You are on page 1of 29

Opracowanie: dr hab. Karol Krzymiski, prof.

UG

Wybrane zagadnienia z chemii fizycznej cz. 1. Podstawy zjawisk luminescencji. Wykad monograficzny
Informacje wstpne
Oddziaywanie promieniowania z materi Natura promieniowania elektromagnetycznego

Promieniowanie elektromagnetyczne to drganie pola elektrycznego (E), ktremu towarzyszy drganie pola magnetycznego (H).

v=

v' =
Falowy schemat promieniowania elektromagnetycznego

1 v = c

Fotony (z gr. wiato) - kwanty energii promieniowania, noniki oddziaywa elektromagnetycznych. Czstki elementarne bez adunku elektrycznego, momentu magnetycznego i masy spoczynkowej, o liczbie spinowej s = 1 (bozony). Promieniowanie elektromagnetyczne

Energia kwantu promieniowania okrelona jest przez zaleno Plancka:

c E = hv = h = hcv'
h - staa Plancka = 6,62 x 10-34 J s v - czsto promieniowania [s-1] - dugo fali [nm] c - prdko wiata w prni = 3 x 108 m /s. Zaleno Plancka jednoczy natur falow i korpuskularn promieniowania E = 119 627 / [kJ x mol-1] jeli w [nm] 1 einstein = 1 mol (6,02 x 1023) fotonw. Natura promieniowania elektromagnetycznego Natura falowa: odbicie, interferencja, dyfrakcja, polaryzacja promieniowania. Natura korpuskularna: efekt fotoelektryczny, efekt Comptona i inne. Parametry promieniowania: - czsto v [cm-1], [Hz] - liczba falowa v [cm-1] - dugo fali [nm] - intensywno (natenie) promieniowania I: liczba fotonw przechodzca przez 1 m2 w cigu 1 s. - gsto (natenie) promieniowania: liczba fotonw wiata monochromatycznego zawarta w 1 m3 ukadu [einstein dm- 3 s-1].

Klasyfikacja zakresw spektralnych promieniowania elektromagnetycznego

Formy energii czsteczek Energia wewntrzjdrowa Energia translacyjna (niekwantowana, 3 st. swobody) - rednia energia translacji dla molekuy = 3/2 kT (3/2 RT dla 1 mola moleku). Dla T = 298 K: 3,7 kJ/mol = 6,2 10-21 J / molekua.

Energia rotacyjna: 100 103 J/mol (kwantowana) - rotacja: wirowanie czsteczek wok wasnej osi model: wirujcy bk - 3 stopnie swobody dla czsteczek nieliniowych, 2 stopnie swobody dla czsteczek liniowych. Energia oscylacyjna: 103 105 J/mol (kwantowana, spektr. IR) - oscylacje: drgania atomw (jder) wok pooenia rwnowagi model: oscylacje kulek poczonych spryn - 3n 6 stopni swobody dla czsteczek nieliniowych, 3n 5 stopni swobody dla czsteczek liniowych. Energia elektronowa: 105 106 J/mol (kwantowana, spektr. UV-Vis) - brak modelu mechanicznego - energia kinetyczna ruchu elektronw w czsteczce i energia potencjalna przycigania elektronw przez jdra i odpychania przez ssiednie elektrony.
Zalenoci midzy wartociami energii: Eel >> Eosc >> Erot

Kwantowanie energii Ukady makroskopowe cechuje ciga zmiana energii. Energia w mikrowiecie atomw i czsteczek jest kwantowana. energia pobierana lub oddawana przez czsteczk jest porcjowana.

Energia wewntrzna czsteczki w pewnym stanie stacjonarnym (E) jest sum energii elektronowej, oscylacyjnej i rotacyjnej:

E = Eel + Eosc + Erot Poziomy energii translacyjnej s tak gste, e w moemy ich kwantowanie zaniedba spektroskopia translacyjna nie istnieje. Rozkad rwnowagi w stanie rwnowagi termicznej

Przykady oblicze:

Typy przej elektronowych Wzbudzenie elektronowe: przeniesienie elektronu z orbitala molekularnego wicego lub niewicego na puste orbitale o wyszej energii.

Rodzaje luminescencji

Luminescecja = zimne wiato (wiecenie nietermiczne) W zalenoci od energii bodca wzbudzajcego mona wyrni rne rodzaje luminescencji.

Luminescencja wzbudzana promieniowaniem elektromagnetycznym to fotoluminescencja (zaznaczone na kolorowo).

ABSORPCJA PROMIENIOWANIA. STANY PODSTAWOWE I WZBUDZONE. Stan podstawowy to stan, w ktrym czsteczka posiada najnisz energi Nawet w staniem podstawowym zachodz oscylacje moleku. Wzbudzenie elektronowe czsteczek Prawo Starka-Einsteina (1910): Kady zaabsorbowany kwant wiata wzbudza tylko jedn moleku.

hv

Absorpcja wiata zaley od:

- energii kwantu (musi by dopasowana do rnicy poziomw elektronowych w czsteczce - iloci moleku (agregacji, stenia) - orientacji moleku. Nastpstwa wzbudzenia elektronowego: 1.Redystrybucja gstoci elektronowej w czsteczce -14 10 10-15 s (zmiana rzdowoci wiza, adunkw atomowych) 2. Zmiana geometrii wzbudzonej molekuy 10-12 10-13 s (zmiana dugoci wiza, ktw paszczyznowych i torsyjnych Zaraz po wzbudzeniu, molekuy maj inny rozkad gstoci elektronowej ale geometri typow dla stanu podstawowego ! W stanie wzbudzonym mamy czsteczki o nowych waciwociach! Zasada Francka-Condona - Czas potrzebny na przejcie elektronowe jest tak krtki, e pooenia i pdy jder atomowych czsteczki nie ulegaj w tym czasie zmianom - w czsteczkach zachodz najczciej przejcia pionowe. Formalnie przejcie moe nastpowa na dowolny stan oscylacyjny kocowego stanu elektronowego. W praktyce natenia poszczeglnych pasm rni si. Rnica energii molekuy przed i zaraz po po wzbudzeniu elektronowym nie wie si ze zmian geometrii. Stan wzbudzony majcy geometri stanu podstawowego jest nazywany stanem Francka-Condona (S1FC) (niezrelaksowanym). Wzbudzenie elektronowe jest procesem pionowym (wertykalnym).

Prawdopodobiestwo przej elektronowych Reguy wyboru: 1. Wybr ze wzgldu na spin 2. Wybr ze wzgldu na symetri 3. Wybr ze wzgldu na nakadanie. Ad. 1. Spinowa regua wyboru

Przejcia elektronowe pomidzy stanami o rnej multipletowoci s zabronione.

Lub inaczej: Przejcia elektronowe w ktrych zachodzi zmiana spinu elektronu s zabronione. Uwaga: Ta regua obowizuje cile jedynie dla maych moleku skadajcych si z lekkich atomw. Przestaje obowizywa dla duych niepaskich moleku posiadajcych atomy cikie. Ad. 2. Wybr ze wzgldu na symetri Kade przejcie elektronowe powinno prowadzi do zmian adunkw czstkowych na atomach. Im mniej znaczce s zmiany gstoci elektronowej, tym mniejsze jest prawdopodobiestwo odpowiedniego przejcia elektronowego. W przypadku symetrycznych moleku sumaryczny wektor zmiany gstoci elektronowej dla niektrych przej moe by bliski zeru. Takie przejcia s zabronione.

Uwaga: Ruchy oscylacyjne mog one obnia symetri moleku!

Ad. 3 Wybr ze wzgldu na nakadanie

Jeli gsto elektronowa w stanie podstawowym i w stanach wzbudzonych jest zwizana z rnymi, nie nakadajcymi si fragmentami molekuy, to przejcie elektronowe pomidzy tymi stanami jest zabronione. W kontekcie teorii orbitali molekularnych: Przejcia elektronowe pomidzy nie nakadajcymi si orbitalami molekularnymi s zabronione. Uwaga: Ten warunek moe by rwnie czasami amany w zwizku z ruchami oscylacyjnymi czsteczek. Prawdopodobiestwo przej elektronowych Aby okreli czy przejcie elektronowe jest dozwolone czy zabronione, wykorzystuje si parameter o nazwie sia oscylatora (f) okrelajcy prawdopodobiestwo przejcia elektronowego.

f fspin fsym fnak


Wpyw regu wyboru si oscylatora: fspin 10-8 - 10-5 fsym 10-3 - 10-1 fsym 10-2 TYPY PRZEJ ELEKTRONOWYCH

Teoria chromoforowa Otto Witt (1876 r.) powiza barw substancji z ukadami wiza sprzonych. CHROMOFOR to fragment czsteczki, gdzie zlokalizowane jest przejcie elektronowe.

Teoria chromoforowa - przykad

ELEKTRONOWE WIDMA ABSORPCYJNE

Rozkad poziomw elektronowych a ksztat pasm absorpcyjnych

Skala dugoci fali vs skala energetyczna

Parametry pasm absorpcyjnych:

Pooenie pasma

Ksztat pasma

Intensywno pasma: absorbancja

Intensywno pasma: integralny wspczynnik absorpcji

Rozdzielanie pasm absorpcyjnych: metody eksperymentalne vs teoretyczne

Rozdzielanie widma absorpcyjnych: porwnanie

PROCESY BEZPROMINISTE W STANIE WZBUDZONYM 1. Wzbudzenie: Redystrybucja gstoci elektronowej w czsteczce (10 14 10 15) sekundy: zmiana rzdowoci wiza, adunkw atomowych, etc. 2. Relaksacja oscylacyjna: Zmiana geometrii wzbudzonej molekuy (10 12 10 13 s): zmiana dugoci wiza, ktw paszczyznowych i torsyjnych. 3. Konwersja wewntrzna (IC) Konwersja wewntrzna jest przejciem bezpromienistym pomidzy jakimikolwiek dwoma stanami o tej samej multipletowoci, np.: S0S1 S1S0 S2S1 S1S3 S2S3 T2T1 T1T3

Reguy zwizane z odlegoci energetyczn - Konwersja wewntrzna S1S0 moe wspzawodniczy z innymi procesami fotofizycznymi, jeli przedzia energii jest mniejszy ni 1.5 eV (1,602 10-19 J). - Poniewa konwersja wewntrzna pomidzy stanami wzbudzonymi jest bardzo szybka, a przejcie S1 S0 jest znacznie wolniejsze, dlatego: - Wikszo procesw of fotofizycznych i fotochemicznych zachodzi ze najniszego stanu wzbudzonego S1 (regua Kashy). - Wyjtki od reguy Kashy: np. azulen.

W tym przypadku stan S2 jest zaangaowany we wszystkie procesy fotofizyczne i fotochemiczne.

Relaksacja strukturalna Relaksacja strukturalna to proces, w ktrym geometria wzbudzonej molekuy zmienia si odpowiednio do rozkadu gstoci elektronowej. W wikszoci przypadkw: Relaksacja strukturalna = Relaksacja oscylacyjna Przykad: relaksacja strukturalna w pentatiofenie:

Relaksacja solwatacyjna

- Podczas procesu relaksacji solwatacyjnej (zwizanej z obecnoci rozpuszczalnika), czsteczki polarnego rozpuszczalnika zmieniaj swoje pooenia zgodnie ze zmian kierunku i intensywnoci pola elektrycznego wzbudzonej molekuy. - Relaksacja solwatacyjna jest procesem wolniejszym ni konwersja wewntrzna i relaksacja strukturalna, dlatego zwykle zachodzi ona, kiedy wzbudzona czsteczka znajduje si na w najbardziej prawdopodobnym stanie oscylacyjnym stanu S0. - Jeli czsteczka w stanie wzbudzonym jest bardziej polarna (prawie zawsze tek jest), wtedy zwikszenie polarnoci rodowiska stabilizuje j i energia ukadu zmniejsza si.

Przejcie midzystemowe - Przejcie midzystemowe (konwersja interkombinacyjna, IC) to przejcie bezpromieniste pomidzy stanami o rnej multipletowoci - Sprzenie spin-orbita powstaje pomidzy orbitalnym momentem magnetycznym elektronu (wynika z ruch elektronu wok jdra atomowego) oraz wewntrznego momentu magnetycznego (spinu) elektronu. - Kiedy sprzenie spin-orbita jest znaczne, rozwaa si cakowity moment magnetyczny elektronu, a multipletowo ma mniejsze znaczenie.W tej sytuacji spinowe reguy wyboru zostaj ograniczone i przejcia pomidzy stanami o rnej multipletowoci staj si prawdopodobne. - Rodzaje przej midzysystemowych:

PROCESY PROMIENISTE W STANIE WZBUDZONYM - Wszystkie typy procesw promienistych nazywamy LUMINESCENCJ. - Przejcia pomidzy stanami o tej samej multipletowoci nazywamy FLUORESCENCJ. - Przejcia pomidzy stanami o rnej multipletowoci nazywamy FOSFORESCENCJ.

Szybko procesw jasnych (radiacyjnych): kr - fluorescencja: kr = kFL - fosforescencja: kr = kPH

Szybko procesw ciemnych (dezaktywacyjnych): kd - konwersja wewntrzna S1S0: kIC - przejcie midzysystemowe: kISC - procesy fotochemiczne: kchem

ZJAWISKO FLUORESCENCJI

Fluorescencja zachodzi z najniszego singletowego stanu wzbudzonego S1 (jedno pasmo). Zdarzaj si wyjtki od reguy Kashy wwczas pojawia si kilka pasm w widmie fluorescencji. Przyczyny wyjtkw od reguy Kashy: - zachodzi proces fotochemiczny (fotodysocjacja, transfer protonu, tworzenie ekscypleksw/ ekscymerw, rozpad fotochemiczny: prawdopodobiestwo ok. 5% - pojawiaj si w wyniku relaksacji strukturalnej dwie formy emitujce promieniowanie, p 0,01%. - nowe zjawisko fotochemiczne, p 0,0000001%. - zanieczyszczenia w prbce, p 95%!

Fluorofor fragment czsteczki odpowiedzialny za powstanie fluorescencji = Chromofor (fragment odpowiedzialny za powstanie dugofalowego pasma emisji).

Sx pole pod widmem fluoresc. prby badanej; S0 pole pod widmem fluoresc. Wzorca; Ax pole pod widmem absorbcji prby badanej; A0 pole pod widmem absorpcji wzorca; X - lepko rozpuszcz. dla prby; X - lepko rozpuszcz. dla wzorca.

WIDMA WZBUDZENIA FLUORESCENCJI Widmo wzbudzenia fluorescencji to wykres intensywnoci fluorescencji wzgldem dugoci fali Widmo wzbudzenia fluorescencji zwykle przypomina widmo absorpcyjne (lub liczby falowej) wzbudzenia.

Widmo wzbudzenia fluorescencji jest konieczne, gdy:

a) Nie ma moliwoci uzyskania widma absorpcji.

- Brak spektrofotometru - Mierzy si fluorescencj filmu lub na powierzchni - Wzbudzone molekuy otrzymuje si innym procesie ni fotowzbudzenie. b) Chcemy wiedzie wicej o naturze badanej fluorescencji. - Czy absorpcja i fluorescencja s zwizane z tym samym zwizkiem? - Czy pasma emisyjne w zoonym widmie fluorescencji mog by przypisane do tej samej czsteczki? Rozbienoci w widmach absorpcji i fluorescencji

Zanieczyszczenia: najczstsza sytuacja

Rwnowagi w stanie wzbudzonym: czasem

Aby

poprawnie

zbada

widma

wzbudzenia

fluorescencji i wyciga wnioski odnonie iloci emitujcych indywiduw naley wykona kilka pomiarw przy rnych steniach i rnej dugoci fali obserwacji.

PRZESUNICIE STOKESA

Sztywne czsteczki posiadaj niskie wartoci przesuni Stokesa z powodu mao wydajnej Molekuy niesztywne wykazuj zawsze wysokie wartoci przesunicia Stokesa z powodu - Przesunicie Stokesa moleku niesztywnych wzrasta wyranie w rodowiskach polarnych - Molekuy niesztywne nie wykazuj znaczcej selektywnoci w pomiarach widm elektronowych.

relaksacji strukturalnej wydajnej relaksacji strukturalnej

Typowe wartoci przesunicia Stokesa dla fluoryzujcych zwizkw organicznych wynosi 3000 4000
1

cm .

FOSFORESCENCJA Fosforescencja to rodzaj fotoluminescencji, ktry zachodzi ze stanu trypletowego. Charakteryzuje Pomiary fosforescencji wymagaj specjalnych warunkw: si duszym czasem ycia oraz bardziej dugofalowym zakresem emisji ni fluorescencja. - niskie temperatury - cieky azot lub powietrze jako czynniki chodzce; - specjalne kuwety w naczyniu Dewara; - osuszanie powietrza w komorze fotometru; - specjalne rozpuszczalniki i szka organiczne.

Stany trypletowe (T1) yj duej ni stany singletowe (S1), dlatego fosforescencja trwa

duej ni fluorescencja. - Czasy ycia stanu S1 s rzdu 1-10 ns, dlatego procesy emisji fluorescencji konkuruj z procesami ciemnymi. - Czasy ycia stanu T1 s rzdu 1 ms do kilku godzin, dlatego procesy emisji fosforescencji nie mog rywalizowa z procesami ciemnymi. Wydajno kwantowa fosforescencji

SYNCHRONICZNE WIDMA FLUORESCENCJI (BOTH SCAN)

Widma typu both scan to widma w ktrych w sposb

cigy zmienia si dugo fali wzbudzajcej i (vwzb, wzb,) dugo fali przy ktrej dokonuje si obserwacji fluorescencji (vfl, fl).

TRJWYMIAROWE WIDMA FLUORESCENCJI (3D) Widma fluorescencji 3D to zleno intensywnoci emisji od dugoci fali wzbudzajcej oraz dugoci fali emisji.

IMPULSOWA (CZASOWO ROZDZIELCZA) SPEKTROSKOPIA FLUORESCENCYJNA

CHEMILUMINESCENCJA Chemiluminescencja (CL) jest efektownym procesem fizykochemicznym, obserwowanym czasem w przyrodzie oywionej (bioluminescencja), polegajcym na przemianie energii chemicznej w energi promieniowania elektromagnetycznego z obszaru widzialnego lub bliskiego nadfioletu.

Poniewa stany wzbudzone charakteryzuj si stosunkowo krtkimi czasami ycia, a emisja

promieniowania jest kwantowana, reakcja chemiluminogenna powinna w jednym etapie dostarczy iloci energii odpowiadajcej przynajmniej granicznej wartoci emisji po krtkofalowej stronie rejestrowanego widma (okoo 40 kcal mol 1). 70

Tworzenie

indywiduum

emitujcego

promieniowanie

wymaga

podobiestwa

geometrii

przeksztacajcych si indywiduw oraz efektywnego nakadania funkcji oscylacyjnych stanu przejciowego i elektronowo wzbudzonego - okrelanych wartoci czynnikw Francka-Condona. Efektywno przej pomidzy powierzchniami jest dalej limitowana przez zasad zachowania spinu oraz symetri orbitaln. Wspomniane ograniczenia powoduj, e zjawisko chemiluminescencji szczeglnie jeli ma miejsce w roztworach, jest zjawiskiem rzadko spotykanym.

Najwaniejsze ukady chemiluminogenne

Mechanizm chemiluminescencji

Mechanizm oglny

Mechanizm szczegowy na przykadzie soli karbonylofenoksyakrydyniowych (estrw akrydyniowych)

Schemat przemian ukadu chemiluminezujcego

Diagram energetyczny ukadu chemiluminezujcego

Entalpia aktywacji reakcji, w ktrej mog powstawa elektronowo wzbudzone indywidua musi by

mniejsza od energii aktywacji reakcji prowadzcej do powstania produktu w stanie podstawowym (Ha > Ha*). Stwarza to moliwo obsadzania wzbudzonych poziomw elektronowych i odrnia ukad chemiluminogenny od ukadw typowych (niechemiluminogennych) gdzie zachodzi relacja odwrotna.

Efektywno

emisji
CL

promieniowania

okrela

si

za

pomoc

wydajnoci

kwantowej

chemiluminescencji (

), ktr wyraa nastpujcy iloczyn:


F

CL

=
CH

CH

EX

gdzie

oznacza wydajno chemiczn tworzenia produktu (okrelan przez stosunek liczby w stanie podstawowym i

czsteczek ktre przereagoway do sumy liczby czsteczek produktu

wzbudzonym, P + P*),

EX

oznacza wydajno wzbudzenia, czyli stosunek liczby czsteczek


F

wzbudzonych P* do sumy P + P*, za

oznacza wydajno kwantow fluorescencji produktu P.

Profile kinetyczne chemiluminescencji umoliwiaj wyznaczenie parametrw analitycznych

(efektywnoci emisji, dynamiki emisji kinetyki zaniku promieniowania).

Przykady zastosowa chemiluminescencji

Sondy chemiluminescencyjne okrelanie waciwoci przeciwutleniajcych, ste utleniaczy

Inkubacja, pukanie

Inkubacja, pukanie
Znaczniki chemiluminescencyjne okrelanie ste moleku

biologicznych (antygenw, przeciwcia, hormonw i innych). - Rysunek powyej: dwuetapowe oznaczenie kanapkowe (ang. sandwich immunoassay) stosowane do okrelonych antygenw w materiale biologicznym. Legenda:
A prba badana pod ktem obecnoci okrelonego antygenu, B immobilizowane przeciwciaa komplementarne do badanego antygenu, C komplementarne przeciwciaa znakowane sol akrydyniow (A ).

You might also like