk przyrodniczych. Idea unifikacji pojawia si ju w czasach Newtona i jest si napdow fizyki teoretycznej w obecnej epoce. We wspczesnym wiecie, przyzwyczajonym do wszelkiego rodzaju wstrzsw, rozpowszechni si pogld, e wszystko jest zmienne i e adna prawda naukowa nie jest ostateczna. Tak nie jest, bowiem wikszo dziaw fizyki (przewanie dowiadczalnej) zawiera stwierdzenia, ktrych prawdziwo zostaa sprawdzona ponad wszelk wtpliwo; zarzut zmiennoci i nieostatecznoci mona stosowa jedynie do teorii pretendujcych do miana fundamentalnych. Rnic pomidzy teori fundamentaln, na ktrej opieraj si poszczeglne dziay fizyki, a fundamentami domu ujmowa Einstein pogldowym porwnaniem: dom moe ulec zniszczeniu wskutek sztormu czy poaru, a fundamenty przetrwaj nienaruszone 14. W fizyce jest dokadnie na odwrt wstrzsy (nowe odkrycia) burz przede wszystkim fundamenty, a poszczeglne gazie fizyki cierpi niewiele i raczej wzbogacaj si. Termodynamika, optyka, akustyka nic nie straciy wskutek powstania teorii wzgldnoci i mechaniki kwantowej, natomiast mechanika newtonowska utracia pozycj teorii fundamentalnej. Nowe fakty dowiadczalne lub nowe koncepcje teoretyczne s grone przede wszystkim dla teorii fundamentalnej, bowiem ze wzgldu na jej uniwersalny charakter atwo mog wej z ni w sprzeczno. Fundamenty fizyki s zatem jej czci najbardziej podatn na zmian, co wcale nie znaczy, e atwo je zmieni, bowiem wymagania stawiane teorii fundamentalnej s bardzo wysokie. Prby unifikacji powoduj, e fizyka na kadym etapie rozwoju ma struktur warstwow. Pierwsz warstw tworz teorie operujce niemal wycznie pojciami wyjciowymi, majce bezporedni kontakt z dowiadczeniem. Te teorie (optyka, akustyka) s najbardziej pewne, najbardziej odporne na zmian, lecz wskutek tego s logicznie sabo uporzdkowane i nieekonomiczne, tzn. nadmiarowe operuj du liczb wzajemnie od siebie zalenych poj; ponadto zakres ich stosowalnoci jest wski. Zmierzajc ku unifikacji fizycy konstruuj teorie drugiej warstwy, bardziej abstrakcyjne, bardziej uporzdkowane logicznie, o szerszej dziedzinie; teorie pierwszej warstwy maj z nich wynika logicznie. Teorie drugiej warstwy nie speniaj oczywicie wymogw, stawianych teorii fundamentalnej, tote fizycy tworz teorie trzeciej warstwy, itd. Zbieno tego procesu, czyli istnienie teorii ostatecznej, maksymalnie prostej logicznie i uniwersalnej, tzn. opisujcej cao zbioru danych empirycznych, jest aktem wiary. Aktualny rozwj fizyki wskazuje, e nie jest to wiara bezpodstawna. Poszczeglne warstwy fizyki nie s cile rozdzielone, granica midzy
14

Considerations concerning the fundaments of theoretical physics", Science 91(1940) str. 487. 10

nimi przebiega do konwencjonalnie. Gdy ostateczny cel zostanie osignity i powstanie teoria fundamentalna, warstwy porednie utrac znaczenie poznawcze i suy bd tylko jako ogniwo w acuchu dedukcyjnym pomidzy ni i warstw pierwsz. W 1940 r., gdy Einstein wypowiada ten pogld, cel by bardzo odlegy: podstawy fizyki skaday si z dwu czci, niezalenych od siebie i sabo powizanych. Jedn bya teoria pola, zawierajca dwa oddzielne pola: elektromagnetyczne i grawitacyjne; drug mechanika kwantowa, teoria nierelatywistyczna i probabilistyczna. 7. Fizycy wobec filozofii Einsteina Na zakoczenie wyjani naley dlaczego Einstein mia racj. Pogldy uksztatowane w wyniku wielu lat pracy naukowej Einstein spisywa w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, w szczytowym okresie rozwoju neopozytywizmu logicznego. I filozofowie i fizycy przyjli je nienajlepiej. Opinia o Einsteinie wrd ogu fizykw znacznie si pogorszya wskutek jego wtpliwoci co do zupenoci mechaniki kwantowej. Problem ten daleko wykracza poza zakres tego artykuu, nie mona te wypowiedzie na ten temat stanowczego sdu, bowiem spory nadal trwaj, a wtpliwoci przebywa. Mniej wicej od poowy lat trzydziestych powszechnie uwaano, e w tej kwestii Einstein si myli. Sytuacj pogarszao jego zainteresowanie jednolit klasyczn teori pola, ktrej pozosta wierny do mierci; uporczywe, samotne wysiki zunifikowania grawitacji z elektromagnetyzmem zgodnie uznano za uganianie si za majakiem. Wtedy te utrwali si pogld, e Einstein by wielkim uczonym do mniej wicej 1925 roku, poczym utraciwszy wyczucie i zrozumienie fizyki, przez nastpne trzydzieci lat hamowa jej rozwj. Nieufnie i z podejrzliwoci suchano jego pogldw. Mechanik kwantow w peni akceptowano, lecz niezbyt wielu rozumiao j dogbnie, tote szerzyy si pogldy operacjonistyczne. Einsteinowska koncepcja swobodnej gry poj nie moga zatem uzyska uznania. Od momentu przyjazdu do Princeton Einsteina traktowano jak pomnik niedawnej przeszoci, godnej szacunku, lecz minionej bezpowrotnie. Nowe czstki elementarne, odkrywane lawinowo od koca lat czterdziestych, zafascynoway fizykw widziano w nich drog do najgbszych tajemnic przyrody. Einstein nie przejawi wikszego zainteresowania nimi (i tu si pomyli). Jeszcze gorzej byo w latach pidziesitych i szedziesitych: panujce wwczas w fizyce czstek elementarnych modele fenomenologiczne sprawiy, e wszelk myl o unifikacji traktowano jak chimer, sprzeczn z rzeczywistoci; filozofia Einsteina osigna wtedy najnisze notowania. Przeom nastpi przed kilkunastu laty. Powstajce jedna po drugiej wielkie teorie: teoria oddziaywa elektrosabych, elektrodynamika kwantowa, teorie wielkiej unifikacji, supersymetria i supergrawitacja, byy swoistym triumfem koncepcji Einsteina. Prawda, e s to teorie kwantowe i wszystkie zastrzeenia Einsteina w tej kwestii pozostay niezmienione; zapewne byby niezadowolony, e teoria .kwantw nie okazaa si przejciow koncepcj, a wrcz przeciwnie, utrwala si jako element teorii fundamentalnej. Za to ucieszyby si, e pozostae jego koncepcje heurystyczne w peni sprawdzaj si e teorie te narodziy si w wyniku swobodnej gry poj, jako wytwory intelektu, szukajcego miaych rozwiza, e obecnie zaakceptowano jego pogldy o roli matematycznej elegancji i logicznej prostoty w ocenie teorii. I wreszcie sukces szczeglnie spektakularny: einsteinowska koncepcja poszukiwania jednolitej teorii wszystkich oddziaywa idea unifikacji jest obecnie, jak wspominalimy, gwnym motorem napdowym fizyki teoretycznej. Einsteinowska koncepcja nauki, po latach niezrozumienia i lekcewaenia, jest coraz bardziej doceniana. S powody, by sdzi, e nie jest to chwilowa moda intelektualna.

11

12