Zrównoważony Rozwój - Zastosowania. Przyroda W Mieście

3
zrwnowaony rozwj zastosowania
przyroda w miecie
2012 Fundacja Sendzimira
zastosowania
zrwnowaony rozwj
Zrwnowazony Rozwj Zastosowania
Redakcja naukowa Recenzja
Tomasz Bergier i Jakub Kronenberg Prof. dr hab. Tadeusz Borys Dr hab. Halina Barbara Szczepanowska, prof. IGPiM
Projekt okadki
Anna Wojtunik
Korekta
Anna Kronenberg
Fotografia na okadce
Pawe Modkowski Copyright by Fundacja Sendzimira Krakw 2012 ISSN 2081-5727
Wydawca
Fundacja Sendzimira www.sendzimir.org.pl Wydrukowano na papierze z recyklingu Dofinansowano ze rodkw:
Publikacja objta patronatem:
Szanowni Pastwo, TEEB (The Economics of Ecosystems and Biodiversity) to midzynarodowy projekt, ktry wskazuje na ekonomiczn warto przyrody, atym samym jej ogromne znaczenie spoeczne. Projekt jest wspierany przez Komisj Europejsk, Program Narodw Zjednoczonych ds. rodowiska, atakze rzdy Wielkiej Brytanii, Niemiec, Holandii, Norwegii, Szwecji, Japonii iSzwajcarii. Przyczam si do poparcia dla tej inicjatywy, udzielajc patronatu powizanemu zni projektowi Usugi ekosystemw dla zrwnowazonego rozwoju miast, realizowanemu przez Fundacj Sendzimira. Poradnik Przyroda wmiecie. Usugi ekosystemw niewykorzystany potencja miast ma bardzo duze znaczenie zpunktu widzenia praktykw zarzdzajcych polskimi miastami. Opiera si na polskich dowiadczeniach, odwoujc si jednoczenie do najlepszej wiedzy iprzykadw zzagranicy. Na szczeglne uznanie zasuguje przeozenie idei promowanych wramach projektu TEEB na polsk specyfik. Poradnik, ktry maj Pastwo przed sob, ma oficjalny status polskiego poradnika TEEB dla miast. Korzystajmy ztej wiedzy, starajc si wykorzysta potencja drzemicy wprzyrodzie do zapewnienia wyzszej jakoci zycia wpolskich miastach. Pamitajmy, ze zprzyrody korzystamy wszyscy iwszyscy zalezymy od jej stanu. Zapraszam Pastwa do lektury. Janusz Zaleski Gwny Konserwator Przyrody Podsekretarz Stanu Ministerstwo rodowiska
Bartosz Wackermann: No birds allowed

I miejsce w Konkursie Przyroda w miecie
Niniejsza publikacja zostaa przygotowana w ramach projektu Usugi ekosystemw dla zrwnowazonego rozwoju miast. Elementem projektu by rwniez Konkurs fotograficzny Przyroda w miecie, zorganizowany przez Fundacj Sendzimira iCentrum Promocji iRozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS. Zdjcia wyrznione wtym konkursie zostay zaprezentowane wporadniku. Mozna je rwniez podziwia wgalerii konkursowej na <www.uslugiekosystemow.pl>.
Spis treci
Wstp Usugi ekosystemw w miastach Jakub Kronenberg Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier | Jakub Kronenberg Partycypacja spoeczna wpodejmowaniu decyzji dotyczcych przyrody wmiecie | Krystyna Pawowska Jak wyceni warto przyrody wmiecie? Wycena drzew przyulicznych wcentrum odzi | Marek Giergiczny, Jakub Kronenberg Usugi ekosystemw wodnych wmiastach Anna Januchta-Szostak Dobre praktyki wykorzystania usug ekosystemw
9 13 31 51 73 91 113
Tomasz Juszkiewicz: Pokolenia
II miejsce w Konkursie Przyroda w miecie
Wstp
Jeli zapytamy mieszkacw miasta, gdzie chcieliby rozwoju. Dbajc oprzyrod, zapewniamy sobie mozmieszka wikszo wskaze okolice wpoblizu te- liwo korzystania ze strumienia wiadczonych przez renw zieleni. Dlatego nie dziwi protesty przeciw- ni usug. Czci znich nie moglibymy zastpi, gdyko usuwaniu drzew zprzestrzeni publicznych. S one bymy dopucili do degradacji przyrody, azastpienie sygnaem dla wadz miasta, zeby przywizywa wik- innych byoby bardzo kosztowne. Wspczesna analiza sz wag do przyrody. Jest to zadanie nie tylko dla wy- ekonomiczna pozwala na uwzgldnienie usug ekosydziau ochrony rodowiska, ale rwniez dla tych, ktre stemw wrachunku ekonomicznym. To zkolei umozpodejmuj decyzje dotyczce planu zagospodarowania liwia wzicie pod uwag wartoci przyrody wproceprzestrzennego miasta oraz realizacji poszczeglnych sach decyzyjnych. inwestycji. Brak zrozumienia znaPowszechne stosowanie meczenia przyrody wmiecie przez Dbajc o przyrod, zapewniamy sobie moz- tod inarzdzi wczania wartoprzedstawicieli wydziaw innych liwo korzystania ze strumienia wiadczo- ci przyrody wprocesy decyzyjniz wydzia ochrony rodowiska nych przez ni usug. Czci z nich nie mo- ne jest jednym zpilnych wyzwa sprawia, ze ten ostatni ma ogra- glibymy zastpi, gdybymy dopucili do de- zrwnowazonego rozwoju, nie niczone mozliwoci realizowania gradacji przyrody, a zastpienie innych byoby tylko wPolsce. Wodpowiedzi na swojego podstawowego celu. bardzo kosztowne. to wyzwanie, trzeci numer pisma Procesy podejmowania decyZrwnowaony Rozwj Zastozji dotyczcych rozwoju miast czsto wymagaj doko- sowania przygotowalimy wformie poradnika dotynywania wyborw pomidzy ochron przyrody, aroz- czcego wykorzystania usug ekosystemw na rzecz budow infrastruktury lub zabudowy. Przyroda wtych zrwnowazonego rozwoju miast. Poradnik pisany by decyzjach jest czsto lekcewazona ibagatelizowana, przede wszystkim zmyl oprzedstawicielach admipoprzez sprowadzanie jej do kwiatkw imotylkw, nistracji samorzdowej, odpowiedzialnych za planona ktrych uroki tylko nieliczni s wrazliwi. Tymcza- wanie przestrzenne, infrastruktur, transport, rozwj sem system przyrodniczy wmiecie peni bardzo waz- iplanowanie strategiczne, atakze wszystkich innych, ne funkcje, akorzyci, ktre ztego dla nas wynikaj, ktrych decyzje maj wpyw na ekosystemy wmiaokrelane s mianem usug ekosystemw. Nie przy- stach. Przedstawione tu treci zpewnoci zainterepadkiem rodowisko bywa nazywane wielk pracu- suj rwniez czytelnikw, ktrzy zajmuj si sprawami miast ijakoci zycia wmiastach. jc fabryk.1 Koncepcja usug ekosystemw powstaa zpotrzePoradnik zosta zainspirowany dziaaniami prowaby uzasadnienia znaczenia przyrody dla rozwoju, tak dzonymi wramach midzynarodowego projektu Ekoaby uatwi podejmowanie wymienionych powyzej nomia ekosystemw ibiorznorodnoci (The Economics trudnych decyzji. Rozumiejc lepiej zakres izrznico- of Ecosystems and Biodiversity, TEEB). Celem projekwanie korzyci, jakich dostarcza nam przyroda, jeste- tu TEEB jest zwrcenie uwagi na korzyci, jakie lumy wstanie bardziej racjonalnie zarzdza zasobami dzie czerpi zprzyrody, oraz rosnce koszty zwizane przyrodniczymi. Efektywne gospodarowanie tym, co zutrat biorznorodnoci idegradacj ekosystemw. posiadamy, jest podstawow zasad zrwnowazonego Chodzi wnim rwniez owskazywanie praktycznych
1 Zagadnienia te zostay podkrelone wwaznych europejskich dokumentach, takich jak Europejska Konwencja Krajobrazowa przyjta przez Rad Europy wroku 2000 lub unijna Strategia ochrony rznorodnoci biologicznej na okres do 2020 r. Nasze ubezpieczenie na zycie inasz kapita naturalny" z2011 roku. Stanowi one rwniez podstawowe zaozenia Nowej Karty Ateskiej, okrelajcej wizj miast xxi wieku, uchwalonej wroku 2003 przez Europejsk Rad Urbanistw.
Wstp
krokw, jakie nalezy podj, by wykorzysta potencja usug ekosystemw na rzecz zrwnowazonego rozwoju. Uzyskalimy oficjalne poparcie koordynatorw projektu TEEB dla naszego przedsiwzicia izgod na okrelenie naszego poradnika pierwsz inicjatyw TEEB wPolsce, std nazwa polski poradnik TEEB dla miast. Przetumaczylimy rwniez na jzyk polski iwydalimy Poradnik TEEB dla miast przygotowany wramach midzynarodowego projektu TEEB. Korzystajc zmidzynarodowych przykadw, prezentuje on szecioetapowe podejcie TEEB, pozwalajce
na wczenie usug ekosystemw do polityki iprocesw decyzyjnych wmiastach. Oba poradniki zostay opublikowane wramach realizowanego przez Fundacj Sendzimira projektu Usugi ekosystemw dla zrwnowazonego rozwoju miast (20112012). Przeprowadzilimy dwa badania, ktrych wyniki przedstawiamy na amach niniejszego poradnika, awramach midzynarodowej Akademii Letniej Wyzwania zrwnowazonego rozwoju przygotowalimy raport dla odzi dotyczcy wykorzystania potencjau usug ekosystemw wtym miecie. Wlipcu 2011
wiadomo
podstawy zarzdzania usugami ekosystemw wmiastach
istoty sprawy Dlaczego warto zajmowa si przyrod wmiecie? Jakich korzyci nam dostarcza? Jakie ekosystemy ich dostarczaj iwjaki sposb? artyku pierwszy
barier Co utrudnia ochron przyrody wmiecie? Jakie czynniki administracyjne ispoeczne to powoduj? Jak pokona te bariery? artyku drugi
moliwoci wsppracy Z kim wsppracowa? Jak wsppracowa? Jakie jest znaczenie udziau mieszkacw w podejmowaniu decyzji? artyku trzeci
wartoci Jak wyceni warto przyrody w miecie? Jakie metody wykorzysta? Jak interpretowa uzyskane wyniki?
artyku czwarty
przykady usug ekosystemw i ich znaczenia dla rozwoju miast
drzewa wmiecie Drzewa przyuliczne Drzewa wparkach izielecach Lasy miejskie Wpyw na zdrowie, mikroklimat, jako powietrza, wizerunek, oszczdnoci energii iwiele innych artykuy pierwszy iczwarty
woda w miecie Rzeki Zbiorniki wodne Tereny nadwodne Ochrona przeciwpowodziowa, rekreacja, wpyw na mikroklimat, estetyk przestrzeni i wiele innych artyku pity
przykady rozwiza zzakresu zarzdzania usugami ekosystemw wmiastach
dobre praktyki zarzdzania usugami ekosystemw Jak potencja usug ekosystemw wykorzystuj inne miasta? Jakie mechanizmy ekonomiczne i prawne wykorzystuj w tym celu? Jakie dziaania podejmuj w tym zakresie organizacje pozarzdowe? dobre praktyki
10 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
roku zorganizowalimy midzynarodow konferencj naukow nt. wartoci usug ekosystemw wmiastach, na ktrej gocilimy wiatowe autorytety zajmujce si t tematyk. Wsppracujemy zmidzynarodow organizacj ICLEI Samorzdy na rzecz Zrwnowazonego Rozwoju, uczestniczymy tez wmidzynarodowej sieci organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz zazieleniania europejskich miast. Przeprowadzilimy warsztaty partycypacyjne na temat znaczenia zieleni wodzi, promujemy tez koncepcj stworzenia modelowej Koalicji na rzecz Zrwnowazonego Rozwoju odzi. Wjej skad weszyby organizacje, firmy iinstytucje reprezentujce trzy sektory zycia spoecznogospodarczego, zainteresowane wsplnymi dziaaniami na rzecz zrwnowazonego rozwoju miasta. Wymienione wyzej publikacje, materiay zkonferencji, atakze opis naszego projektu s dostpne na stronie internetowej Fundacji Sendzimira, atakze na stronie internetowej <www.uslugiekosystemow.pl>, ktr utworzylimy, by promowa wPolsce t tematyk. Struktura poradnika zostaa stworzona tak, aby umozliwi korzystanie zniego wsposb wygodny iefektywny. Kolejne artykuy maj za zadnie odpowiedzie na kluczowe zagadnienia zwizane zwykorzystaniem usug ekosystemw wmiastach, azwizki midzy nimi przedstawia rysunek na poprzedniej stronie.
Podzikowania
Dzikujemy koordynatorom projektu TEEB za poparcie naszych dziaa. Jestemy wdziczni ekspertom za udzia wbadaniu dotyczcym barier dla zachowania drzew wmiastach, atakze mieszkacom odzi, ktrzy wzili udzia wbadaniu dotyczcym wyceny. Dzikujemy za pomoc wprzygotowaniu kwestionariusza na potrzeby badania dotyczcego barier: prof. Halinie Barbarze Szczepanowskiej (IGPiM), dr Markowi Sitarskiemu (IGPiM), dr Marzenie Suchockiej (IGPiM), dyr. Dariuszowi Wrzosowi (UM) idr Nata lii Ratajczyk (U). Cz wywiadw w obu badaniach przeprowadzili uczestnicy Akademii Letniej Wyzwania zrwnowazonego roz woju, wszczeglnoci jestemy wdziczni za pomoc Annie Gust iAnnie Pakowskiej. Za ankietowanie wodzi dzikujemy rwniez Marcie Pastuszce iMonice Stasiak. Za ankietowanie na potrzeby analizy barier dla zachowania drzew wmiastach dzikujemy Marcie Roskowiskiej. Uczestnikom Akademii chcielibymy rwniez podzikowa za przygotowanie raportu d Europejsk Zielon Stolic do 2020, ktry zawiera wstpne wyniki bada, propozycje innowacji dla miasta oraz opis wynikw warsztatu partycypacyjnego dotyczcego zieleni wmiecie.
Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 11
Marta Walla: Kontrast
III miejsce w Konkursie Przyroda w miecie
Usugi ekosystemw w miastach

Jakub Kronenberg, Uniwersytet dzki
Usugi ekosystemw to korzyci, ktrych rodowisko dostarcza spoeczestwu igospodarce. To nowe spojrzenie na zwizki gospodarki, spoeczestwa irodowiska wyranie pokazuje, ze ochrona rodowiska ma silne uzasadnienie ekonomiczne. Zakres uzyskiwanych ze rodowiska korzyci (od zaopatrywania nas wpodstawowe dobra, poprzez regulowanie warunkw, wktrych zyjemy iodpowiadanie na nasze potrzeby kulturowe, az do zapewniania nam rodowiska zycia) pokazuje, jak elementarne jest nasze uzaleznienie od dobrego stanu rodowiska. Elementem miejskiej przyrody, na przykadzie ktrego mozna te zaleznoci szczeglnie dobrze zaobserwowa s drzewa dobrze znane mieszkacom miast iszczegowo przebadane pod tym wzgldem. Sowa kluczowe: usugi ekosystemw, przyroda aczowiek, korzyci dostarczane przez przyrod, drzewa wmiecie zarzdzanie rodowiskiem przyrodniczym
Wprowadzenie
Kupujc lodwk nie zastanawiamy si nad tym, zilu skada si czci, ile rodzajw plastiku wykorzystano do jej produkcji, ani nad podobnymi szczegami. Dlatego sprzedawcy lodwek nie odwouj si do takich niuansw, prbujc sprzeda nam swj produkt. Podkrelaj raczej korzyci, jakich to urzdzenie ma nam dostarczy: jak zachowana zostanie wiezo naszych produktw, jak zadbano onasz wygod iestetyk mieszkania, anawet ile pienidzy mozemy zaoszczdzi wporwnaniu do innego (zwaszcza starszego) modelu. Dla porwnania mwic orodowisku ipotrzebie jego ochrony przyrodnicy dotd odwoywali si przede wszystkim do list gatunkw ptakw, drzew, ssakw oraz skomplikowanych zaleznoci midzy organizmami, uzywajc przy tym sw takich jak biorznorodno lub sie troficzna, ktre nie dla wszystkich byy zrozumiae. Szczegy te, podobnie jak szczegy konstrukcji lodwki, nie przekonuj wikszoci uzytkownikw przyrody do jej ochrony (Mander iin. 2011). Tymczasem wiadomi lub nie, wszyscy jestemy
uzytkownikami przyrody, korzystamy zdostarczanych przez ni dbr iusug. Zmiana perspektywy ze szczegw, ktre mog zainteresowa tylko niewielu, do kluczowych informacji na temat znaczenia przyrody dla jakoci zycia stwarza mozliwo zmiany naszego podejcia do ochrony przyrody izapewnienie dla niej szerszego poparcia izrozumienia. Now perspektyw ma zapewni koncepcja usug ekosystemw, ktrej popularno wostatnich latach gwatownie ronie. Usugi ekosystemw to korzyci, jakich dostarcza nam rodowisko. Oczywicie, aby rodowisko mogo dostarcza nam tych korzyci, potrzebna jest jego ochrona. Nie jest ona jednak motywowana altruistycznym przekonaniem opotrzebie ochrony niezrozumiaych dla nas mechanizmw, ale egoistyczn potrzeb zaspokojenia wasnych interesw. Jeli dopucimy do degradacji rodowiska, stracimy mozliwo korzystania zjego usug, awefekcie pogorszy si jako naszego zycia. Dziaania majce na celu ochron przyrody nalezy wic postrzega jako inwestycje, ktre przynosz okrelon stop zwrotu. Na przykad wNowym Jorku obliczono, ze kazdy dolar wydany na
Tabela 1. Klasyfikacja i przykady usug ekosystemw (Millennium Ecosystem Assessment 2005, s. 4045) Podstawowe (siedliskowe) Tworzenie gleby Fotosynteza i produkcja pierwotna Cykl biogeochemiczny (obieg azotu, wgla, siarki, fosforu i in.) Cykl hydrologiczny ywno (produkty zwierzce i rolinne, mid, zioa) Woda Leki Trwae materiay (drewno, wkna naturalne) Paliwa Produkty przemysowe (tuszcze, oleje, wosk, guma, perfumy, barwniki) Wzr do stworzenia analogicznych substancji syntetycznych Zasoby genetyczne Regulacja klimatu Neutralizacja i rozkad odpadw Oczyszczanie gleb, powietrza i wody Kontrola erozji Procesy przenoszenia (np. zapylanie rolin) Ochrona przed promieniowaniem UV agodzenie ekstremw pogodowych Kontrola rozprzestrzeniania si zarazkw Rekreacja, turystyka, funkcja estetyczna i edukacyjna Inspiracja kulturowa, intelektualna, duchowa Spokj, wyciszenie, relaksacja Budowanie wizi spoecznych, powizanie z miejscem
Zaopatrujce
Regulacyjne
Kulturowe
Jakub Kronenberg
pielgnacj drzew przyulicznych przynosi miastu 5,60 USD korzyci. Stop zwrotu poznamy jednak dopiero, gdy dokonamy wyceny wartoci usug ekosystemw oraz kosztw ich utrzymania, na co zwracamy uwag woddzielnym artykule. Ponadto ekosystemy miejskie, aby dostarcza swoich usug, wymagaj stosownego utrzymania, aczsto rewitalizacji, stwarzajc liczne lokalne miejsca pracy. W tym wprowadzajcym artykule przyjrzymy si koncepcji usug ekosystemw iich klasyfikacji, awszczeglnoci ich znaczeniu wzarzdzaniu miastami. Zastanowimy si rwniez nad konkretnym przykadem miejskiego ekosystemu, ktremu powicilimy najwicej uwagi wtym poradniku miejskim drzewom.
Usugi ekosystemw i ich klasyfikacja

Usugi ekosystemw to korzyci, jakie ludzie uzyskuj dziki ekosystemom (Costanza iin. 1997; Millennium Ecosystem Assessment 2005; Fisher iin. 2009). Pojcie
usugi ekosystemw ZaopatRujce ywno Woda Drewno i wkna ... Regulacyjne Regulacja klimatu Regulacja spywu wd Kontrola zarazkw Oczyszczanie wd ... Kulturowe Estetyczna Duchowa Edukacyjna Rekreacyjna ...
to jest zwizane zterminem kapita przyrodniczy, odpowiadajcym wtym przypadku ekosystemom. Usugi to strumie korzyci, podczas gdy kapita przyrodniczy jest zasobem generujcym ten strumie. Sam ekosystem definiuje si jako og organizmw zamieszkujcych jaki obszar, pozostajcych we wzajemnych relacjach, wraz zich abiotycznym rodowiskiem (Weiner 2003, s. 190). Najpowszechniej wykorzystywan klasyfikacj usug ekosystemw zaproponowano wMilenijnej ocenie ekosystemw (Millennium Ecosystem Assessment, MEA), monumentalnym opracowaniu opublikowanym w2005 roku, podsumowujcym aktualny stan wiedzy na temat sytuacji przyrody na wiecie (tabela 1, rysunek 1). Szczeglny nacisk poozono wtym opracowaniu na zwizek midzy usugami ekosystemw ajakoci zycia. Szersze informowanie nt. korzyci przynoszonych przez przyrod wmiecie mogoby wwikszym stopniu przyczyni si do spoecznego poparcia dla jej ochrony, wtym rwniez poparcia dla tego procesu ze strony decydentw. Potencja przyrody do dostarczania usug zalezy od stanu ekosystemw. Ten za, jak pokazuje Milenijna
jako ycia beZpiecZestwo Osobiste Dostpu do zasobw Od katastrof Podstawa dla godnego ycia Godne warunki ycia Wyywienie Schronienie Dostp do dbr konsumpcyjnych zdrowie Sia Dobre samopoczucie Dostp do czystego powietrza i wody Relacje spoecZne Spjno spoeczna Wzajemny szacunek Moliwo pomagania innym
Podstawowe Obieg pierwiastkw Tworzenie gleby Produkcja pierwotna ...
wolno wyboRu i dZiaania Moliwo osigania celw zgodnych z wasnymi wartociami
ycie na ziemi biornorodno
Rysunek 1. Usugi ekosystemw ajako zycia (im grubsza strzaka, tym silniejszy wpyw; im janiejsza strzaka, tym mniejsza mozliwo zastpienia usugi wytworami dziaalnoci czowieka) (Millennium Ecosystem Assessment 2005, s. 50)
ocena ekosystemw, jest wujciu globalnym raczej Sendzimira przetumaczya na jzyk polski iopublikozy wszczeglnoci wefekcie ograniczania przez waa Poradnik TEEB dla miast, wktrym zebrano dziaalno czowieka rznorodnoci biologicznej. najistotniejsze wnioski projektu TEEB zpunktu wiDegradujc rodowisko, ograniczamy jego potencja do dzenia wykorzystania usug ekosystemw wgospodadostarczania nam usug. Zyskujc co dziki degradacji rowaniu miastami (TEEB 2011). rodowiska, co tez tracimy. Zdajc sobie spraw zzaPodobne inicjatywy zostay podjte na poziomie kresu usug, jakich dostarcza nam przyroda, jestemy poszczeglnych krajw, atakze wmiastach iinnych wstanie przeprowadzi peniejsz analiz kazdej decy- jednostkach administracyjnych na wiecie. Najbardziej zji zpunktu widzenia zwizanych zni kosztw iko- ambitnym ztych przedsiwzi bya przeprowadzona rzyci. Wykorzystujc koncepcj usug ekosystemw wWielkiej Brytanii iIrlandii Pnocnej1 Narodowa wprocesie podejmowania decyzji nalezy pamita, ze ocena ekosystemw (National Ecosystem Assessment, UK kazdy ekosystem jednoczenie NEA 2011). Cho gwne wniowiadczy wiele rznych usug. Wykorzystujc koncepcj usug ekosyste- ski pynce ztego badania odnosz Nie jest wic mozliwa ochrona mw w procesie podejmowania decyzji nale- si do Zjednoczonego Krlestwa, pojedynczych usug, poniewaz zy pamita, ze kazdy ekosystem jednocze- mozna je atwo rozcign rwich dostpno zalezy od funk- nie wiadczy wiele rznych usug. Nie jest wic niez na inne kraje (ramka, s. 17). cjonowania ekosystemu jako mozliwa ochrona pojedynczych usug, ponieRwniez wPolsce liczba odniecaoci skadajcej si zwielu waz ich dostpno zalezy od funkcjonowania sie do usug ekosystemw ronie. zaleznych od siebie elementw. ekosystemu jako caoci skadajcej si z wie- Bywaj one nazywane usugami Mozliwe jest jednak zarzdza- lu zaleznych od siebie elementw. ekosystemowymi iwiadczeniami nie ekosystemami ukierunkoekosystemw (por. Mizgajski 2010) wane na dostarczanie okrelonych usug, a nawet lub, wnawizaniu do pojcia environmental services, wykorzystywanie wtym celu mechanizmw rynko- usugami rodowiska (np. Michaowski 2011). My, powych, takich jak patnoci za usugi ekosystemw. dobnie jak ylicz (2010), zdecydowalimy si na tumaPojcie usug ekosystemw coraz czciej pojawia czenie ecosystem services jako usugi ekosystemw ze si wpublikacjach naukowych oraz raportach przygo- wzgldw jzykowych, praktycznych iideologicznych, towywanych jako wsparcie procesu podejmowania de- co uzasadniamy wramce na s. 19. cyzji politycznych. Po Milenijnej ocenie ekosystemw najwikszym midzynarodowym przedsiwziciem ztego zakresu by projekt Ekonomia ekosystemw Usugi ekosystemw w miastach ibiorznorodnoci (The Economics of Ecosystems and Biodiversity, TEEB). Zosta on zainicjowany na naj- Znaczenie przyrody wmiastach dostrzegano od starowyzszym szczeblu midzypastwowym (przez wa- zytnoci, np. wBizancjum (Barthel iin. 2010). Wmiadze Niemiec iUnii Europejskiej), uzyska wsparcie stach wszystkich kolejnych epok urzdzano ogrody, instytucjonalne ONZ (UNEP) iwielu innych orga- oczym wiadcz pozostawione po nich obrazy, ataknizacji (Komisja Europejska, agendy rzdowe kilku ze zachowane do dzi zaozenia, takie jak synne paakrajw wysoko rozwinitych, IUCN). Wjego ramach ce iogrody, np. Alhambra (Ptaszycka 1950). Wykorzyzwracano uwag przede wszystkim na konieczno stywano wnich przede wszystkim estetyczn funkcj wyceny wartoci usug ekosystemw, tak aby korzy- zieleni, ale rwniez wod. Poniewaz wikszo dawci zwizane zochron przyrody stay si bardziej nych miast bya ciasno zabudowana, czsto wewntrz oczywiste dla wikszoci decydentw przyzwycza- murw obronnych, dla zieleni pozostawao bardzo majonych do posugiwania si kategoriami ekonomicz- o miejsca. Pierwsze udokumentowane przypadki obnymi. Cykl publikacji powstaych wramach projektu sadzania ulic ikanaw miejskich drzewami znane s TEEB przedstawia rozwizania ztego zakresu, dosto- zmiast holenderskich wXVII w. Od XVIII w. zmiesowane do potrzeb rznych grup decydentw. Fundacja nia si charakter miast (rozrastay si), adrzewa stay
1 Waciwie Zjednoczonym Krlestwie, ktre obejmuje Wielk Brytani (Angli, Szkocj i Wali) oraz Irlandi Pnocn. 16 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Jakub Kronenberg
Najwazniejsze wnioski zNarodowej oceny ekosystemw Wielkiej Brytanii iIrlandii Pnocnej (UK NEA 2011, s. 5)
1. rodowisko, atakze skadajce si na nie ekosystemy ibiorznorodno, maj krytyczne znaczenie dla
jakoci naszego zycia irozwoju gospodarczego. S jednak niedowartociowane wtradycyjnych analizach ekonomicznych ipodejmowanych woparciu onie decyzjach. co wcigu ostatnich 60 lat pod wpywem zmian spoecznych (wzrost liczby ludnoci, rozwj technologiczny, globalizacja, zmiany we wzorcach konsumpcji). dziej ograniczana, podczas gdy inne usugi wciz dostarczane s wniezaburzony sposb. Ograniczanie zdolnoci ekosystemw do dostarczania usug wynika przede wszystkim zniszczenia siedlisk iograniczania biorznorodnoci. na wzrost presji na przyrod, co jest szczeglnie istotne wkontekcie zmian klimatycznych.
2. Ekosystemy iusugi ekosystemw, atakze sposb korzystania znich przez ludzi, zmieniy si znacz-
3. Zdolno ekosystemw Zjednoczonego Krlestwa do dostarczania niektrych usug jest coraz bar-
4. Liczba ludnoci Zjednoczonego Krlestwa stale ronie, ronie rwniez konsumpcja. Przekada si to 5. Dziaania podejmowane obecnie bd miay wpyw na przyszo ekosystemw, usug ekosystemw
ijakoci zycia ludzi. Wazne jest, bymy jak najlepiej rozumieli te powizania, aby podejmowa jak najlepsze decyzje, nie tylko zmyl ozaspokajaniu obecnych potrzeb, ale tez potrzeb przyszych pokole. Kluczow rol wtym kontekcie ma wycena wartoci usug ekosystemw. Dziki niej mozemy bardziej wiadomie porwnywa cakowite koszty ikorzyci rznych analizowanych decyzji.
6. Zrwnowazony rozwj wymaga wykorzystania rznych instrumentw: prawa, technologii, wsparcia
finansowego, edukacji, atakze zmian wzachowaniach indywidualnych ispoecznych. Potrzebne jest przede wszystkim zintegrowane podejcie do zarzdzania ekosystemami, angazujce rznych interesariuszy wotwarty dialog iwspprac.
si staym elementem alei, bulwarw ipromenad. Ograniczenie przestrzeni dla przyrody wmiastach wXIX w., wwyniku rozwoju przemysu, doprowadzio do pogorszenia si warunkw zycia. Dlatego higienici ilekarze zaczli domaga si sadzenia drzew ze wzgldu na ich znaczenie sanitarno-higieniczne, ale tez dekoracyjne. Wokresie powojennym coraz lepiej rozumiano znaczenie drzew dla jakoci zycia wmiastach (wtym regulowanie jakoci powietrza iklimatu). Zaczto wzwizku ztym tworzy normy urbanistyczne, zawierajce m.in. wskaniki dotyczce zieleni (Kosmala 2008). O przyrodzie w miecie zaczto mwi w kontekcie usug ekosystemw w latach 1990. (Bolund
i Hunhammar 1999). Tematowi temu powicono rozdziay w najwazniejszych opracowaniach z tego zakresu (MEA: McGranahan iin. 2005; TEEB: Robrecht i in. 2010; UK NEA: Davies i in. 2011). Podkrela si jednak we wszystkich, ze jako zycia wmiecie zalezy nie tylko od ekosystemw miejskich, ale rwniez od tych, ktre miasto otaczaj (rysunek 2), dostarczajc spozywan w miecie zywno i wod, oczyszczajc powietrze, stwarzajc mozliwoci rekreacyjne itd. Oczywicie wszystkie przedstawione ekosystemy s wzajemnie powizane ito od tych powiza czsto zalezy ich zdolno do wiadczenia usug. Na przykad zielone kliny wcinajce si w miasto,
otoczenie miasta
4 3
pola ogrdki diakowe 2
Miasto drzewa przyuliczne

1
morze
zielone torowiska lasy

1 1
rzeki rzeki i zbiorniki wodne

5
cmentarze
2
lasy
jeziora
2
gry
tereny podmoke 5
Rysunek 2. Jakie ekosystemy dostarczaj miastom usug (przykady)? Wszystkie ekosystemy przedstawione na rysunku (miejskie ipozamiejskie) s ze sob powizane, amiasto od nich zalezy
Fot. Jakub Kronenberg
Rysunek 3. Siedziba Europejskiej Agencji rodowiska wKopenhadze 18 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Jakub Kronenberg
dlaczego ecosystem services naley tumaczy jako usugi ekosystemw? Wedug Sownika jzyka polskiego (Sobol 2011), usugi to dziaalno gospodarcza majca na celu zaspokojenie bezporednich potrzeb ludnoci, co odzwierciedla znaczenie, do ktrego odwouje si koncepcja ecosystem services. wiadczeniem natomiast jest obowizek wykonania lub przekazania czego na czyj rzecz lub to, co jest ztytuu takich zobowiza wykonywane lub przekazywane, tymczasem ekosystemy nie maj wobec nas adnych zobowiza. Najczciej mwi si owiadczeniach pieninych, materialnych, emerytalnych isocjalnych wiadczenia kojarz si przede wszystkim zzasikami. Dopiero pitym pod wzgldem popularnoci znaczeniem sowa wiadczy jest robi co dla kogo. Ekosystemy mog wiadczy usugi, ale nie dostarczaj wiadcze. wiadczenia ekosystemowe nie s wic pojciem, ktre wywoaoby automatycznie skojarzenia waciwe dla ecosystem services. Usugi ekosystemw s bardziej zrozumiae ikrtsze ni wiadczenia ekosystemowe, co jest wane take zpraktycznego punktu widzenia. Termin usugi ekosystemw jest te krtszy iprostszy od usug ekosystemowych. Ekosystemowe, podobnie jak hotelowe czy krawieckie, stanowiyby tylko dookrelenie, cech usug (wformie przymiotnika), tymczasem wpojciu ecosystem services chodzi opodkrelenie podstawowego znaczenia ekosystemw dla czowieka. Wwyraeniu usugi ekosystemw podkrelone zostaje, e oba czony s rwnie wane (dwa rzeczowniki). Jest to ideowo blisze koncepcji ecosystem services. Usugi kojarzone s wreszcie zprac, ktra na dodatek ma charakter odpatny (Bako 2005). To zkolei idealnie wpasowuje si wdyskusje nt. usug ekosystemw, wktrych zwraca si uwag na ekonomiczn warto przyrody idostarczanych przez ni usug. Podkrela si rwnie, e ekosystemy (lub ci, ktrzy dbaj oich zdolno do dostarczania usug) powinny uzyska wynagrodzenie za prac, ktrej nam dostarczaj.
skadajce si zparkw, cmentarzy, ogrdkw dziakowych, stanowi korytarze napowietrzajce, ekologiczne itransportowe (transport niezmotoryzowany), czce miasto zjego otoczeniem. Oprcz ekosystemw wymienionych na rysunku 2, wmiastach czsto mamy do czynienia zzieleni spontanicznie rozwijajc si na zaniedbanych terenach poprzemysowych lub powojskowych (wtakich miejscach relatywnie atwo zaozy wmiastach nowe tereny zieleni), atakze nowymi formami zieleni, takimi jak zielone dachy iciany (rysunek 3). Cho przyroda w centrum miasta, w porwnaniu zekosystemami spoza jego obszaru, dostarcza mniejszej liczby mniej zrznicowanych usug, to jednak s one kluczowe zpunktu widzenia zaspokajania potrzeb mieszkacw. Okazuje si zreszt, ze warto ekonomiczna usug dostarczanych przez ekosystemy ronie wraz ze zmniejszaniem si odlegoci od centrum miasta. WWielkiej Brytanii obliczono, ze tereny zalesione, znajdujce si w miecie lub bezporednim jego ssiedztwie, dostarczaj usug rekreacyjnych o znacznie wyzszej wartoci niz podobne tereny znajdujce si
dalej od miasta (UK NEA 2011). W oczywisty sposb uzasadnia to potrzeb zachowania i sadzenia lasw wpoblizu miast, atakze potencjalne korzyci ekonomiczne, jakie mog si ztym wiza. Analogicznie, zachowanie istniejcych terenw zieleni powinno by priorytetem ze wzgldu na mozliwoci zrwnowazonego rozwoju miast. Dotyczy to wszystkich rodzajw miejskich ekosystemw, w tym takich, ktre jak ogrdki dziakowe s czasem niesusznie postrzegane przez wadze niektrych miast jako nierozwojowe. Mwi si czsto, ze przyroda wmiecie peni funkcj suzebn wobec czowieka (czyli dostarcza mu usug). Jednak, zeby tak byo, trzeba oni zadba istworzy warunki pozwoli jej nam suzy. Otakim wanie wiadomym zarzdzaniu przyrod wmiecie mwimy w kontekcie zrwnowazonego rozwoju. Tymczasem, zmniejszajc powierzchni terenw zieleni, wycinajc drzewa, zabetonowujc kolejne fragmenty miasta, pozbywamy si tej suzebnoci (rysunek 4). Zwizek midzy stanem przyrody i potencjaem ekosystemw do dostarczania usug oraz sprawami powszechnie zajmujcymi decydentw w miastach,
Rysunek 4. Plac Dbrowskiego wodzi Porwnanie sytuacji zprzeomu lat 1970. i80. oraz wspczesnej, po rewitalizacji w2010 roku. Niestety nie jest to przypadek odosobniony. Wcaej Polsce, przy okazji odnowie iremontw, realizuje si dziaania, wefekcie ktrych wiekow ziele zastpuje si kostk brukow lub inn nieprzepuszczaln nawierzchni. Zaburza to obieg wody, przyczyniajc si do przecizenia kanalizacji miejskiej iwzrostu zagroze tzw. powodziami miejskimi. Zwiksza wrazliwo na ekstrema pogodowe, wzmacniajc efekt wyspy ciepa. Cierpi rwniez estetyka iidentyfikacja wizualna miejsca. Przestrze publiczna bez zieleni przestaje by przyjazna dla mieszkacw. rodki publiczne, zamiast poprawia jako zycia, przyczyniaj si do jej obnizania. Dziaania renaturyzacyjne s niestety znacznie drozsze, bardziej skomplikowane iczasochonne niz usunicie rolinnoci.
przeledzimy na piciu przykadach omwionych w kolejnych akapitach: wpyw rodowiska na zdrowie (podstawow kategori jakoci zycia), planowanie przestrzenne, transport, kapita spoeczny i wizerunek miasta. Usugi ekosystemw ajako ycia wmiecie Ojakoci zycia wmiecie informuj wskaniki zdrowia rodowiskowego, ktre ilustruj zmiany stanu zdrowia mieszkacw wywoane zmianami jakoci rodowiska. Wskaniki te s zwizane wszczeglnoci zregulacyjnymi usugami ekosystemw. Oprcz gospodarowania istniejcymi zasobami przyrodniczymi wduchu zrwnowazonego rozwoju, wcelu poprawy wskanikw zdrowia rodowiskowego, mozliwe jest rwniez tworzenie przez czowieka nowych ekosystemw wpostaci tzw. zielonej infrastruktury (Tzoulas iin. 2007). Moze to obejmowa rewitalizacj zdegradowanych ekosystemw, np. rzek wmiastach, tworzenie nowych
terenw zieleni, choby maych, zapewnianie jak najwikszych powierzchni przepuszczajcych wod. Co ciekawe, rozszczelnianie powierzchni wmiecie (dziki terenom zieleni, anawet parkingom zprzepuszczaln kratk zamiast betonowej kostki) wpywa nie tylko na zwikszenie wilgotnoci powietrza, mikroklimat iograniczenie szkodliwych dla zdrowia pyw iinnych zanieczyszcze, ale rwniez na ograniczenie zapotrzebowania na miejsk infrastruktur wodno-kanalizacyjn. Wiele bada (np. Payne iin. 2005) potwierdza korzystny wpyw terenw zieleni na zdrowie mieszkacw miast, atakze na wyzszy poziom ich aktywnoci fizycznej iszybsz zdolno do zrelaksowania si. Planowanie przestrzenne aspjno miejskich ekosystemw Zjakoci zycia wize si rwniez widok za oknem, jako przestrzeni publicznej oraz mozliwo rekreacji wbezporednim ssiedztwie miejsca zamieszkania.
Jakub Kronenberg
Kluczowe jest wic planowanie przestrzenne, ktre Przyroda wmiecie reguluje nie tylko poziom zaniejest pit achillesow zarzdzania miastami wPolsce. czyszcze, ale rwniez haasu. Wykorzystujc pnWEuropie Zachodniej miasta coraz czciej staraj cza na ekranach akustycznych, poprawiamy ich estesi jak najbardziej precyzyjnie okrela granice zabu- tyk ibezpieczestwo dla ptakw. Funkcj ekranw dowy oraz sposoby wykorzystania poszczeglnych te- akustycznych mog zreszt rwniez peni, aco najrenw, ograniczajc przede wszystkim rozwj zabu- mniej wspomaga, tereny gsto poronite drzewami dowy iinfrastruktury wok miast. Przeciwdziaanie ikrzewami. Ziele ma duze znaczenie wkontekcie niekontrolowanemu rozprzestrzenianiu si miast (ur- uspokajania ruchu, a przez to podnosi bezpieczeban sprawl) zrodzio now koncepcj miasta kom- stwo mieszkacw. Infrastruktura, suzca uspokajapaktowego (compact city). Sztokholm, miasto ktre jako niu ruchu, moze wykorzystywa rolinno (np. dopierwsze uzyskao tytu Europejskiej Zielonej Stoli- nice, murki, trawniki), ktra ogranicza zasig ruchu cy, jako jeden z priorytetw rozwojowych utrzymu- samochodw iwyznacza miejsca parkowania (Szczeje tak wanie koncepcj. Dba ozagospodarowanie panowska 2008). terenw, ktre juz znajduj si wuzyciu (rwniez poprzez rewitalizacj terenw nieuzytkowanych), azlo- Tereny zieleni akapita spoeczny kalizowane s w obrbie centrum i jego bezporedniego otoczenia, zapobiegajc presji na nowe tereny. Waznym elementem jakoci zycia s tez wizi midzyNowe inwestycje planowane s na terenach owysokiej ludzkie, przekadajce si na kapita spoeczny mieszdostpnoci transportem publicznym, zduz dbao- kacw. Jest on podstaw rozwoju miasta, pozwala ci o zagospodarowanie przestrzeni publicznej (Ri- na budowanie zaufania niezbdnego do wsppracy, chelsen i Shuus 2010). Dziaania tego typu musz wyzwala takze potencja wspdziaania dotychczas uwzgldnia spjno miejskich ekosystemw, umoz- nieznajcych si ludzi. Tereny zieleni peni wazn roliwiajcych m.in. regulowanie l zpunktu widzenia utrzymywalokalnego klimatu iobiegu wo- Zjakoci zycia wize si rwniez widok za ok- nia ibudowania wizi spoecznych dy, stwarzajcych siedliska zy- nem, jako przestrzeni publicznej oraz moz- (np. Kuo iin. 1998). Szczeglnie cia i migracji gatunkw (ci- liwo rekreacji wbezporednim ssiedztwie dobrze pokaza to prowadzony go funkcji ekologicznych), miejsca zamieszkania. Kluczowe jest wic pla- wWielkiej Brytanii projekt Home mozliwo rekreacji i koryta- nowanie przestrzenne, ktre jest pit achille- Zones. Wjego ramach tworzono rze transportowe (dla trans- sow zarzdzania miastami wPolsce. nowe przestrzenie publiczne na portu niezmotoryzowanego). brytyjskich osiedlach, wszczeglPrzykadem koncepcji zagospodarowania przestrzen- noci odzyskujc dla mieszkacw przestrzenie ulic nego miasta, wykorzystujcej usugi miejskich ekosy- wyciszajc na nich ruch, stwarzajc miejsca spotka stemw, jest Bkitno-Zielona Sie, zaproponowana ispdzania czasu. odzi przez Europejskie Regionalne Centrum EkoJednym zprzeomowych momentw rozwoju konhydrologii pod auspicjami UNESCO. Wjej ramach cepcji Home Zones bya akcja na osiedlu Methleys miaaby powsta sie terenw zieleni, oparta na zre- wLeeds wsierpniu 1996 roku (rysunek 5), podczas ktwitalizowanych dolinach rzecznych, tak aby umoz- rej 800 m2 osiedlowej ulicy pokryto ziemi ztraw, zaliwi mieszkacom odzi korzystanie zusug miej- chcajc mieszkacw do wykorzystania tej przestrzeskich ekosystemw. ni wcelach rekreacyjnych. Wydarzenie to spotkao si zentuzjastycznym przyjciem ze strony mieszkacw, Usugi ekosystemw amiejski transport odbio si tez szerokim echem wbrytyjskich mediach, przyczyniajc si do popularyzacji koncepcji Home ZoW przypadku transportu, oprcz wykorzystywania nes rwniez winnych krajach <www.homezones.org>. zielonych klinw jako korytarzy ruchu niezmotoryPodobny efekt daje wsplne sadzenie drzew, anazowanego, wazne jest ograniczanie presji na rodo- stpnie dbanie onie. Najwiksze znaczenie dla wiwisko i na zdrowie, a takze neutralizowanie nega- zi ssiedzkich ma wasnorczne sadzenie drzew przez tywnego wpywu poprzez wykorzystanie przyrody. mieszkacw (oczywicie za oficjalnym przyzwoleniem
Fot. dziki uprzejmoci Heads Together Productions
Rysunek 5. Integracja spoecznoci lokalnych, dziki nowym zielonym przestrzeniom publicznym, przykad programu Home Zones. Osiedle Methleys wLeeds, Wielka Brytania, sierpie 1996 r. Zinicjatywy organizacji: Heads Together, Transport 2000 oraz Childrens Play Council na jeden weekend pokryto traw 800 m2 osiedlowej ulicy, tworzc miejsce rekreacji dla mieszkacw. Wydarzenie to byo pocztkiem dziaa na rzecz utworzenia na osiedlu strefy Home Zone (powstaa w2003 r.). Jest to prba znalezienia rwnowagi pomidzy uczestnikami ruchu samochodowego ainnymi uzytkownikami ulic: pieszymi, rowerzystami imieszkacami. Sposb organizacji ruchu iprzestrzeni zmusza kierowcw do jazdy zwiksz starannoci inizsz prdkoci. Natomiast awki, kwiaty, place zabaw, latarnie, ogrodzenia idrzewa uzyte do przeksztacenia ulic oferuj wiele dodatkowych korzyci mieszkacom, okolica piknieje, ceny nieruchomoci rosn.
wadz). Mieszkacy czuj si wwczas za te drzewa odpowiedzialni, wprzeciwiestwie do sytuacji, gdy to suzby miejskie posadz je wtym samym miejscu (Sommer iin. 1994).
Wizerunkowe aspekty zieleni rodowisko przyrodnicze przekada si rwniez na wizerunek miasta. Nasilajca si konkurencja midzy miastami oprzycignicie nowych inwestycji oraz kreatywnych mieszkacw uwzgldnia m.in. wspomniane wskaniki zdrowia rodowiskowego ijako przestrzeni publicznej (por. PwC 2011). Zdajc sobie spraw, ze ludziom zalezy na zieleni is skonni
Jakub Kronenberg
Fot. Paul Jospeh
Rysunek 6. Oryginalne wykorzystanie zieleni jako element przycigajcy uwag do miejsca
paci za mozliwo mieszkania wzielonym otoczeniu, deweloperzy umieszczaj ziele na niemal wszystkich ogoszeniach osprzedazy mieszka. Dostrzegajc t sam prawidowo, wadze miast powinny dba oziele wprzestrzeni publicznej, aby podnie atrakcyjno miasta dla jego mieszkacw iosb je odwiedzajcych. Zwaszcza miasta zaniedbane iszare mog stara si wykorzysta zbawienn rol zieleni wpoprawianiu tego wizerunku, czego najlepszym przykadem moze by kilka miast wZagbiu Ruhry (np. Bottrop iDortmund). Rwniez polskie miasta mogyby wykorzysta wtym celu elementy zielonej infrastruktury, takie jak zielone podwrka, zielone ciany idachy, szpalery drzew lub przynajmniej tymczasowe miniparki wmiejscu zburzonych lub zrujnowanych budynkw. Wizerunek miasta mogyby poprawi zwaszcza szczeglnie ciekawe, atrakcyjne formy zieleni, ktre spotkayby si zzainteresowaniem mediw, atakze mogyby sta si atrakcj turystyczn (rysunek 6). Warto wtym miejscu wspomnie okonkursach stwarzajcych okazj do promowania uczestniczcych wnich miast: Europejska Zielona Stolica konkurs Komisji Europejskiej dla miast dziaajcych na rzecz szeroko rozumianej ochrony rodowiska,
Europejska Stolica Biorznorodnoci konkurs organizowany przez Deutsche Umwelthilfe we wsppracy m.in. zICLEI iIUCN, nagroda Entente Florale dla najbardziej zielonego iukwieconego miasta wEuropie, konkurs Tree City wStanach Zjednoczonych, atakze rosnca liczba tego typu nagrd ikonkursw wposzczeglnych krajach. Wazn mozliwo promocji stwarza rwniez uczestnictwo wunijnych programach majcych na celu ochron rodowiska wmiastach lub wdziaajcych wtym obszarze organizacjach midzynarodowych. WPolsce szczeglnie dobrze mozliwo t wykorzystuje Bydgoszcz, ktra uczestniczy wprojektach zwizanych zrewitalizacj rzek, atakze Katowice jedyne polskie miasto bdce czonkiem ICLEI, midzynarodowego zrzeszenia samorzdw dziaajcych na rzecz zrwnowazonego rozwoju. Dbanie oprzyrod wmiecie moze si opaca takze politycznie, co pokazuje przykad burmistrza Waszyngtonu, ktry wygra wybory pod hasem wicej drzew wicej gosw, obiecujc przywrci utracone drzewa przy miejskich ulicach (Szczepanowska 2007, s. 255256). Powyzsze zagadnienia cile cz si ze sob, co wynika zpowizania poszczeglnych elementw przyrody, atakze znaszej od niej zaleznoci. Tworzenie spjnego systemu przyrodniczego wmiecie zwielokrotnia pozytywne efekty dla czowieka. Brak dostrzegania wartoci przyrody jest powaznym problemem zpunktu widzenia racjonalnego zarzdzania miastem, co niestety jest regularnie powtarzajcym si wnioskiem na konferencjach ztego zakresu (np. Oleksiejuk iJankowska 2006). Wicej uwagi barierom dla usug ekosystemw wmiastach powicimy wkolejnym artykule. Wybrane dobre praktyki zzakresu zrwnowazonego zarzdzania usugami ekosystemw przedstawiamy wostatniej czci poradnika. Tymczasem ponizej przyjrzymy si usugom wiadczonym przez drzewa szczeglnie dobrze rozpoznawalny element miejskiej przyrody.
Usugi wiadczone przez drzewa w miastach

Drzewa s szczeglnie uchwytnym iwidocznym elementem miejskich ekosystemw, bliskim kazdemu czowiekowi ze wzgldu na bezporedni kontakt. Dostarczaj ogromnej liczby usug, aich istnienie jest powizane zinnymi elementami miejskiego ekosystemu (zwaszcza wod, powietrzem ibiorznorodnoci). Dugotrwae utrzymanie drzew wmiecie jest oczywistym warunkiem zrwnowazonego rozwoju, poniewaz zapewnia mozliwo korzystania zich usug przyszym pokoleniom. Spord wszystkich elementw przyrody wmiecie, drzewom powicono prawdopodobnie najwicej opracowa. Okorzyciach, ktrych dostarczaj czowiekowi, napisano bardzo duzo (por.
Tabela 2. Usugi wiadczone przez drzewa w miastach Podstawowe (siedliskowe)
zwaszcza Szczepanowska 2001; Szczepanowska 2007, s. 175214). Na przykadzie drzew mozna wic przeledzi szereg zagadnie zwizanych zzarzdzaniem przyrod wmiecie. Cho drzewa dostarczaj mieszkacom miast wielu rznych usug, wikszo dyskusji ztego zakresu koncentruje si na krtkiej licie korzyci, takich jak: estetyka, cie, regulacja temperatury, oczyszczanie powietrza. Wychwytywanie zanieczyszcze jest prawdopodobnie najwazniejsz ztych korzyci, zwizan bezporednio ze zdrowiem mieszkacw miast. Jednak rwniez inne, jak zapobieganie powstawaniu tzw. wysp ciepa (miejsca pokryte drzewami ipaszczyznami wodnymi maj najnizsz redni temperatur wstrukturze miast iobnizaj temperatur wok nich), wpywaj na warunki zycia wmiecie. Jednak wpraktyce polskich miast
Siedlisko ycia zwierzt i ich baza ywieniowa Fotosynteza Zatrzymywanie wody w krajobrazie
Zaopatrujce
Dostarczanie drewna i jemioy W ograniczonym zakresie dostarczanie owocw i orzechw
Regulacyjne
Regulacja jakoci powietrza (zatrzymywanie pyw, pochanianie zanieczyszcze takich jak tlenki siarki i azotu, dwutlenek wgla, pary kwasw siarkowego, solnego i azotowego, metale cikie) Wzbogacanie powietrza i gleby w wilgo Wymiana powietrza (wzbogacanie ruchw konwekcyjnych poziomych i pionowych) Ochrona przed wiatrem (zaley od szerokoci i wysokoci pasa zieleni oraz jego odlegoci od osanianego obiektu) Tworzenie wysp chodu i wilgoci, zwaszcza latem Regulowanie stopnia zacienienia ( rny stopie pochaniania promieniowania sonecznego przez rne gatunki, o rnych porach roku) Ograniczanie haasu Wydzielanie substancji antybiotycznych (tzw. fitoncydw), ktre posiadaj waciwoci bakterio-, grzyboi pierwotniakobjcze Pole biologiczne (korzystnie dziaajce adunki elektryczne emitowane przez zbiorowiska zieleni, dodatnio wpywajce na zdrowie czowieka) Ochrona przed zaspami nienymi
Kulturowe
Znaczenie spoeczno-wychowawcze (wypoczynek bierny i czynny oraz rola dydaktyczno-wychowawcza) Wpyw na estetyk przestrzeni (maskowanie elementw nieestetycznych, podkrelanie pikna zaoe architektonicznych) Pozytywny wpyw na zdrowie Inspiracja kulturowa (rysunek 8) Umacnianie wizi midzyludzkich (zwaszcza w przypadku wsplnego sadzenia drzew i dbania o nie) Miejsce rekreacji Psychologiczna wi ludzi z drzewami, poczucie zwizku z miejscem Drzewo jako wiadek historii (rysunek 9), co w najwikszym stopniu odnosi si do drzew pomnikowych i drzew weteranw Korzyci biznesowe (np. wzrost sprzeday w dzielnicach handlowych, w ktrych rosn drzewa
Jakub Kronenberg
zarwno tym, jak iwielu innym usugom wiadczonym przez drzewa, nie powica si zasuzonej uwagi. Wefekcie nie przywizuje si rwniez nalezytej wagi do warunkw zycia drzew wmiastach, wtym do stanu gleby umozliwiajcej drzewom pobieranie wody isubstancji odzywczych, atakze do przestrzeni niezbdnej dla ich systemw korzeniowych. Tymczasem dla uzyskania powyzszych korzyci (usug), niezbdne s dziaania dostosowane do potrzeb pielgnacji rolinnoci rosncej wrznych warunkach rodowiska miejskiego, co wymaga kosztw, profesjonalnej wiedzy oraz wsppracy specjalistw zrznych dziedzin gospodarki miejskiej, udziau lokalnych wadz ipartycypacji mieszkacw. Bez takich dziaa korzyci nie zostan uzyskane. Przykady usug wiadczonych przez drzewa wmiastach przedstawione zostay wtabeli 2. Usug
tych, oczywicie w rznym stopniu, dostarczaj zarwno parki ilasy miejskie, jak ipojedyncze drzewa iniewielkie zadrzewienia. Wymienione usugi znajduj odzwierciedlenie w wartoci drzew postrzeganej przez mieszkacw miast, na co zwracamy uwag wartykule czwartym. Drzewa mog by sadzone specjalnie w celu osignicia konkretnych korzyci wymienionych w tabeli 2, czasem na bardzo duz skal. W Sacramento wStanach Zjednoczonych lokalne wadze ifirma energetyczna promoway sadzenie drzew gwnie ze wzgldu na cie izwizane ztym ograniczenie zuzycia energii na klimatyzacj. Badania, ktre tam przeprowadzono potwierdziy, ze dziki waciwie sadzonym drzewom, koszty klimatyzacji mog obnizy si o3040%. Dziaania te prowadzono wramach szerokiej kampanii promujcej efektywno energetyczn,
Fot. dziki uprzejmoci The Jerde Partnership, Inc. Fot. Hiroyuki Kawano
Rysunek 7. Oaza zieleni wmorzu betonu, centrum handlowe ibiznesowe Namba Parks wOsace (Japonia) Centrum zbudowane zostao na miejscu niszczejcego stadionu, pomidzy ruchliw ulic istacj kolejow. Namba Parks zjednej strony peni funkcje komercyjne, azdrugiej oferuje wgstej zabudowie miejskiej spokj ikontakt znatur. Cay obiekt ma form kanionu, poprzecinanego balkonami zzieleni, mostami, kaskadami. Zkazdego pitra mozna wyj na zewntrz do ogrodu, ktry zaczyna si na poziomie ulicy ipnie si po kolejnych poziomach obiektu.

Cecylia Malik 365 Drzew, 359 Drzewo, Akacja, 18 09 2010
Rysunek 8. Drzewa jako rdo inspiracji dla artystw wramach projektu artystycznego 365 drzew Cecylia Malik przez rok codziennie wspinaa si na nowe drzewo
ktrej celem bya rezygnacja zbudowy nowej elektrowni. Dodatkowo pozwoliy one na popraw jakoci zycia wmiecie, adostrzezone korzyci przyczyniy si do wzrostu poparcia dla innych dziaa na rzecz ochrony rodowiska (Summit i Sommer 1998). Korzyci biznesowe mog by rwniez osigane wbardziej bezporedni sposb. Wyniki bada przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wskazuj na popraw wizerunku podmiotw, wok siedzib ktrych rosn drzewa (Wolf 2009). Okazuje si, ze konsumenci s gotowi paci 9% wicej w maych miastach i 12% wicej w duzych za towary kupowane wdzielnicach handlowych, wktrych rosn drzewa (rysunek 7). Gotowi s rwniez pojecha na zakupy dalej, do miejsca zdrzewami wychodzc zzaozenia, ze poziom dbaoci oroliny rosnce przy sklepie przekada si na poziom dbaoci oklienta. Drzewa zapewniaj rwniez mozliwo stworzenia marki miejsca, poprzez odwoanie np. do gatunkw drzew lub ich cech charakterystycznych.
jest potrzebne, by korzysta zusug miejskich ekosystemw. Odwoujemy si do usuwania barier dla zachowania ekosystemw, wtym do partycypacji spoecznej, wyceny ekonomicznej idostrzegania zwizkw pomidzy rznymi elementami miejskich ekosystemw oraz naladowania dobrych praktyk. Tu skrtowo zasygnalizujemy najwazniejsze ztych zagadnie. Ich praktyczne zastosowanie zostao omwione wprzygotowanym przez Fundacj Sendzimira polskim tumaczeniu Poradnika TEEB dla miast (TEEB 2011). Zpraktycznego punktu widzenia, aby zarzdza przyrod wmiecie, potrzebujemy szczegowej informacji na temat jej stanu. Zdrugiej strony, dla zapewnienia ochrony potrzebne jest poparcie mieszkacw,
Fot. Jakub Kronenberg
Zakoczenie
Przedstawione korzyci, ktrych dostarcza nam przyroda wmiecie, wskazuj jak bardzo jest ona potrzebna zczysto utylitarnych wzgldw. Ochrona przyrody jest wic dziaaniem uzasadnionym ekonomicznie ispoecznie. Wkolejnych artykuach piszemy otym, co
Rysunek 9. Drzewo jako naoczny wiadek historii miasta
ktre wypywa ze spoecznego zrozumienia korzyci pyncych zprzyrody. Podstaw zrwnowazonego zarzdzania powinna wic by inwentaryzacja istniejcych zasobw, tym bardziej, ze takie szczegowe dane wwikszoci polskich miast s albo niedostpne, albo wogle ich brak. Interesujce s propozycje czenia inwentaryzacji zangazowaniem iedukowaniem spoeczestwa. Dziki takim szeroko zakrojonym akcjom, wramach ktrych mieszkacy miasta pod kierunkiem ekspertw zbieraj informacje nt. miejskich ekosystemw, ronie zrozumienie znaczenia przyrody wmiecie ipoparcie dla jej ochrony. Wczanie mieszkacw miasta wproces inwentaryzacji ma wic ogromne znaczenie zpunktu widzenia ochrony przyrody, prawdopodobnie wiksze niz wprzypadku opracowa przygotowywanych przez ekspertw, ktre rzadko trafiaj do zwykych mieszkacw miasta. Chcc przekona ich do idei ochrony przyrody musimy, podobnie jak sprzedawcy lodwek, odwoywa si do korzyci, jakie si zni wiz. Wazne jest takze angazowanie ludzi wdbanie oziele, oto by wjak najwikszym stopniu czuli, ze s to ich drzewa, awki, miejsca spotka. Szczegy dotyczce warunkw funkcjonowania ekosystemw mozemy podawa mieszkacom dopiero po pozyskaniu ich zainteresowania istnieniem drzew wmiecie. Zwiedz na temat miejskich ekosystemw iwiadomoci ich znaczenia wrd mieszkacw wize si rwniez znajomo ich wartoci ekonomicznej. Cho przyroda nie ma ceny, ma bardzo duz warto, ktr mozemy na wiele sposobw prbowa oszacowa. Przyjrzymy si temu wjednym zkolejnych artykuw. Znajomo usug dostarczanych przez przyrod
wmiecie jest pierwszym krokiem do poznania jej wartoci ekonomicznej. Pokazuje nam to bardzo wyranie, dlaczego oprzyrodzie mozemy mwi jako najwazniejszym sektorze gospodarki jak oogromnej, pracujcej fabryce. Na obecnym etapie rozwoju bada ztego zakresu wPolsce wazne jest nie tylko prowadzenie wyceny, ale zdanie sobie sprawy, ze jest ona potrzebna do podejmowania racjonalnych decyzji. Analiza ekonomiczna pozwala bowiem na uwzgldnienie zarwno korzyci, jak ikosztw rozwazanych rozwiza. Trzeba wreszcie dostosowa metody podejmowania decyzji wurzdach miast (iinnych instytucjach) tak, by uwzgldniay stan ekosystemw iich potencja do dostarczania usug (rysunek 10). Wiedza ta powinna by wzbogacona oznajomo wartoci przyrody iwiadczonych przez ni usug, tak aby instytucje mogy tworzy zachty niezbdne do podejmowania waciwych decyzji. Nie chodzi tu tylko otradycyjn ochron przyrody, ale ooglne przepisy ograniczajce mozliwo likwidacji idegradacji terenw zieleni. Jeli likwidacji nie uda si unikn, powinny zosta okrelone restrykcyjne wymogi dotyczce zastpowania tych terenw nowymi, dostarczajcymi tych samych usug. Pozwoli to na zrwnowazony rozwj miast woparciu oefektywne wykorzystanie posiadanych przez nie zasobw. Istnieje wiele przykadw dziaa, na ktrych mozemy si wzorowa (takich jak dobre praktyki zgromadzone na kocu niniejszego poradnika). Na szczeglnie duz skal byy one prowadzone wwielu miastach Stanw Zjednoczonych, wktrych od kilkunastu lat realizuje si liczne programy zwikszania liczby drzew wmiastach.
Jakub Kronenberg
Zachty
decyzje
Dziaania iplany dziaa
instytucje
ekosystemy
Informacje wycena Analizy ekonomiczne ispoeczne usugi
Analizy ekologiczne
Rysunek 10. Wczanie usug ekosystemw do procesu podejmowania decyzji (Daily i in. 2009, s. 23)
Literatura
Bako, M., 2005. Sownik wyrazw bliskoznacznych, Warszawa: PWN. Barthel, S., Srlin, S. iLjungkvist, J., 2010. Innovative memory and resilient cities: echoes from ancient Constantinople. W: P. Sinclair iin., red. The Urban Mind, cultural and environmental dynamics. Uppsala: Uppsala University Press, s. 391405. Bolund, P. iHunhammar, S., 1999. Ecosystem services in urban areas. Ecological Economics, 29(2), s. 293301. Costanza, R. iin., 1997. The value of the worlds ecosystem services and natural capital. Nature, 387(6630), s. 253260. Daily, G.C. iin. 2009. Ecosystem services in decision making: time to deliver. Frontiers in Ecology and the Environment, 7(1), s. 2128. Davies, L. iin., 2011. Urban. W: uk National Ecosystem Assessment: Technical Report. Cambridge: UNEP-WCMC, s. 361410. Fisher, B., Turner, R.K. iMorling, P., 2009. Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological Economics, 68(3), s. 643653. Kosmala, M., 2008. Obsadzanie ulic drzewami wwiekach dawniejszych. W: E. Oleksiejuk iA. Jankowska, red. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: ziele przyuliczna. Toru: PZIiTS, s. 918. Kuo, F.E., Bacaicoa, M. iSullivan, W.C., 1998. Transforming inner-city landscapes: trees, sense of safety, and preference. Environment and Behavior, 30(1), s. 2859. Mander, M., Roberts, D. iDiederichs, N., 2011. What car salesmen can teach environmentalists. Solutions, 2(6), s. 2427. McGranahan, G. iin., 2005. Urban systems. W: R. Hassan, R. Scholes, iN. Ash, red. Ecosystems and human well-being: current state and trends. Millennium Ecosystem Assessment. Washington, D.C.: Island Press, s. 795825. Michaowski, A., 2011. Przestrzenne usugi rodowiska wwietle zaoze ekonomii zrwnowazonego rozwoju. Problemy Ekorozwoju, 6(2), s. 117126. Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and human well-being: synthesis, Washington, D.C.: Island Press. Mizgajski, A., 2010. wiadczenia ekosystemw jako rozwijajce si pole badawcze iaplikacyjne. Ekonomia irodowisko, 37, s. 1019. Oleksiejuk, E. iJankowska, A. red., 2006. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: problemy zieleni zabytkowej wmiastach Unii Europejskiej, Toru: PZIiTS. Payne, L. iin., 2005. Local park use and personal health among older adults: an exploratory study. Journal of Park and Recreation Administration, 23(2). Ptaszycka, A., 1950. Przestrzenie zielone wmiastach, Warszawa: Ludowa Spdzielnia Wydawnicza. PwC, 2011. Raport na temat wielkich miast Polski, Warszawa: PricewaterhouseCoopers. Richelsen, A. iShuus, P.M. red., 2010. Catalogue of best practice urban sustainability learning from the best European Green Capital Award 2010 i2011, Copenhagen: COWI. Robrecht, H. iin., 2010. Ecosystem services in cities and public management. W: H. Wittmer iH. Gundimeda, red. The Economics of Ecosystems and Biodiversity for local and regional policy makers. TEEB, s. 6580. Sobol, E. red., 2011. Sownik jzyka polskiego, Warszawa: PWN. Sommer, R. iin., 1994. The social benefits of resident involvement in tree planting. Journal of Arboriculture, 20(3), s. 170175. Summit, J. iSommer, R., 1998. Urban tree-planting programs: amodel for encouraging environmentally protective behavior. Atmospheric Environment, 32(1), s. 15. Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Hortpress. Szczepanowska, H.B., 2008. Kierunki projektowania architektonicznego: problemy inwestycji drogowych dla zwikszania bezpieczestwa. W: E. Oleksiejuk iA. Jankowska, red. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: ziele przyuliczna. Toru: PZIiTS, s. 2135. Szczepanowska, H.B., 2007. Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowanych, Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa. TEEB, 2011. Poradnik TEEB dla miast: usugi ekosystemw wgospodarce miejskiej, wydanie polskie, Krakw: Fundacja Sendzimira. Tzoulas, K. iin., 2007. Promoting ecosystem and human health in urban areas using Green Infrastructure: Aliterature review. Landscape and Urban Planning, 81(3), s. 167178. UK NEA, 2011. The uk National Ecosystem Assessment: Synthesis of key findings, Cambridge: UNEP-WCMC. Weiner, J., 2003. ycie iewolucja biosfery, Warszawa, PWN. Wolf, K.L., 2009. More in store: research on city trees and retail. Arborist News, 18(2), s. 2127. ylicz, T., 2010. Wycena usug ekosystemw. Przegld wynikw bada wiatowych. Ekonomia irodowisko, 37, s. 3145.
Krzysztof Szkuratowski: Parkingowi

Wyrznienie w Konkursie Przyroda w miecie
Paulina Bojnowska: Samotno
Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier

Jakub Kronenberg, Uniwersytet dzki Liczba drzew wcentralnych obszarach polskich miast spada, awraz zni zmniejsza si mozliwo wykorzystania przyrody jako rda korzyci dla czowieka (usug ekosystemw). Wkonsekwencji rosn koszty spoeczne iekonomiczne zwizane znegatywnym wpywem na rodowisko izdrowie ludzkie, wywieranym przez rosnce natzenie ruchu ulicznego oraz przemys. Negatywnie odbija si to na jakoci zycia wcentrach miast, pogbiajc problemy degradacji spoecznej niektrych znich. Oprcz tradycyjnie omawianych zjawisk utrudniajcych zycie drzew wmiastach, zwizanych zrozwojem transportu iinfrastruktury (np. zasolenie iwysuszenie gleb, zanieczyszczenie powietrza), warto zastanowi si nad przyczynami instytucjonalnymi owych zjawisk: administracyjnymi ispoecznymi. Negatywnym zjawiskom mozna przeciwdziaa, poprawiajc sytuacj drzew wmiastach ikorzystajc zdostarczanych przez nie usug. Aby lepiej pozna bariery dla utrzymania drzew wmiastach, Fundacja Sendzimira przeprowadzia badanie opinii ekspertw, ktrego wyniki zaprezentowano wponizszym artykule. Sowa kluczowe: usugi ekosystemw wmiastach; drzewa wmiecie; analiza instytucjonalna; zarzdzanie przyrod wmiecie
Wprowadzenie
Opis badania
Na pocztku lat 1970. wadze Los Angeles posadziy Aby pozna bariery dla wykorzystania potencjau usug wzduz gwnego bulwaru 900 drzew ikrzeww. Kie- ekosystemw na rzecz zrwnowazonego rozwoju miast, rujc si kryterium dostarczenia mieszkacom miasta przeprowadzilimy badanie dotyczce barier dla zachoprzyrody po jak najnizszych kosztach, drzewa ikrze- wania drzew wmiastach. Jak pisalimy wpoprzednim wy wykonano zplastiku. Plastikowa przyroda wyma- artykule, drzewa s szczeglnie powszechnym elemengaa mniej miejsca, atakze niskich kosztw utrzy- tem miejskich ekosystemw, relatywnie dobrze znane mania. Uznano jednak, ze rwnie dobrze odpowie na s rwniez korzyci, ktrych nam dostarczaj. Mozpotrzeb kontaktu znatur, jak wyrazali mieszka- na wic uoglni problemy, ktre dotycz utrzymania drzew wmiastach oraz te, ktre utrudniaj korzystacy miasta (Tribe 1974). Ponad trzydzieci lat pniej, w2006 roku, rozpo- nie zusug miejskich ekosystemw wogle. czto realizacj projektu Milion drzew dla Los AnSkoncentrowalimy si na drzewach przyulicznych geles. Oszacowano, ze do rosncych wmiecie pra- oraz osiedlowych issiadujcych zbudynkami. S one wie 11 mln drzew mozna doda ok. 2,5 mln nowych, wnajwikszym stopniu wystawione na niekorzystne wtym ok. 1,3 mln relatywnie atwo. Obliczono, ze oddziaywanie miasta inajmniej przed nim chroniomilion dodatkowych drzew przyniesie miastu wcigu ne. S tez najbardziej widoczne, poniewaz spotykaj si 35 lat 1,33 mld USD korzyci znimi wszyscy, ktrzy poruszaj wprzypadku wysokiej mier- Bariery dla zachowania drzew wmiecie maj si po ulicach. Liczba drzew przytelnoci drzew i1,95 mld USD charakter wzgldny izalez od dodatkowych ulicznych iosiedlowych wpolskich wprzypadku niskiej miertel- okolicznoci. Wczeniej dostrzegane bariery miastach spada, cho wwikszoci noci (odpowiednio 38 i 56 trac na znaczeniu, gdy zdamy sobie spraw przypadkw brak szczegowych USD wprzeliczeniu na drze- zrznorodnoci iskali usug, jakich drzewa danych na ten temat. Wbadaniu wo). Korzyci te odnosz si dostarczaj mieszkacom miast. skoncentrowalimy si na miaprzede wszystkim do poprawy stach duzych, przede wszystkim estetyki przestrzeni publicznej, ograniczenia spywu wikszych niz 100 tys. mieszkacw, awmniejszym wd deszczowych, oszczdnoci energii, poprawy ja- stopniu rwniez na miastach liczcych 50100 tys. koci powietrza iograniczenia emisji zwizkw w- mieszkacw. gla (McPherson iin. 2011). Wprojekt angazowani s Wikszo dyskusji dotyczcych problemw drzew mieszkacy, przedsibiorcy iinni interesariusze, aby wmiecie koncentruje si na zjawiskach utrudniajzwikszy ich wiedz na temat usug przynoszonych cych zycie drzew, zwizanych zrozwojem transporprzez drzewa oraz zaangazowa ich potem wwik- tu iinfrastruktury (np. zasolenie, utwardzenie gleby, zanieczyszczenie powietrza, brak miejsca dla korzeszym stopniu wopiek nad tymi drzewami. Jak pokazuje przykad Los Angeles, bariery dla za- ni) (por. Szczepanowska 2001). Warto si jednak chowania drzew wmiecie maj charakter wzgldny zastanowi, z czego wynikaj te problemy. Dlaczeizalez od dodatkowych okolicznoci. Wczeniej do- go potencja przyrody do zapewnienia rozwoju miast strzegane bariery trac na znaczeniu, gdy zdamy sobie ipodniesienia jakoci zycia ich mieszkacw nie jest spraw zrznorodnoci iskali usug, jakich drzewa do- wykorzystywany? Dlaczego wadze wybieraj inne niz starczaj mieszkacom miast. Cho by moze plastiko- ochrona przyrody priorytety rozwojowe? Aby odpowe zamienniki s bardziej odporne na trudne miejskie wiedzie na te pytania, postanowilimy zidentyfikowa warunki, awkrtkim okresie brak drzew jest taszy bariery instytucjonalne (administracyjne ispoeczne) niz ich obecno, to tracimy przez to mozliwo ko- dla utrzymania lub wzrostu liczby drzew przyuliczrzystania zich usug. Pozbawiamy tych korzyci rw- nych wobszarach centralnych polskich miast. Podjniez przysze pokolenia, przekazujc im mniej atrak- limy rwniez prb znalezienia sposobw usuwania cyjne miejsce do zycia. Bariery dla zachowania drzew tych barier, tak aby drzewa byy bardziej wiadomie wmiecie odzwierciedlaj wic bariery dla zrwnowa- wykorzystywane na rzecz zrwnowazonego rozwozonego rozwoju miast. ju polskich miast.
Jakub Kronenberg
bariery instytucjonalne Bariery rozumiemy jako sabe strony obecnego systemu zarzdzania drzewami wmiecie (ograniczenia) izagroenia zwizane ztym systemem. Pojcie barier instytucjonalnych zaczerpnite zostao zekonomii instytucjonalnej, ktra czsto odwouje si do zwizkw midzy gospodark, spoeczestwem irodowiskiem (Opschoor 1996; por. te Kronenberg iBergier 2010, s. 2425). Niedoskonaoci administracyjne obejmuj problemy, takie jak: brak odpowiednich polityk, strategii lub innych dziaa, ktre mogyby rozwiza dany problem; problemy zpodejmowanymi dziaaniami (np. nieodpowiednie cele lub narzdzia); problemy zwdraaniem polityk spowodowane nieodpowiednimi dziaaniami urzdnikw. Wskrcie niedoskonaoci administracyjne wynikaj zbraku odpowiednich dziaa podejmowanych przez administracj, co zkolei moe by wywoane brakiem odpowiedniej wiedzy lub moliwoci instytucjonalnych. Niedoskonaoci spoeczne dotycz braku spoecznej mobilizacji lub mandatu do dziaania (umoliwienia spoeczestwu brania udziau wpodejmowaniu decyzji partycypacji spoecznej).
Metoda i dobr prby

Badanie wykorzystuje metod indywidualnego wywiadu kwestionariuszowego, wktrym respondentami s eksperci zajmujcy si problematyk drzew wpolskich miastach. Prba zostaa wybrana wsposb celowy wjej skad weszy osoby, ktre aktywnie uczestnicz wdyskusjach ztego zakresu. Oopinie poprosilimy uczestnikw cyklu konferencji Ziele miejska naturalne bogactwo miasta zakadajc, ze jest to jedno znajistotniejszych forw dyskusji na temat znaczenia drzew wpolskich miastach. Uczestnicz wnim zarwno naukowcy, jak ipraktycy. Sze konferencji
ztego cyklu, ktre odbyy si przed rozpoczciem naszego badania, dotyczyo drzew lub, bardziej oglnie, zieleni wmiastach. Dodatkowo do udziau wbadaniu zaprosilimy osoby naukowo zajmujce si t tematyk, zidentyfikowane na podstawie ich dorobku publikacyjnego. Zbieralimy rwniez opinie od pracownikw urzdw miast, ktrzy zajmuj si sprawami drzew izieleni miejskiej. Wmaju 2011 roku przeprowadzilimy wywiady z uczestnikami konferencji i autorami publikacji. Cz wywiadw zostaa zrealizowana przez ankieterw, apozostae za porednictwem kwestionariusza przesanego drog internetow (przy braku odpowiedzi
Tabela 1. Charakterystyka kompetencji wydziaw, z ktrych spyny odpowiedzi na wysany kwestionariusz Miasta rodowisko, ziele miejska Planowanie przestrzenne, urbanistyka Zarzdzanie drogami itransportem, zieleni przyuliczn Sprawy komunalne Kompetencje poczone (np. ochrony rodowiska ikomunalny oraz drg, rodowiska izieleni) 4 Inne (wydziay, ktre nie okreliy swojego charakteru) 3 Razem
powyej 100 tys. mieszkacw 50100 tys. mieszkacw razem
19
38
15
22
53
ponawialimy zaproszenie). Uzyskalimy 50 kompletnych odpowiedzi na 134 wysane zaproszenia. Wpadzierniku 2011 roku, tylko drog internetow, ankietowalimy pracownikw urzdw. Uzyskalimy 53 kompletne odpowiedzi na 236 wysanych zaprosze (144 do urzdw miast liczcych powyzej 100 tys. mieszkacw i92 do urzdw miast liczcych 50100 tys. mieszkacw). Zaproszenie do udziau wbadaniu kierowalimy do wydziaw podejmujcych decyzje dotyczce zieleni wmiecie (ochrona rodowiska, planowanie przestrzenne, drogi, sprawy komunalne), proszc oprzekierowanie do kompetentnej osoby. Szczegowe dane nt. charakteru wydziaw, ktre udzieliy odpowiedzi, zawiera tabela 1. czne dane nt. prby przedstawia rysunek 1. rednia liczba lat dowiadczenia zwizanego zzieleni miejsk wrd osb, ktre wziy udzia wbadaniu, wynosi 13,5. Kwestionariusz skada si z10 pyta: dwa dotyczyy oglnej sytuacji drzew wmiastach, cztery odnosiy si do barier administracyjnych ispoecznych, dwa do sposobw pokonywania barier, dwa zbieray informacje na temat respondentw. Pytania dotyczce barier isposobw ich pokonywania wymagay oceny podanych propozycji na piciostopniowej skali Likerta, anastpnie wyboru trzech najistotniejszych spord tych propozycji.
Respondenci mieli rwniez mozliwo uzupenienia podanej listy owasne sugestie. Bariery isposoby ich rozwizywania zaproponowane wkwestionariuszu zostay zidentyfikowane woparciu oprzegld literatury oraz dyskusje wramach zespou koordynujcego badanie igrupy ekspertw zwsppracujcych instytucji (Uniwersytet dzki, Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa, Urzd Miasta odzi).
Oglne informacje na temat stanu drzew w centrach polskich miast

Cho istnieje szereg opracowa florystycznych powiconych poszczeglnym miastom (np. Rostaski 1997; Piasecki 1999; Witosawski 2006), nie prowadzono inwentaryzacji drzew na potrzeby planistyczne. Brakuje wic szczegowych danych dotyczcych liczby irozmieszczenia drzew, ktre mogyby zosta wykorzystane wprocesie podejmowania decyzji izarzdzania miejskimi ekosystemami. Duza liczba rozproszonych prac dyplomowych inaukowych, ktre dokonyway cho czciowej inwentaryzacji, nie zostaa nigdy wykorzystana wpraktyce. Wefekcie nie wiadomo, ile drzew ronie wpolskich miastach, wjakich miejscach ijakie wtym drzewostanie nastpuj szczegowe zmiany. Wiadomo jednak, co potwierdzaj
2% 5% 5%
11% 19% 57% 39% 26% urzdy jednostki naukowe sektor prywatny inne 02 35 610 1125 >26 26%
36%
Rysunek 1. Charakterystyka respondentw ze wzgldu na miejsce zatrudnienia i lata pracy powicone sprawom zieleni miejskiej (N=103) 34 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Jakub Kronenberg
przybywa 10% tyle samo 14%
poprawa 6% bez zmian 12%
ubywa 76%
pogorszenie 82%
Rysunek 2. Odpowiedzi na pytanie: Czy Pana(i) zdaniem drzew przyulicznych, osiedlowych issiadujcych zinnymi budynkami wcentralnych obszarach duzych miast wPolsce przybywa/jest tyle samo/ubywa? (N=102)
Rysunek 3. Odpowiedzi na pytanie Jak ocenia Pan(i) zmiany warunkw zycia drzew wobszarach centralnych duzych miast wPolsce wcigu ostatnich 10 lat? (N=102)
opinie ekspertw uczestniczcych wbadaniu, ze (poza nielicznymi wyjtkami) liczba drzew wcentralnych obszarach duzych polskich miast spada (rysunek 2). Wrd ekspertw zajmujcych si drzewami panuje jeszcze wiksza zgoda co do tego, ze warunki zycia drzew wobszarach centralnych duzych miast wPolsce pogarszaj si (rysunek 3). Cho wbadaniu mamy do czynienia tylko zopiniami, to jednak s one poparte wiedz idowiadczeniem wyrazajcych je osb. To bardzo wazne rdo informacji wsytuacji braku danych, ktre mogyby by podstaw biezcego zarzdzania drzewami wmiastach. Brak aktualizacji danych, rzne systemy niewsppracujcych ze sob instytucji, bardzo wysoki poziom sformalizowania wprowadzania aktualizacji do oficjalnie wykorzystywanych map to tylko niektre zbarier utrudniajcych skuteczne zarzdzanie drzewami iich usugami. Wskazuje to na piln potrzeb zinwentaryzowania drzew wmiastach istworzenia sytemu, ktry pozwoliby na biezc aktualizacj tych danych.
Bariery administracyjne
Wrd barier ocharakterze administracyjnym (zwizanych zprzepisami prawa ifunkcjonowaniem administracji lokalnej ipastwowej) na pierwszy plan wysuwa si zbyt niski poziom rodkw finansowych przeznaczanych na utrzymanie ipielgnowanie terenw
zieleni (rysunek 4). Oczywist barier dla zachowania drzew iprzyrody wmiecie jest tez niewielki stopie pokrycia wikszoci polskich duzych miast miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego iwynikajca std uznaniowo przy podejmowaniu decyzji dotyczcych zabudowy. Wrd najwazniejszych szeciu barier poowa dotyczy niewaciwie prowadzonych dziaa, majcych na celu utrzymanie drzew ikrzeww. Win za to ponosz zarwno wykonawcy (firmy dokonujce pielgnacji drzew ikrzeww), zarzdcy terenw zieleni przyulicznej i osiedlowej, jak i urzdnicy. Zarzdcy terenw zieleni mog przyczynia si do problemw na dwa sposoby: prowadzc niefachowo zabiegi pielgnacyjne we wasnym zakresie (np. wykonujc drastyczne cicia, ogawianie drzew), atakze nie kontrolujc zatrudnionych do tego firm lub nie egzekwujc przestrzegania przez nie zasad dobrego wykonania tej pracy. Ten drugi zarzut dotyczy rwniez urzdnikw odpowiedzialnych za ziele miejsk. Wduzym stopniu wynika on jednak z nieostro sformuowanych przepisw, ograniczajcych mozliwoci karania (np. zapisany wustawie oochronie przyrody trzyletni okres oczekiwania na okrelenie skutkw ci, atakze sposb okrelania po upywie tego okresu zachowania zywotnoci drzewa). Wpraktyce trudno jest ukara sprawc wycinki lub le przeprowadzonych zabiegw pielgnacyjnych.
Niedostateczne rodki finansowe Nieznajomo zasad pielgnacji drzew ikrzeww wrd zarzdw podejmujcych zabiegi pielgnacyjne we wasnym zakresie Brak miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego Przepisyprawnebagatelizujce znaczenie zieleni miejskiej lub ograniczajce moliwoci dziaania na rzecz jej ochrony Brak kontroli iegzekwowania przestrzegania przepisw przez wykonawcw ze strony zarzdcw nieruchomoci iurzdnikw Niefachowo wykonawcw dokonujcych pielgnacji drzew ikrzeww Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczonych przez drzewa wrachunku ekonomicznym miast Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd decydentw Brak wsppracy midzy ekspertami zrnych dziedzin, anawet poszczeglnymi jednostkami administracyjnymi Liczba nasadze zastpczych nieskorelowana zwartoci przyrodnicz usuwanych drzew Niewaciwy sposb podziau rodkw finansowych utrudniajcy wieloletnie planowanie zarzdzania firm Brak interesu ekonomicznego zwizanego zochron drzew 10 14 19 26
54
28
23
19
14
14
13
13
12
Inne Grupy spoeczne preferujce ograniczenie zieleni wmiecie iwywierajce skuteczny wpyw na podejmowane decyzje Brak atwo dostpnych informacji nt. stanu drzew wmiastach (wtym ich liczby) Brak egzekwowania przepisw dotyczcych ochrony drzew wmiecie Brak wykorzystywania przez urzdnikw istniejcych moliwoci prawnych na rzecz poprawy sytuacji drzew wmiecie (brak woli) 5 8
10
liczba wskaza
10
20
30
40
50
60
Rysunek 4. Bariery instytucjonalne dla zachowania drzew wmiecie wg ich znaczenia (N=293; badani byli proszeni owskazanie trzech najistotniejszych barier) 36 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Jakub Kronenberg
Zostatnim zpowyzszych problemw (nieostro sfor- jakimi dysponuj urzdnicy, s ograniczone. Na mocy muowane przepisy) wize si kolejna bariera: przepisy obowizujcych przepisw, decyzje dotyczce ochroprawne bagatelizujce znaczenie zieleni miejskiej lub ny przyrody wmiecie bywaj podwazane przez sdy, ograniczajce mozliwoci dziaania na rzecz jej ochrony atakze inne organy odwoawcze. wsytuacji zagrozenia przez inne interesy (np. rozwj Wskazane przez respondentw najwazniejsze bainfrastruktury). Wrd 53 osb, ktre poday przykady riery instytucjonalne s spjne zocen znaczenia poprzepisw bagatelizujcych znaczenie zieleni miejskiej szczeglnych barier wskali od bardzo istotna do zulub ograniczajcych mozliwoci jej ochrony, 20 wska- penie nieistotna (rysunek 5). Wobu przypadkach na zao ustaw oochronie przyrody. Podstawowe zarzuty pierwszym miejscu pojawiaj si niedostateczne rodpod jej adresem dotycz nieprecyzyjnych definicji (nie- ki finansowe, powtarzaj si rwniez pozostae probspjnych zinnymi aktami prawnymi iformularzami lemy. Jedynym wyjtkiem jest brak miejscowych plastatystycznymi) oraz zapisw dotyczcych konkretnych nw zagospodarowania przestrzennego, ktry zosta obowizkw (np. jak ustala kompensacj inasadzenia wymieniony jako trzecia znajwazniejszych barier, pozastpcze za wycinane drzewa mimo nieco mniejszego znaczeoraz zobowizanie do postpo- Wyrane preferowanie innych interesw przez nia tego problemu wynikajcego wania wsposb najmniej szko- niezwizane z ochron rodowiska gwne do- zrysunku 5. dzcy drzewom lub krzewom?). kumenty prawne sprawia, ze mozliwoci ochroDodatkowo wrd najistotRespondenci wskazy wali ny przyrody, jakimi dysponuj urzdnicy, s niejszych barier pojawia si dorwniez na ustaw oszczeg- ograniczone. mniemany brak interesu ekonoowych zasadach przygotowamicznego zwizanego zochron nia irealizacji inwestycji wzakresie drg krajowych, drzew wmiastach. Problem ten odzwierciedla domitzw. specustaw drogow (10 osb, a3 osoby dodat- nujcy wrd polskich decydentw model mylowy na kowo na inne specustawy). Na potrzeby decyzji do- temat drzew wmiecie. Wize si on zdwiema innytyczcych lokalizacji drg zniesiono wniej przepisy mi barierami wymienionymi na rysunku 5 brakiem oochronie gruntw rolnych ilenych oraz przepisy uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczanych przez oochronie przyrody wzakresie uzyskiwania zezwole drzewa wrachunku ekonomicznym miast oraz brana usuwanie drzew iopat ztym zwizanych. Ogra- kiem wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd decyniczenia ochrony dotycz nie tylko planowanego pa- dentw. S to zagadnienia szczeglnie istotne wkonsa jezdni, ale tez otaczajcego go terenu potrzebnego tekcie koncepcji usug ekosystemw iich wyceny. Jeli do prowadzenia prac budowlanych. Wobliczu braku osoby podejmujce decyzje nie dostrzegaj interesu standardw zagospodarowania poboczy ichodnikw ekonomicznego zwizanego zochron przyrody, to oraz braku wymogw dotyczcych zastpowania wy- faworyzuj te warianty rozwoju miasta, ktre kad cinanych drzew powyzsze problemy dotycz rw- wikszy nacisk na inne priorytety. Problem braku doniez odtwarzania zieleni wzduz drg (Lisicki 2008; mniemanego interesu ekonomicznego dotyczy zatem Szczepanowska 2008). Respondenci wskazywali tez na braku wiadomoci nt. znaczenia usug ekosystemw. Korzystajc zmozliwoci wskazania dodatkowych prawo budowlane (10 osb) iustaw oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym oraz powizane zni barier, poza zaproponowanymi wkwestionariuszu, plany miejscowe (9 osb). Wkazdym przypadku zwra- badani odnosili si zarwno do spraw oglnych, jak cano uwag nie tylko na gwn ustaw, ale ina akty ibardzo szczegowych. Najszersze ztych problemw wykonawcze (lub ich brak), ktre zawieraj niespjne dotycz braku koncepcji systemu zieleni wmiastach lub nieprecyzyjne zapisy. Uzyskane odpowiedzi po- (spjnego systemu zarzdzania zieleni miejsk), czego twierdzaj, ze obecnie obowizujce przepisy wtym efektem s jednostkowe decyzje zwizane zposzczete, ktre zostay stworzone wcelu ochrony przyro- glnymi inwestycjami. Brak kompleksowego podejcia dy irodowiska utrudniaj ochron drzew wmia- wize si zniedostatkami planowania przestrzennego stach. Wyrane preferowanie innych interesw przez wPolsce. Wszczeglnoci wize si zbrakiem dbaoniezwizane zochron rodowiska gwne dokumen- ci oprzestrze publiczn, ktra zamiast jako nalezca ty prawne sprawia, ze mozliwoci ochrony przyrody, do wszystkich, postrzegana jest raczej jako przestrze
Niedostateczne rodki finansowe Nieznajomo zasad pielgnacji drzew ikrzeww wrd zarzdw podejmujcych zabiegi pielgnacyjne we wasnym zakresie Brak miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego Przepisyprawnebagatelizujce znaczenie zieleni miejskiej lub ograniczajce moliwoci dziaania na rzecz jej ochrony Brak kontroli iegzekwowania przestrzegania przepisw przez wykonawcw ze strony zarzdcw nieruchomoci iurzdnikw Niefachowo wykonawcw dokonujcych pielgnacji drzew ikrzeww 1%
6%
30% 55%
61%
4%
11%
27% 51%
2%
15%
30%
2%
14% 25%
31%
50%
49%
2%
20%
4% Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczonych przez drzewa wrachunku ekonomicznym miast Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd decydentw Brak wsppracy midzy ekspertami zrnych dziedzin, anawet poszczeglnymi jednostkami administracyjnymi Liczba nasadze zastpczych nieskorelowana zwartoci przyrodnicz usuwanych drzew Niewaciwy sposb podziau rodkw finansowych utrudniajcy wieloletnie planowanie zarzdzania firm Brak interesu ekonomicznego zwizanego zochron drzew Grupy spoeczne preferujce ograniczenie zieleni wmiecie iwywierajce skuteczny wpyw na podejmowane decyzje Brak atwo dostpnych informacji nt. stanu drzew wmiastach (wtym ich liczby) 5% Brak egzekwowania przepisw dotyczcych ochrony drzew wmiecie 9% Brak wykorzystywania przez urzdnikw istniejcych moliwoci prawnych na rzecz poprawy sytuacji drzew wmiecie (brak woli) 0% 15%
20%
24%
48%
33%
45%
3%
8% 10%
14%
26%
46%
37%
43%
2%
2%
23%
31%
41%
4% 18%
22%
33%
40%
32%
39%
4%
4%
18%
31% 29% 25% 29% 27% 27%
38%
bardzo istotna 38% raczej istotna raczej nieistotna zupenie nieistotna 39%
18%
11% 10%
15%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Rysunek 5. Ocena znaczenia poszczeglnych barier administracyjnych przez uczestnikw badania (na wykresie pominito wariant nie mam zdania)
Jakub Kronenberg
niczyja. Podkrelano wrcz, jak uj to jeden zrespon- spoecznych, ktre wywieraj skuteczny wpyw na podentw, ze niski poziom utrzymania ipielgnacji ziele- dejmowane wmiastach decyzje, aktrych celem jest ni traktowany jest przez wielu ludzi jako norma, atym ograniczanie zieleni wmiecie. Chociaz tylko poosamym brak wiadomoci, ze stan ten mozna zmieni wa badanych uznaa ten problem za istotny, to jedna lepszy. Cho niektrzy respondenci wskazywali nak pewne grupy spoeczne byy wskazywane szczejuz wtym miejscu na bariery spoeczne, takie jak ni- glnie czsto wpytaniu otwartym powizanym zt ski poziom wiadomoci mieszkacw, to jednak od- barier. Na 64 osoby, ktre wskazay takie grupy, 33 nosili je tez do braku dziaa administracji majcych wskazay na deweloperw, 15 na zarzdcw nieruten stan poprawi. chomoci (wtym wsplnoty ispdzielnie mieszkaPodkrelano rwniez brak zacht do waciwego niowe), 14 na zarzdcw drg, a5 na zarzdcw inzachowania, wtym brak regulacji wspierajcych roz- frastruktury sieciowej. Wrd takich grup pojawili wj zieleni wpolskich miastach. Chodzi tu przede si rwniez mieszkacy miasta przede wszystkim wszystkim obrak narzdzi prawno-ekonomicznych za- jako kierowcy iosoby, ktre zamiast terenw zielechcajcych jednostki samorzdu ni chc parkingw (12 wskaza) do realizacji celw pozytywnych W Polsce, gdy drzewo uszkodzi gazocig, to oraz jako niektrzy mieszkaido innowacji. Zamiast tego, ich gazownia otrzymuje odszkodowanie; w niekt- cy, domagajcy si ograniczenia dziaanie nastawione jest prze- rych krajach europejskich funkcjonuje odwrot- liczby drzew, skarzcy si np. na de wszystkim na wywizywanie ny schemat, to gazownia wypaca odszkodowa- zacienienie mieszka (cznie 13 si znakazw izakazw. Unie- nie za negatywny wpyw na drzewo wskaza). Cho dla powyzszych mozliwia to planowanie strategrup ograniczanie zieleni wmiegiczne, atakze przekada si na niedostosowanie skali cie nie jest celem samym wsobie, to jednak ziele do przestrzennej iczasowej planw idokumentw stra- pewnego stopnia kci si zich interesami. Zaskakutegicznych do skali czasowej iprzestrzennej zjawisk je to tym bardziej, ze deweloperzy korzystaj przeciez iprocesw zwizanych zzieleni wmiecie. Jeden zre- dziki zieleni wok nieruchomoci, ktre oferuj na spondentw poda przykad, ktry dobrze ilustruje te sprzedaz, wykorzystujc ten fakt wreklamach. Wrd problemy: wPolsce, gdy drzewo uszkodzi gazocig, dodatkowych barier pojawi si zreszt brak przepisw to gazownia otrzymuje odszkodowanie; wniektrych iprocedur promujcych wrd inwestorw oraz wakrajach europejskich funkcjonuje odwrotny schemat, cicieli nieruchomoci dbao odrzewa itereny zieleto gazownia wypaca odszkodowanie za negatywny ni im podlegajce. wpyw na drzewo. Wrd zagadnie szczegowych powtarzay si odniesienia do stosowania soli jako rodka do utrzy- Bariery spoeczne mania drg ichodnikw wzimie, pomimo dostpnoci wyprbowanych innych metod, mniej inwazyjnych Zachowanie mieszkacw ma istotny wpyw na sytudla rolin. Pojawiy si takze techniczne odniesienia do acj drzew wmiecie, nie tylko poprzez bezporedni braku obowizkowej rezerwy terenu bez infrastruktury ich ochron lub niszczenie, ale przede wszystkim popodziemnej wzduz ulic, atakze na skwerach, maych przez wpyw, jaki mieszkacy wywieraj na instytucje placach, podwrkach. Bardziej oglnymi, negatywnymi zarzdzajce miastem. Nie bez powodu wskazuje si tendencjami powizanymi ztym zjawiskiem jest brak czsto, ze spoeczne otoczenie drzew ma co najmniej lub trudnoci we wsppracy midzy poszczeglnymi taki wpyw na ich jako zycia, jak otoczenie fizyczne jednostkami odpowiedzialnymi za planowanie miej- (McBride iBeatty 1992). Wtym przypadku lista baskiej infrastruktury, wtym zieleni. Zostao to zreszt rier zaproponowanych respondentom bya krtsza iodujte na rysunku 5. Ponownie wskazuje to na brak ca- nosia si wycznie do czynnikw, ktre maj wpyw ociowego podejcia do planowania. na postaw mieszkacw wobec drzew. Zanim przejdziemy do barier spoecznych, przyjZa najwazniejsz ztych barier zostay uznane inne rzyjmy si przedostatniej zbarier przedstawionych na sprawy postrzegane przez spoeczestwo jako pilniejrysunku 5. Badani zostali poproszeni owskazanie grup sze od zachowania drzew (np. parkingi inowe budynki)
Inne sprawy, postrzegane przez spoeczestwo jako pilniejsze (np. parkingi, budynki) Postrzeganie drzew jako problemu (np. cie, alergie, konieczno sprztania lici) Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd mieszkacw Ze przyzwyczajenia indywidualnych osb (np. ogawianie drzew) Brak wiedzy na temat moliwoci i sposobw przeciwdziaania niszczeniu drzew Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczanych przez drzewa w rachunku ekonomicznym gospodarstw domowych Niezauwaanie drzew przez mieszkacw miast (drzewa byy, s i bd) 57 63
73
30
27
14
12
Inne
9 liczba wskaza
10
20
30
40
50
60
70
Rysunek 6. Bariery spoeczne dla zachowania drzew w miecie wg ich znaczenia (N=285; badani byli proszeni o wskazanie trzech najistotniejszych barier)
(rysunek 6). Drug najwazniejsz barier jest zdaniem respondentw postrzeganie przez mieszkacw drzew jako problemu. Wszczeglnoci chodzi np. ocie, alergie ikonieczno sprztania lici. Oba rodzaje barier wiz si zpartykularnymi interesami mieszkacw ibarier trzeci brakiem wiadomoci znaczenia drzew dla jakoci zycia. Cho postawy te dziel mieszkacw na zwolennikw iprzeciwnikw drzew, to argumenty przeciwnikw s bardziej none. Wize si to przede wszystkim zbrakiem dbaoci oprzestrze publiczn wPolsce, anawet brakiem wiadomoci,
ze moze ona wyglda inaczej, co zostao wspomniane wpoprzednim punkcie. Przejawem dominacji interesw prywatnych nad publicznymi na najnizszym poziomie jest rozjezdzanie trawnikw wok drzew, prowadzce do utwardzania powierzchni ipogorszenia si warunkw zycia drzew wmiastach. Zorganizowane lobbowanie na rzecz zajcia trawnika przez parking jest kolejnym krokiem wtym samym kierunku. Czwarta zwymienionych najwazniejszych barier ze przyzwyczajenia indywidualnych osb odnosi si przede wszystkim do nieprofesjonalnej pielgnacji
Jakub Kronenberg
drzew prowadzonej przez indywidualne, czsto nieuprawnione osoby. Sztandarowym przykadem tego typu dziaa jest ogawianie drzew. Innym: sadzenie drzew we wasnym zakresie, przy braku wiedzy odoborze rolin do warunkw siedliskowych ispecyfiki miejskiej. Zdrugiej strony, wprzypadku osb, ktre chciayby chroni drzewa przed t iinnymi formami presji, wgr wchodzi brak wiedzy na temat mozliwoci isposobw przeciwdziaania niszczeniu okolicznych drzew. Mieszkacy zwykle nie wiedz, gdzie zgasza si takie sprawy, ainstytucje, do ktrych si zwracaj, czsto nie s zbyt otwarte na wspprac, co szybko powoduje zniechcenie do dalszych dziaa. Dopasowanie oceny znaczenia poszczeglnych barier iwyrznienia najwazniejszych znich jest wprzypadku problemw spoecznych jeszcze dokadniejsze niz wprzypadku problemw administracyjnych (rysunek 7). Te same bariery uznane zostay za najwazniejsze wobu rankingach. Na szstym miejscu pojawia
si model mylowy, zgodnie zktrym drzewa byy, s ibd niezaleznie od naszych dziaa pozostaj staym elementem krajobrazu. To niezauwazanie drzew przez mieszkacw miast wize si zich wzgldn powszechnoci, ale rwniez zbrakiem zainteresowania przyrod. Tym bardziej gospodarstwa domowe nie uwzgldniaj wrachunku ekonomicznym usug wiadczonych przez drzewa (np. ograniczenia zuzycia energii dziki osonie od wiatru lub soca lub pozytywnego wpywu drzew na wzrost wartoci nieruchomoci). Podobnie jak wprzypadku barier administracyjnych, wrd propozycji dodatkowych problemw pojawiy si bariery spoeczne, tak tutaj pojawiy si bariery administracyjne. S one (jak wpoprzednim przypadku) cile zwizane zdrugim rodzajem barier. Przykadem jest niska liczba akcji majcych na celu uwiadomienie spoeczestwu znaczenia drzew wmiecie ikoniecznoci ich ochrony. Cho przygotowano szereg opracowa powiconych przyrodzie wposzczeglnych
Inne sprawy, postrzegane przez spoeczestwo jako pilniejsze (np. parkingi, budynki) Postrzeganie drzew jako problemu (np. cie, alergie, konieczno sprztania lici) Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd mieszkacw Ze przyzwyczajenia indywidualnych osb (np. ogawianie drzew) Brak wiedzy na temat moliwoci isposobw przeciwdziaania niszczeniu okolicznych drzew Niezauwaanie drzew przez mieszkacw miast (drzewa byy, s ibd) Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczanych przez drzewa wrachunku ekonomicznym gospodarstw domowych Korzyci materialne zwizane ze sprzeda drewna
3% 1% 10%
31% 48%
64%
38%
5%
2%
15% 31% 30% 8% 21% 23% 26% 20% 10% 19% 15% 25%
34% 41%
46%
3%
20%
bardzo istotna 38% raczej istotna raczej nieistotna 41% zupenie nieistotna
4%
46%
5%
45%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Rysunek 7. Ocena znaczenia poszczeglnych barier spoecznych przez uczestnikw badania (na wykresie pominito wariant nie mam zdania)
miastach, zbyt mao jest informacji, ktre mogyby wszystkim uwiadamia mieszkacw iwyjania, dotrze do szerokiego grona odbiorcw. Ogranicza- dlaczego te dziaania s wazne. Wtedy stan si oni nie edukacji zzakresu znaczenia przyrody wmiecie sprzymierzecami ochrony przyrody wmiecie, anie do edukacji szkolnej przekada si na brak zrozumie- jej przeciwnikami. Informacja iedukacja s wic nienia potrzeby ochrony przyrody wrd osb, ktrych ta zbdne do stworzenia presji na politykw, by usprawni przepisy ztego zakresu. Te dwa zagadnienia, ciedukacja juz nie obejmuje. Wrd dodatkowych bale zwizane zzachowaniem drzew rier, dostrzezonych przez re- W przypadku osb, ktre chciayby chro- wmiastach, s kluczowe rwniez spondentw, szczeglnie cz- ni drzewa przed t iinnymi formami presji, dla zwikszenia zaangazowania sto powtarzay si zagadnienia wgr wchodzi brak wiedzy na temat mozli- indywidualnych osb w ochrozwizane zbrakiem zaangazo- woci isposobw przeciwdziaania niszcze- n przyrody i dbao o przewania spoeczestwa wsprawy niu okolicznych drzew. Mieszkacy zwykle strze publiczn. Wobliczu podotyczce wsplnego otoczenie wiedz, gdzie zgasza si takie sprawy, ain- strzeganego braku ekonomicznego nia. Wskazywano na: brak ta- stytucje, do ktrych si zwracaj, czsto nie s uzasadnienia dla ochrony drzew kiej tradycji, zbyt ma liczb zbyt otwarte na wspprac, co szybko powo- wmiastach, bardzo istotne znawizi na poziomie lokalnym, by duje zniechcenie do dalszych dziaa. czenie moze odegra popularyzatakie dziaania byy mozliwe, cja koncepcji usug ekosystemw. brak tozsamoci miejsca, atakze przekonanie, ze inni Korzyci przynoszone przez przyrod maj konkretzajm si tym problemem. Efektem jest nie tylko nie- ny wymiar ekonomiczny, ktry mozemy porwnywa wielka liczba dziaa podejmowanych przez miesz- zkosztami ochrony. Degradacja przyrody izwizakacw miast na rzecz zachowania drzew, ale rwniez na ztym utrata wiadczonych przez ni usug staspoeczne przyzwolenie na wandalizm polegajcy na je si wwczas kosztem alternatywnym, ktry nalezy niszczeniu zieleni. uwzgldni wanalizach opacalnoci poszczeglnych przedsiwzi. Kolejne dwa sposoby dziaania maj szans zagoJak przeciwdziaa barierom? dzi presj na ograniczanie iloci zieleni, wywieran przez deweloperw izarzdcw nieruchomoci (wproProponowane sposoby dziaania odpowiadaj zidenty- wadzenie do ustawy ogospodarce nieruchomociami fikowanym barierom. Na pierwszym miejscu respon- kategorii celu publicznego tereny zieleni publicznej denci umiecili zagwarantowanie wyzszych rodkw oraz opracowanie iwprowadzenie nowych normatyfinansowych na utrzymanie zieleni wmiastach (rysu- ww dla uwzgldnienia stanu zadrzewienia wistniejnek 8), co odpowiada barierze finansowej najwaz- cych inowo projektowanych inwestycjach drogowych niejszej zbarier administracyjnych. Skuteczna egze- imieszkalnych). Dziaania te mog by dodatkowo kucja przepisw prawa idobrze wykonanej pracy oraz wspomagane przez zachcanie inwestorw izarzduporzdkowanie tych przepisw rwniez odpowiadaj cw nieruchomoci do utrzymywania wdobrym stastosownym barierom administracyjnym. Potrzebne jest nie zieleni na terenach przez nich zarzdzanych, na rwniez uporzdkowanie aktw prawnych usuni- przykad poprzez ulgi podatkowe. Dodatkowym mecie niespjnych zapisw idoprecyzowanie sformuo- chanizmem, zapewniajcym skuteczno ochrony ziewa, ktre tego wymagaj. Wszczeglnoci konieczne leni, powinna by pena transparentno decyzji ztego jest wzmocnienie znaczenia zieleni miejskiej wprze- zakresu oraz wyrabianie wiadomoci nieuchronnoci pisach prawnych (wtym wustawie oochronie przyro- kary za ze decyzje urzdnicze iprojektowe. dy). Konieczny jest kompleksowy przegld prawodawBariery dla zachowania drzew mozna podzieli stwa wtym zakresie, zuwzgldnieniem nowej wiedzy na takie, ktre mog zosta pokonane na poziomie dotyczcej usug ekosystemw iich znaczenia dla roz- miasta itakie, ktre odnosz si przede wszystkim woju miast ikraju. do polityki pastwa. Cz znich wymaga prowaDla realizacji powyzszych celw niezbdne jest dzenia dziaa na obu poziomach. Dobrym przykatez uzyskanie poparcia spoecznego. Nalezy przede dem jest finansowanie, ktre nie zalezy od biernego
Jakub Kronenberg
Wysze rodki na utrzymanie zieleni wmiastach
38
Skuteczna egzekucja przepisw prawa
34
Informacja/edukacja
33
Uporzdkowanie regulacji prawnych Wprowadzenie do ustawy ogospodarce nieruchomosciami kategorii celu publicznego tereny zieleni publicznej Nowe normatywy dot. stanu zadrzewienia winwestycjach drogowych imieszkalnych Wprowadzenie uprawnie dla osb realizujcych projekty zzakresu zieleni oraz nadzoru nad ich realizacj Inwentaryzacja poczona zregularn ocen stanu drzew wmiecie
32
27
25
21
18
Zaostrzenie przepisw dotyczcych ochrony drzew wmiecie Okrelenie zasad wsppracy pomidzy poszczeglnymi jednostkami organizacyjnymi odpowiedzialnymi za ziele miejsk Szerokie zastosowanie metod wyceny drzew jako podstawy podejmowania decyzji planistycznych
18
12
12
Inne Udzia spoecznoci wutrzymaniu drzew jako dziaania wspomagajce (np. podlewanie, grodzenie) Szerokie stosowanie udziau spoeczestwa (partycypacji spoecznej) wplanowaniu przestrzennym Wsppraca zorganizacjami pozarzdowymi dziaajcymi na rzecz ochrony rodowiska 3
11
liczba wskaza
10
20
30
40
Rysunek 8. Sposoby pokonywania barier dla zachowania drzew w miecie wg ich znaczenia (N=300; badani byli proszeni o wskazanie trzech najistotniejszych sposobw pokonywania barier)

Fot. dziki uprzejmoci Fiatpress.com
Rysunek 9. Skoro barier jest brak rodkw finansowych, to tych rodkw nalezy aktywnie poszukiwa, stosujc innowacyjne metody. Przykadem moze by wsppraca zduzymi firmami, np. wykorzystujcymi donice jako reklam, jak wprzypadku przedstawionej na zdjciu akcji Fiata wMediolanie
oczekiwania na to, co na utrzymanie ipielgnacj zieleni przeznaczone zostanie wbudzecie centralnym, ale przede wszystkim od kreatywnoci lokalnych wadz. Mog one wykorzystywa na te cele nie tylko rodki lokalnego budzetu, ale takze wiele innych rde. Tymczasem najwicej respondentw jako rdo finansowania zieleni wmiecie wskazywao budzety miast iinnych samorzdw, awszczeglnoci rodki zopat za usuwanie iniszczenie drzew. Wiele osb wskazao na rodki zopat rodowiskowych lub funduszy unijnych. Zwaszcza wkontekcie tych ostatnich warto wspomnie omozliwoci wsppracy urzdw iorganizacji pozarzdowych wzakresie pozyskiwania grantw na wsplne dziaania na rzecz zieleni wmiecie. Pojawiay si jednak rwniez bardziej oryginalne propozycje, takie jak sponsoring czy adopcja drzew przez firmy, instytucje iosoby prywatne (rysunek 9). Podobnym przykadem moze by sprzedawanie symbolicznych cegieek potwierdzajcych udzia wrealizacji waznego celu spoecznego, jakim jest sadzenie
drzew wmiecie. Zaproponowano rwniez, by wzorem niektrych krajw, np. Stanw Zjednoczonych, wprowadzi obowizek finansowania zielonej infrastruktury wmiecie przez centra handlowe iinne firmy, zktrych dziaalnoci wize si zanieczyszczanie miasta spalinami zpojazdw dojezdzajcych iparkujcych klientw. Innym rozwizaniem, wzorowanym na stosowanym zpowodzeniem za granic, mgby by podatek od deszczu, pacony przez zarzdcw nieruchomoci wzaleznoci od wielkoci spywu wd deszczowych zich posesji. Im wicej wody spywa zdanego terenu, tym wyzszy podatek (do tego tematu wrcimy wostatnim artykule, powiconym wodzie wmiecie). Tego typu opaty s zwizane bezporednio zusugami ekosystemw. Trzy osoby zwrciy uwag na mozliwy inny sposb dysponowania dostpnymi funduszami przeznaczonymi na ziele, np. poprzez zmniejszenie rodkw przeznaczanych na intensywn pielgnacj trawnikw, wykorzystanie przy tworzeniu terenw zieleni rolinnoci synantropijnej
Jakub Kronenberg
Fot. James Nguyen
Rysunek 10. Fotomontaz, przedstawiajcy strajk drzew, wykorzystywany wmateriaach promocyjnych programu Milion drzew dla Nowego Jorku
lub zakadanie ogrodw biocenotycznych, wktrych koszt pielgnacji jest relatywnie niski. Mozliwa jest rwniez wsppraca zmieszkacami, stosowana wwielu programach sadzenia drzew wStanach Zjednoczonych, wtym wwymienionym we wstpie programie Milion drzew dla Los Angeles. Wich ramach miasto ponosi koszt sadzonek, amieszkacy sadz drzewa na wyznaczonych terenach. Dla pokonania barier spoecznych, kluczowa jest edukacja nt. znaczenia drzew dla jakoci zycia, atakze pokazywanie mieszkacom polskich miast, ze przestrze publiczna moze by bardziej estetyczna m.in. dziki wykorzystaniu zieleni (Jeleski 2010). Upowszechnianie dobrych przykadw moze dotyczy rznych sfer zycia. Na przykad na argument, ze wmiastach brak miejsca dla drzew, poniewaz potrzebne s parkingi, warto odpowiada odwoujc si do koncepcji zrwnowazonego transportu, kadcej gwny nacisk na efektywne zaspokajanie potrzeb transportowych ijako zycia wmiecie (Buzaek 2010). Koncepcja ta obejmuje m.in. uspakajanie iograniczanie
ruchu samochodw wcentrach miast izastpowanie ich bardziej efektywnym na gsto zabudowanym obszarze transportem zbiorowym. Wazne jest rwniez zwracanie wikszej uwagi na ziele miejsk we wskanikach zrwnowazonego rozwoju, wskazujcych priorytety dla dziaa wadz lokalnych (Borys 2005). Warto wreszcie wykorzystywa pomysowe kampanie informacyjne, uwiadamiajce mieszkacw iurzdnikw, korzystajc wtym celu znowych form docierania do mieszkacw miast (rysunek 10). Pozostae sposoby pokonywania barier, wskazane przez respondentw jako najwazniejsze, odpowiaday dokonanej przez nich ocenie znaczenia poszczeglnych dziaa (rysunek 11). Dodatkowo, jednym znajwazniejszych sposobw okazao si, zdaniem respondentw, wprowadzenie uprawnie dla osb realizujcych projekty zzakresu projektowania zieleni inadzoru nad ich realizacj. Miaoby to ograniczy prowadzenie tych dziaa przez osoby nieposiadajce odpowiednich kompetencji. Powinno si to wiza rwniez zuwzgldnianiem opinii architekta krajobrazu
Wysze rodki na utrzymanie zieleni wmiastach Informacja/edukacja
0%
5%
27%
65%
0% Skuteczna egzekucja przepisw prawa
3%
27% 58%
66%
1% Uporzdkowanie regulacji prawnych 2% Wprowadzenie do ustawy ogospodarce nieruchomosciami kategorii celu publicznego tereny zieleni publicznej Wprowadzenie uprawnie dla osb realizujcych projekty zzakresu zieleni oraz nadzoru nad ich realizacj Nowe normatywy dot. stanu zadrzewienia winwestycjach drogowych imieszkalnych Inwentaryzacja poczona zregularn ocen stanu drzew wmiecie Okrelenie zasad wsppracy pomidzy poszczeglnymi jednostkami organizacyjnymi odpowiedzialnymi za ziele miejsk Szerokie zastosowanie metod wyceny drzew jako podstawy podejmowania decyzji planistycznych Zaostrzenie przepisw dotyczcych ochrony drzew wmiecie Udzia spoecznoci wutrzymaniu drzew jako dziaania wspomagajce (np. podlewanie, grodzenie) Wsppraca zorganizacjami pozarzdowymi dziaajcymi na rzecz ochrony rodowiska Szerokie stosowanie udziau spoeczestwa (partycypacji spoe cznej) wplanowaniu przestrzennym
7%
33% 54%
6% 27%
35%
54%
2%
5%
5%
10%
25% 49%
52%
4%
8%
33% 43%
4%
12%
38% 36%
1%
12% 33% 4% 13% 33% 31% 28% 24% 9% 22% 4% 18% 20% 10% 20% 42% 43% 27% 32% 41%
47%
5%
bardzo istotna raczej istotna raczej nieistotna zupenie nieistotna
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Rysunek 11. Ocena znaczenia poszczeglnych sposobw pokonywania barier (na wykresie pominito wariant nie mam zdania) 46 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Jakub Kronenberg
na jak najwczeniejszym etapie realizacji inwestycji, anie tak, jak to najczciej ma miejsce obecnie, na jednym zostatnich etapw tego procesu (Szczepanowska 2010). Wskazano rwniez na potrzeb zatrudniania wsferze zarzdzania zieleni miejsk osb przygotowanych merytorycznie, ktre mogyby peni funkcj wiodco-doradcz dla innych zarzdcw terenw zieleni. Szczeglnie intrygujce jest konsekwentne ocenianie, jako relatywnie najmniej istotnego sposobu pokonywania barier rznych form partycypacji spoecznej: udziau spoecznoci wutrzymaniu drzew iplanowaniu przestrzennym oraz wsppracy zorganizacjami pozarzdowymi. Znaczenie partycypacji zpunktu widzenia zrwnowazonego rozwoju podkrelalimy wwielu kontekstach wwydanym przez Fundacj Sendzimira podrczniku (Kronenberg i Bergier 2010). Partycypacja jest rwniez czsto przedstawiana jako istotny sposb na ochron przyrody wmiastach wpublikacjach angielskojzycznych (Barthel 2006; Colding iin. 2006; Ernstson iin. 2008). Zapewnia ona nowe mozliwoci dziaania, pozwala na wyjcie poza tradycyjne schematy mylowe ina wdrazanie innowacji. Wazne jest rwniez, co podkrelalimy wpierwszym artykule, tworzenie wizi spoecznych dziki drzewom wmiecie, awszczeglnoci dziki angazowaniu ludzi wsadzenie iutrzymywanie drzew. Ztego powodu wikszo programw zwikszania na duz skal liczby drzew wmiastach (np. Milion drzew dla Los Angeles iMilion drzew dla Nowego Jorku) umozliwia mieszkacom sadzenie ich we wskazanych przez nich miejscach. Miasto edukuje rwniez mieszkacw na temat waciwego sposobu pielgnacji posadzonych drzew. Mieszkacy, ktrzy sami uczestnicz wsadzeniu drzew, s znich pniej bardziej zadowoleni niz ci, przy posesji ktrych drzewa zostay posadzone przez kogo innego. Sadzenie drzew przy zaangazowaniu spoeczestwa zwiksza zatem zrozumienie dla potrzeby zachowania zieleni wmiecie poprzez budowanie poczucia wasnoci idumy zdrzew iwasnych dziaa (Sommer iin. 1994; Summit iSommer 1998). Partycypacja oznacza zreszt nie tylko wspprac zmieszkacami, ale rwniez zinnymi partnerami instytucjami, organizacjami, firmami wktrych interesie jest zachowanie usug ekosystemw wmiastach. Wymaga to angazowania nie tylko instytucji tradycyjnie zajmujcych si ochron rodowiska, ale rwniez pozyskania sojusznikw zinnych
sfer zycia spoeczno-gospodarczego. Stworzenie takiej koalicji jest niezbdne do prowadzenia lobbingu na rzecz wspomnianego usprawnienia systemu prawnego. Rwniez dziaania prowadzone przez koalicj na szczeblu lokalnym miayby znacznie wiksze przeozenie na podejmowane decyzje niz odosobnione dziaania prowadzone przez jednostki administracji. Dobrym pomysem na pocztek prowadzenia takich dziaa mogoby by organizowanie konkursw na upikszanie zieleni ikwiatami domw lub organizowanie pomocy miasta dla akcji sadzenia drzew, prowadzonej przez modziez imieszkacw pod kontrol suzb miejskich. Niezbdna jest rwniez wymiana dobrych praktyk zorodkami europejskimi, wtym poprzez udzia wprojektach europejskich, atakze podjcie szczegowych bada na temat usug drzew wwarunkach miast polskich (np. okrelenie korzyci gospodarczych uzyskiwanych dziki zmniejszeniu spywu wd opadowych zterenw zadrzewionych wpostaci mniejszych kosztw instalacji burzowej ijej eksploatacji). Warto tez przeprowadzi badania dotyczce postrzegania drzew wmiastach dostosowane do polskiego kontekstu. Dziki nim dowiemy si, na co zwraca uwag, komunikujc si zmieszkacami polskich miast na temat znaczenia usug ekosystemw wich zyciu. Badania zagraniczne ztego zakresu s dostpne, ale nie zawsze da si je atwo dostosowa do naszych warunkw.
Zakoczenie
Zprzeprowadzonego badania wyania si spjny obraz barier dla zachowania drzew wcentralnych obszarach polskich miast isposobw ich pokonywania. Uporzdkowana znajomo barier pozwala na lepsze dostosowanie dziaa, ktre mog pomc je pokona. Podstawowym zadaniem jest wtym kontekcie zmiana powszechnego modelu mylowego od opinii drzewa wmiecie s zbdne do zrozumienia, ze drzewa wmiecie s potrzebne. Wzrost wiadomoci na temat znaczenia drzew wrd mieszkacw miast, urzdnikw iinnych interesariuszy przeozy si na wiksze poparcie dla ich ochrony, wzrost rodkw finansowych przeznaczanych na wiadome sadzenie iutrzymanie drzew wmiastach oraz doprecyzowanie iuporzdkowanie przepisw prawnych ztego zakresu. Drzewa powinny by postrzegane jako inwestycja. Analizy
kosztw ikorzyci sadzenia iutrzymania drzew wmiastach krajw wyzej rozwinitych wyranie wskazuj na przewag korzyci. Dla jak najwikszej skutecznoci, dziaania te wymagaj jednak udziau wielu grup interesariuszy, czyli partycypacji spoecznej, oczym piszemy wkolejnym artykule. Konieczna jest takze zmiana przekonania brak miejsca dla zieleni wmiecie na istnieje wiele mozliwoci wprowadzania zieleni wmiecie. Uatwi to m.in. zmiany prawne, takie jak wprowadzenie kategorii celu publicznego tereny zieleni publicznej oraz nowych normatyww dla uwzgldnienia stanu zadrzewienia wistniejcych inowo projektowanych inwestycjach drogowych imieszkalnych. Konieczny jest rwniez wzrost zaangazowania architektw krajobrazu wproces przygotowywania nowych inwestycji, atakze szerszy wzrost dbaoci oprzestrze publiczn.
Inne przykady wprowadzania wmiastach zielonej infrastruktury, takie jak zielone dachy iciany lub kratka zamiast szczelnej powierzchni na parkingach, pokazuj ze istnieje wiele mozliwoci wprowadzania zieleni wmiecie (rysunek 12). Na sam koniec warto zaznaczy, ze stan zieleni wmiastach oceniano jako zy juz od dawna. Ponad szedziesit lat temu Anna Ptaszycka (1950, s. 5053) pisaa odaleko niewystarczajcym stanie zieleni wmiastach powojennej Polski, zwracajc uwag m.in. na brak funduszw, braki wodpowiednich ustawach iprzepisach miejscowych oraz wsposobie ich interpretacji, atakze zrozumienie znaczenia zieleni miejskiej, zbyt powoli budzce si wrd spoeczestwa wpowodzi innych trosk itrudw zycia oraz wystpujcy wrd ludnoci miejskiej brak potrzeby porzdku iestetyki najblizszego otoczenia. Rwniez wtedy
Poprawa mikroklimatu iestetyki przestrzeni publicznej moze zosta osignita dziki wprowadzeniu zieleni tam, gdzie pozornie nie ma na ni miejsca. Przykadem moze by projekt zrealizowany przez architektw zConger Moss Guillard wSan Francisco ogrody zakadane wszczelinach wydrzonych wbetonowej powierzchni. Idea projektu polega na pokazaniu potencjau pikna, ktre tkwi wbetonowym krajobrazie, dominujcym wmiastach. Na przydomowym podwrku, opowierzchni 74 m2, wydrzono cig kanalikw, ktre wypeniono ziemi iposadzono roliny.
Fot. dziki uprzejmoci Conger Moss Guillard
Rysunek 12. Ogrody zakadane wwydrzonych szczelinach wbetonowej powierzchni
Jakub Kronenberg
proponowano rozwizania podobne do tych, ktre pojawiaj si wniniejszym opracowaniu. Dugotrwae wystpowanie barier przyczynia si do cigego zmniejszania si iloci drzew wcentrach polskich miast, ograniczajc mozliwoci ich zrwnowazonego rozwoju. Dlatego konieczne jest pilne podjcie dziaa przez pracownikw administracji publicznej, posiadajcych wiksz od ogu spoeczestwa wiedz, we wsppracy zjednostkami naukowymi, organizacjami pozarzdowymi iinnymi interesariuszami. Tak dugo, jak bdziemy dostrzega przede wszystkim bariery, anie korzyci przynoszone przez drzewa Literatura
Barthel, S., 2006. Sustaining urban ecosystem services with local stewards participation in Stockholm (Sweden). W: B. Tress iin., red. From landscape research to landscape planning: aspects of integration, education and application. Dordrecht: Springer, s. 305320. Borys, T. red., 2005. Wskaniki zrwnowaonego rozwoju, WarszawaBiaystok: Wydawnictwo Ekonomia irodowisko. Buzaek, T., 2010. Transport miejski. W: J. Kronenberg iT. Bergier, red. Wyzwania zrwnowaonego rozwoju wPolsce. Krakw: Fundacja Sendzimira, s. 265293. Colding, J., Lundberg, J. iFolke, C., 2006. Incorporating greenarea user groups in urban ecosystem management. AMBio: AJournal of the Human Environment, 35(5), s. 237244. Ernstson, H., Srlin, S. iElmqvist, T., 2008. Social movements and ecosystem services the role of social network structure in protecting and managing urban green areas in Stockholm. Ecology and Society, 13(2), art. 39. Jeleski, T., 2010. Urbanistyka igospodarka przestrzenna. W: J. Kronenberg iT. Bergier, red. Wyzwania zrwnowaonego rozwoju wPolsce. Krakw: Fundacja Sendzimira, s. 235264. Kronenberg, J. iBergier, T. red., 2010. Wyzwania zrwnowaonego rozwoju wPolsce, Krakw: Fundacja Sendzimira. Lisicki, P., 2008. Podstawy prawne ochrony iksztatowania zieleni przyulicznej. W: E. Oleksiejuk iA. Jankowska, red. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: ziele przyuliczna. Toru: PZIiTS, s. 3740. McBride, J. iBeatty, R., 1992. Connections. Urban Forestry Research Update, 2(2), s. 1. McPherson, E.G. iin., 2011. Million trees Los Angeles canopy cover and benefit assessment. Landscape and Urban Planning, 99(1), s. 4050.
iich znaczenie dla jakoci zycia wmiastach, tak dugo drzew bdzie ubywa, awarunki zycia, na ktre maj one wpyw, bd si pogarsza. Czas skoncentrowa si na korzyciach, ktre zawdziczamy drzewom, ipodj dziaania na rzecz pokonania barier. Rozwizania istniej, akolejne artykuy idobre praktyki przedstawione na kocu tego poradnika mog by pierwszym rdem inspiracji. Innowacyjne rozwizania wprowadzane wnaszym kraju, na wzr dziaa realizowanych wkrajach wyzej rozwinitych, pozwol iwpolskich duzych miastach na posadzenie milionw nowych drzew.
Opschoor, J.B., 1996. Institutional change and development towards sustainability. W: R. Costanza, O. Segura, iJ. Martnez-Alier, red. Getting down to Earth: practical applications of ecological economics. Washington, D.C.: Island Press, s. 327350. Piasecki, W., 1999. Flora synantropijna Czstochowy, Czstochowa: Wydawnictwo Wyzszej Szkoy Pedagogicznej. Ptaszycka, A., 1950. Przestrzenie zielone wmiastach, Warszawa: Ludowa Spdzielnia Wydawnicza. Rostaski, K., 1997. Drzewa ikrzewy Katowic wraz zkluczem do ich oznaczania, Krzeszowice: Planta. Sommer, R. iin., 1994. The social benefits of resident involvement in tree planting. Journal of Arboriculture, 20(3), s. 170175. Summit, J. iSommer, R., 1998. Urban tree-planting programs: amodel for encouraging environmentally protective behavior. Atmospheric Environment, 32(1), s. 15. Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Hortpress. Szczepanowska, H.B., 2008. Kierunki projektowania architektonicznego: problemy inwestycji drogowych dla zwikszania bezpieczestwa. W: E. Oleksiejuk iA. Jankowska, red. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: ziele przyuliczna. Toru: PZIiTS, s. 2135. Szczepanowska, H.B., 2010. Kierunki usprawnie organizacyjnych itechnicznych dla ochrony drzew na terenach inwestycyjnych. Czowiek irodowisko, 34(12), s. 5978. Tribe, L.H., 1974. Ways not to think about plastic trees: new foundations for environmental law. Yale Law Journal, 83(7), s. 13151325. Witosawski, P., 2006. Atlas rozmieszczenia rolin naczyniowych wodzi, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.
Tomasz Wilk: ki Nowohuckie
Partycypacja spoeczna w podejmowaniu decyzji dotyczcych przyrody w miecie

Krystyna Pawowska, Politechnika Krakowska
Przyroda wmiecie jest powodem szczeglnie duzej liczby konfliktw midzy wadzami publicznymi amieszkacami. Powodem takiej sytuacji jest czsto nieuwzgldnianie opinii mieszkacw wdecyzjach dotyczcych zagospodarowania przestrzeni wogle, aterenw zieleni wszczeglnoci. Wynika to midzy innymi zaktualnego stanu prawnego, ale bardzo waznym powodem jest rwniez brak tradycji iumiejtnoci porozumiewania si wadzy ispoeczestwa. Wartykule prezentujemy, jak najlepiej zorganizowa proces komunikacji oraz jakie pyn ze korzyci, zagrazaj puapki ijakie bdy bywaj popeniane. Artyku skierowany jest wszczeglnoci do osb planujcych iprowadzcych konsultacje. Zawiera porady, jak przygotowa iprzeprowadzi efektywny proces partycypacyjny. Poparte s one licznymi przykadami zastosowania proponowanych metod. Sowa kluczowe: partycypacja spoeczna; wspdecydowanie; udzia mieszkacw wzarzdzaniu miastem; konflikt
Partycypacja spoeczna wpodejmowaniu decyzji dotyczcych przyrody wmiecie
Wprowadzenie
do wadz publicznych: Jeeli uwaacie, e wWaszym miecie konflikty spoeczne paraliuj rozwj gospodarczy, przeszkadzaj Wam rzdzi iutrudniaj realizacj poytecznych przedsiwzi. Jeli przeraa Was myl, e spoeczestwo miaoby bra bezporedni udzia wpodejmowaniu decyzji.
do spoeczestwa: Jeeli uwaacie, e macie prawo wspuczestniczy wpodejmowaniu decyzji wsprawach Was dotyczcych, awadze wci lekcewa Wasze potrzeby, dania ipropozycje. Jeeli ztego powodu zamierzacie zaniecha aktywnoci spoecznej lub zaostrzy formy protestu.
Jeeli na tym tle sabnie Wasza wiara wdemokracj, sprbujcie si upewni, czy sami nie popeniacie bdw wkomunikacji? Czy umiecie bra udzia wdialogu? Czy potraficie go organizowa? Jeli nie jestecie pewni, sprbujcie si tego nauczy, pogbiajc wiedz iumiejtnoci zzakresu komunikacji spoecznej. Stosujcie profesjonalne metody partycypacji spoecznej.
Miasto pene zieleni jest miejscem dobrym do mieszkania. Wiedz otym wszyscy idlatego nikt nie przyzna otwarcie, ze jest wrogiem przyrody wmiecie. Mimo to wanie oziele, lub szerzej, oprzyrod, toczy si najwicej konfliktw midzy wadzami publicznymi amieszkacami miast. Widocznie midzy deklaracjami arzeczywistymi intencjami ipreferencjami istnieje ogromna, cho niechtnie ujawniana, rznica. Symbolem tego paradoksu s czsto powtarzajce si sytuacje, gdy np. deweloper podejmuje budow osiedla ozachcajcej nazwie Zielona dolina lub Soneczna polana, ajednoczenie wiadomo, ze budowa ta zniszczy doszcztnie przyrodnicze walory tego miejsca. Jak wrzeczywistoci wygldaj relacje potrzeb wzakresie kontaktu ludzi zprzyrod, ajak relacje si uczestnikw gry oprzestrze? Kto kogo reprezentuje, kto zaspakaja czyje potrzeby? Kto ma prawo zabiera gos, akto wspuczestniczy wpracy nad projektami? Kto ma podejmowa decyzje iczyje postulaty powinny by uwzgldniane? Spory oprzestrze, wtym ojej przyrodnicze walory, s zjawiskiem naturalnym. Przestrze miejska jest cenna moze zaspokoi wiele potrzeb. Totez sigaj po ni osoby igrupy wnajrzniejszych, czsto niedajcych si pogodzi, celach. Powstajce na tym tle konflikty, zwaszcza te dugotrwae, paralizuj gospodark przestrzenn, utrudniaj zycie wmiecie izarzdzanie
miastem. Mimo to nie mozna traktowa konfliktw jako zjawiska patologicznego. Trzeba nauczy si, jak im zapobiega ijak nimi zarzdza, aby przynosiy jak najmniej szkd. Jednym ze sposobw prowadzcych do tego celu jest dobrze zaplanowana iprzeprowadzona partycypacja spoeczna wgospodarowaniu przestrzeni. Nic onas bez nas partycypacja spoeczna realizuje jedn zfundamentalnych zasad demokracji. To podstawowy powd, dla ktrego praktykuje si j wkrajach oustroju demokratycznym na caym wiecie. Zasada ta dotyczy powinna wielu dziedzin zycia, wktrych decyzje podjte przez wadze publiczne maj znaczcy wpyw na zycie obywateli. Obowizek organizowania partycypacji spoczywa na wadzach publicznych, cho wobec niedostatku aktywnoci ztej strony, zinicjatyw tak wystpuj czsto sami obywatele albo profesjonalici wtych dziedzinach, ktrych wdanym przypadku partycypacja dotyczy. WPolsce na og partycypacja spoeczna stosowana jest rzadko, co dotyczy takze gospodarki przestrzennej: architektury, urbanistyki, planowania przestrzennego, ochrony przyrody, ochrony zabytkw. Wynika to zjednej strony ze stanu prawnego, zdrugiej za braku tradycji iumiejtnoci wtym zakresie. Przepisy prawne, zobowizujce do pewnych ograniczonych form partycypacji, znajduj si wkilku aktualnych ustawach1 iprzyjtych
1 Np. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r., Nr 80, poz. 717 z pn. zm.), Ustawa z dnia 6 wrzenia 2001 r. o dostpie do informacji publicznej (Dz.U 2001 Nr 112, poz.1198 z pn. zm.), Ustawa z dnia 3 padziernika 2008 r. o udostpnianiu informacji o rodowisku i jego ochronie, udziale spoeczestwa w ochronie rodowiska oraz ocenach oddziaywania na rodowisko (Dz. U 2008 Nr 199 poz. 1227).
Krystyna Pawowska
przez Polsk konwencjach midzynarodowych.2 Fakt znane historyczne powody, co nie znaczy, ze nie istnieten nalezy traktowa jako postp, poniewaz poprzed- je mozliwo zmiany na lepsze. Drog do celu nie monie wersje odpowiednich ustaw byy pod tym wzgl- ze by jednak bierne czekanie. Nie wystarczy tez sposb dem ubozsze. Nadal jednak zakres partycypacji wyma- zalecany przez wielu planistw lub konserwatorw, pogany przez prawo jest niewielki. Niezaleznie od naszego legajcy na powszechnej edukacji spoeczestwa wzaustawodawstwa, pewien wpyw na rozwj partycypacji kresie gospodarowania przestrzeni. Edukacja taka jest ma nacisk ze strony Unii Europejskiej, ktra przyja od lat postulowana, askutek wciz jest niewielki. Znaczzasad preferencji wfinansowaniu dla tych projektw, nie wiksze nadzieje budzi edukacja wadz publicznych, ktre j uwzgldniaj. planistw iurbanistw wzakresie komunikacji spoeczInn przyczyn braku popularnoci idei partycypa- nej (McKay iin. 2003). Jest to przeciez grupa lepiej wycji jest niech niektrych rodowisk profesjonalnych ksztacona imniejsza niz cae spoeczestwo. iwrd przedstawicieli wadz publicznych. czy si ona zniskim poziomem umiejtnoci wzakresie organizowania przedsiwzi partycypacyjnych. Co gorsza, jest Partycypacja spoeczna jako metoda to zwykle niedostatek nieuwiadomiony. Praktyka wska- przeciwdziaania konfliktom zuje, ze wrd profesjonalistw zajmujcych si gospodark przestrzenn jest wicej przeciwnikw niz zwo- Mozna wymieni wiele pozytkw wynikajcych zdolennikw partycypacji. Zdecydowanie najwiksz grup brze przeprowadzonej partycypacji, ale praktyka dostanowi ci, ktrzy teoretycznie daj jej przyzwolenie, wodzi, ze sceptykw najbardziej przekonuje argument ale jednoczenie uwazaj, ze wPolsce partycypacja nie omozliwoci przeciwdziaania konfliktom, ktre paramoze si uda, poniewaz polskie spoeczestwo si do lizuj wiele dziedzin rozwoju przestrzennego. Konflikty mozna zamieni na szanse, gdy nie zotego nie nadaje nie rozumie zagadnie przestrzennych, jest wyjtkowo ktliwe, awspdziaanie udaje stawia si ich wasnemu losowi, lecz podejmuje prmu si lepiej wwalce iprotecie, niz wtworzeniu roz- b racjonalnego zarzdzani nimi (Deutsch iColeman wiza. Dlatego, zdaniem sceptykw, trzeba poczeka, 2005). Konflikty bowiem maj naturaln tendencj az polskie spoeczestwo dojrzeje. Niezaleznie jednak do eskalacji. W trakcie ich trwania, na przyczyny od tego, czy owa diagnoza jest suszna czy nie, wspoe- merytoryczne nakadaj si przyczyny emocjonalczestwie demokratycznym iinformacyjnym bez party- ne, podwyzszajce coraz bardziej temperatur sporu. Bywa nawet tak, ze merytoryczna cypacji na duzsz met oby si nie da. Wtym zakresie nastpia Ukrywanie przed spoeczestwem procesw sprzeczno od pocztku jest barbowiem zasadnicza zmiana ilo- decyzyjnych w warunkach powszechnego do- dzo maa lub wrcz pozorna, natociowa ijakociowa. Ukrywanie stpu do internetu jest znacznie trudniejsze miast dynamika rozwoju konfliktu przed spoeczestwem procesw niz byo wwczas, gdy spoeczestwo nie dys- napdzana jest wycznie motywadecyzyjnych wwarunkach po- ponowao tym niebywale sprawnym narz- mi psychologicznymi. wszechnego dostpu do interne- dziem komunikacji. Sie internetowa ponadPraktyczne prby rozwizywatu jest znacznie trudniejsze niz to wybitnie uatwia oddoln samoorganiza- nia konfliktw s tak stare, jak sam byo wwczas, gdy spoecze- cj spoeczestwa i wszelkie formy demokracji konflikt od najprymitywniejstwo nie dysponowao tym nie- bezporedniej. szych, jak np. wybicie przeciwnikw do nogi, do bardziej godnych bywale sprawnym narzdziem komunikacji. Sie internetowa ponadto wybitnie ua- polecenia, czyli prb uzyskania trwaej zgody pokojotwia oddoln samoorganizacj spoeczestwa iwszel- wymi metodami. Analiza natury konfliktw pozwala wysnu oglne wnioski na temat przyczyn sukcekie formy demokracji bezporedniej. Bariery, utrudniajce wprowadzenie wPolsce party- su lub klski wich rozwizywaniu. To zkolei otwiera cypacji spoecznej, wtym szczeglnie brak zaufania mi- drog do tworzenia metod przeciwdziaania izarzdzy wadz publiczn aspoeczestwem, maj oglnie dzania konfliktami.
2 Np. Europejska Konwencja Krajobrazowa, Dz. U. z 2006 r., Nr 14. poz. 98.
Na podstawie analizy przeprowadzonej na ok. 400 przypadkach rzeczywistych konfliktw, toczcych si wPolsce wok spraw przestrzennych, mozna przedstawi pi najwazniejszych przyczyn trudnoci wich rozwizywaniu (Pawowska 2008). 1. Prby rozwizywania podejmowane s za pno Jest to swego rodzaju grzech pierworodny przyczyna, ktra pociga za sob nastpne trudnoci. Nadzieje na rozwizanie konfliktu wybuchajcego wostatniej fazie zamierzenia, gdy rozpoczynamy jego realizacj, s bardzo mae. Szczeglnie wtedy, gdy cay proces projektowy idecyzyjny odby si za zamknitymi drzwiami. Wdyskusji rozpocztej wtym momencie trudno oczekiwa pokojowego nastawienia iharmonijnej wsppracy stron nad dobrym rozwizaniem. Ten, kto wyda decyzj, broni swego stanowiska za wszelk cen, bo zmiana grozi jego zdaniem zmarnowaniem publicznych pienidzy, wysiku iczasu oraz utrat prestizu decydenta. Przeciwnicy, niezaleznie od tego czy maj racj, s sfrustrowani dotychczasowym lekcewazeniem ich opinii. Wtych okolicznociach czsto wstosunku do protestujcych formuowany jest zarzut, ze wszystko, co potrafi to protestowanie. Zzarzutem tym jednak trudno si zgodzi, bo wtym momencie ludzie nie maj juz zadnego innego sposobu dochodzenia swoich racji, jak wanie protestowanie.
2. Konflikty rozwizywane s na paszczynie prawnej, anie merytorycznej Oczywiste jest, ze sprawy przestrzenne, wok ktrych tocz si konflikty, s regulowane przepisami prawnymi. Jednak jakoci rozwiza nie mozna ocenia tylko przez pryzmat zgodnoci zprawem. Konflikty, ktrym prbuje si zaradzi zopnieniem, po podjciu decyzji, bardzo czsto zpaszczyzny merytorycznej przenosz si na prawn. Strony prbuj wygra przez udowodnienie, ze przeciwnik zama prawo. Oznacza to zreguy swoiste polowanie na winnego, wic nie ma mowy oszukaniu merytorycznych rozwiza. Wtakiej rozgrywce nawet drobne prawne uchybienie moze zadecydowa owygranej strony, ktra ani merytorycznie ani spoecznie nie ma racji. Odnosi si wrazenie, ze wazne byo jedynie to, czy przedsiwzicie jest legalne czy nie. Jednak nie wystarczy, ze rozwizanie jest legalne rwnoczenie powinno by dobre. Twrcza wsppraca, merytoryczna dyskusja inegocjacje kwestii spornych maj sens tylko przed podjciem decyzji. Ich celem winno by szukanie merytorycznie dobrego rozwizania, ktre powinno by takze legalne. 3. Przekonywanie protestujcych traktowane jest jako jedyna iwystarczajca forma porozumiewania si ze spoeczestwem Oczywist reakcj wadz na protest spoeczny jest prba jego zazegnania. Wtakich okolicznociach bardzo czsto wadze automatycznie przyjmuj, ze partnerem do rozmw s protestujcy. Co gorsza, rozmowy
kim s interesariusze? Wteorii zarzdzania uywane jest angielskie okrelenie stakeholders, tumaczone na jzyk polski jako interesariusze. Sowo to oznacza wszystkie osoby (take grupy, instytucje, organizacje), ktre s wtaki sposb zwizane ze spraw, e decyzje wtej sprawie podjte maj istotny wpyw na ich ycie (interesy). Innymi sowy interesariusze to ci, ktrzy maj powd iprawo, aby uczestniczy wgrze oprzestrze, niezalenie czy wdanym momencie czynnie wniej uczestnicz. Do interesariuszy wsprawach zwizanych zgospodark przestrzenn nale zawsze wadze publiczne, ktre podejmuj iodpowiadaj za decyzj, atake waciciele nieruchomoci iprojektanci. Odrbn grup stanowi interesariusze spoeczni, czyli mieszkacy, bywalcy, uytkownicy miejsc, ktrych dotyczy sprawa zarwno wstanie istniejcym, jak ipo przeprowadzeniu zmiany. S to osoby igrupy niezorganizowane lub zorganizowane. Uczestnictwo interesariuszy spoecznych wprocesach projektowych idecyzyjnych to wanie partycypacja spoeczna zprawdziwego zdarzenia.
Krystyna Pawowska
zprotestujcymi zyskuj rang konsultacji spoecznych. Po stronie wadz brak zwykle refleksji nad prawem protestujcych do reprezentowania wszystkich interesariuszy spoecznych. Niekiedy protestujcy s rzeczywicie interesariuszami, ale tylko niewielk grup wstosunku do ogu. Czasem zapewniaj sobie poparcie wikszej grupy lub nawet wszystkich interesariuszy. Zdarza si jednak, ze prawa naleznego ogowi domagaj si osoby szczeglnie awanturnicze, cho bez legitymacji do zabierania gosu. To s najtrudniejsi partnerzy do rozmw. Nalezy wic sprawdzi legitymacj protestujcych i, jeli jest wtpliwa, zadba oudzia autentycznych interesariuszy. Jest szansa, ze wrd nich znajd si lepsi partnerzy do rozmw. By moze wtej milczcej dotychczas grupie znajd si osoby majce cakiem inne zdanie niz protestujcy. 4. Komunikacja ze spoeczestwem podejmowana jest jako wymuszona reakcja na konflikt, anie zinicjatywy wadz publicznych Komunikacja podejmowana wtakich okolicznociach zmusza wadze lub projektantw do przyjcia narzuconych lub przypadkowych (zwykle niekorzystnych) warunkw gry. Utrudnia to zapanowanie nad procesem iosignicie porozumienia poprzez planowo iprofesjonalnie zorganizowan partycypacje spoeczn. Organizatorzy wymuszonej partycypacji czsto nie wiedz, ze mogoby by inaczej. Uwazaj, ze nie ma innego sposobu niz odpowied przymusem na przymus. Takie siowe zmagania pogbiaj brak zaufania midzy wadz ispoeczestwem, utrudniaj pokojowe rozwizanie tego ikolejnych problemw. Gdyby wadze podejmoway inicjatyw we waciwym czasie izaplanoway racjonalny proces partycypacji ze wszystkimi interesariuszami, szanse na takie rozwizanie byyby znacznie wiksze. 5. Brak umiejtnoci zarzdzania konfliktem Przeciwdziaanie konfliktom iich rozwizywanie wymaga umiejtnoci wzakresie komunikacji spoecznej. Bez nich inicjatywa partycypacji, nawet podjta we waciwym czasie, moze nie przynie oczekiwanych rezultatw lub nawet przyczyni si do wybuchu lub pogbienia konfliktw. Ze dowiadczenia wtej dziedzinie s jedn zprzyczyn unikania partycypacji. Dlatego
ksztacenie przedstawicieli wadz, projektantw iliderw lokalnych wtej dziedzinie, podobnie jak nauczanie badaczy, moderatorw, negocjatorw imediatorw problematyki przestrzennej jest konieczne.
Program partycypacji spoecznej

Partycypacja spoeczna wprzedsiwziciach przestrzennych moze by sposobem na przeciwdziaanie konfliktom. Nalezy wprowadza wproces realizacji okrelonego zamierzenia we waciwy sposb iodpowiednio wczenie. Umozliwiajce sukces zwizki logiczne midzy etapami przedsiwzicia, afazami iformami partycypacji, s niezalezne od rodzaju przedsiwzicia. Dotycz zarwno planowania przestrzennego, jak irealizacji inwestycji, ochrony wartoci zastanych, jak iwprowadzania nowych form zagospodarowania. Maj wic zwizek zwszystkimi formami ochrony przyrody, jak itworzenia systemu zieleni miejskiej. Program ten nalezy stosowa wsytuacji, gdy zamierzenie zmiany przestrzennej wynika zinicjatywy wadzy publicznej lub inwestora zewntrznego. Przedsiwzicie podzielono tu na 4 gwne etapy (tabela 1): I. Programowanie, II. Projektowanie, III. Podejmowanie decyzji, IV. Realizacja. Odpowiednio do tego zaplanowano 6 faz partycypacji, zazbiajcych si lub wsplnych zetapami przedsiwzicia. Wzwizku zwynikami partycypacji moze powsta potrzeba powrotu do etapu projektowania (IIa) ipowtrzenia nastpujcych po nim faz partycypacji (3a, 4a, 5a). Pierwsza faza partycypacji to skuteczne informowanie interesariuszy ozamierzeniu, poprzedzone sporzdzeniem ich listy (1). Jest to zadanie wadzy publicznej. Druga to rozpoznanie potrzeb spoecznych, jakie maj by zaspakajane dziki realizacji zamierzenia, poprzez przeprowadzenie bada spoecznych (2). Te dwa etapy winny by zrealizowane przed przystpieniem do sporzdzania projektu. Na etapie projektowania trzeba rozpatrzy mozliwo opracowania wicej niz jednej wersji projektu, bo alternatywne rozwizania zwykle uatwiaj prowadzenie nastpnych faz partycypacji. Kolejne fazy, to prezentacja projektu interesariuszom poczona zwyjanieniem ze strony projektantw tak, aby w projekt zosta dobrze zrozumiany przez nieprofesjonalistw (3). Nastpnie winna by przeprowadzona dyskusja nad projektem (4) midzy projektantami, wadzami oraz interesariuszami. Taka dyskusja moze doprowadzi
Tabela 1. Program partycypacji i jego zwizek z etapami przedsiwzicia l.p. i etapy przedsiwzicia Programowanie Fazy partycypacji Informowanie interesariuszy Badanie potrzeb ii Projektowanie Prezentacje i wyjanianie projektu Dyskusja nad projektem Negocjacje kwestii spornych iia Wprowadzenie do projektu zmian wynikajcych z dyskusji i negocjacji kwestii spornych Jeli potrzeba, powtrzenie etapw 3a, 4a (5a) 3 4 5 l.p. 1 2
iii iV
Podejmowanie decyzji Realizacja Moliwo uczestnictwa w realizacji 6
do akceptacji projektu lub wybranej jego wersji, co pozwala na przejcie do etapu podejmowania decyzji, anastpnie do realizacji zamierzenia wniektrych przypadkach zbezporednim udziaem interesariuszy (6). Jeli jednak dyskusja nie skoczy si akceptacj, powinna doprowadzi do sporzdzenia listy kwestii spornych. Wkolejnym etapie (5) kwestie te winny by negocjowane az do podpisania porozumienia midzy wadzami, projektantami iinteresariuszami. Jezeli porozumienie to polega na penej akceptacji projektu lub na nieistotnych zmianach, nie zmuszajcych do przebudowania koncepcji projektowej, po negocjacjach moze by podjta decyzja pozwalajca na realizacj (6). Jeli natomiast tre porozumienia zmusza do zmiany koncepcji, projektowanie (IIa) ipartycypacja (3a, 4a ijeli trzeba takze 5a) winny by powtrzone, aby na koniec doprowadzi do ostatecznych rozstrzygni. Oczywicie najlepiej jest, jeli ostateczne rozstrzygnicie jest przypiecztowaniem penego porozumienia iakceptacji, ale mimo stara nie zawsze udaje si doprowadzi do takiego finau. Jeli nie ma zgody, decyzj
podejmuje ten, kto za ni potem odpowiada, czyli wadze publiczne. Podejmujc j powinny jednak wzi pod uwag dalekosizne nastpstwa decydowania bez zgody spoecznej. Program ten trzeba zmodyfikowa, jeli przedsiwzicie bdzie zainicjowane przez samych mieszkacw. Stopie zmiany zalezy od tego, czy grup inicjujc mozna uzna za reprezentatywn dla wszystkich spoecznych interesariuszy przedsiwzicia. Jeli tak, to faza pierwsza powinna polega na informacji skierowanej przez inicjatorw do wadz izjednanie sobie ich poparcia, faza druga jest zbdna, natomiast fazy 3, 4 i5 bd potrzebne, jeli wadze trzeba bdzie przekonywa do projektu. Wtym przypadku, podobnie jak wfazie 1, kierunek perswazji bdzie odwrotny niz wprzedsiwziciu inicjowanym przez wadze. Jeli natomiast grupa inicjatywna nie reprezentuje wszystkich interesariuszy, to powinna zyska ich poparcie, zanim zwrci si do wadz. Jeli tego nie zrobi, to do wadz nalezy przeprowadzenie procesu partycypacji tak, jak podano wpowyzszej tabeli.
Krystyna Pawowska
Podstawowe formy partycypacji

Przeciwdziaanie konfliktom rozpoczyna si wprzedstawionym programie wfazie informowania ibada, kiedy nastpuje identyfikacja interesw rznych uczestnikw przedsiwzicia. Zapobiega to konfliktom, zanim si rozpoczn lub umozliwia interwencj we wczesnej ich fazie. Stwarza to wiksz szans na pokojowe rozwizanie iprzeciwdziaa rznego rodzaju stratom. Takie mozliwoci kryj si tez wpozostaych fazach, akazda znich wymaga od organizatorw innych umiejtnoci iinnych metod. Ramy tej publikacji nie pozwalaj zaprezentowa szerokiego wachlarza rozmaitych form partycypacji, ani tym bardziej opisa szczegowo kazd znich. Dlatego ograniczono si do bardzo skrtowego ujcia oraz kilku uwag wskazujcych popularne, ale nieprawdziwe stereotypy, utrudniajce postp wtej dziedzinie.
Faza 1 informowanie interesariuszy Bardzo czsto organizatorzy partycypacji niepowodzenie tumacz brakiem zainteresowania ze strony potencjalnych uczestnikw, mimo ze informacja zostaa ogoszona, azaproszenia wysane. Aby zapewni sobie rzeczywiste uczestnictwo interesariuszy nie wystarczy publiczne udostpnienie informacji. Trzeba zadba, aby informacja, apotem zaproszenia do kolejnych faz uczestnictwa, trafiay do odpowiednich ludzi iskutecznie nakaniay do aktywnoci (rysunek 1). Nawet wkrajach, wktrych aktywno spoeczna jest wiksza niz wPolsce, stosuje si metody wzorowane na reklamie handlowej. Tym bardziej wPolsce, gdzie nie ma ani tradycji ani nawyku uczestnictwa spoecznego wsprawach publicznych, nie powinno si poprzestawa na stereotypowych formach dziaania. Nie wystarczy otworzy drzwi trzeba aktywnie zaprasza konkretne osoby igrupy. Nalezy najpierw skompletowa list interesariuszy, anastpnie zastosowa odpowiednie wdanym przypadku formy informowania izapraszania. Ponizej lista przykadowych form.
Fot. Krystyna Pawowska
Rysunek 1. Zaproszenie na dyskusj onowym parku na dziace, na ktrej ma by urzdzony
Zamiast nakania ludzi do przyjcia, prowadzi procesy partycypacyjne tam, gdzie ludzie przychodz sami, np. wgalerii handlowej, wkociele, wszkole. Skorzysta zokazji, gdy ludzie maj czas lub gdy si nudz, np. ankietowanie wpoczekalni kolejowej lub wprzychodni lekarskiej albo na poczcie. Stworzy dodatkow motywacj, np. warsztaty jako konkurs znagrodami. Skorzysta zatrakcyjnoci innych przedsiwzi, np. prowadzenie bada podczas festynu. Nie zabiera czasu wolnego, np. zadba ozwolnienie zpracy lub zzaj szkolnych na czas warsztatw. Prosi opomoc lokalne autorytety iludzi lubianych, np. ksidza oprzekazanie informacji zambony lub dziennikarza radiowego podczas popularnej audycji. Skorzysta zistniejcych relacji midzyludzkich, czyli zastosowa metod kuli nieznej (pierwszy zaprasza drugiego, drugi trzeciego itd.). Wykorzysta sytuacj, wktrej partycypacja moze sta si obowizkiem lub przynie korzyci winnej dziedzinie, np. poparcie akcji prowadzonej wszkole przez nauczyciela, lub wfirmie przez szefa. Wykorzysta jedn form partycypacji do promowania nastpnej. Wykorzysta portale spoecznociowe iblogi internetowe do przekazywania informacji ipromocji wydarze. Faza 2 przedprojektowe badania potrzeb Wbrew powszechnym opiniom niefachowcw, badania spoeczne nie ograniczaj si do ankietowania, asama ankieta ma wiele odmian. Bdne jest rwniez przekonanie, ze prowadzenie bada ankietowych jest zadaniem atwym, nie wymagajcym szczeglnego przygotowania. Wiara we wszechmoc ankiety jest szczeglnie zwodnicza, jeli organizatorzy partycypacji maj na uwadze jeden cel, mianowicie pozyskanie inspiracji projektowej. Wtedy ankieta nie jest dobrym sposobem. Zanim rzucimy haso zrbmy ankiet, sprbujmy pozna szersz ofert metod bada opinii ipozyskiwania inspiracji. Nastpnie wybierzmy te, ktre bd odpowiednie dla naszego celu inauczmy si je stosowa. Nauki humanistyczne dysponuj wieloma metodami inarzdziami badawczymi (Babbie 2005; NikodemskaWoowik 1999; Rszkiewicz 2002; Konecki 2000; Sagan
1998). Powinny by dobrze dobrane zarwno do charakterystyki respondentw, jak ido celu badawczego. Tabele 2 i3 zestawiaj badania wyprbowane wpraktyce. Faza 3 prezentacje iwyjanienia projektu Wpolskim prawie istnieje od dawna pewna forma prezentacji projektw, zwana wyozeniem planu przestrzennego do publicznego wgldu. Istnieje tez obowizek prezentacji okrelonych dokumentw winternecie. Proste spenienie prawnego obowizku nie gwarantuje jednak skutecznoci. Po pierwsze, jak juz powiedziano, aby podj rzeczywisty dialog zinteresariuszami, nie wystarczy otworzy drzwi trzeba tez zachci ich do wejcia. Ponadto kluczowe znaczenie ma likwidacja barier midzy profesjonalistami anieprofesjonalistami, ktrymi zreguy s interesariusze spoeczni. Samo udostpnienie informacji, nawet jeli dotyczy wszystkich interesariuszy, nie wystarczy. Zamierzenie musi by skutecznie wyjanione. Bez tego powstaje ryzyko konfliktu wynikajcego znieporozumienia. Jeli dochodzi do prezentacji iwyjanie okrelonego zamierzenia, to zwykle tego zadania podejmuj si wadze publiczne lub projektanci, ktrzy je najlepiej znaj. Wpraktyce jednak wielu projektantw uwaza, ze dobry projekt powinien broni si sam, bez zbdnej gadaniny. Jeli kto go nie rozumie, to jego wina. Tymczasem, podobnie jak we wszystkich innych rodzajach komunikacji, za skuteczno przekazu odpowiedzialny jest przede wszystkim nadawca komunikatu. Od niego zalezy, jakim jzykiem przemawia ijakie rysunki pokazuje. Powinny by one dostosowane do mozliwoci percepcyjnych konkretnych suchaczy iwidzw, zjakimi wdanym przypadku mamy do czynienia. Jeli przekaz nie jest rozumiany to nie odbiorcy, anadawca jest winny. Podstawowe zasady wystpie publicznych, dotyczcych problemw przestrzennych, nie rzni si niczym od generalnych zasad retoryki (Gibbons 2007; Rusinek iZaaziska 2005). Wzbogaca si je zazwyczaj obrazami rysunkami, wizualizacjami komputerowymi, filmami. Sukces publicznego wystpienia zalezy wduzej mierze od dobrego przygotowania. Dlatego prezentujcemu potrzebne s informacje na temat: suchaczy, celu, miejsca iczasu wystpienia, dostpnych rodkw pomocniczych iinnych okolicznoci planowanego wydarzenia. Jeli okaze si, ze uwarunkowania te s niekorzystne, nalezy stara si je zmieni. Jeli to okaze
Krystyna Pawowska
Tabela 2. Zestawienie przykadowych metod badawczych z charakterystyk grup badanych tymi metodami metody 1 2 3 Ankieta prasowa Ankieta pocztowa lub telefoniczna Ankieta audytoryjna badani przykady Czytelnicy Mieszkacy miasta Uczniowie, rodzice na wywiadwce, pracownicy instytucji, bywalcy istali uytkownicy okrelonego miejsca, czonkowie organizacji pozarzdowych Mieszkacy, ssiedzi projektowanego miejsca, przedsibiorcy ipracownicy instytucji iusugodawcy zwizani zmiejscem Turyci, spacerowicze, uczestnicy imprez, seniorzy, niepenosprawni Burmistrz, proboszcz, dyrektor instytucji zwizanej zmiejscem, dzielnicowy policjant, organizator imprez, senior miejscowy gawdziarz, prezes izby gospodarczej, nadleniczy, prezes miejscowej organizacji pozarzdowej Radni, czonkowie organizacji pozarzdowej, zorganizowani uytkownicy, rada parafialna Uytkownicy Internauci Przedszkolaki, uczniowie szkoy podstawowej, gimnazjum, liceum, studenci, czonkowie zrzesze modzieowych Harcerze, czonkowie zwizkw twrczych, elita kulturalna miasta (rysunek 2) Mieszkacy, uczniowie, bywalcy klubu (rysunki 3, 4)
Ankieta rozdawana
5 6
Ankieta notowana przez ankietera Wywiad indywidualny
Wywiad zogniskowany
8 9 10
Badania obserwacyjne Badania internetowe Rysowanie imodelowanie
11 12
Burza mzgw Warsztaty projektowe
Rysunek 2. Przedprojektowe badania spoeczne burza mzgw
Rysunek 3. Warsztaty projektowe dla modziezy na temat parku koo szkoy

Rysunek 4. Warsztaty projektowe dla dzieci na temat ogrodu tymczasowego na miejskim podwrku
si niemozliwe, nalezy przygotowa rodki zaradcze, zawsze lepsze od improwizacji. Nastpnie trzeba przygotowa tekst wystpienia lub konspekt oraz materiay pomocnicze iprzeprowadzi prb. Najczciej popeniane bdy to: brak lub zbyt maa liczba suchaczy/widzw, brak lub ze przygotowanie ze strony prezentujcego brak umiejtnoci przemawiania, brak znajomoci konkretnego tematu, rodki przekazu (jzyk, grafika) niezrozumiae dla suchaczy/widzw, dugo w ystpienia niedostosowana do ram czasowych, nieodpowiednie warunki miejsca iczasu, brak odpowiednich i niezawodnych materiaw pomocniczych.
Faza 4 dyskusja publiczna Organizatorzy nie posiadajcy dostatecznej wiedzy zzakresu komunikacji spoecznej, czsto na haso partycypacja ochoczo organizuj spotkanie projektantw zmieszkacami. Zreguy koczy si ono klsk. Porozumienia nie daje si osign, konflikty staj si gbsze niz byy, organizatorzy trac nadziej na skuteczno partycypacji, awin za niepowodzenie obcizaj mieszkacw. Szczeglnie drastycznymi przykadami takich niepowodze bywaj dyskusje telewizyjne prowadzone przez przeciwiestwo mediatora, czyli dziennikarza zdnego sensacji. Przy organizacji takich dyskusji popenia si wiele bdw zzakresu komunikacji spoecznej, za co na pewno winy nie ponosz zaproszeni gocie. Prowadzenie dyskusji tak, aby przynosia korzyci, anie pogbiaa spory inieufno midzy stronami, to wielka sztuka (Pawowska 2008). Zbyt czsto wierzymy, ze dobra wola iprzekonanie oswojej racji wystarczy. Dlatego dyskusje publiczne, rwniez te, ktre nakazuj przepisy prawne, s czsto bezowocne lub wrcz szkodliwe. Tabela 4
Krystyna Pawowska
Tabela 3. Zestawienie przykadowych metod badawczych z rnymi celami bada metody dobra do celu przykady prasowa Informacja Wybr wersji projektowej 2 pocztowa lub telefoniczna audytoryjna Uzyskanie opinii duej populacji Poznanie potrzeb uytkownikw Pobudzenie zainteresowania Doskonalenie projektu za do celu przykady Pozyskiwanie inspiracji
Ankiety
Poznanie uzasadnienia deklarowanych opinii
rozdawana
Pozyskanie inspiracji
notowana przez ankietera Wywiad indywidualny Wywiad zogniskowany Badania obserwacyjne
Poznanie potrzeb iedukacja
Doskonalenia projektu
6 7 8
Identyfikacja konfliktw Budowanie zaufania Zdobycie wiedzy o projektowanym miejscu Pozyskanie inspiracji Pozyskanie sojusznikw
Zdobycie statystycznych wynikw badania opinii Zdobycie statystycznych wynikw badania opinii Porwnanie opinii spoecznej z opiniami ekspertw Identyfikacja konfliktw Zdobycie statystycznych wynikw badania opinii grupy reprezentatywnej dla duej populacj Pozyskanie wiedzy omiejscu Pozyskanie statystycznych wynikw badania opinii
9 10
Rysowanie i modelowanie Badanie internetowe
11 12
Burza mzgw Warsztaty projektowe
Pozyskanie inspiracji Doskonalenie projektu Edukacja
przedstawia podstawowe zasady uatwiajce racjonalne zorganizowanie dyskusji. Faza 5 negocjacje Wpowszechnym przekonaniu celem negocjacji jest kompromis. To opinia tylko czasami iczciowo prawdziwa. Inny stereotyp, opisujcy negocjatora jako bezwzgldnego, manipulujcego ludmi gracza, jest wrcz szkodliwy. Jeli nawet bywaj tacy negocjatorzy, to nie powinni by zatrudniani przez wadze wjej kontaktach ze spoeczestwem.
Wrzeczywistoci negocjacje to proces komunikowania si, ktrego celem jest osignicie porozumienia. Nie zawsze jest to jednoznaczne zkompromisem czasem mozna osign lepszy wynik. Dobry negocjator to kto, kto potrafi zmieni zazartego wroga wpartnera skonnego do wsplnego poszukiwania dobrych rozwiza. Jeli sami nie czujemy si na siach, aby prowadzi skuteczne negocjacje, zapromy do nich bezstronnego mediatora, ktrego podstawowym zadaniem jest dbanie, aby warstwa emocjonalna sporu nie zdominowaa rozmw merytorycznych. Praktyka wskazuje, ze
Tabela 4. Lista podstawowych zalece dla organizatorw dyskusji publicznych tak nie
Z inicjatywy
Wadzy publicznej
Pod naciskiem konfliktw
W celu
Osignicia porozumienia
Spenienia wymogw ustawowych lub wymuszenia akceptacji
Kiedy
Przed podjciem decyzji
Po podjciu decyzji
Z zamiarem
Skorzystania z wynikw
Bez moliwoci skorzystania
Poprzedzona
Skuteczn informacj merytoryczn
Poczona z wyjanianiem nieporozumie merytorycznych
Tematyka
Przede wszystkim merytoryczna rozwizania
Wycznie prawna i tylko konflikty
Przedmiot
Wybrane tematy
Wszystkie tematy jednoczenie
Uczestnicy
Interesariusze reprezentujcy rne punkty widzenia
Tylko protestujcy albo przypadkowi
Liczba uczestnikw
Moliwa do okrelenia przez organizatorw
Przypadkowa
Czas trwania
Tyle, ile potrzeba, aby osigni porozumienie
Ograniczone ramy czasowe
Prowadzenie
Moderatormediator
Przedstawiciel jednej ze stron lub dny sensacji dziennikarz
Forma
Np. warsztaty
Spontaniczna ktnia publiczna
dobry mediator potrafi zachowa bezstronno, wysucha wszystkich, nada dyskusji cywilizowany charakter idoprowadzi do pogodzenia nawet bardzo sprzecznych stanowisk (Ncki 1994; Haeske 2005; Pruitt 1981; Lewicki iin. 2005; Benien 2005). Istniej co najmniej cztery mozliwe wyniki negocjacji i, co za tym idzie, cztery rzne strategie, ktre moze obra negocjator lub mediator przed przystpieniem do akcji (tabela 5).
A. Strategia na wygran oznacza przyjcie stylu konfrontacyjnego, zwanego tez rywalizacyjnym lub wojennym. Wydaje si on najbardziej naturalny ijest spontanicznie wybierany przez ludzi nie zastanawiajcych si nad dugofalowymi konsekwencjami. Wbrew pozorom wygrana wnegocjacjach jest tylko wtedy skuteczna, gdy mamy pewno, ze negocjacje ztym partnerem wicej si nie powtrz. Jeli kto wygrywa, kto musi przegra, afrustracja przegranego jest doskonaym
Krystyna Pawowska
Tabela 5. Potencjalne wyniki negocjacji moliwoci A. Wygrana B. Przegrana C. Kompromis My wy komentarze Zarzewie nowego konfliktu Nikt nie chce przegrywa To nie wszystko, co da si osign
D. Nowe, lepsze rozwizanie (wikszy tort)
Do tego trzeba dy
gruntem do powstawania nastpnego konfliktu. Wkontaktach wadzy ze spoeczestwem negocjacje zreguy nie s jednorazowe. Kazda wygrana wadzy jest spoecznie ryzykowna, bo moze by zarzewiem nastpnego konfliktu oraz pogbia przepa nieufnoci midzy rzdzonymi arzdzcymi. B. Przystpowanie do negocjacji wprzekonaniu, ze nie ma szans na przyjcie satysfakcjonujcego rozwizania, jest woczywisty sposb start czasu. Kto, kto nie widzi dla siebie szansy na sukces, powinien skupi si na wzmocnieniu swojej siy. Mozna to osign wrzny sposb, midzy innymi uczc si zasad prowadzenia negocjacji, zatrudniajc profesjonalnego negocjatora lub zdajc powoania bezstronnego mediatora. C. Dochodzenie do kompromisu wymaga przyjcia wnegocjacjach stylu zwanego pokojowym, kooperacyjnym lub wsppracy. Nalezy tez skoni drug stron do przyjcia takiego samego nastawienia. Mozna posuzy si psychologiczn zasad wzajemnoci. Jeli osigniemy kompromis, czyli podzielimy si wygran iprzegran po poowie, to mozemy by zadowoleni, ale takze poowicznie. Nie jest to bowiem najlepszy zmozliwych wynikw negocjacji. D. Jezeli pokojowy styl uda si poczy zpodejciem twrczym, powstaje szansa osignicia najlepszego wyniku, czyli wymylenie nowego rozwizania, dajcego obu stronom wicej korzyci niz kompromis. Ten maksymalny wynik, zwany metaforycznie wikszym tortem, nie zawsze daje si osign. Niekiedy, mimo przyjcia najlepszej,
twrczej strategii udaje si osign tylko kompromis, ale samo jej przyjcie od pocztku wprowadza dobre nastawienie. Strony nie myl jedynie otym, aby jak najmniej straci ze swojej wyjciowej oferty, ale razem poszukuj nowego rozwizania. Wtym podejciu nie upr, lecz kreatywno jest nagradzana. Powyzej przedstawiono metody inarzdzia partycypacji, ograniczajc si do najbardziej podstawowych zasad izwracajc uwag na najczciej popeniane bdy. To owiele za mao, aby nauczy si organizowania partycypacji spoecznej. Szeroki zakres tych zagadnie przedstawiony jest wksizce opracowanej wPracowni Podstaw Kulturowych Architektury Krajobrazu wInstytucie Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej (Pawowska iin. 2010).
Partycypacja spoeczna w praktyce

Jest wiele przykadw partycypacji spoecznej przeprowadzonej zsukcesem, wkrajach takich jak: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Holandia lub Niemcy. Przykady te pokazywane Polakom zwykle budz zainteresowanie, ale takze wtpliwo: czy mozna naladowa je wPolsce? Zwykle wymieniane s dwa powody: po pierwsze kraje te s bogatsze, po drugie spoeczestwa s dojrzalsze ibardziej demokratyczne. Gdy te argumenty poddaje si osdowi organizatorw partycypacji wtych bogatszych, bardziej demokratycznych krajach, zreguy odpowiadaj, ze tamtejsze spoeczestwo wcale nie jest lepsze, aorodki finansowe na
ten cel zawsze trzeba walczy. Trudno oceni, kto ma racj, ale pewne jest, ze partycypacja jest dziedzin bardzo silnie zdeterminowan warunkami spoeczno-kulturowymi panujcymi wdanym kraju iczasie. Wzwizku ztym wzory obce mozna naladowa, ale po modyfikacji do lokalnych warunkw. Jeli rzeczywicie polskie spoeczestwo jest nieprzygotowane, to zamiast czeka bezczynnie, trzeba uczy je przez praktykowanie. Jeli nie ma do rodkw finansowych, to dziaa na mniejsz skal, ale profesjonalnie. Dowodem na to, ze wtym ostatnim punkcie kryj si duze rezerwy, s liczne przypadki marnowania funduszy unijnych przyznawanych na ten cel przez nieudolno organizatorw lub cyniczne organizowanie partycypacji pozornej. Ponizej przedstawiony jest przykad zagraniczny, pokazujcy wielk skal przedsiwzicia, wktrym partycypacja odegraa bardzo istotn rol. Nastpne przykady polskie s skromniejsze, ale ukazuj mozliwo sukcesu tu iteraz, po 20 latach ustroju demokratycznego.
Partycypacja po japosku Tokio to gigantyczna aglomeracja liczca 35 mln mieszkacw, ktrej znaczna cz wypeniona jest chaotyczn, parterow lub jednopitrow zabudow oniskim standardzie technicznym. Takie obszary, zwaszcza poozone wdzielnicach rdmiejskich, s poddawane procesom rewitalizacji. Zakres dokonywanych zmian jest ogromny chaotycznie zabudowane fragmenty miasta przeksztacane s wnowoczesne wielofunkcyjne jednostki miejskie owysokim standardzie funkcjonalnym, rodowiskowym, spoecznym ikrajobrazowym. Rewitalizacje przeprowadzane s przez wielkie firmy deweloperskie ifinansowane jako przedsiwzicia publiczno-prywatne (Pawowska 2010). Wtokijskiej dzielnicy Roppongi powstay wten sposb dwa zespoy urbanistyczne: Roppongi Hills (Fackler 2008) oddany do uzytku w2003 r. iTokyo Midtown oddany w2008 r. (Pawowska 2010). Oba znane s szczeglnie dziki rekordowej wysokoci wiezowcw, ktre
Rysunek 5. Odrestaurowany Mori Garden wRoppongi Hills wTokio
Krystyna Pawowska
Rysunek 6. Ogrd na dachu kina wRoppongi Hills wTokio
zbudowano: Mori Building iTokyo Midtown Tower (oba po 54 kondygnacje). Oba zaozenia obejmuj podobnej wielkoci obszary, ok. 10 ha, iwobu przypadkach oglna idea przedsiwzicia bya podobna. Deweloper scali dziaki. Po wyburzeniu dawnej zabudowy wzniesiono wspomniane drapacze chmur iwiele innych obiektw orznej wysokoci. S tam mieszkania, biura, sklepy, hotele, muzea, kluby, rozmaite usugi, gastronomia, kina, teatry jest to miasto wmiecie. WRoppongi Hills mieszka 2000, apracuje 7600 osb. Istotnym skadnikiem takich przedsiwzi jest partycypacja spoeczna. Rozpoczyna si wmomencie skupowania i scalania gruntw. Negocjacje z dotychczasowymi wacicielami nie s atwe i trwaj dugo, ale prowadzone s wytrwale az do penego sukcesu. Jednym zargumentw skaniajcych ludzi do zgody jest gwarancja zamieszkania po rewitalizacji wnowo budowanym zespole, lecz wwikszym, lepiej wyposazonym
inowoczesnym mieszkaniu. Jeden zdwu wiezowcw mieszkalnych Roppongi Hills zajmuj w caoci poprzedni mieszkacy dzielnicy. Jest to zreszt nie tylko argument negocjacyjny, ale takze sposb na zachowanie wsplnoty lokalnej, co w kulturze japoskiej jest szczeglnie wazne. Wielkie kubatury, powstae dziki rewitalizacji, s rdem tak potrzebnej wwarunkach zagszczenia powierzchni uzytkowej. Jednoczenie uwalnia si teren, aby zapewni miejsce dla urzdzonej zieleni iatrakcyjnych przestrzeni publicznych. Wprzypadku Roppongi Hills ziele zajmuje 40%, a w Midtown Tokyo az 50% dziaki. Tradycyjne ogrody to jedyny rodzaj zagospodarowania terenu, ktry zachowano izaadaptowano do nowych zaoze. Wprzypadku Roppongi Hills jest to odnowiony ogrd nalezcy niegdy do klanu Mori (rysunek 5). Po przebudowie sta si parkiem publicznym. Drugi ogrd znajduje si na dachu kina (rysunek 6). Stanowi dobry przykad wykorzystania kulturowych
usug ekosystemw, ajego najwazniejszym elementem s poletka ryzowe suzce celom edukacyjnym. W Midtown Tokyo zachowano i odnowiono stary Hinokicho Garden. Styl zachodni reprezentuje natomiast park publiczny Midtown Garden. Obecnie jest tam 140 drzew, ktre rosy wobrbie dzielnicy przed przebudow. Przesadzono je dwa razy, najpierw poza teren poddawany rewitalizacji, apo zakoczeniu prac budowlanych na ostateczne miejsce przeznaczenia. Dbao o ziele w miecie, mimo deficytu przestrzeni, wspiera japoskie ustawodawstwo urbanistyczne, wktrym istniej przepisy nakazujce inwestorom wiezowcw tworzenie okrelonej powierzchni zieleni publicznej. Tak prowadzone operacje rewitalizacyjne s zpewnoci przedsiwziciami wysoko opacalnymi, skoro podejmuj je firmy deweloperskie. Szczyc si one cis wspprac zarwno zwadzami publicznymi, jak ispoecznoci mieszkacw. Twierdz, ze poczenie sektorw publicznego iprywatnego to wspczesna filozofia renesansu urbanistyki. Prezentacje multimedialne ifoldery reklamujce zdum prezentuj ewolucj profilu firmy, ktra zaczynaa od wznoszenia pojedynczych budynkw, aobecnie przeksztaca cae dzielnice
zgodnie ztrendami zrwnowazonego rozwoju ipartycypacji spoecznej. Wsppraca inwestorw itwrcw zbyymi iprzyszymi mieszkacami trwa podczas projektowania, decydowania ibudowy. Nastpnie, po oddaniu zespou do uzytku, przeradza si wfundament wizi spoecznej starych inowych mieszkacw. Wten sposb rewitalizacja staje si wpeni przedsiwziciem spoecznym, anie tylko jednym zaspektw przedsiwzicia technicznego. Budowanie spoecznej zgody trwa niekiedy duzej niz obiektw. Wprzypadku Roppongi Hills konsultacje spoeczne inegocjacje trway 11 lat, abudowa tylko 4 lata. Partycypacja po polsku Tereny zieleni wmiastach to ten rodzaj zagospodarowania ktry, jeli nie liczy sytuacji wyjtkowych, nie przynosi doranego, przeliczalnego na pienidze zysku. Zapewnienie zieleni mieszkacom to zadanie samorzdw miejskich, za ich urzdzanie iutrzymanie obciza budzet miasta. Tereny zielone nie maj innych obrocw czy ordownikw niz wanie samorzdy miejskie imieszkacy. Wrd wielu innych aspektw gospodarowania przestrzeni miasta, planowanie izarzdzanie
Rysunek 7. Wolontariusze mog bra udzia wurzdzaniu parku
Krystyna Pawowska
terenami zielonymi to zagadnienie szczeglnie cile zwizane zide partycypacji. Pierwsze inajczciej podejmowane prby wsplnego dziaania spoecznoci lokalnych dotycz zwykle ogrdkw osiedlowych lub placw zabaw dla dzieci, czyli elementarnych form zieleni miejskiej. Przyczyn protestw przeciw rznym przedsiwziciom budowlanym bardzo czsto bywa obrona nieurzdzonych przestrzeni zielonych, ktre suzyy mieszkacom jako miejsca wypoczynku. Szczeglny zwizek terenw zielonych zide partycypacji polega takze na tym, ze urzdzanie iutrzymanie zieleni to praca,
ktr po czci mozna powierzy organizacjom pozarzdowym iwolontariuszom (rysunek 7). Ponizej przedstawiono trzy przykady ilustrujce rozwj idei partycypacji, pochodzce ztrzech miast idotyczce rznych okresw rozwoju polskiej demokracji. Wszystkie zakoczyy si sukcesem, chociaz nie zawsze penym iostatecznym. Park Dbnicki wKrakowie Powstanie Parku Dbnickiego (Pawowska 2009) wKrakowie, jednego zniewielu parkw publicznych utworzonych wcigu ostatnich 20 lat, byo wynikiem inicjatywy Komitetu Obywatelskiego dzielnicy Dbniki. Komitet dziaa jeszcze przed wprowadzeniem wzycie polskiej reformy samorzdowej. Inicjatywa dotyczya nalezcego do miasta terenu, posiadajcego pewne tradycje ogrodowe, ale bardzo silnie zdewastowanego. Lokalizacja terenu stanowia ojego wielkiej potencjalnej atrakcyjnoci dla wielu rznych komercyjnych inwestycji, ale rwnoczenie doskonale nadawaa si na park stanowicy wazny element systemu zieleni Krakowa. Gdy czonkowie komitetu obywatelskiego stali si radnymi samorzdowej dzielnicy, rozpoczli starania orealizacj swojej inicjatywy. Ich aktywno motywowao poczucie misji suzenia lokalnej spoecznoci itak traktowana bya takze budowa parku.
Rysunek 8. Park Dbnicki wKrakowie
Rysunek 9. Park Dbnicki wKrakowie, tetrapylon brama gwna
Wdziaaniu dla mieszkacw, zgodnie zich potrzebami izich akceptacj, Rada Dzielnicy znalaza sojusznika wczonkach zespou projektantw, ktrzy znaleli tu okazj do eksperymentw wzakresie sztuki partycypacji spoecznej. Przez cay okres planowania, projektowania ibudowy parku (19982002), mimo braku jakichkolwiek przepisw nakazujcych lub uatwiajcych prowadzenie partycypacji spoecznej, realizowano t ide po partyzancku. Wsiedzibie Rady odbyway si spotkania zmieszkacami, wtrakcie ktrych prezentowano rzne wzory ipropozycje rozwiza. Nawizano kontakt zssiadami parku, aby pozna ich opinie. Projekt oglny iprojekty szczegowe byy wielokrotnie publicznie prezentowane, apodczas realizacji projektanci odpowiadali na pytania zainteresowanych ni osb ipodejmowali negocjacje wsprawach spornych. Wszystko to odbywao si wbrew niechtnemu stosunkowi Urzdu Miasta iwbrew wciz powracajcym inicjatywom przeznaczenia terenu na inne, komercyjne funkcje oraz bez zadnych funduszy przeznaczanych na cele partycypacji. Dziki wysikom Rady iprojektantw zrealizowano (rysunki 8 i9) dwie, spord czterech, najwazniejsze czci parku ioddano je do uzytku w2002 r. Wtym samym roku Park Dbnicki otrzyma nagrod im. Janusza
Bogdanowskiego wplebiscycie mieszkacw zorganizowanym przez Gazet Wyborcz. Park na Kozaczej Grze wGdasku W roku 2008 waciciel lasu na Kozaczej Grze wGdasku wystpi do Urzdu Miasta zwnioskiem oprzeznaczenie czci tego lasu pod budow osiedla mieszkaniowego. Caa dziaka lena liczya 16 ha. Wedug jego propozycji 4 ha miay by zabudowane, apozostae 12 ha przeznaczone na park publiczny. Wtym okresie las ten nie by wzaden sposb urzdzony, ale mimo zaniedbania suzy mieszkacom okolicznych osiedli jako teren rekreacyjny (rysunek 10). Wtym okresie teren ten nie mia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego. Gdy Biuro Rozwoju Gdaska przystpio do jego sporzdzania okazao si, ze mieszkacy protestuj chc mie las wcaoci dla siebie. Powsta Obywatelski Komitet Obrony Lasu, ktry rozpocz akcj protestacyjn wszelkimi dostpnymi rodkami. w protest by pierwsz form kontaktw midzy projektantami amieszkacami. Chociaz nie by to najlepszy moment na rozpoczynanie procesu partycypacji (lepiej byo zacz wczeniej),
Rysunek 10. Las na Kozaczej Grze wGdasku
Krystyna Pawowska
Fot. Surf Fot. Basia Kus-Saxton
Rysunek 11. Park nad Balatonem wWarszawie
przyjto program, ktry ostatecznie okaza si skuteczny. Po pierwsze, sporzdzono list interesariuszy znacznie obszerniejsz od listy protestujcych ipoinformowano ich osprawie. Po drugie, przeprowadzono badanie opinii, co umozliwio poznanie potrzeb iidentyfikacj pl konfliktw. Dziaania te zaowocoway powstaniem drugiego stowarzyszenia skupiajcego mieszkacw popierajcych propozycj jednoczesnej budowy osiedla iurzdzenia parku. Liczne prezentacje projektw, dyskusje inegocjacje wroku 2010 doprowadziy do akceptacji przez wikszo spoeczestwa Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego, ktry zawiera t propozycj. Jednoczenie opracowano projekt parku publicznego na Kozaczej Grze. Ponadto Urzd Miasta zawar przedwstpn umow zwacicielem na sprzedaz terenu parku po jego urzdzeniu za symboliczn zotwk. Ani osiedle ani park nie zostay jeszcze zbudowane, co byoby ostatecznym dowodem sukcesu partycypacji. Przeprowadzenie sprawy do koca zgodnie zumow zmieszkacami bdzie waznym testem wiarygodnoci urzdu. Park nad Balatonem wWarszawie Balaton tak nazywaj sztuczne jeziorko liczce 2,64 ha mieszkacy wielkiego blokowiska Gocaw w Warszawie. Teren wok stawu (ok. 7 ha) by
Rysunek 12. Park nad Balatonem wWarszawie, plac zabaw dla dzieci
niezagospodarowany, lecz uzytkowany do celw rekreacyjnych. W2010 r. otwarto tu nowo urzdzony park publiczny, ktry zosta zaozony zgodnie ze wszystkimi zasadami sztuki partycypacji spoecznej. Jest to inicjatywa idzieo Rady Dzielnicy Praga Poudnie. Nalezy tu wspomnie, ze rady dzielnic polskiej stolicy maj duzo szersze uprawnienia niz rady winnych, mniejszych miastach. Rady dzielnic warszawskich maj swj budzet, mog wic samodzielnie prowadzi proces inwestycyjny. Wtym przypadku proces ten od pocztku by traktowany jako dziaanie na rzecz mieszkacw, zgodnie zich potrzebami, pomysami iopiniami. Wroku 2008 przeprowadzono ankiet badajc potrzeby iopinie mieszkacw. Zgodnie zjej wynikami opracowano warunki konkursu na projekt parku. Mieszkacy wybrali laureata ijego projekt zrealizowano. Zbudowano plaz iprzysta nad jeziorem, pomosty dla wdkarzy, sie ciezek spacerowych zmostkami nad strumykiem ikanaem, boisko do piki plazowej, 3 ogrody zabaw dla dzieci, kaskad wodn ikawiarni
ztarasem. Zachowano iuporzdkowano stary sad, ktry rs wtym miejscu dugo przed zaozeniem parku. Wprowadzono nowe komponowane nasadzenia drzew ikrzeww (rysunki 11, 12). Otwarcie obiektu w2010 r. zgromadzio tumy mieszkacw, co byo swoist manifestacj poparcia dla caego przedsiwzicia. Konsultacje zmieszkacami towarzyszyy wszystkim etapom od pocztku do koca realizacji parku. Brali wnich udzia mieszkacy jako wolontariusze. Proces ten trwa nadal, poniewaz park jest uzupeniany nowymi elementami, np. pomnikiem kota. Itak uwzgldnienie spoecznych potrzeb iaspiracji przyczynio si do bezkonfliktowego prowadzenia przedsiwzicia iostatecznego sukcesu. Stao si rwniez przyczyn duzej popularnoci parku, ktry mieszkacy uwazaj susznie za swoje wasne miejsce. Oto przykad dla sceptykw, ktrzy twierdz, ze idei partycypacji spoecznej nie da si realizowa wpolskim spoeczestwie. Literatura
Babbie, E., 2005. Badania spoeczne wpraktyce, Warszawa: PWN. Benien, K., 2005. Jak prowadzi trudne rozmowy, Krakw: Wydawnictwo WAM. Deutsch, M. iColeman, P.T. red., 2005. Rozwizywanie konfliktw: teoria ipraktyka, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Fackler, M., 2008. Japanese developer pushing Tokyo higher. international Herald Tribune, 27.03. Gibbons, B., 2007. Przemawianie: jak zosta mwc doskonaym, Pozna: Rebis. Haeske, U., 2005. Konflikty wyciu zawodowym: mediacja itrening wrozwizywaniu problemw, Kielce: Jedno. Konecki, K., 2000. Studia zmetodologii bada jakociowych: teoria ugruntowana, Warszawa: PWN. Lewicki, R.J., Saunders, D.M., Barry, B., Minton, J.W., 2005. Zasady negocjacji: kompendium wiedzy dla trenerw imenederw, Pozna: Rebis. McKay, M., Davis, M. iFanning, P., 2003. Sztuka skutecznego porozumiewania si, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Ncki, Z., 1994. Negocjacje wbiznesie, Krakw: Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoy Biznesu. Nikodemska-Woowik, A.M., 1999. Jakociowe badania marketingowe, Warszawa: PWE.
Zakoczenie
Zmiany relacji midzy rzdzcymi arzdzonymi, jakie zachodz obecnie wpolskim spoeczestwie, s coraz szybsze. Wyranie dowodz, ze bez umiejtnoci komunikacji trudniej bdzie rzdzi. Spoeczestwo informacyjne nie pozwoli na podejmowanie decyzji wtajemnicy. Ci, ktrzy bd tego prbowa, musz si liczy zprotestami organizowanymi sprawniej niz kiedykolwiek wczeniej. Wystarczy dzie, by zgromadzi wjednym miejscu tumy zwolennikw lub przeciwnikw okrelonej sprawy. Zatem nawet ci, ktrzy podchodz sceptycznie do idei partycypacji, bd musieli przyj j do wiadomoci. Lepiej prowadzi badania opinii, przekonywa do swoich racji lub da si przekona partnerowi wdyskusji, niz potem gasi pozary wielkich konfliktw tym wikszych, im pniej przystpi si do rozmw. Wkomunikacj spoeczn nie trzeba wierzy trzeba si jej uczy, uczy ijeszcze raz uczy!
Pawowska, K., 2009. Gra oPark Dbnicki. W: Przestrze publiczna wdemograficznym pastwie. Konferencja na rzecz przyszoci Krakowa. Krakw: Cracovia Urbs Europaea. Pawowska, K., 2010. Krajobraz architektura ludzie: japosko-polskie studia porwnawcze. Czasopismo Techniczne, zeszyt specjalny(12). Pawowska, K., 2008. Przeciwdziaanie konfliktom wok ochrony iksztatowania krajobrazu: partycypacja spoeczna, debata publiczna, negocjacje, Krakw: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej. Pawowska, K., Staniewska, A., Konopacki, J., Jacko, J., Fogel, A., Paczynta-Brudnik, B., Walaszczyk, M., 2010. Zanim wybuchnie konflikt: idea imetody partycypacji spoecznej wochronie krajobrazu iksztatowaniu przestrzeni, Krakw: Fundacja Partnerstwo dla rodowiska. Pruitt, D., 1981. Negotiation behavior, New York: Academic Press. Rszkiewicz, M., 2002. Metody ilociowe wbadaniach marketingowych, Warszawa: PWN. Rusinek, M. iZaaziska, A., 2005. Retoryka podrczna, czyli jak wnikliwie sucha iprzekonujco mwi, Krakw: Znak. Sagan, A., 1998. Badania marketingowe, Krakw: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Dominika Winnik: Cisza
Dagmara Kwolek: Krakw
Jak wyceni warto przyrody w miecie? Wycena drzew przyulicznych w centrum odzi
Marek Giergiczny, Uniwersytet Warszawski Jakub Kronenberg, Uniwersytet dzki
Cho przyroda nie ma ceny, wiemy ze ma warto. Ta warto ujawnia si wmomencie podejmowania przez ludzi rznych decyzji, np. wyboru miejsca zamieszkania blizej terenw zieleni lub protestw przeciwko usuwaniu drzew wmiecie. Mozna j takze pozna, pytajc mieszkacw miasta ile warte s dla nich okrelone elementy przyrody lub wiadczone przez nie usugi. Badanie takie wymaga stworzenia hipotetycznego scenariusza, zakadajcego mozliwo zmiany stanu tego, co wyceniamy. Dziki temu mozemy pozna kracow gotowo do zapacenia za to dobro lub usug, czyli warto, jak mieszkacy przypisuj zwikszeniu jego /jej dostpnoci. Takie badanie przeprowadzilimy wodzi, przedstawiajc mieszkacom hipotetyczny program zwikszenia liczby drzew wcentrum miasta. Sowa kluczowe: warto ekonomiczna przyrody, metoda wyboru warunkowego, drzewa przyuliczne, usugi ekosystemw wmiastach
Jak wyceni warto przyrody wmiecie? Wycena drzew przyulicznych wcentrum odzi
Wprowadzenie
Po co i jak wyceni warto dobra nierynkowego?
Wmaju 1971 roku doszo do masowych protestw Warto jest podstawow kategori ekonomiczn. mieszkacw przeciwko planowanemu wyciciu 13 Wspczesna ekonomia postuluje, ze warto wyraza wizw wjednym zniewielkich parkw wcentrum si wcenach rynkowych. Tak rozumiana warto uzaSztokholmu. Plan usunicia drzew by zwizany zbu- sadniona jest uzytecznoci dbr, czyli korzyci, jadow wtym miejscu stacji metra, ale tez zszerszym k konsument odnosi dziki zwikszeniu konsumpcji programem modernizacji miasta. Wprotestach bra- danego dobra. Wedug neoklasycznej teorii ekonomii, o udzia do 250 tysicy osb! Warto zwrci uwag, nie ma wartoci nic, co bezporednio lub porednio nie iz ta mobilizacja miaa miejsce na dugo przed roz- suzy zaspokajaniu ludzkich potrzeb cznie ze ropowszechnieniem si wspczesnych systemw ko- dowiskiem przyrodniczym. Ztego antropocentrycznemunikacji, pozwalajcych na znacznie sprawniejsz go punktu widzenia nie wynika bynajmniej, ze teoria organizacj protestujcych. Doszo do star zpolicj ekonomii jest materialistyczna. Ekonomici dostrzeiwynajtymi przez wadze miasta pracownikami, gdy gaj, ze ceny, awic iwartoci, zawieraj skadniki, zaczli oni cinanie pierwszego zwizw. Ostatecznie zktrych cz zwizana jest zbezporednim lub poplany zrewidowano, astacj przesunito (Passow 1973). rednim uzytkowaniem dbr, acz jedynie zsatysZmieniono tez sposb podejmowania decyzji wmie- fakcj zfaktu, ze co istnieje. Pierwszy typ zwany jest cie tak, aby wznacznie wikszym stopniu uwzgld- wartoci uzytkow, drugi wartoci pozauzytkow (ylicz 2004). nia potrzeby mieszkacw. Przez wiele lat ekonomici interesowali si jedynie Historia ta opisuje skrajn form partycypacji (konbardzo wsko rozumian wartoflikt), oczym pisalimy wpoprzednim artykule. Pokazuje Warto przypisywana drzewom jest oczywi- ci uzytkow. Od dawna zdawarwniez, ze podobnych prob- cie rzna dla rznych ludzi, tak jak rzna jest no sobie spraw zistnienia innych lemw mozna unikn zda- nasza gotowo do zapacenia za dan ksizk skadnikw wartoci. Jednak, pojc sobie spraw, ze mieszka- lub rower. Aby zorientowa si, jak warto niewaz nie byy one przedmiotem cy dostrzegaj warto drzew mieszkacy przypisuj drzewom, nalezy prze- transakcji rynkowych, gospodaruwmiecie lub, szerzej, warto prowadzi badanie ekonomiczne. jc danym zasobem rzadko brano usug wiadczonych przez ekoje pod uwag. Wprzypadku usug systemy. Warto przypisywana drzewom jest oczy- ekosystemw szacowanie wartoci uzytkowej koncenwicie rzna dla rznych ludzi, tak jak rzna jest na- trowao si wwikszoci na wartoci rekreacyjnej. Warsza gotowo do zapacenia za dan ksizk lub rower. to ta, cho wwielu przypadkach bardzo istotna, staAby zorientowa si, jak warto mieszkacy przypi- nowi jednak tylko cz wartoci uzytkowej izwykle suj drzewom, nalezy przeprowadzi badanie ekono- jedynie niewielk cz cakowitej wartoci ekonomiczne. Wartykule opiszemy, jak przeprowadzi tak micznej danego zasobu przyrodniczego. Na warto analiz, posugujc si przykadem badania wartoci pozauzytkow w1967 roku zwrci uwag John Krudrzew przyulicznych wcentrum odzi.1 Zanim jed- tilla (Krutilla 1967). Najwazniejszym jej aspektem jest nak przejdziemy do naszego przykadu, przedstawi- tzw. warto istnienia zwizana zsatysfakcj ztego, my po co ijak wycenia warto dbr nierynkowych ze dane dobro istnieje. Innym warto dziedziczo(takich jak usugi ekosystemw lub drzewa), atakze na, rozpatrywana zmyl oprzyszych pokoleniach. dokonamy przegldu metod stosowanych wtym celu. Kategori wartoci, usytuowan pomidzy uzytkow ipozauzytkow, jest warto opcyjna zwizana zpotencjalnymi korzyciami, mozliwymi do osignicia dziki danemu dobru wprzyszoci. Dopiero suma
1Badanie zostao czciowo dofinansowane ze rodkw Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyzszego w ramach dotacji na prowadzenie bada naukowych suzcych rozwojowi modych naukowcw (grant z Uniwersytetu dzkiego (nr 545/177).
Marek Giergiczny, Jakub Kronenberg
dobra prywatne ipubliczne Wekonomii dobra dzieli si na dwie podstawowe kategorie, tj. dobra prywatne ipubliczne. Prawie wszystkie dobra iusugi, ktre nabywamy na rynku, maj cechy dbr prywatnych, to znaczy konsumpcja takiego dobra przez jedn osob ogranicza moliwo konsumpcji tego samego dobra przez inn, ponadto waciciel dobra prywatnego moe zatwoci wykluczy inne osoby zkonsumpcji tego dobra. Dobra publiczne s przeciwiestwem dbr prywatnych, to znaczy zich konsumpcji nie mona wykluczy nikogo idodatkowo poziom konsumpcji jednej osoby nie ma wpywu na poziom konsumpcji pozostaych osb.
wszystkich kategorii wartoci (uzytkowej ipozauzytkowej) stanowi ocakowitej wartoci ekonomicznej dobra przyrodniczego. Rysunek 1 przedstawia rzne kategorie wartoci drzew wmiecie iprzykady powizanych znimi usug wiadczonych przez drzewa.
Usugi ekosystemw wwikszoci nie s przedmiotem obrotu na rynku (s dobrami nierynkowymi), ajednak maj warto, poniewaz zaspokajaj potrzeby ludzi. Oich podazy decyduj przede wszystkim instytucje publiczne. Zazmy, ze wadze miasta musz
cakowita warto drzew w miecie
warto uytkowa
warto pozauytkowa
bezporednia Drewno Kompost
porednia Usuwanie zanieczyszcze Cie Mikroklimat (temperatura, wilgotno) Retencja wody Odcianie kanalizacji ioczyszczalni Bariera dla haasu Wypoczynek, rekreacja Samopoczuce, odstresowujca, edukacyjna Korzyci biznesowe: wzrost sprzeday
opcyjna Potencjalne korzyci wprzyszoci Rewitalizacja
dziedziczona Dla rodzicw, ktrzy posadzili drzewa dla dzieci Edukacyjna
istnienia rodowisko ycia zwierzt Estetyczna, urozmaicenie przestrzeni masta Atrakcyjno dla mieszkacw iturystw
Rysunek 1. Kategorie wartoci drzew wmiecie iprzykady dostarczanych przez nie usug
okreli, jaka jest optymalna liczba ipowierzchnia terenw zieleni. Na problem ten mozna spojrze zrznych perspektyw. My przeanalizujemy go jedynie od strony ekonomicznej. Wprzypadku dbr prywatnych oich nabyciu decyduj poszczeglne jednostki, porwnujc ceny rynkowe zuzytecznoci tych dbr. Natomiast wprzypadku dbr publicznych decyzja onabyciu dobra publicznego musi by podjta przez organy administracji publicznej. Teoria ekonomii zakada, ze decydenci powinni podejmowa decyzje, ktre maksymalizuj dobrobyt spoeczny. Wkontekcie naszego przykadu powinna to by taka ilo zieleni miejskiej, ktra maksymalizuje rznic pomidzy cakowitymi kosztami ikorzyciami spoecznymi. Wwikszoci przypadkw oszacowanie kosztw dostarczania dbr publicznych nie nastrcza duzych kopotw. Nie jest to zadanie atwe, ale jak najbardziej wykonalne. Prawdziwe kopoty s zwizane zoszacowaniem korzyci spoecznych. Zazmy, ze wadze miasta rozwazaj program zwikszenia liczby drzew przyulicznych. Jakie korzyci spoeczne przyniesie ten program? Gdyby istnia rynek na przyuliczne drzewa problem ten byby trywialny, korzyci spoeczne zostayby przyblizone za pomoc cen rynkowych. Jednak cechy dbr publicznych powoduj, ze rynek na te dobra nie istnieje. Dlatego jedynym sposobem oszacowania korzyci dostarczanych przez dobra publiczne jest
stworzenie hipotetycznego rynku, na ktrym ludzie bd mieli mozliwo dokonywania hipotetycznych transakcji zakupu dobra publicznego. Taki wanie rynek, na ktrym ankietowani mieli mozliwo dokonywania hipotetycznych transakcji, zosta stworzony wtym badaniu. Zanim przejdziemy do omwienia naszego badania, przyjrzymy si kilku rznym metodom powszechnie stosowanym do wyceny usug ekosystemw, awszczeglnoci zieleni miejskiej.
Metody wyceny stosowane w odniesieniu do usug ekosystemw w miastach

Metody wyceny dbr nierynkowych mozna podzieli na porednie ibezporednie (Czajkowski 2010). Porednie dotycz preferencji ujawnionych wodniesieniu do dbr dostpnych na rynku, powizanych zanalizowanymi przez nas dobrami nierynkowymi. Cho dobro, ktre wyceniamy, nie jest przedmiotem obrotu na rynku, mozemy okreli jego warto obserwujc cen innego, powizanego dobra, dostpnego na rynku. Bezporednie metody oparte s na preferencjach deklarowanych wodniesieniu do danego dobra nierynkowego. Wtym przypadku wodpowiedni sposb zadajemy konsumentom pytania oto, ile dane dobro jest dla nich warte. Ponizej omawiamy metody
metody wyceny dbR nieRynkowych
Metody wyceny poredniej (preferencje ujawnione)
Metody wyceny bezporedniej (preferencje deklarowane)
Rynki konwencjonalne
Rynki zastpcze Metoda wyceny warunkowej (CV) Metoda wyboru warunkowego (CE)
Koszty odtworzenia (metoda kompensacyjna)
Metody wyceny hedonicznej
Rysunek 2. Przykady metod wyceny, najczciej stosowanych wodniesieniu do przyrody wmiecie
najczciej stosowane do wyceny przyrody wmiecie, przywoujc przykady ich wykorzystania do wyceny drzew wmiastach (rysunek 2). Metoda kompensacyjna
Wpraktyce decyzji podejmowanych wodniesieniu do drzew wmiastach, najpowszechniej stosowana jest tzw. metoda kompensacyjna. Odwouje si ona do kosz- Wycena hedoniczna tw odtworzenia usug dostarczanych przez drzewa. Uwzgldnia koszty sadzenia ipielgnacji odpowied- Wbadaniach naukowych dotyczcych wartoci drzew niej iloci nowych drzew, majcych zastpi drzewo wmiecie, najczciej stosowana jest tzw. wycena hedousunite lub uszkodzone. Szacowanie kosztw od- niczna. Odwouje si ona do faktu, iz obecno drzew tworzenia wymaga uwzgldnienia okolicznoci, takich (lub innych elementw przyrody, takich jak parki, jak gatunek drzewa oraz jego wielko istan zdrowia, zbiorniki icieki wodne, tereny chronione) wpywa na atakze lokalizacja. Rzne warianty tej metody, sto- warto nieruchomoci, na ktrych lub przy ktrych sowane wrznych krajach, omwia Szczepanowska rosn analizowane drzewa. Stosowane wtakich bada(2007). WStanach Zjednoczonych, gdzie wycenianie niach modele ekonometryczne pozwalaj na wyodrbdrzew wmiastach ma najduzsz histori, metoda kom- nienie wpywu na cen nieruchomoci, wywieranego przez rzne czynniki, takie jak lopensacyjna zostaa oficjalnie przyjta na potrzeby wspoma- Obecno drzew oddzielajcych dom od uli- kalizacja, awprzypadku mieszka gania decyzji planistycznych. cy lub rosncych w odlegoci nie wikszej niz idomw rwniez wielko irozPowszechnie dostpne s in- 30,5 m od domu przyczyniaa si do wzrostu kad lub widok zokien. Wpyw formacje na temat tak liczo- cen nieruchomoci rednio o 3% ich wartoci. przyrody na jako zycia wdanym miejscu znajduje odzwierciedlenie nej wartoci drzew wrznych miastach. Na przykad wNowym Jorku zostaa ona wcenie, jak kupujcy s skonni zapaci za dan nieoszacowana na 5,2 mld USD (996 USD na drzewo) ruchomo, atakze wczasie, wjakim ta nieruchomo (Nowak iin. 2002). znajduje nabywcw. Zdecydowana wikszo bada Warto zaznaczy, ze d bya pierwszym pol- potwierdza, ze warto nieruchomoci ronie dziki skim miastem, wktrym w1974 roku wprowadzo- drzewom iinnym elementom przyrody, wszczeglno cennik drzew. Mia on by oparty wanie na war- noci na terenach zurbanizowanych (Donovan iButry toci odtworzenia wyliczono, jak ilo modych 2010; Waltert iSchlpfer 2010). Zdajc sobie spraw, iz drzewek nalezaoby zasadzi, aby uzyska te same ko- tereny zielone podnosz atrakcyjno oferowanych nierzyci ekologiczne, jakich dostarczao drzewo usu- ruchomoci, deweloperzy podkrelaj obecno zielenite lub uszkodzone. Ostateczny cennik wskazywa ni, nawet jeli faktycznie na terenie danej posesji wcale jednak wartoci na poziomie zaledwie 1/6 tych, kt- drzew nie ma lub jest ich bardzo mao. Aby si otym re zostay zaproponowane wprojekcie. Jak zauwazy przekona, wystarczy przejrze dowoln gazet zogoRomuald Olaczek, prawdopodobnie wyliczone war- szeniami osprzedazy nowych mieszka. toci drzew przekraczay jak barier psychologiczWycena hedoniczna bya rwniez stosowana wodn urzdnikw miejskich, ktrzy nie mogli uzna, iz niesieniu do drzew przyulicznych. Analizujc ceny zwyczajne drzewo uliczne moze mie warto kilku sa- domw, Donovan iButry (2010) oszacowali warto mochodw osobowych (cyt. za Szczepanowska 2007, drzew przyulicznych wPortland. Obecno drzew ods. 116117). Obecnie obowizujcy wPolsce system dzielajcych dom od ulicy lub rosncych wodlegoci opat za usuwanie drzew 2 nie jest oparty na zadnej nie wikszej niz 30,5 m od domu (zwyczeniem tych,
2 Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. i Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 13 padziernika 2004 r. w sprawie stawek opat dla poszczeglnych rodzajw i gatunkw drzew.
metodzie wyceny. Nie wiadomo, jakie przesanki merytoryczne zostay przyjte dla ustalenia jednostkowych stawek opat. Aby dostosowa polski system do standardw midzynarodowych, Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa opracowa wersj metody kompensacyjnej dostosowan do polskich warunkw (Szczepanowska 2009).
ktre rosy bezporednio przy domu) przyczyniaa si do wzrostu cen nieruchomoci rednio o8870 USD (3% wartoci nieruchomoci). Uredniajc ten wynik na cae Portland, autorzy wskazali iz drzewa przyuliczne maj tam wprzyblizeniu warto 1,35 mld USD. Ustalili rwniez, ze domy przy ktrych rosy przyuliczne drzewa atwiej byo sprzeda (oferty tego typu znajdoway nabywcw przecitnie 1,7 dnia szybciej niz rednia dla rynku, ktra wynosia 71 dni). Wycena warunkowa Relatywnie czsto, wodniesieniu do usug miejskich ekosystemw, jest tez stosowana wycena warunkowa (dalej okrelana jako CV od contingent valuation). Jako metoda bezporednia, polega na pytaniu respondentw ogotowo do zapacenia za usugi ekosystemw. Metoda ta wymaga stworzenia scenariusza dostarczania wybranej usugi iokrelenia zwizanego znim kosztu. Respondenci odpowiadaj, czy byliby gotowi ponie okrelony koszt, by korzysta zusugi ekosystemu. Najczciej stosowane wramach tej metody
scenariusze odwouj si do kosztw utrzymania zieleni wmiastach. Wize si to zbarierami, oktrych pisalimy wartykule drugim, takimi jak niedostatek rodkw finansowych przeznaczanych na utrzymanie przyrody wmiecie iniedostrzeganie przez decydentw wartoci przypisywanej przyrodzie przez mieszkacw miast. Treiman iGartner (2006) okrelili gotowo do zapacenia za lepsze utrzymanie drzew w44 miastach wstanie Missouri (m.in. St. Louis iKansas). Zwaszcza wwikszych miastach ponad poowa mieszkacw wyrazaa gotowo do zapacenia na poziomie 1416 USD rocznie na gospodarstwo domowe. Wtym przypadku scenariusz zakada utworzenie funduszu, ktry pozwoliby na lepsz opiek nad drzewami wmiecie. Winnym badaniu (Tyrvinen 2001), dotyczcym terenw zadrzewionych, wfiskich miastach Joensuu iSalo okazao si, ze 2/3 mieszkacw bya w1996 roku gotowa paci za mozliwo rekreacji na miejskich terenach zieleni (79 EUR miesicznie), apoowa za wstrzymanie zabudowywania tych terenw (2135 EUR rocznie na gospodarstwo domowe, do pacenia
Wycena przyrody wmiecie jak j przeprowadzi? Wycena ekonomiczna suzy usprawnieniu procesu podejmowania decyzji wmiecie. Pozwala sprowadzi do wsplnego mianownika zagadnienia, oktrych czsto trudno jest decydowa zpowodu zrznicowanych perspektyw wyrazajc ich warto wpienidzach. Dziki jej zastosowaniu decyzje podejmowane przez wadze miasta odnosz si do peniejszego spektrum zagadnie, ktre dotycz jakoci zycia wmiecie. Wymienione wtekcie metody s powszechnie stosowane wkrajach rozwinitych, dziki czemu stosujc je, mozna korzysta zgotowych modeli. Poza pierwsz zwymienionych, metody te wymagaj wykorzystania metod ekonometrycznych, wzwizku zczym konieczne do ich zastosowania jest zaangazowanie ekonometryka. WPolsce szczeglnie bogate dowiadczenie wprowadzeniu bada wyceny ekonomicznej posiadaj pracownicy Warszawskiego Orodka Ekonomii Ekologicznej dziaajcego na Uniwersytecie Warszawskim. Metod kompensacyjn dostosowan do polskich warunkw stosuje natomiast Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa. Badania te wymagaj rwniez duzego zbioru danych, pozwalajcego na wnioskowanie statystyczne. Dane te mog pochodzi zrynku nieruchomoci (wycena hedoniczna) albo zosta zebrane specjalnie na potrzeby danej wyceny (wycena warunkowa iwyboru warunkowego). Czas potrzebny na przeprowadzenie badania wynika zczasu niezbdnego do zebrania danych. Istnieje wiele publikacji iinnych materiaw na temat wyceny, ktre mog posuzy jako podstawa dalszych dziaa, np. strona: <www.ecosystemvaluation.org>.

Fot. Tomasz Jeleski
Rysunek 3. Akcja komunikujca wyniki wyceny drzew przyulicznych wChicago
przez 3 lata). Tak okrelone korzyci zrekreacji na tych terenach wyranie przewyzszay koszty ponoszone wtym samym czasie na ich utrzymanie przez instytucje publiczne. Koszty byyby poniesione wpostaci opaty za korzystanie zterenw rekreacyjnych ipodatku zapobiegajcemu zabudowywaniu tych terenw. Metoda wyboru warunkowego Kolejnym rozwizaniem, ktre moze zosta zastosowane wodniesieniu do wyceny wartoci drzew wmiecie, jest metoda wyboru warunkowego (dalej CE, od choice experiment). Jest to jednak rozwizanie najbardziej zozone. Podobnie jak wprzypadku wyceny warunkowej, wymaga przygotowania hipotetycznych scenariuszy dostarczania usugi. Wtym przypadku respondenci maj za zadanie uszeregowa poszczeglne scenariusze od najbardziej do najmniej im odpowiadajcych. Niektrzy badacze (np. Carlsson iMartinsson 2001) argumentuj, ze metoda wyboru warunkowego, dziki swej zozonej strukturze, zmusza respondentw do dokadniejszego zastanowienia si, niz ma to miejsce wprzypadku metody wyceny warunkowej. Zdaniem
tych badaczy, pozwala to ograniczy problem udzielania odpowiedzi bez zastanowienia si. Ponadto, wramach CE respondenci zmuszeni s do mylenia wkategoriach szczegowych porwna (stp wymiany) pomidzy rznymi cechami ocenianych projektw. Zdaniem czci badaczy podejcie takie zachca badanych do mylenia wkategoriach maksymalizacji uzytecznoci (to znaczy wyboru tego programu, ktry dostarcza najwikszego zadowolenia), atakze sprzyja redukcji przypadkowych odpowiedzi. T metod zastosowalimy wodzi, co opiszemy wnastpnym punkcie. Dodatkowo wzaczniku przedstawilimy szersze omwienie tej metody, skierowane do czytelnikw zpodstawowym przygotowaniem ekonomicznym. Analiza kosztw ikorzyci Powyzsze badania odwouj si do korzyci przynoszonych przez drzewa wmiastach. Zutrzymaniem ich wiz si rwniez koszty. Std kolejn metod, stosowan do czsto wcelu analizy ekonomicznej wartoci drzew iusug ekosystemw wmiastach, jest analiza kosztw
Opr. Adam wi Legenda: liczba drzew przyulicznych maa rednia dua
Rysunek 4. Mapa centrum odzi (kolory ulic oznaczaj liczb rosncych przy nich drzew)
ikorzyci. Jednym znajgoniejszych przykadw zastosowania tej metody wostatnich latach byo badanie przeprowadzone wNowym Jorku (Peper iin. 2007). Przedmiotem badania bya wycena kosztw ikorzyci zwizanych zdrzewami przyulicznymi pozostajcymi wzarzdzie wadz miasta. Badaniem objto prawie 600 tys. takich drzew (nie uwzgldniono wnim natomiast 4,5 mln drzew rosncych wparkach ina terenach prywatnych). Ustalono, ze analizowane drzewa przynosz korzyci netto (po uwzgldnieniu kosztw) wwysokoci 122 mln USD rocznie (209 USD na drzewo). Kazdy dolar wydany na pielgnacj drzew wNowym Jorku przynosi miastu 5,60 USD korzyci. Uwzgldniono korzyci, takie jak: ograniczanie zuzycia energii, pochanianie CO2 iinnych zanieczyszcze, zatrzymywanie wody wkrajobrazie, wpyw na warto nieruchomoci.3
Hipotetyczny program Proponowany program zakada zwikszenie dugoci ulic ze redni iduz liczb drzew (poprzez sadzenie ich przy ulicach bez drzew oraz ze redni liczb drzew). Okrelilimy orientacyjnie, przy ktrych ulicach mogyby zosta posadzone dodatkowe drzewa. Abstrahowalimy od ewentualnych technicznych lub instytucjonalnych barier, opisanych wartykule drugim. Wyrznilimy trzy rodzaje ulic, ze wzgldu na mozliwo posadzenia przy nich nowych drzew. 1. Ulice, przy ktrych szeroko chodnika zewentualnym pasem ziemi pozwala na sadzenie drzew wzduz ulic. 2. Ulice, przy ktrych szeroko chodnika zewentualnym pasem ziemi nie wystarczy do posadzenia drzew (jednak ina niektrych ztych ulic mozliwe jest wprowadzenie drzew na specjalnie stworzonych wyspach, wydzielonych zczci jezdni ichodnika, jak na rysunku 5). 3. Ulice, przy ktrych obecnie nie ma drzew lub wystpuj tylko pojedyncze drzewa, azuwagi na znaczne natzenie ruchu iniewystarczajc szeroko, nie ma mozliwoci stworzenia tam wysp lub zasadzenia drzew wpasie jezdni lub przy ulicy. Na rysunku 6 miejsca, wktrych mozliwe jest posadzenie drzew wulicy, oznaczono zielonymi kropkami. Kropki znajduj si po tej stronie ulicy, po ktrej istnieje mozliwo posadzenia drzew. Wwielu miejscach nie odtworzono drzew wycitych zpowodu chorb lub staroci, po ktrych pozostay puste miejsca. Zielono-zte chmurki wulicy oznaczaj mozliwo stworzenia wysp zdrzewami, wzorem niektrych miast Europy Zachodniej iStanw Zjednoczonych. To rozwizanie jest proponowane do zastosowania tylko tam, gdzie nie ma mozliwoci posadzenia drzew przy ulicy. Wyspy te zostayby wydzielone zczci chodnika oraz jezdni jedynie wulicach, na ktrych jeden pas jest obecnie zajty przez parkujce samochody. Co 15 metrw zmiejsca parkingowego zostaby wydzielony kwadrat oboku dugoci 1,5 m, wktrym zostaoby posadzone drzewo. Na potrzeby naszego hipotetycznego scenariusza zaozylimy, ze miejsca parkingowe,
Wycena drzew przyulicznych w centrum odzi

Celem badania jest zwrcenie uwagi decydentw imieszkacw miasta na warto drzew wmiecie ikonieczno uwzgldnienia tej wartoci wpodejmowaniu decyzji planistycznych. Wpywajc na obecno drzew, decyzje planistyczne przekadaj si bowiem na jako zycia wmiecie, na co niestety rzadko zwraca si uwag wdyskusjach publicznych wpolskich miastach. Na potrzeby badania dokonalimy uproszczonej inwentaryzacji drzew na obszarze cisego centrum miasta, anastpnie podziau ulic na trzy kategorie, ze wzgldu na liczb rosncych przy nich drzew:4 1. duzo drzew (10 iwicej); 2. rednia liczba drzew (49); 3. brak drzew lub pojedyncze drzewa (03). Wyniki inwentaryzacji zostay przedstawione na rysunku 4, na ktrym ulice poszczeglnych kategorii oznaczone zostay rznymi kolorami. Na tej podstawie zaplanowalimy hipotetyczny program, zakadajcy zwikszenie liczby drzew na analizowanym terenie. Program zosta przedstawiony ankietowanym mieszkacom odzi, aby pozna warto, jak przypisuj drzewom wcentrum miasta.
3 Badanie w Nowym Jorku przeprowadzono przy wykorzystaniu narzdzia i-Tree Streets, opracowanego przez USDA Forest Service. Wicej szczegw na temat tego i pokrewnych narzdzi mozna znale na stronie <www.itreetools.org>. 4 Uwzgldniajc liczb drzew na odcinku 100 m ulicy, w pasie do 5 m od krawdzi jezdni.
Fot. Tomasz Buzaek
Rysunek 5. Helsinki, wyspy zdrzewami midzy miejscami parkingowymi
ktre zostan zastpione przez drzewa, zostayby odtworzone wbezporednim ssiedztwie. Przygotowujc program zaozylimy, ze mozna dosadza drzewa tylko przy iwulicach, gdzie obecnie ich nie ma lub jest rednia liczba tak, aby zapewni sprawiedliwy dostp do dbr publicznych. Zaozylimy tez, ze jeli mozna sadzi drzewa przy ulicy, to nie bdziemy juz ich sadzi wulicy. Zaozylimy wreszcie, ze zmiana moze polega tylko na zwikszeniu liczby drzew, ascenariusz bazowy (status quo) oznacza aktualn liczb drzew (cho wrzeczywistoci liczba ta si obniza). Dostpne wic byy warianty przedstawione na rysunku 7: zwikszanie liczby drzew rosncych wulicach, przy ktrych brak jest drzew, tak by rosa przy nich rednia liczba drzew poprzez stworzenie wysp; zwikszanie liczby drzew przy ulicach, przy ktrych brak jest drzew, tak aby rosa wzduz nich rednia liczba drzew;
zwikszanie liczby drzew przy ulicach, przy ktrych obecnie ronie rednia liczba drzew, tak aby rosa wzduz nich duza liczba drzew. Wygenerowalimy dwanacie wariantw programu, kadcych rzny nacisk na rzne sposoby zwikszania liczby drzew. Poszczeglne warianty zostay przedstawione wtabelach takich jak ta na rysunku 8. Kolumna stan obecny pokazuje obecn dugo ulic wposzczeglnych kategoriach. Kolejne kolumny przedstawiaj dugo (liczb kilometrw) ulic wposzczeglnych kategoriach po wprowadzeniu wzycie danego programu. Ostatni wiersz zawiera hipotetyczny poziom wydatkw zwizanych zkazdym wariantem scenariusza. Wydatki te miayby by ponoszone przez respondentw co miesic wpostaci dodatkowego podatku. Po przedstawieniu respondentom powyzszych informacji, prosilimy ich ouszeregowanie programw od ich zdaniem najlepszego do najgorszego. Programy przedstawialimy jako faktycznie rozwazane

Opr. Adam wi
Legenda: liczba drzew przyulicznych maa rednia dua odcinki ulic bez moliwoci zwikszenia liczby zieleni wysokiej potencjalne miejsce posadzenia drzewa potencjalna wysepka zdrzewem wjezdni
Rysunek 6. Mapa centrum odzi zzaznaczon mozliwoci dosadzenia drzew

Fot. Jakub Kronenberg i Tomasz Buzaek
Rysunek 7. Mozliwe do realizacji hipotetyczne scenariusze
Medium number of trees No trees
High number of trees Medium number of trees
propozycje, arespondentw prosilimy oto, by dokonali wyboru majc na uwadze to, ze faktycznie bd musieli ponie koszty znimi zwizane. Przypominalimy im przy tym, ze podwyzszony podatek zmniejszyby ich rodki dostpne na inne cele. Wprzypadku kazdego zdwunastu scenariuszy respondenci wybierali najpierw wariant ich zdaniem najlepszy, nastpnie najgorszy, ana kocu lepszy zdwch pozostaych. Jeli respondent uzna, ze nie jest wstanie ponie dodatkowego kosztu lub nie jest zainteresowany zwikszeniem liczby drzew, jako preferowany wskazywa program Kontynuacja stanu obecnego. Na koniec respondenci udzielali informacji spoeczno-demograficznych. Wyniki Badanie zostao przeprowadzone w dwch turach. Wpierwszej przeprowadzano wywiady na prbie 150 osb; na podstawie otrzymanych wynikw przygotowano
12 nowych zestaww, ktre byy lepiej dopasowane do rednich preferencji wprbie. Wdrugiej turze prba liczya 250 osb. Wywiady byy przeprowadzane jedynie zpenoletnimi mieszkacami odzi. Wsumie z400 przeprowadzonych wywiadw otrzymano 382 kompletne ankiety, ktre wykorzystano wbadaniu preferencji ido oszacowania gotowoci do zapacenia. Wywiady byy przeprowadzane wcentrum miasta przez przeszkolonych ankieterw (bezporednio na ulicach, placach, wsklepach igaleriach handlowych). Zuwagi na wielko prby, atakze powszechn dostpno miejsc, wktrych ankietowano respondentw mozna przyj, ze prba ta dobrze odzwierciedla struktur mieszkacw odzi. Dane uzyskane wwyniku badania kwestionariuszowego zostay poddane analizie ekonometrycznej.5 Otrzymane wyniki wskazuj, ze najwiksze znaczenie dla mieszkacw odzi ma zwikszenie liczby drzew na ulicach, przy ktrych drzew jest mao lub nie ma ich
karta wyboru scenariusz 11
Stan obecny (urzymanie) 10 km
Program 1 (zwikszenie) 18 km
Dugo ulic z du iloci drzew
Medium number of trees
Dugo ulic ze redni liczb No treesdrzew
High number of trees Medium number of trees

12 km
6 km
14 km
12 km
High number of trees
Dugo ulic z wyspami
No trees
0 km
14 km
3,5 km
3,5 km
Dugo ulic bez drzew
28 km
12 km
19 km
20,5 km
Koszt/miesic/osoba
Medium number of trees No trees High number of trees Medium number of trees
0 z
20 z
5 z
50 z
Wybr
Medium number of trees No trees Rysunek 8. Przykadowa karta wyboru High number of trees Medium number of trees
wcale. Dla mieszkacw odzi kluczowe jest zwikszenie liczby drzew zpoziomu niskiego (maa liczba drzew lub ich brak) do poziomu redniego, azwikszenie ich liczby zpoziomu redniego do poziomu wysokiego ma znaczenie drugorzdne. Zgodnie zoczekiwaniami, koszt poszczeglnych programw mia dla badanych duze znaczenie ceteris paribus (wszystko inne bez zmian) im wyzszy koszt programu, tym nizsze zadowolenie respondentw. Otrzymane wyniki wskazuj rwniez, iz rednio mieszkacy odzi nie s przywizani do aktualnego poziomu liczby drzew, tzn. zmiana tego poziomu nie wpywa ujemnie na ich poziom uzytecznoci. Program zwikszy ich uzyteczno jedynie, gdy zwikszy si liczba drzew na ulicach, gdzie jest ich mao lub brak. Przedmiotem badania bya wycena ekonomiczna, czyli okrelenie gotowoci mieszkacw odzi do zapacenia za zwikszenie liczby drzew przyulicznych.
Gotowo do zapacenia jest miar dobrobytu idostarcza informacji nt. maksymalnej kwoty, ktr respondenci byliby gotowi zapaci za to, by dobro, do ktrego odnosi si badanie, posiadao okrelon cech (atrybut). Atrybutem wprzypadku naszego badania bya liczba drzew (duza, rednia, maa/brak) ikoszt. Przedstawione oszacowania s wielkociami urednionymi wbadanej grupie respondentw, co oznacza, ze wgrupie s osoby, ktrych gotowo do zapacenia moze by rwna zero iosoby, ktre maj bardzo wysok gotowo do zapacenia. Wprzypadku zastosowanego do analizy danych modelu logitowego, rednia imediana s sobie rwne. Dlatego podane kwoty mozna traktowa jako poziom gotowoci do zapaty, ktry dzieli badan prb na p 50% badanych ma wyzsz gotowo do zapaty, a50% nizsz niz obliczony poziom. Oznacza to, ze gdyby wysoko podatku wpodanej wysokoci
5 Informacje nt. wykorzystanej metody analizy danych (wielomianowy model logitowy) oraz szczegowe wyniki prezentujemy w zaczniku. Tu zamieszczamy jedynie ogln ich charakterystyk.
zostaa poddana gosowaniu wreferendum, 50% ba- Zakoczenie danych opowiedziaoby si za wprowadzeniem podatku wtakiej wysokoci, a50% byoby mu przeciwnych. Drzewa wmiecie dostarczaj szeregu usug ocharakZprzeprowadzonego badania wynika, ze wbada- terze dbr publicznych, zktrych korzystaj wszyscy nej prbie respondenci byliby gotowi zapaci kazde- mieszkacy miasta. Zteorii ekonomii wiadomo, ze gdy go roku, na osob, wformie podwyzszonego podatku: korzyci spoeczne maj charakter dbr publicznych, 1,58 z za kilometr ulicy, przy ktrej liczba drzew niezbdna jest ingerencja administracji, ktra ustazostaaby zwikszona zpoziomu niskiego do red- li ilo dobra publicznego na spoecznie optymalnym niego, poprzez sadzenie drzew wzduz ulicy; poziomie. Zadanie to wymaga oszacowania korzyci 2,25 z za kilometr ulicy, na ktrej zostayby stwo- ikosztw, anastpnie wybrania takiego rozwizania, ktre maksymalizuje korzyci spoeczne. rzone wyspy. Otrzymane wartoci mog by wykorzystane do obWzaprezentowanym badaniu dokonanwvo oszaliczenia gotowoci do zapacenia za program zwiksze- cowania gotowoci do zapacenia za zwikszenie licznia liczby drzew zpoziomu niskiego do redniego by drzew przyulicznych wcentrum odzi. Oszacowaistworzeniu wysp na ulicach opewnej dugoci. Przy- ne gotowoci do zapacenia mog by traktowane jako kadowo gotowo do zapacenia za program polegaj- przyblizenie korzyci spoecznych, jakie osignliby cy na zwikszeniu liczby drzew na 5 km ulic zpozio- mieszkacy odzi, gdyby doszo do realizacji programu niskiego do redniego istworzeniu wysp na 9 km mu zwikszajcego liczb drzew. Przeprowadzone baulic (poziomy 5 i9 km to rednie poziomy wykorzy- danie moze dostarczy decydentom cennych wskazstane wbadaniu) wynosi 28,15 z/rok wformie pod- wek dotyczcych preferencji mieszkacw, ktrzy, jak wyzszonych podatkw na mieszkaca. wynika znaszego badania, odnieliby znaczce korzyZakadajc, ze prba jest reprezentatywna, mo- ci ze zwikszenia liczby drzew przyulicznych wcentrum miasta. glibymy uoglni wyniki na ca populacj penoletnich 17,7 mln z. Na tyle mozna oszacowa zmiaZ przeprowadzonego badamieszkacw odzi (na ko- n dobrobytu spoecznego zwizan z realiza- nia wynika, ze korzyci spoeczniec roku 2010 byo ich 627 cj wskazanego programu. Tymczasem na rok ne wynikajce ze zwikszenia licztys.). W przypadku progra- 2012 w budzecie miasta przewidziano tylko by drzew s ujemnie skorelowane mu polegajcego na zwiksze- ok. 2 mln z na wydatki zwizane z zieleni zliczb drzew to znaczy ludzie niu liczby drzew na 5 km ulic przyuliczn. Orientacyjnie pokazuje to skal s gotowi przede wszystkim paci zpoziomu niskiego do rednie- niedopasowania prowadzonych przez miasto za zwikszenie liczby drzew tam, gdzie jest ich mao lub nie ma ich go istworzeniu wysp na 9 km dziaa do potrzeb spoecznych. ulic otrzymalibymy wwczas wcale. Nie oznacza to automatycz17,7 mln z. Na tyle mozna oszacowa zmian do- nie, ze spoecznie optymalne jest sadzenie drzew wabrobytu spoecznego zwizan zrealizacj wskazanie wtakich miejscach postrzegane korzyci nalezy nego programu. Kwota 17,7 mln z dotyczy jedynie porwna zkosztami. Jezeli okazaoby si, ze koszobjtego badaniem centrum odzi. Tymczasem na ty zwikszenia liczby drzew przy ulicach, przy ktrok 2012 wbudzecie miasta przewidziano tylko ok. rych jest ich obecnie mao itam, gdzie jest ich rednia 2 mln z na wydatki zwizane zzieleni przyuliczn, liczba, s zblizone, to, zpunktu widzenia efektywnowtym pielgnacj, usuwanie isadzenie drzew, na ca- ci ekonomicznej, zwikszanie liczby drzew powinno ym jego terenie. Na biezce utrzymanie terenw zie- mie miejsce przede wszystkim tam, gdzie nie ma ich leni innych niz pasy przyuliczne (wtym parkw) oraz wcale lub jest ich niewiele. zwizane znimi wydatki inwestycyjne przewidziano ok. 11,5 mln z. Orientacyjnie pokazuje to skal niedopasowania prowadzonych przez miasto dziaa do potrzeb spoecznych.
Zacznik
Tekst artykuu staralimy si przygotowa zmyl oczytelniku nieposiadajcym przygotowania ekonomicznego. Ponizej zamieszczamy bardziej szczegowe informacje stanowice uzyteczne uzupenienie treci artykuu. Metoda wyboru warunkowego Metoda ta pozwala na analizowanie preferencji konsumentw poprzez uczestnictwo whipotetycznych sytuacjach wyboru. Wtym sensie analiza ta symuluje rynek. Wykorzystanie metody CE pozwala na poznanie preferencji konsumentw, ich opis, analiz iprognozowanie wyborw. Pocztkowo metoda ta bya wykorzystywana wbadaniach marketingowych iprzy rozwazaniu rznych opcji transportowych. Do wyceny dbr ocharakterze nierynkowym, zostaa zastosowana po raz pierwszy przez Adamowicza w1994 roku (Adamowicz iin. 1994). Podstawy CE s zbudowane na teorii wartoci (Lancaster 1966) poczonej zlosow teori uzytecznoci (Manski 1977). Teoria Lancastera zakada, ze ludzie osigaj uzyteczno dziki konkretnym cechom konsumowanych dbr, anie zkonsumpcji dbr jako takich. Teoria ta zakada, ze kazde dobro mozna opisa za pomoc pewnych cech (atrybutw). CE jest metod pozwalajc na wycen wanie tych poszczeglnych atrybutw. Wbadaniu CE ankietowani proszeni s odokonanie wyboru spord kilku proponowanych projektw tego, ktry uznaj za najlepszy. Kazda zopcji opisana jest zbiorem atrybutw, przy czym zawsze jednym znich jest koszt danego projektu. Wniektrych wersjach CE, respondenci proszeni s ohierarchiczne uszeregowanie wszystkich projektw (od najlepszego do najgorszego). Metoda CE ma kilka zalet wstosunku do metody wyceny warunkowej (CV). Po pierwsze, wprzypadku metody wyboru warunkowego znacznie atwiej mozna oszacowa kracow gotowo do zapacenia za dan cech (atrybut) wycenianego dobra/projektu. Kracowa gotowo do zapacenia oznacza wtym przypadku, ile rednio dla ludzi warte jest minimalne zwikszenie tej akurat cechy danego dobra/projektu. Po drugie, wprzypadku CE kazdy zrespondentw dokonuje wyboru zkilku zbiorw projektw. Powoduje to, ze przy
tej samej liczbie respondentw otrzymujemy znacznie wiksz ilo danych niz ma to miejsce wprzypadku CV. Ponadto wCE dodatkowe informacje na temat preferencji respondentw mozna uzyska poprzez zwikszenie liczby opcji wkazdym zbiorze. Najczciej wymienian wad zwizan zmetod CE jest fakt, ze wymaga ona stosunkowo duzego wysiku intelektualnego dla respondentw. Najczciej badani dokonuj wyboru preferowanej opcji ze zbioru 36 projektw, ktre s opisane kilkoma atrybutami. Najczciej stosowanym miernikiem dobrobytu, ktry mozna otrzyma zCE, jest kracowa gotowo do zapacenia. Zakadajc, ze mamy do czynienia zliniow funkcj uzytecznoci, stop wymiany pomidzy ktrymkolwiek zatrybutw idochodem mozna wyrazi jako stosunek parametru przy wybranym atrybucie ikracowej uzytecznoci dochodu (wyrazonej przez parametr przy koszcie). Parametry wprzypadku wielomianowego modelu logitowego s szacowane za pomoc metody najwikszej wiarygodnoci. To znaczy, ze rozwizaniem modelu s takie parametry funkcji uzytecznoci, dla ktrych model najlepiej przewiduje wybory, ktre faktycznie zostay dokonane. Oszacowane parametry funkcji uzytecznoci s nastpnie wykorzystane do obliczenia kracowych gotowoci do zapacenia. Zastosowana metoda analizy danych iszczegowe wyniki Na potrzeby analizy danych, wbadaniu wykorzystano wielomianowy model logitowy (MNL). Model tego typu jest podstawowym narzdziem suzcym do analizy wyborw ocharakterze dyskretnym (tj. wybr preferowanego programu ze zbioru programw). Model MNL jest skutecznym narzdziem, jezeli gwnym celem badania jest oszacowanie redniej gotowoci do zapacenia za program/badany atrybut. Model posiada jednak pewne ograniczenia, ktre zaczynaj by istotne wtedy, kiedy gwnym celem badania jest analiza zrznicowania preferencji. Wwczas do analizy nalezy wykorzysta bardziej zozone modele. Jednak poniewaz podstawowym celem naszego badania byo oszacowanie redniej gotowoci do zapacenia, wykorzystanie modelu MNL jest wpeni uzasadnione. Wyniki modelu MNL igotowoci do zapacenia zostay przedstawione wtabeli.
Parametry funkcji uzytecznoci wprzypadku modelu logitowego s trudne do bezporedniej interpretacji. Zazwyczaj zwraca si uwag na znak oszacowa iich istotno statystyczn.6 Zazwyczaj przyjmuje si, ze parametry rzni si istotnie od zera, gdy iloraz parametru iodpowiadajcego mu bdu standardowego jest co do wartoci bezwzgldnej wikszy od 1,96. Poziom ten oznacza istotno statystyczn na poziomie 0,05. To zkolei oznacza, ze prawdopodobiestwo tego, ze zostanie odrzucona prawdziwa hipoteza zerowa mwica otym, ze dany parametr jest rwny zero, jest mniejsze niz 0,05. Poniewaz parametry funkcji uzytecznoci nie s bezporednio interpretowalne, to wtrzeciej kolumnie tabeli przedstawiono gotowoci do zapacenia za poszczeglne
Tabela. Wyniki badania przeprowadzonego wodzi atrybut
atrybuty. Gotowo do zapacenia obliczono dzielc parametr przy danym atrybucie (kracowa uzyteczno danego atrybutu) przez parametr przy koszcie (kracowa uzyteczno dochodu). Wtekcie artykuu pominlimy postrzeganie zwikszania liczby drzew przy ulicach, przy ktrych obecnie liczba ta jest rednia (atrybut v). Parametr przy tym atrybucie jest dodatni (zwikszenie liczby drzew przy ulicach, przy ktrych jest rednia liczba drzew zwiksza rednio poziom zadowolenia mieszkacw odzi), jednak nie rzni si on statystycznie od zera. Nie jestemy wic wstanie wycign wnioskw na ten temat. Rwniez oszacowana na 0,83 z/km gotowo do zapacenia za zwikszenie liczby drzew zpoziomu redniego do wysokiego nie rzni si statystycznie od zera.
parametry Funkcji uytecznoci (bd standardowy)
gotowo do zapacenia (z/km) (bd standardowy)
Dua liczba drzew
0,01108 (0,00821)
0,83592 (0,61905)
rednia liczba drzew
0,02097*** (0,00799)
1,58223*** (0,61032)
Wyspy
0,02994*** (0,00470)
2,25885*** (0,42695)
Koszt
0,01326*** (0,00115)
SQ
0,07438 (0,08634)
LL staa LL peen model N (liczba obserwacji)
6338,90 6247,71 4584
SQ status quo
LL logarytm wiarygodnoci
***oszacowania istotne statystycznie na poziomie 0,01
6 To znaczy, czy parametry funkcji uzytecznoci rzni si istotnie od zera. Jezeli parametr nie rzni si statystycznie od zera to oznacza to, ze nie mia on wpywu na wybory dokonywane przez respondentw. 88 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Literatura
Adamowicz, W., Louviere, J. iWilliams, M., 1994. Combining revealed and stated preference methods for valuing environmental amenities. Journal of Environmental Economics and Management, 26(3), s. 271292. Carlsson, F. iMartinsson, P., 2001. Do hypothetical and actual marginal willingness to pay differ in choice experiments? Application to the Valuation of the Environment. Journal of Environmental Economics and Management, 41(2), s. 179192. Czajkowski, M., 2010. Nierynkowe metody wyceny. W: J. Kronenberg iT. Bergier, red. Wyzwania zrwnowaonego rozwoju wPolsce. Krakw: Fundacja Sendzimira, s. 1416. Donovan, G.H. iButry, D.T., 2010. Trees in the city: valuing street trees in Portland, Oregon. Landscape and Urban Planning, 94(2), s. 7783. Krutilla, J.V., 1967. Conservation reconsidered. The American Economic Review, 57(4), s. 777786. Lancaster, K.J., 1966. Anew approach to consumer theory. Journal of Political Economy, 74(2), s. 132157. Manski, C.F., 1977. The structure of random utility models. Theory and Decision, 8(3), s. 229254. McFadden, D., 1974. The measurement of urban travel demand. Journal of public economics, 3(4), s. 303328. Nowak, D.J., Crane, D.E. iDwyer, J.F., 2002. Compensatory value of urban trees in the United States. Journal of Arboriculture, 28(4), s. 194199. Passow, S.S., 1973. Stockholms planners discover People Power. Journal of the American institute of Planners, 39(1), s. 2334. Peper, P.J. iin., 2007. New York City, New York Municipal Forest Resource Analysis, Davis, CA: Center for Urban Forest Research, USDA Forest Service. Szczepanowska, H.B., 2007. Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowanych, Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa. Szczepanowska, H.B. red., 2009. Metoda wyceny wartoci drzew na terenach zurbanizowanych dla warunkw polskich, Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa. Treiman, T. iGartner, J., 2006. Are Residents Willing to Pay for their Community Forests? Results of aContingent Valuation Survey in Missouri, USA. Urban Studies, 43(9), s. 15371547. Tyrvinen, L., 2001. Economic valuation of urban forest benefits in Finland. Journal of Environmental Management, 62(1), s. 7592. Waltert, F. iSchlpfer, F., 2010. Landscape amenities and local development: areview of migration, regional economic and hedonic pricing studies. Ecological Economics, 70(2), s. 141152. ylicz, T., 2004. Ekonomia rodowiska izasobw naturalnych, Warszawa: PWE.
Dagmara Kwolek: Wawel
Usugi ekosystemw wodnych w miastach

Anna Januchta-Szostak, Politechnika Poznaska
Wxxi wieku miasta borykaj si zproblemami zwizanymi zbrakiem, nadmiarem lub z jakoci wody. Do najpowazniejszych zagroze nalez powodzie, ktrych przyczyn jest nie tylko destabilizacja warunkw klimatycznych, ale rwniez wzrost antropopresji, wtym zwikszanie uszczelnienia gruntw idegradacja ekosystemw wobrbie caych zlewni. Wartykule zaprezentowano holistyczne podejcie do wykorzystania usug ekosystemw wodnych. Dziki retencji ioczyszczaniu wody wkrajobrazie, renaturyzacji ciekw iwielofunkcyjnemu zagospodarowaniu wd opadowych mozna zapobiega powodziom miejskim, jednoczenie poprawiajc mikroklimat idostpno zasobw wodnych oraz wykorzystujc kulturowy potencja wody do podnoszenia jakoci zycia mieszkacw iatrakcyjnoci krajobrazu miast. Sowa kluczowe: gospodarka wodna; zarzdzanie wod wmiecie; powd; uszczelnianie powierzchni; renaturyzacja
Usugi ekosystemw wodnych wmiastach
Wprowadzenie
Woda wmiecie wzbudza ambiwalentne odczucia od zachwytu piropuszami fontann, poprzez niesmak na widok brudnej kauzy, az po strach wobliczu powodzi. Co mozna zrobi, by oswoi zywio iwykorzysta jego atuty? Jak zagospodarowywa doliny rzeczne, by byy atrakcyjne dla ludzi iprzyjazne dla fauny iflory? Jak poradzi sobie znawalnym deszczem iograniczy skal strat powodziowych? Czy woda opadowa moze by uzyteczna ipikna? Odpowiedzi na te iwiele innych pyta znajd Pastwo wponizszym artykule. Czsto nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele maj do zaoferowania ekosystemy wodne iziele miejska. Wystarczy umiejtnie wykorzysta ten potencja, by zredukowa koszty izwielokrotni korzyci dla ludzi irodowiska.
Woda w miecie zagroenia i korzyci

Zasoby wodne s podstaw funkcjonowania irozwoju gospodarczego miast, ajednoczenie intensywne procesy urbanizacji przyczyniaj si do degradacji ekosystemw wodnych iod wody zaleznych. Wzrost antropopresji powoduje ograniczanie zdolnoci ekosystemw do wiadczenia usug podstawowych: zaopatrujcych iregulacyjnych.
Na styku miasta iwody powstaj liczne konflikty, wynikajce zpotrzeby uzytkowania dolin rzecznych przy rwnoczesnej koniecznoci ochrony ludnoci przed zagrozeniami zwizanymi zbrakiem, nadmiarem lub z jakoci wody (Kundzewicz iin. 2010). Szereg dylematw wzagospodarowaniu terenw nadwodnych wynika tez zkoniecznoci rwnowazenia potrzeb rodowiska zurbanizowanego iprzyrodniczego. Doliny rzeczne s zwornikami ukadw antropogenicznych ibiocenotycznych. Od wiekw byy obszarami intensywnego rozwoju osadnictwa, stanowiy miejsca pracy, komunikacji, wypoczynku, anawet kultu religijnego. Mozna zatem pokusi si ostwierdzenie, ze woda bya kolebk cywilizacji (Piskozub 1993) inadal jest nonikiem wartoci kulturowych itozsamoci miejsca. Zdrugiej strony miejskie odcinki dolin rzecznych stanowi newralgiczny fragment ekosystemw iukadw hydrograficznych oznacznie wikszym zasigu przestrzennym. Nierzadko s waznymi korytarzami ekologicznymi wskali transregionalnej, dlatego wymagaj szczeglnej ochrony przed negatywnym oddziaywaniem miasta. Cao zasobw wodnych stanowi system naczy poczonych. Zarwno wezbrania, jak iniskie stany wody, s pochodn wielkoci opadw isposobu gospodarowania zasobami wodnymi wzlewni. Problemy wynikaj zniskiego poziomu retencji powierzchniowej igruntowej wnaszym kraju. Zagrozenia powodziowe ze strony
Rysunek 1. Powizania ekosystemw wodnych wskali regionalnej, miejskiej ilokalnej (Januchta-Szostak 2011c)
Anna Januchta-Szostak
duzych rzek s uwarunkowane sytuacj hydro-meteorologiczn wskali regionalnej. Takze sposb zagospodarowania wd opadowych wmiastach, anawet na poszczeglnych posesjach (rysunek 1), ma istotne znaczenie dla rezimu hydrologicznego, szczeglnie maych rzek istrumieni.
Ekosystemy dolin rzecznych dostarczaj usug regulacyjnych, polegajcych na naturalnej kontroli przeciwpowodziowej isamooczyszczaniu ciekw. Antropopresja znacznie ogranicza te zdolnoci. Wcigu ostatnich 20 lat wyranie ewoluowao podejcie do ochrony przeciwpowodziowej wEuropie. Pocztkowo panowao przekonanie obezwzgldnej koniecznoci odsuwania wody od ludzi za pomoc Wodne zagroenia rodkw technicznych obejmujcych m.in. budow waZmiany struktury krajobrazu rolniczego, wzrost w iduzych zbiornikw retencyjnych. Analizy ekonouszczelnienia zlewni na skutek urbanizacji oraz zabiegi miczne wykazay jednak, ze podejcie to jest uzasadregulacyjne wdolinach rzek (zawzanie, prostowanie nione jedynie wprzypadku terenw oznacznej wartoci koryt) wpywaj na wzrost zagroze powodziowych gospodarczej lub kulturowej zuwagi na wysokie koszwmiastach. ty budowy ieksploatacji waw przeciwpowodziowych Do najpowazniejszych zagroze ze strony wody oraz budowli hydrotechnicznych. Rwnie kosztowwnaszej strefie klimatycznej nalez powodzie. Ich przynie itrudne pod wzgldem organizacyjno-prawnym czyn wXXI w. jest najczs dziaania majce na celu odsuciej intensyfikacja procesw Zmiany struktury krajobrazu rolniczego, nicie ludzi od wody (Majewski urbanizacyjnych oraz global- wzrost uszczelnienia zlewni na skutek urba- 2007), czyli wykup gruntw juz zane zmiany klimatyczne, obja- nizacji oraz zabiegi regulacyjne w dolinach rzek inwestowanych iprzenoszenie zawiajce si m.in. nasileniem (zawzanie, prostowanie koryt) wpywaj na budowy poza tereny zalewowe. Podejcie preferowane od czasu ekstremw pogodowych. Wg wzrost zagroze powodziowych w miastach. ekspertw (Majewski 2007; wprowadzenia Dyrektywy PowoKowalczak 2011) katastrofy spowodowane ekstremal- dziowej (2007), czyli zintegrowane zarzdzanie ryzynymi zjawiskami hydrologiczno-meteorologicznymi kiem powodzi, obejmuje dziaania nastawione na koegwykazuj tendencj wzrostow. Wlatach 19922001 az zystencj zwod. Maj one na celu zmniejszanie ryzyka 90% klsk zywioowych miao takie pochodzenie, pod- powodzi, przewidywanie zagroze iprzeciwdziaanie czas gdy wpierwszej poowie XX w. jedynie 40%. Na negatywnym skutkom kataklizmw. Obejmuj one wzrost ryzyka powodzi wpywa tez kierunek rozwoju zrwnowazone gospodarowanie wodami opadowymi, miast. Coraz wicej obszarw zamieszkaych znajdu- powierzchniowymi ipodziemnymi na obszarze caej je si wstrefach zagrozonych powodziami rzecznymi zlewni. Polegaj rwniez na wdrazaniu nietechniczimorskimi, przez co wzrasta ryzyko zdarze katastro- nych rodkw ochrony przed powodzi, takich jak syfalnych. Zmiany zagospodarowania zlewni, takie jak: stem prognoz iostrzeze meteorologicznych ihydrolowylesianie, melioracje, osuszanie bagien, uszczelnianie gicznych, organizacja ochrony iewakuacji. Wazne jest gruntw itp. powoduj intensyfikacj powodzi lub po- takze informowanie iedukowanie wzakresie sposobw jawianie si ich na terenach, na ktrych dotd nie wy- zagospodarowania iindywidualnej ochrony zabudowy stpoway. Zagrozenie powodziami rzecznymi wzra- na terenach zalewowych (Majewski 2007). sta takze zpowodu zabiegw regulacyjnych wkorytach wielkiej wody (zawzanie budow waw przeciwpowodziowych, likwidacja zakoli irozlewisk), na skutek ktrych dugo koryta rzeki ulega skrceniu, atym samym wzrasta prdko wody iskraca si czas przepywu fali powodziowej (Kowalczak 2007). Nowym zjawiskiem, charakterystycznym dla obszarw zurbanizowanych, s powodzie miejskie. Powoduj je intensywne opady, ktrych natzenie przekracza pojemno miejskich systemw kanalizacyjnych.
Tabela 1. Korzyci wynikajce ze zrwnowazonego gospodarowania wod opadow iwaciwego zagospodarowania wd powierzchniowych
korzyci poprawa jakoci krajobrazu dolin rzecznych i atrakcyjnoci wizualnej przestrzeni publicznych; poprawa estetyki miasta
zyski spoeczne zyski ekohydrologiczne zyski gospodarcze
podniesienie spoecznej i turystycznej atrakcyjnoci przestrzeni publicznych
kreowanie wizerunku miasta, dzielnicy, osiedla
optymalizacja wykorzystania terenu wielofunkcyjne zagospodarowanie miasta
poprawa warunkw ycia mieszkacw, tworzenie miejsc sprzyjajcych rekreacji i integracji w miejscach zamieszkania
wzrost wiadomoci ekologicznej i zaangaowania spoecznego (wspodpowiedzialno)
poprawa dostpnoci zasobw wodnych poprawa czystoci rzek i jezior
biornorodno miasta polepszenie warunkw wegetacyjnych zieleni miejskiej cigo wodnych i dolinnych szlakw migracyjnych
poprawa mikroklimatu miast
wzrost wartoci nieruchomoci nadwodnych rewitalizacja obszarw rdmiejskich
aktywizacja gospodarcza stref nadbrzenych zmniejszenie zuycia wody pitnej
redukcja iloci ciekw poprawa sprawnoci hydraulicznej systemw kanalizacji zbiorczej
redukcja ryzyka powodzi i strat powodziowych obnienie kosztw utrzymania zieleni
przykady Zwikszenie liczby atrakcyjnych miejsc publicznych pooonych nad wod. Poprawa jakoci brzegw rzeki, zrnicowanie krajobrazu, atrakcyjno drogi, wykorzystanie wodnego przedpola ekspozycji. Zastosowanie rnorodnych form elementw wodnych w kompozycji urbanistycznej i architektonicznej pozwala poprawi czytelno przekazu przestrzennego, spjno formy, funkcji i treci krajobrazu. Rnorodno elementw wodnych i ich wielozmysowe oddziaywanie, a take poprawa dostpnoci wody (moliwoci wizualnego i fizycznego kontaktu) dla rnych grup odbiorcw (szczeglnie dzieci, modziey, osb starszych i niepenosprawnych) zwiksza atrakcyjno miejsc publicznych. Wykorzystanie wody: do eksponowania miejsc wanych spoecznie i krajobrazowo, podnoszenia prestiu miejsca, podkrelania tosamoci i unikatowoci. Wielofunkcyjno ekosystemw wodnych, ze szczeglnym naciskiem na funkcje rekreacyjne, kulturotwrcze, edukacyjne, np. ksztatowanie systemw retencji i oczyszczania wd opadowych w atrakcyjnej formie ogrodw deszczowych, staww osiedlowych lub wodnych placw zabaw. Konieczno zagospodarowania wody opadowej w miejscu zaistnienia opadu sprzyja tworzeniu maych, osiedlowych zbiornikw wodnych i biotopw podczyszczajcych, ktre mog tworzy lokalne miejsca wypoczynku i rekreacji. Tworzenie ekologicznych cieek edukacyjnych, ilustrujcych znaczenie biotopw rolinnych w procesie oczyszczania wody, podnosi wiadomo spoeczestwa i zwiksza dbao o rodowisko. Poprzez zwikszenie retencji wd opadowych i powierzchniowych, moliwa jest poprawa bilansu wodnego zlewni. Wykorzystanie naturalnych waciwoci gruntu, zdolnoci mikroorganizmw i materiau rolinnego do oczyszczania spyww opadowych. Podnoszenie zdolnoci wd do samooczyszczania poprzez ochron i odbudow ekosystemw dolin rzecznych. Likwidacja gatunkw inwazyjnych w dolinach rzecznych, tworzenie naturalnych siedlisk rodzimej fauny i flory. Zasilanie wd gruntowych, dziki stosowaniu przesikliwych nawierzchni i umoliwienie infiltracji wd opadowych do gruntu. Tworzenie systemw parkw rzecznych i czenie elementw ukadu hydrograficznego poprzez odkrywanie skanalizowanych ciekw, renaturyzacj koryt, zazielenianie i likwidacj barier pochodzenia antropogenicznego poprawia ich zdolno do dostarczania usug ekosystemw, w tym przydatno rekreacyjn. Zwikszanie iloci zieleni, zwaszcza popularyzacja zielonych dachw i pionowych ogrodw oraz otwartych zbiornikw retencyjnych umoliwia redukcj miejskich wysp ciepa. Woda schadza, poprawia cyrkulacj i jonizacj powietrza, zmniejsza zapylenie i dobowe wahania temperatur. Woda i ziele to najbardziej podane ssiedztwo miejsca zamieszkania (walory rekreacyjne, cena widoku z okna). Dziki wykorzystaniu walorw nadwodnych lokalizacji oraz zwikszaniu iloci wody i zieleni w obszarach intensywnej zabudowy rdmiejskiej mona zapobiec migracji mieszkacw na tereny peryferyjne i powstrzymywa proces rozprzestrzeniania si miast (urban sprawl). Aktywizacja drg wodnych i zwikszenie atrakcyjnoci nadbrzey powoduje wzrost poziomu i rnorodnoci usug oraz liczby miejsc pracy. Wykorzystanie wody deszczowej do spukiwania toalet lub podlewania ogrodw umoliwia zmniejszenie poboru wody uzdatnionej do celw konsumpcyjnych. Infiltracja do gruntu, odparowywanie i wykorzystanie deszczwki oraz zagospodarowanie szarych ciekw redukuje ich odpyw do kanalizacji. Zatrzymywanie wody w gruncie lub zbiornikach retencyjnych i infiltracyjnych zmniejsza odpyw powierzchniowy i przecienia kanalizacji deszczowej i oglnospawnej. Ograniczenie i spowolnienie odpywu powierzchniowego z terenw zurbanizowanych zmniejsza zagroenie powodzi i lokalnymi podtopieniami. Zmniejszenie iloci wody do podlewania dziki maej retencji gruntowej i zbiornikowej.
Woda szans dla miasta holistyczne podejcie

Woda powinna by traktowana nie tylko jako rdo zagroze, ale przede wszystkim jako cenny inieposiadajcy substytutu surowiec oraz atrakcyjny element krajobrazu (Poznaska Karta Wody... 2011).1
Wspczesne podejcie do planowania izarzdzania miastem opiera si na paradygmacie zrwnowazonego rozwoju iholistycznej koncepcji przestrzeni (Baranowski 2009). Dlatego warto uzmysowi sobie, ze potrzeby czowieka s nierozerwalnie zwizane zpotrzebami rodowiska przyrodniczego, poniewaz on sam jest czci przyrody. Ochrona ekosystemw
rodowisko stan rodowiska biornorodno zdrowie mieszkacw bezpieczestwo powodziowe gospodarcze wykorzystanie wody gospodarka jako ycia integracja zaangaowanie spoeczne transport wodny irekreacja
u no
ochronia i dostpno zasobw wodnych
mikroklimat miasta jako krajobrazu spjno przestrzenna spoeczestwo
yt ec
woda wmiecie
zn
pi
trwao
Rysunek 2. Znaczenie ekosystemw wodnych wtriadzie zrwnowazonego rozwoju (Januchta-Szostak 2011c)
Opracowana przez autork metoda WIQUS (Water impact on the Quality of Urban Space) jest narzdziem wszechstronnej oceny wpywu wody na jako przestrzeni miejskich. Umozliwia kompleksowe podejcie do procesu zagospodarowania wd opadowych ipowierzchniowych, atakze wybr priorytetw uwzgldniajcych rzne rodzaje zyskw urbanistycznych (Januchta-Szostak 2011c). Moze suzy rwniez wielokryterialnej wycenie usug ekosystemw wodnych wmiastach.
1 Poznaska Karta Wody w Miecie. The Poznan Charter on Urban Water 2011 jest dokumentem opracowanym w wyniku obrad Drugiej Midzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu: Woda w Krajobrazie Miasta, pt.: Sensitive Approach to Water in Urban Planning, Landscape Design and Architecture, zorganizowanej przez Instytut rodowiska Rolniczego i Lenego PAN oraz Wydzia Architektury Politechniki Poznaskiej, ktra odbya si w Poznaniu w dniach 15 i 16 kwietnia 2011 r. 96 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
wodnych nie jest wycznie aktem rekompensowania strat wyrzdzonych przyrodzie wskutek dziaalnoci gospodarczej czowieka. Moze by rdem wymiernych korzyci dla mieszkacw miast, dziki redukcji zagroze powodziowych, poprawie czystoci idostpnoci zasobw wd powierzchniowych ipodziemnych, atakze podnoszeniu jakoci przestrzeni miejskiej iwarunkw zycia na terenach zurbanizowanych. Pene wykorzystanie usug ekosystemw wodnych umozliwia uzyskanie efektu synergii wwielfunkcyjnym zagospodarowaniu przestrzeni miasta (rysunek 2, tabela 1). Wiele miast wykorzystuje atuty nadwodnej lokalizacji iproekologiczne podejcie do promowania swojego wizerunku. Przykadem konsekwentnie realizowanej strategii rozwoju miasta frontem do rzeki jest Bydgoszcz, ktra od 2006 r. wdraza Program Rewitalizacji iRozwoju Bydgoskiego Wza Wodnego, aktywizujc drog wodn E-70 ipodnoszc atrakcyjno nadbrzezy dla mieszkacw iturystw. Podobne dziaania podejmowane s winnych polskich metropoliach, m.in. we Wrocawiu, Gdasku, Krakowie iWarszawie. Miasta te, pomimo zagroze powodziowych, inwestuj wpopraw jakoci frontw wodnych. Miasto Portland wstanie Oregon wStanach Zjednoczonych moze poszczyci si systemem zielonych ulic wykorzystywanych do retencji ioczyszczania wd opadowych. Berlin iStuttgart przoduj wzastosowaniu technologii zielonych dachw, ktre poprawiaj mikroklimat miast iskutecznie redukuj odpyw powierzchniowy. Jeszcze dalej posunli si autorzy strategii rozwoju Rotterdamu Rotterdam Waterstad 2035, ktrzy najwiksze wodne zagrozenia postanowili przeksztaci watuty miasta. Strategia czy kompleksow ochron przed powodzi zbudowaniem tozsamoci iatrakcyjnoci miasta woparciu ospoeczne, gospodarcze ikrajobrazowe walory wody. Gwnym jej zaozeniem jest rewitalizacja nadbrzezy Mozy iaktywizacja drg wodnych oraz unikalny system wodnych ulic iplacw suzcych retencji wody iintegracji mieszkacw. Zrwnowaone rozwizania Urbanistyka wXXI w. powinna by integralnie zwizana ze zrwnowazon gospodark wodn wobrbie caych zlewni miejskich. Jako rodowiska
ibezpieczestwo powodziowe zalez bowiem nie tylko od sposobu ksztatowania dolin rzecznych, ale rwniez od zagospodarowania wd opadowych na obszarach odlegych od nadbrzezy. Wzrost zagroze powodziowych skania pastwa UE do wdrazania programw strategicznych, takich jak Room for the Rivers (2006) wHolandii, czy Making Space for Water (2005) wWielkiej Brytanii, nastawionych na zwikszanie pojemnoci retencyjnej dolin rzecznych icaych zlewni oraz lepsz koordynacj ochrony przeciwpowodziowej zplanowaniem przestrzennym. Strategie te zakadaj m.in. integracj planowania urbanistycznego ze zrwnowazon gospodark wodn, zarwno wobszarach miejskich frontw wodnych (bezporednia ochrona przed zagrozeniami powodziowymi), jak ina terenach odlegych od stref nadbrzeznych (zwikszanie retencji wd opadowych wcelu redukcji zagroze powodziowych wnizej poozonych obszarach).
Zagospodarowanie stref nadwodnych

Wzagospodarowaniu miejskich stref nadwodnych dominuj obecnie trzy gwne trendy: 1. urbanizacja nadbrzezy irewitalizacja urbanistyczna nadwodnych obszarw rdmiejskich; 2. zrwnowazone zagospodarowanie terenw umozliwiajce zwikszenie pojemnoci retencyjnej istosowanie form zabudowy dostosowanych do zmiennego poziomu wody; 3. rewitalizacja przyrodnicza dolin rzecznych. Urbanizacja nadbrzey irewitalizacja urbanistyczna Odzyskiwanie cennych terenw nadwodnych wcentrach miast, zapocztkowane wlatach 1970. i80., wizao si zpotrzeb przestrzennego recyklingu dawnych terenw przemysowych. Ulegy one zczasem degradacji istanowiy barier odgradzajc miasta od wody. Jednak najwazniejszym argumentem przemawiajcym za ich rewitalizacj byo bezporednie ssiedztwo rdmie iblisko rzek, ktre wzatoczonych miastach stanowi bezcenn przestrze oddechu. Spektakularne projekty rewitalizacji dzielnic poportowych, takie jak Kop van Zuid wRotterdamie,
Docklands wLondynie iHafenCity wHamburgu zwrciy uwag na niezwyky potencja krajobrazowy ispoeczny terenw nadrzecznych (Januchta-Szostak 2011a). Gwnym celem przeksztace miejskich frontw wodnych staa si kompozycyjna ifunkcjonalna re-integracja nadbrzezy ztkank miasta oraz pozyskiwanie obszarw inwestycyjnych oduzych walorach ekspozycyjnych. Powstajce wefekcie tych dziaa nadwodne bulwary, place iparki miejskie s wizytwkami miast. Systemy czynnej ochrony przeciwpowodziowej, nieodzowne wintensywnie zabudowanych obszarach rdmiejskich, staj si atrakcyjnymi miejscami rekreacji iintegracji mieszkacw (np. Thames Barrier Park wLondynie).
Zabudowa dostosowana do zmiennego poziomu wody Rezygnacja zobwaowa nie oznacza koniecznoci cakowitego wyczenia zzabudowy terenw narazonych na ryzyko powodzi. Stosowanie nowych, odpornych na zalewanie form zabudowy wymusza zjednej strony nieuchronna ekspansja miast, azdrugiej konieczno zapewnienia przestrzeni dla wezbra powodziowych. Zagospodarowanie musi umozliwia penetracj terenu przez wody powodziowe. WHolandii od dawna funkcjonuj rzne typy budynkw dostosowanych do zmiennego poziomu wody: domy na terpach, na palach, tworzce tzw. jetty villages, domy pywajce na pontonach lub odziach lub domyfortece (Rotterdam
a)
b)
c)
d)
Rysunek 3. Rewitalizacja kanau Pleiemhlgraben wLipsku. Odcinek przed rewitalizacj teren nad skanalizowanym ciekiem wykorzystywany jako parking (a). Odkryte izrewitalizowane odcinki kanau zdecydowanie poprawiy jako przestrzeni publicznych oraz rekreacyjne iestetyczne walory miejsca zamieszkania (bd)
Waterstad 2035 2005). Atrakcyjno nadwodnego krajobrazu rekompensuje mieszkacom niedogodnoci zwizane zokresowymi zalewami. Zapewnienie bezpiecznych drg ewakuacji iuwzgldnienie dynamiki wezbra pozwala unikn powaznych strat izagroze. Projektowanie woparciu omapy zagroze iryzyka powodziowego umozliwia strefowanie zabudowy dostosowane do zasigu zaleww, kierunkw inatzenia przepywu fali powodziowej. Dziki temu ksztatuje si architektura pozostajca wcisych relacjach zwod. Przykadem ochrony przeciwpowodziowej zintegrowanej zsystemami zagospodarowania wd opadowych wobszarach zabudowy miejskiej s projekty pilotazowe osiedli wHackbridge (wgrnym biegu rzeki Wandle), Peterborough (wcentralnym obszarze zlewni rzeki Nene) oraz Littlehampton (wdolnym biegu rzeki Arun), opracowane wramach inicjatywy LIFE Long-term initiatives for Flood-risk Environments, powizanej zbrytyjskim programem MSW Making Space for Water (Barker iCoutts 2009). Na podstawie map zagroze powodziowych zastosowano tam metody ksztatowania przestrzeni zurbanizowanych, wktrych okresowe zalewy s akceptowane ikontrolowane nie tylko przy uzyciu rodkw technicznych, ale rwniez naturalnych procesw przyrodniczych. Wkazdym zprojektw pilotazowych zastosowano powierzchniowe systemy odwadniania, dziki czemu zredukowano odpyw powierzchniowy do poziomu sprzed zainwestowania iuzyskano tzw. Standard Szeciu Akrw, czyli ok. 36 m2 terenw otwartych na 1 mieszkaca. Szczeglny nacisk poozono na powszechn dostpno iwielofunkcyjno terenw zieleni publicznej, wobrbie ktrej zlokalizowano urzdzenia rekreacyjne dla mieszkacw. Tereny zieleni bioretencyjnej suz rwniez produkcji biomasy wykorzystywanej wcelach energetycznych (Barker iCoutts 2009). Rewitalizacja przyrodnicza dolin rzecznych Ekspansja przestrzenna miast, zagszczanie zabudowy ipotrzeby komunikacyjne byy powodem zawzania dolin rzecznych, kanalizowania izasypywania ciekw oraz ich przyrodniczej ikrajobrazowej degradacji. Obecnie wwielu miastach podejmuje si prby odtwarzania bogactwa sieci hydrograficznej wcelu poprawy jakoci rodowiska iwalorw rekreacyjnych oraz dla retencjonowania spyww opadowych. Dziaania
te wpisuj si wwymogi Dyrektywy Powodziowej UE (2007), ktre s zwizane zkoniecznoci tworzenia przestrzeni dla wody. Odbudowa potencjau ekohydrologicznego obejmuje dziaania renaturyzacyjne irewitalizacyjne (REURIS 2011), polegajce m.in. na: odkopywaniu iodkrywaniu skanalizowanych rzek istrumieni (np. kana Pleiemhlgraben wLipsku, Struga Toruska [Bacha] wToruniu); renaturyzacji brzegw ikoryt rzecznych oraz odtwarzaniu naturalnych siedlisk rolinnych izwierzcych (np. rzeka lepiotka wKatowicach); zwikszaniu pojemnoci retencyjnej dolin izdolnoci wd do samooczyszczania poprzez wyduzanie ciekw (meandrowanie), odtwarzanie starorzeczy imokrade (np. strumie Boti wPradze, rzeka Biaa wBiaymstoku); poprawie dostpnoci izapewnieniu cigoci wodnych iprzywodnych korytarzy migracyjnych oraz tras turystycznych (np. projekt systemu parkw rzecznych Krakowa). Tereny wyczone zzabudowy, poozone wstrefie zaleww wody 100-letniej, nie musz pozostawa niezagospodarowane. Bardzo cenn inicjatyw jest tworzenie nadrzecznych parkw buforowych, ktrych zadaniem jest ochrona ekosystemw dolin rzecznych, retencja ipodczyszczanie spyww burzowych, arwnoczenie wykorzystanie dla rekreacji terenw zalewowych. Prcz istotnych funkcji retencyjnych, mikroklimatycznych ibiocenotycznych, parki takie peni rwnie wazn rol wksztatowaniu przyjaznych mieszkacom inaturze systemw przestrzeni publicznych, umozliwiajcych bezpieczny dostp do wody iwykorzystanie atrakcyjnych terenw zieleni nadrzecznej (rysunek 4). Wazne, by sposb ich zagospodarowania nie ogranicza przepywu wd powodziowych, auzyte materiay ielementy maej architektury byy stabilnie powizane zpodozem iodporne na dziaanie wody. Buforowe parki nadrzeczne zsystemami retencji ioczyszczania wd opadowych umozliwiaj eliminacj lub znaczne ograniczenie spyww burzowych do kanalizacji oglnospawnej (Januchta-Szostak 2011b). Dziki redukcji liczby zrzutw nieoczyszczonych ciekw do odbiornikw, poprawiaj jako wd powierzchniowych (rysunek 5). Dla uzyskania wymiernych efektw wskali caego miasta nalezy dzy do wdrazania rozwiza systemowych. Wykorzystanie terenw zieleni miejskiej do
Rysunek 4. Strefowanie nadrzecznych parkw buforowych
Rysunek 5. Schemat modyfikacji systemu kanalizacji oglnospawnej przy wykorzystaniu nadrzecznych parkw buforowych (Januchta-Szostak 2011c)
Rysunek 6. Koncepcja przeksztace terenw zalewowych kanau Cybiny przy Kampusie Warta Politechniki Poznaskiej wPoznaniu. Powyzej widok istniejcy. Ponizej wizualizacja projektowanego zagospodarowania (proj. A. Januchta-Szostak)
zatrzymywania ioczyszczania spyww deszczowych ipowizanie ich zukadem hydrograficznym daje szans tworzenia cigego systemu parkw nadrzecznych, penicych funkcje przyrodnicze, retencyjne irekreacyjne. Poczenie ich ukadem ciezek idrg rowerowych wzduz ciekw miejskich sprzyja popularyzacji alternatywnych rodkw transportu, alikwidacja barier pomidzy poszczeglnymi odcinkami ciekw pozwala tez udraznia nadrzeczne szlaki migracji zwierzt. Nalezy podejmowa dziaania renaturyzacyjne wszdzie tam, gdzie jest to mozliwe. Zastpowanie betonowych opasek brzegowych faszyn lub narzutem kamiennym, umozliwianie meandrowania ciekw, odtwarzanie starorzeczy imokrade (rysunek 6) przyczynia si bowiem do odbudowy ekologicznego potencjau dolin rzecznych izdolnoci wd pyncych do samooczyszczania.
Zagospodarowanie wd opadowych w miastach

Zintegrowane podejcie do ochrony przeciwpowodziowej wymaga podejmowania dziaa rwniez na obszarach, ktre nie s bezporednio narazone na ryzyko powodzi, aktrych zagospodarowanie ma istotny wpyw na dynamik przepyww wzlewni zurbanizowanej. Wzapobieganiu powodziom miejskim kluczow rol odgrywa zmniejszanie odpywu powierzchniowego, ktrego objto gwatownie wzrasta na skutek uszczelnienia duzych powierzchni miast (rysunek 7). Zrwnowazone systemy zagospodarowania wd opadowych (Sustainable Urban Drainage Systems, SUDS) zalecane s wwielu krajach UE iwStanach Zjednoczonych. Naladuj one naturalne procesy wystpujce wrodowisku przyrodniczym: gromadzenie (retencja), wsikanie (infiltracja), mechaniczne
Rysunek 7. Porwnanie wielkoci odpywu powierzchniowego zterenw biologicznie czynnych (po lewej) iuszczelnionych (po prawej)
ibiologiczne oczyszczanie oraz odparowywanie wody (ewapotranspiracja). Maj na celu redukcj poziomu zanieczyszcze iwielkoci spyww deszczowych zobszarw zurbanizowanych. Proces zagospodarowania wd opadowych wsystemach SUDS/TRIO 2 mozna podzieli na trzy zasadnicze etapy: zbieranie itransportowanie; gromadzenie (retencja); rozdysponowanie wody poprzez: powtrne wykorzystanie, wsikanie (infiltracj) iparowanie. Oczyszczanie spyww deszczowych moze odbywa si na kazdym zwyzej wymienionych etapw, przy wykorzystaniu naturalnych waciwoci gruntu irolinnoci. Czysto wody jest warunkiem wizualnej ispoecznej atrakcyjnoci kompozycji wodnych. Nie nalezy jednak ukrywa procesw oczyszczania przed obserwatorami. Uwidacznianie metod neutralizacji zanieczyszcze iznaczenia biotopw rolinnych wprocesie oczyszczania wody podnosi wiadomo spoeczestwa idbao orodowisko. Ponizej przedstawiono schemat systemu zbiornikw suzcych retencjonowaniu, oczyszczaniu iinfiltracji wd opadowych (rysunek 8),
ktry peni rwnoczenie rol ogrodu edukacyjnego iatrakcyjnego miejsca wypoczynku mieszkacw. Retencja wd opadowych iich zagospodarowanie wmiejscu zaistnienia opadu pozwala zmniejszy natzenie przepyww szczytowych wsystemach kanalizacji zbiorczej iunikn gwatownych wezbra ciekw miejskich oraz lokalnych podtopie. Ekosystemy wodno-rolinne suz jednoczenie rekreacji iedukacji ekologicznej mieszkacw. Wwielu miastach iosiedlach systemy SUDS/TRIO zpowodzeniem zastpuj tradycyjn kanalizacj deszczow. Jednym zciekawszych przykadw jest poozone na wzgrzu osiedle Scharnhauser Park wOstfildern wpoblizu Stuttgartu (projekt architektury krajobrazu: Atelier Dreiseitl), wktrym ukad kompozycyjny zosta dostosowany do ukadu poziomic tak, by maksymalnie zredukowa spadek kanaw deszczowych ispowolni odpyw. System retencji iinfiltracji wd opadowych wykorzystano dla celw rekreacji iintegracji mieszkacw. Woda deszczowa magazynowana jest na zielonych dachach iwprzydomowych ogrdkach,
2 Zaproponowana przez autork polska nazwa zintegrowanych systemw zagospodarowania wd opadowych TRIO jest akronimem nazw czterech gwnych procesw technologicznych stosowanych w systemach SUDS, czyli: (T) transportowania, (R) retencji, (I) infiltracji i (O) oczyszczania wody deszczowej. 102 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
Rysunek 8. Schemat systemu zbiornikw suzcych retencjonowaniu, infiltracji ioczyszczaniu wd opadowych
ajej nadmiar spywa stopniowo muldami, otwartymi kanaami irowami wzduz ulic, gdzie ma mozliwo czciowego odparowania izasilania przyulicznej zieleni. System uzupeniaj niecki chonne itrawiaste stopnie, akocowy element ukadu stanowi acuch staww retencyjnych podczyszczajcych wod deszczow iumozliwiajcych jej powolne wsikanie (Januchta-Szostak 2011c).
Zintegrowane planowanie przestrzenne

Jedn zistotnych barier wprowadzania wielofunkcyjnych sposobw zagospodarowania wd opadowych ipowierzchniowych wpolskich miastach jest brak efektywnych instrumentw polityki przestrzennej iplanowania powizanego zgospodark wodn wobrbie zlewni miejskich oraz narzdzi wszechstronnej oceny imonitoringu wdrazanych rozwiza. Brak rwniez instrumentw ekonomicznych skaniajcych do oszczdnego izrwnowazonego gospodarowania wodami (Januchta-Szostak 2011c). Bariery wtym obszarze s
wic zblizone do barier dla zachowania drzew wmiastach, ktre zostay omwione wartykule trzecim. Efektem sabej wymiany informacji iwsppracy midzybranzowej jest brak synergii wrozwizaniach przestrzennych iinfrastrukturalnych. Wprojektowaniu systemw kanalizacji miejskiej bardzo rzadko uwzgldnia si aspekty estetyczne ispoeczne, aniedobr pozytywnych wzorcw iwymogw prawnych sprawia, ze wykorzystanie wd opadowych znajduje si poza obszarem zainteresowa architektw iurbanistw. Trudno tez oczekiwa presji spoecznej, skoro poziom wiadomoci ekologicznej iwrazliwoci estetycznej mieszkacw, inwestorw, projektantw idecydentw jest niski, apowszechnie stosowane procedury konsultacji nie zapewniaj faktycznego wpywu spoeczestwa na ksztatowanie krajobrazu polskich miast. Regulacje prawne oraz instrumenty finansowe zwizane ze zorganizowanym sposobem gospodarowania wodami opadowymi iroztopowymi wterenach zurbanizowanych, zostay wprowadzone ustawami: Prawo wodne zdnia 18 lipca 2001 r. oraz Prawo ochrony rodowiska zdnia 27 kwietnia 2001 r. Programy maej retencji dla poszczeglnych zlewni s wprawdzie

Fot. Anna Januchta-Szostak
Rysunek 9. Procesy transportowania, retencji ioczyszczania wody s dobrze widoczne wogrodzie Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (projekt zieleni: I. Bajerska, por. Kowalczyk 2011), arwnoczenie daj znakomity efekt kompozycyjny
Fot. Anna Januchta-Szostak
Rysunek 10. Trawiaste schody tarasowe iniecka chonna przed szko podstawow wScharnhauser Park peni rwnoczenie funkcje edukacyjne, rekreacyjne is miejscem integracji uczniw. Wczasie ulewnego deszczu zamieniaj si wwidowiskowe kaskady izbiorniki wodne
Rysunek 11. Katalog modelowych form zintegrowanych systemw zagospodarowania wd opadowych TRIO. Gwne procesy: transportowania, retencji, infiltracji ioczyszczania zilustrowano zdjciami przykadowych realizacji. Jednak elementy systemu s wielofunkcyjne izazwyczaj cz zastosowanie kilku procesw rwnoczenie
Zasady ksztatowania zintegrowanych systemw zagospodarowania wd opadowych: 1. Zagospodarowanie wd opadowych wmiejscu opadu, na powierzchni terenu, wcelu redukcji odpywu powierzchniowego do poziomu sprzed urbanizacji. 2. Wykorzystanie naturalnych waciwoci gleby imateriau rolinnego do spowalniania ioczyszczania spyww wd deszczowych. 3. Ksztatowanie ekosystemw wodno-rolinnych wcisym powizaniu zkompozycj przestrzenn iprzeznaczeniem funkcjonalnym miejsca, wcelu uzyskania wartoci dodanej wpostaci: wizualnej ifunkcjonalnej atrakcyjnoci miejsca, spoecznej akceptacji, wzrostu wiadomoci ekologicznej mieszkacw. 4. Konieczno planowania wielobranzowego ipartycypacji mieszkacw.
opracowywane na szczeblu wojewdzkim, ale wska- wsprawie warunkw technicznych... (2002), nie tylko li lokalnej, miejskiej s rzadkoci (np. program za- nie motywuj inwestorw do gromadzenia iwykorzygospodarowania wd opadowych dla miasta Leszna). stywania deszczwki, ale wrcz przeciwnie zakadaj, Wpraktyce jedynym narzdziem suzcym ogra- ze: dziaka budowlana, na ktrej sytuowane s budynniczaniu powierzchni uszczelnionych wmiastach jest ki, powinna by wyposazona wkanalizacj umozliwiaudzia procentowy powierzchni terenw biologicznie jc odprowadzenie wd opadowych do sieci kanalizacji czynnych, wyznaczany wustaleniach miejscowych pla- deszczowej lub oglnospawnej. Jedynie wrazie braku nw zagospodarowania przestrzennego iwarunkach za- mozliwoci przyczenia do sieci kanalizacji deszczowej budowy, na podstawie Ustawy oplanowaniu izagospo- lub oglnospawnej, dopuszcza si odprowadzanie wd darowaniu przestrzennym. Ograniczenia dopuszczalnej opadowych na wasny teren nieutwardzony, do dow wielkoci powierzchni szczelnych mog by bodcem chonnych lub do zbiornikw retencyjnych. do stosowania zielonych dachw inawierzchni przeWPolsce nadal brakuje skutecznego systemu motypuszczalnych. W Rozporzwacji ekonomicznej dla wykorzydzeniu Ministra Infrastruktury Podatek od deszczu wprowadziy, jak dotd, stywania usug ekosystemw (np. zdnia 12.04.2002 r. wsprawie nieliczne gminy, a szereg kontrowersji budzi dla oczyszczania ipowtrnego wywarunkw technicznych, jakim sposb ustalania taryf wobec braku precyzyj- korzystywania wd opadowych). powinny odpowiada budynki nej klasyfikacji terenw i zrznicowania pod- Wprawdzie opaty za wprowadzaiich usytuowanie, wprowadzono stawy naliczania opat. nie ciekw opadowych do wd lub jednolity, 50-procentowy przedo ziemi obowizuj wPolsce od licznik powierzchni dachw itarasw zazielenionych, 2001 r. (art. 273 iart. 274 ustawy Prawo ochrony roniezaleznie od gruboci substratu izrznicowania sza- dowiska), jednak tzw. podatek od deszczu wprowadzity rolinnej. To nie motywuje inwestorw do zwracania y, jak dotd, nieliczne gminy, aszereg kontrowersji uwagi na jako biologiczn ipojemno retencyjn zie- budzi sposb ustalania taryf wobec braku precyzyjnej lonych dachw.3 WNiemczech4 wocenie oddziaywania klasyfikacji terenw izrznicowania podstawy naliczana rodowisko stosuje si parametryczny sposb wyceny nia opat. Brak rwniez systemu ulg motywujcych inpunktowej wartoci przyrodniczej terenw.5 Im wiksz westorw do ograniczania powierzchni uszczelnionych liczb punktw osign projektowane rozwizania, tym izagospodarowania wd opadowych wobrbie waswyzsze ulgi wopatach rodowiskowych moze uzyska nego terenu. Co wicej, czsto inwestorzy wtrakcie inwestor. System taki przyczynia si do aktywizacji eko- realizacji inwestycji budowlanej podnosz intensywlogicznej miast izwikszania retencji wd deszczowych. no wykorzystania terenu, nie ponoszc ztego tytuu Brytyjska ustawa opowodziach igospodarce wod- zadnych konsekwencji. Tymczasem odstpstwa takie nej (The Flood and Water Management Act 2010) znosi powinny by traktowane jako szczeglne naruszenie prawo automatycznego podczania nowych inwestycji decyzji opozwoleniu na budow. do zbiorczej sieci kanalizacyjnej, tymczasem wprzepiSkutecznym narzdziem wdrazania polityki zrwsach polskiego Prawa budowlanego zdnia 7 lipca 1994 nowazonego gospodarowania wodami opadowymi r. irozporzdzeniach wykonawczych wody opadowe wmiastach s instrumenty ekonomiczne, takie jak: zrznicowana opata taryfowa za odprowadzanadal traktowane s na rwni zodpadami iciekami. Przepisy dotyczce kanalizacji deszczowej (rozdz. 5 nie wd opadowych z terenu nieruchomoci 28), zawarte wRozporzdzeniu Ministra Infrastruktury (tzw. podatek od deszczu); ulgi dla wacicieli,
3 Dla porwnania, w przepisach niemieckich opartych na wytycznych Towarzystwa ds. Bada nad Rozwojem i Struktur Krajobrazu FLL (Foschungsgesellschaft Landschaftsentwicklung Landschaftsbau e.V.) z 2008 r. istotne znaczenie ma pojemno wodna ukadu, rodzaj zazielenienia, wiek biotopw oraz grubo warstwy substratu na dachach zielonych. 4 Zasady proekologicznego zagospodarowania terenu reguluj w Niemczech liczne przepisy, m.in. BauGB federalny kodeks budowlany, BauNVO federalne rozporzdzenie o wykorzystaniu terenu lub BauO krajowe prawo budowlane. Jednak kluczowe znaczenie maj regulacje Federalnej Ustawy o ochronie Przyrody (BNatSchG). 5 Klasa najnizsza dla powierzchni zabudowanych i nieprzepuszczalnych dla wody 0 pkt; klasa najwyzsza dla powierzchni zielonych zapewniajcych poczenie hydrauliczne z gleb 1 pkt; klasy porednie, odpowiednio od 0,1 do 0,9 pkt. Dodatkowo stosuje si przeliczniki w 5 klasach dla okrelonego stanu biotopu oraz w 4 klasach dla stopnia rozwoju biotopu. 106 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012
ktrzy zagospodarowuj wod deszczow na terenie dziaki, obcizanie wacicieli nieruchomoci opat rodowiskow za odprowadzenie wd deszczowych zpowierzchni zanieczyszczonych, kary za przekroczenie wielkoci dopuszczalnej powierzchni szczelnej wrealizacji, wstosunku do okrelonej wprojekcie ipozwoleniu na budow. Zintegrowane planowanie, projektowanie izarzdzanie miastem daje mozliwo powizania priorytetw ekologicznych, hydrologicznych, przestrzennych, spoeczno-kulturowych, technicznych iekonomicznych. Wprocesie tym konieczna jest integracja najnowszych osigni badawczych iprojektowych zpotrzebami spoecznoci lokalnych idugoterminowymi strategiami rozwoju miast (rysunek 12). Wtym celu powoywane s multidyscyplinarne zespoy projektowe ijednostka koordynujca, ktrej zadaniem jest organizacja wsppracy naukowcw, projektantw, jednostek administracji wodnej isamorzdowej, odpowiedzialnych za realizacj procesu oraz przedstawicieli spoeczestwa iorganizacji pozarzdowych. Proces zintegrowanego planowania wymaga opracowania efektywnych procedur wymiany informacji
midzybranzowych oraz penego wykorzystywania wspczesnych narzdzi zwizanych zocen oddziaywania na rodowisko, partycypacj spoeczn ipartnerstwem publiczno-prywatnym. Pena koordynacja wszystkich interesariuszy moze wprawdzie wyduza okres planowania iuzgodnie, ale pozwala unikn dziaa jednostronnych ifragmentarycznych oraz zbdnych kosztw przestrzennych, spoecznych irodowiskowych.
Zakoczenie
Przestrze oddana wodzie wmiecie nie jest przestrzeni stracon dla mieszkacw. Wrcz przeciwnie: pene wykorzystanie usug ekosystemw wodnych daje nie tylko mozliwo funkcjonalnej iekonomicznej optymalizacji zagospodarowania przestrzeni, ale pozwala cieszy si przyrodniczym bogactwem, rznorodnoci form iwielozmysowym oddziaywaniem elementw wodnych. Wykorzystanie spoecznego, krajobrazowego igospodarczego potencjau ekosystemw wodnych umozliwia powizanie spoecznych oczekiwa wobec jakoci
potrzeby
koordynacja procesu
wnioski wytyczne integracja osigni badawczych iprojektowych Hydrologia, meteorologia igospodarka wodna Ekonomia iekonomika miasta Ekologia miasta Ochrona rodowiska Architektura Budownictwo ldowe iwodne Konserwacja zabytkw Sztuki wizuwalne Socjologia Psychologia rodowiskowa ibehawioralna uzgodnienia opinie
Planowanie przestrzenne
spoeczestwo
Urbanistyka
Architektura krajobrazu
opinie
decyzje
Rysunek 12. Partnerstwo wzintegrowanym procesie planowania iprojektowania urbanistycznego zwykorzystaniem usug ekosystemw wodnych
miejsc publicznych zpopraw efektywnoci infrastruktury technicznej iwalorw ekologicznych miasta. Dla skutecznego wdrazania takich rozwiza konieczne jest stosowanie zasad zintegrowanego planowania, projektowania izarzdzania miastem oraz zmiany legislacyjne iorganizacyjne. Umozliwiaj one efektywne iefektowne zagospodarowanie terenw dolin rzecznych iwd opadowych. Systemy maej retencji, wprowadzane juz na etapie planowania miast iosiedli, daj szans znaczcych oszczdnoci wbudowie
ieksploatacji infrastruktury kanalizacyjnej. Redukuj takze koszty zwizane zryzykiem lokalnych podtopie ipowodzi oraz kompensacj strat rodowiskowych (Januchta-Szostak 2011c). Ksztatowanie miast europejskich wdobie wzrostu zagroze powodziowych wymaga nowego podejcia do planowania iprojektowania urbanistycznego. Podejcia, ktre wznacznie wikszym niz dotychczas stopniu musi uwzgldnia lokalne warunki hydro-meteorologiczne iefekty globalnych zmian klimatycznych.
Postulaty zawarte w Poznaskiej Karcie Wody w Miecie s przykadem kluczowych zasad zrwnowazonego gospodarowania wod w miecie
1. Poszanowanie zasobw wodnych. Woda jest najcenniejszym zasobem naturalnym Ziemi. Cao zasobw
wodnych stanowi system naczy poczonych, aich ilo ijako zalezy od stanu rodowiska isposobu uzytkowania obszaru zlewni. Wody powierzchniowe, gruntowe ipodziemne powstaj wwyniku opadw, ktre nalezy traktowa jako cenne zasoby wodne, nie za wycznie jako cieki. Wzlewniach zurbanizowanych powinno si dzy do zrwnowazenia gospodarki wodnej ieliminacji rde zanieczyszcze.. ni terenu. Wcelu spowolnienia iredukcji odpywu powierzchniowego konieczne jest wdrazanie zdecentralizowanych systemw zagospodarowania wd deszczowych iroztopowych (np. SUDS/TRIO) opartych na miejscowej retencji, infiltracji, oczyszczaniu iponownym wykorzystaniu wd opadowych. Powierzchniowe systemy transportu izagospodarowania wody powinny stanowi element kompozycji krajobrazu zintegrowanego zzagospodarowaniem urbanistycznym terenu. wykorzystanie naturalnych zdolnoci filtracyjnych ozywionego gruntu irolinnoci, atakze planowanie ikomponowanie systemw zagospodarowania wd deszczowych wpowizaniu zarchitektur krajobrazu, umozliwi popraw biorznorodnoci obszarw miejskich ijakoci zycia mieszkacw. Wprowadzanie zielonej infrastruktury wpostaci ogrodw deszczowych, zielonych dachw, naturalnych lub sztucznych biotopw bagiennych oraz buforowych parkw nadrzecznych pozwoli minimalizowa negatywne skutki urbanizacji iglobalnych zmian klimatycznych.
2. Zagospodarowanie wd opadowych wmiejscu wystpienia opadu, wmiar moliwoci na powierzch-
3. Wykorzystanie zielonej infrastruktury. Rozbudowa potencjau retencyjnego obszarw zieleni miejskiej,
4. Odbudowa zlewni miejskich idolin rzecznych. Obszary zurbanizowane s czci ekosystemw przy-
rodniczych iukadw hydrograficznych. Wplanowaniu przestrzennym iprojektowaniu zabudowy miast konieczne jest zatem uwzgldnienie rznych poziomw zagrozenia iryzyka powodziowego oraz odbudowa zdolnoci retencyjnych zlewni, ochrona naturalnych terenw zalewowych, renaturyzacja ciekw miejskich iudraznianie korytarzy ekologicznych. Zintegrowane planowanie wobrbie zlewni miejskich umozliwi nie tylko popraw bezpieczestwa ikomfortu zycia mieszkacw, ale rwniez regeneracj ekosystemw miejskich.
5. Zwracanie miast wstron rzeki. Fronty wodne s wizytwk miast. Po latach zaniedba polskie miasta
wymagaj zintegrowanych dziaa wcelu odbudowy krajobrazowych walorw nadbrzezy oraz zwizkw zrzekami wsferze spoecznej, gospodarczej irodowiskowej. Rzne odcinki dolin rzecznych wmiastach mog mie odmienne priorytety zagospodarowania. Nalezy poozy nacisk na odbudow kulturowego potencjau rzek, m.in. poprzez aktywizacj turystyczn irekreacyjn, ale bez uszczerbku dla ich funkcji ekohydrologicznych. cza koniecznoci rezygnacji zprzestrzeni dla ludzi. Przy holistycznym podejciu mozna uzyska efekt synergii. Zarwno we wdrazaniu systemw maej retencji wd opadowych wprzestrzeniach publicznych, jak izagospodarowaniu terenw zalewowych dolin rzecznych nalezy mie na uwadze ich spoeczn uzyteczno iwalory estetyczne. Ksztatowanie niebiesko-zielonych sieci parkw buforowych, zielonych ulic ibudynkw, nadwodnych ciezek rekreacyjno-edukacyjnych oraz wodnych placw zabaw, wpowizaniu zzagospodarowaniem wd opadowych ipowierzchniowych, pozwala zwiksza spoeczn akceptacj dla dziaa proekologicznych iprzyczynia si do edukacji mieszkacw.
6. Wielofunkcyjne zagospodarowanie przestrzeni publicznej. Tworzenie przestrzeni dla wody nie ozna-
7. Podnoszenie wiadomoci spoecznej. Edukacja ekologiczna powinna by prowadzona na wszystkich
poziomach ksztacenia: od przedszkoli po uczelnie wyzsze, anawet uniwersytety trzeciego wieku. Suz temu nie tylko zajcia dydaktyczne, seminaria, konferencje ipublikacje (np. katalogi rozwiza), ale przede wszystkim dziaania praktyczne: realizacje projektw pilotazowych, promowanie inicjatyw oddolnych idobrych praktyk zagospodarowania wd opadowych ipowierzchniowych, tworzenie ciezek iparkw edukacyjnych. Niezwykle wazna jest edukacja przez zabaw, np. wobrbie wodnych placw zabaw iogrodw deszczowych przy szkoach iprzedszkolach oraz wmiejscach integracji mieszkacw. Istotna jest rwniez rola projektantw imediw wkreowaniu mody na rozwizania proekologiczne izielon architektur. nomiczna, np. oszczdno wody pitnej, redukcja zagroze powodziowych, czy ulgi wopatach za odprowadzanie wd opadowych. Postuluje si: wprowadzenie izrznicowanie opat za odprowadzanie wd opadowych wzaleznoci od wielkoci ipoziomu zanieczyszczenia spyww opadowych, redystrybucj opaty rodowiskowej do wacicieli nieruchomoci, nakadanie kar za przekroczenie dopuszczalnej wielkoci powierzchni szczelnej na dziace budowlanej.
8. Motywacja ekonomiczna. Zaangazowanie iodpowiedzialno mieszkacw zwiksza motywacja eko-
Literatura
Baranowski, A., 2009. Projektowanie rodowiskowe. Poszukiwania. Pozna: Politechnika Poznaska. Barker, R. iCoutts, R., 2009. Sustainable development in flood-risk environments. Topos The international Review of Landscape Architecture and Urban Design, 68, s. 5359. Januchta-Szostak, A., 2011a. Front wodny Poznania Dolina Warty. Rewitalizacja zwizkw zrzek. Pozna: Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej. Januchta-Szostak, A., 2011b. Nadrzeczne parki buforowe metody wielofunkcyjnego zagospodarowania miejskich obszarw zieleni towarzyszcych ciekom. W: M. Kosmala, red. Miasta wracaj nad wod. Toru: PZIiTS. Januchta-Szostak, A., 2011c. Woda wmiejskiej przestrzeni publicznej. Modelowe formy zagospodarowania wd opadowych ipowierzchniowych. Pozna: Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej. Kowalczak, P., 2007. Konflikty owod. Przemierowo: Kurpisz. Kowalczak, P., 2011. Wodne dylematy urbanizacji. Pozna: Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Kowalczyk, A., 2011. Zielone dachy szans na zrwnowazony rozwj terenw zurbanizowanych. Zrwnowaony Rozwj Zastosowania, 2, 6681. Kundzewicz, Z.W., Zalewski, M., Kdziora, A., Pierzgalski, E., 2010. Zagrozenia zwizane zwod. Raport ozagroeniach prba diagnozy. Rozprawy Komitetu Bada nad Zagroeniami przy Prezydium PAN, 4, s. 8796. Majewski, W., 2007. Unikn powodzi? Academia Magazyn Polskiej Akademii Nauk, 2(10), s. 2629. Piskozub, A., 1993. Wielkie cywilizacje rzeczne. W: J. Kutuniak, red. Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia, t.2. Katowice: Muzeum lskie, s. 1135. Poznaska Karta Wody wMiecie, 2011. The Poznan Charter on Urban Water, 2011. Dokument niepublikowany. Pozna: Instytut rodowiska Rolniczego iLenego PAN, Wydzia Architektury Politechniki Poznaskiej. Program rewitalizacji irozwoju bydgoskiego wza wodnego, 2006. Bydgoszcz: Miejska Pracownia Urbanistyczna wBydgoszczy. REURiS Revitalisation of Urban River Spaces <www.reuris.gig.eu>. Rotterdam Waterstad 2035, 2005. Rotterdam: Episode Publishers.
Akty prawne
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 23 padziernika 2007 r. wsprawie oceny ryzyka powodzi izarzdzania nim (tzw. Dyrektywa Powodziowa), Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej L 288/27, 6.11.2007. Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury zdnia 12 kwietnia 2002 r. wsprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki iich usytuowanie (Dz.U. z2002 r. nr 75 poz. 690, z2003 r. nr 33 poz. 270 oraz z2004 r. nr 109 poz. 1156). Ustawa opowodziach igospodarce wodnej wWielkiej Brytanii z8.04.2010 The Flood and Water Management Act. Ustawa zdnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. nr 89 z1994 r., poz. 414 zpn. zm.). Ustawa zdnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. z2005 r. nr 239 poz. 2019 zpn. zm.). Ustawa zdnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (Dz.U. z2001 r. nr 62 poz. 627 zpn. zm.; Dz.U. z2000 r. nr 129 poz. 902). Ustawa zdnia 27 marca 2003 r. oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z2003 r. nr 80 poz. 717, zpn. zm.).
Arkadiusz Dziki: Moja Wolno
Iwona Lompart: Droga
Wyrznienie wKonkursie Przyroda wmiecie
Dobre praktyki wykorzystania usug ekosystemw
Wprowadzenie
Ostatnim elementem naszego poradnika, jego puent iuzupenieniem rozwaza zawartych we wczeniejszych artykuach, jest przegld dobrych praktyk. Ilustruj one dziaania podejmowane wwielu krajach wcelu rozwijania iwiadomego wykorzystania usug ekosystemw. Decydujc si na zaprezentowanie tego materiau wyszlimy zzaozenia, ze najbardziej motywuj przykady praktycznych dziaa. Inspirujce s szczeglnie te, ktre przeszy faz pilotazow, sprawdziy si iprzynosz wymierne korzyci. Taki wanie charakter maj zaprezentowane przykady. Mimo ze wszystkie dotycz ochrony przyrody, cechuje je mocne oparcie wrachunku ekonomicznym. Staralimy si to pokaza poprzez zamieszczenie budzetu opisywanych projektw. Tam, gdzie byo to mozliwe, wskazalimy rwniez korzyci finansowe przez nie wygenerowane lub koszty, ktrych udao si dziki nim unikn. Pokazuje to, ze ochrona irozwijanie usug ekosystemw to nie tylko korzyci przyrodnicze ispoeczne, ale rwniez ekonomiczne. Na tle przykadw pochodzcych gwnie zkrajw rozwinitych, wszczeglnoci ze Stanw Zjednoczonych, ciekawostk stanowi dwie ostatnie zzaprezentowanych praktyk. Pochodz one zPolski ipokazuj, ze rwniez w naszym kraju pojawiaj si inicjatywy ztego zakresu. Cho na razie s one wdrazane przede wszystkim przez organizacje pozarzdowe, to iwadze miast maj bardzo duze mozliwoci, zeby si wnie angazowa, atakze tworzy wiele innych przedsiwzi, na znacznie wiksz skal. Mamy nadziej, ze dobrych praktyk bdzie unas coraz wicej oraz, wzorem krajw bardziej rozwinitych, bdziemy wykorzystywa ten potencja, poprawiajc jako zycia wmiastach iprzyczyniajc si do ich zrwnowazonego rozwoju. Zaprezentowane praktyki s efektem kursu e-learningowego, stanowicego faz przygotowawcz Akademii Letniej Wyzwania zrwnowazonego rozwoju. Uczestnicy tego kursu zebrali iopisali 50 dobrych praktyk ze wiata. Ponizej prezentujemy tylko 12 najciekawszych. Zostay one zweryfikowane iuzupenione przez instytucje odpowiedzialne za realizacj opisywanych dziaa. Peny zbir praktyk mozna znale na stronie <www.uslugiekosystemow.pl>. Zamieszczone tam opisy zostay rozbudowane obardziej szczegowe informacje, m.in. odniesienia do literatury, aktywne linki do zasobw internetowych, szczegowe charakterystyki, dodatkowe zdjcia.
Spis dobrych praktyk
Program zachcajcy do tworzenia eko-dachw (Toronto) Kampania Ogrd dla Londynu (Londyn) Ponownie zazielemy Atlant (Atlanta) Filadelfia Zielony plan (Filadelfia) Program Neighborspace (Chicago)
Plan zarzdzania miejskim drzewostanem (Seattle) Program 10 000 ogrodw deszczowych (Melbourne) Ochrona zlewni Catskill/Delaware (Nowy Jork) Program Zielone ulice (Chicago) Fundacja Ja Wisa (Warszawa) Ogrdki podwrkowe (Warszawa) Plan zintegrowanego zarzdzania zasobami (Sri Lanka)
115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126
Fot. dziki uprzejmoci Toronto Environment Office, City Of Toronto
Program zachcajcy do tworzenia eko-dachw

Toronto (Kanada), w realizacji od 2009 Celem programu zainicjowanego przez rad miasta Toronto jest zachcanie mieszkacw, instytucji publicznych ipodmiotw gospodarczych do tworzenia eko-dachw na administrowanych przez nich budynkach. Eko-dachy obejmuj zielone ichodne dachy (cool roofs, opokryciu zapewniajcym skuteczne odbicie promieni sonecznych).
Problem. Konieczno realizacji Planu dziaa wzakresie zmian klimatycznych, zgodnie zktrym miasto Toronto ma o80% ograniczy emisj gazw cieplarnianych do 2050 roku. Rozwizanie. Wadze Toronto od duzszego czasu byy zainteresowane promocj eko-dachw. Pocztkowo miasto wzio udzia winicjatywie stworzenia dwch pokazowych zielonych dachw na budynku ratusza ina dachu Eastview Community Centre. W2004 roku miasto zlecio Uniwersytetowi Ryerson przygotowanie studium na temat potencjalnych korzyci ekologicznych zakrojonego na szerok skal programu wdrazania zielonych ichodnych dachw wmiecie, przy uwzgldnieniu lokalnych warunkw klimatycznych irodowiskowych. Miasto zorganizowao rwniez seri warsztatw konsultacyjnych zinteresariuszami, aby pozna ich opini na temat programu. Nastpnie przygotowao dokument zatytuowany Realizujc zielone dachy (Making Green Roofs Happen), ktry opisywa, wjaki sposb mozna zachca do ich zakadania. 1 lutego 2006 roku rada miasta zatwierdzia ponad trzyletni strategi, majc na celu promocj tej idei. Wjej ramach mozna byo wyrzni
cztery gwne kategorie dziaa: instalacja zielonych dachw na budynkach bdcych wasnoci miasta, pilotazowy program grantowy, wdrozenie programu zachcajcego do rozwoju zielonych dachw oraz informacja iedukacja. Budet. Kwalifikujce si projekty zielonych dachw otrzymuj dotacj wwysokoci 50 USD/m2, maksymalna kwota dofinansowania to 100000 USD. Instytucja odpowiedzialna. Green Roofs <www.toronto.ca/greenroofs> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Podstawowe fotosynteza iprodukcja pierwotna, cykl hydrologiczny. Regulacyjne regulacja klimatu, oczyszczanie powietrza iwody, agodzenie ekstremw pogodowych (ograniczenie efektu miejskiej wyspy ciepa). Kulturowe funkcja estetyczna iedukacyjna. Opracowanie: Agata Golec, Instytut na rzecz Ekorozwoju
Fot. Jamie Grier, dziki uprzejmoci London Wildlife Trust
Kampania Ogrd dla Londynu

Londyn (Wielka Brytania), w realizacji od 2009 Celem kampanii zainicjowanej przez London WildLife Trust jest przeobrazenie 3 milionw ogrodw wsie minirezerwatw przyrody, ktra uczyni Londyn miejscem bardziej odpornym na skutki zmian klimatycznych ilepszym dla bytowania dzikich zwierzt. Program zakada dobrowolny udzia mieszkacw.
Problem. Zmiany klimatyczne sprawiaj, ze lata staj si bardziej gorce isuche, azimy cieplejsze ibardziej mokre. Wkonsekwencji jestemy narazeni na wysokie temperatury, susze igwatowne powodzie. Przewiduje si, ze skutki zmian klimatycznych bd bardziej odczuwalne wmiastach, gdzie wystpuje duzo nieprzepuszczalnych powierzchni, ktre zakcaj filtracj wody do gleby. Obszary, gdzie nastpuje podwyzszanie si temperatury, narazone s na napyw nowych gatunkw zwierzt, co moze przyczyni si do zakcenia rwnowagi ekologicznej zmiany liczby drapieznikw iszkodnikw na danym terenie, pojawienie si nowych chorb. Niektre gatunki zwierzt bd potrzeboway pomocy, by przystosowa si do tych zmian. Rozwizanie. Kampania dzy do zwrcenia uwagi na to, jak wazne dla zdrowia izycia ludzi izwierzt s londyskie ogrody. Organizacja chce, by prywatni waciciele ogrodw wLondynie zobowizali si do podjcia jednej zsiedmiu inicjatyw, by uczyni swj ogrd bardziej przyjaznym dla dzikich zwierzt iklimatu. Inicjatywy te obejmuj: zasadzenie odpornych na susz gatunkw rolin, zakadanie zrznicowanych zywopotw, nasadzanie szerokolistnych drzew, tworzenie staww, uzywanie ciek, tworzenie zielonych dachw izazielenienie tarasw. Kampania zyskaa
poparcie burmistrza Londynu ijest wspierana przez Thames Water prywatn firm odpowiedzialn za zaopatrzenie ludnoci wwod ioczyszczanie ciekw. Program zakada, ze mieszkacy sami podejm dziaania iprzycz si do inicjatywy. Dla wacicieli ogrodw zainteresowanych programem, London Wildlife Trust stworzy internetowy portal zpraktycznymi informacjami dotyczcymi tego, jak wdrozy wzycie ww. inicjatywy. Opracowano takze podrcznik Wildlife Gardening Pack zporadami na temat ogrodnictwa przyjaznego dla rodowiska iklimatu. Instytucja odpowiedzialna. London Wildlife Trust <www.wildlondon.org.uk> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Podstawowe cykl hydrologiczny, cykl biochemiczny (pochanianie CO2), siedlisko dla zwierzt iptakw, teren umozliwiajcy migracj dzikich zwierzt. Regulacyjne agodzenie ekstremw pogodowych (zmniejszanie temperatury wmiecie), regulacja klimatu. Kulturowe funkcja estetyczna iedukacyjna. Opracowanie: Mariusz Bokowski, Uniwersytet Jagielloski
Fot. Linc Weis, dziki uprzejmoci Trees Atlanta
Ponownie zazielemy Atlant

Atlanta (Stany Zjednoczone), 20042008 Celem projektu byo przywrcenie drzewostanu Atlanty poprzez nasadzanie nowych iutrzymywanie istniejcych drzew. Dziaanie to miao pomc miastu sprosta takim wyzwaniom, jak: efekt miejskiej wyspy ciepa, zanieczyszczenie powietrza ipowodzie. Celem byo takze uwiadomienie mieszkacom, jak wazn rol peni drzewa wmiastach.
Problem. Liczba mieszkacw Atlanty systematycznie wzrasta, wwyniku czego ronie zapotrzebowanie na ziemi pod nowe domy, centra handlowe oraz orodki przemysowe. Wcigu 30 lat poprzedzajcych wdrozenie projektu miasto utracio ok. 65% drzew, co przynioso dodatkowe koszty dla miasta imieszkacw. Rozwizanie. Program sadzenia drzew by bardzo dobrze zorganizowany. Do identyfikacji obszarw, gdzie wystpowao zapotrzebowanie na nowe drzewa, wykorzystywano technologi GIS. Nastpnie organizacja Trees Atlanta wystpowaa owydanie stosownych pozwole na nasadzenie drzew iprzystpowaa do porzdkowania terenu. Drzewa byy sadzone przez wolontariuszy wweekendy, wczeniej przechodzili oni krtkie szkolenie. Pracownicy organizacji Trees Atlanta byli odpowiedzialni za zasadzone drzewa przez trzy lata. Po tym okresie opiek nad drzewami przejmowali mieszkacy Atlanty. Poniewaz celem Trees Atlanta jest odtworzenie naturalnego charakteru drzewostanu miasta, wikszo nasadzonych drzew stanowiy gatunki lokalne. Akcja przyczynia si do rozwizania
ww. problemw oraz do wzrostu wsppracy wspoecznociach lokalnych, ktre podjy wsplne dziaania na rzecz rodowiska, wktrym zyj. Nasadzania drzew nadal s kontynuowane. Kolejnym celem Trees Atlanta jest stworzenie duzego parku wok miasta. Budet. 2,3 mln USD wydane wlatach 20072008. Instytucja odpowiedzialna. Trees Atlanta <www.treesatlanta.org> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Podstawowe cykl hydrologiczny, cykl biochemiczny (pochanianie CO2). Regulacyjne oczyszczanie gleb, powietrza iwody, agodzenie ekstremw pogodowych (ograniczenie efektu miejskiej wyspy ciepa iskutkw powodzi). Kulturowe funkcja edukacyjna ispoeczna budowanie wizi ssiedzkich. Opracowanie: Justyna Dziankowska
Fot. dziki uprzejmoci City of Philadelphia, Mayors Office of Sustainability
Filadelfia Zielony plan

Filadelfia (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2001 Rada miasta iburmistrz zaproponowali podjcie dziaa zmierzajcych do zwikszenia powierzchni terenw zieleni wmiecie. Inicjatywa ta jest wspierana przez organizacj Next Great City.
Problem. Gwnym problemem jest brak drzew wniektrych dzielnicach Filadelfii. Wlatach 19762004 miasto utracio ok. 200 000 drzew (niemal poowa drzewostanu). Miao to szereg negatywnych konsekwencji, m.in. pogorszya si jako powietrza imiasto stao si mniej atrakcyjne pod wzgldem wizualnym. Drugim problemem bya duza liczba martwych, chorych lub stwarzajcych potencjalne zagrozenie drzew na ulicach. Spowodowao to pogorszenie poziomu usug ekosystemw imiao negatywny wpyw na aspekty estetyczne. Rozwizanie. Biuro Burmistrza ds. Zrwnowazonego Rozwoju opracowao projekt onazwie Zielony plan, majcy na celu zwikszenie obszarw zieleni do 30% powierzchni we wszystkich dzielnicach miasta do 2025 roku. Pierwszym krokiem byo usunicie starych drzew (od 2001 roku miasto usuno ok. 23 000 martwych lub stwarzajcych zagrozenie drzew), adrugim nasadzenie nowych. Planowane jest nasadzenie 300 000 drzew do 2015 roku. Wprojekt zaangazowany jest departament rady miasta, szereg spoecznoci lokalnych, indywidualnych mieszkacw ifirm. Wprojekcie uczestniczy takze Tree Vitalize publiczno-prywatne partnerstwo, ktrego celem jest przywrcenie zadrzewienia wstanie Pensylwania. Od 2004 roku organizacji tej udao si zwikszy liczb drzew na obszarach miejskich wFiladelfii o20 000. Dziki funduszowi Plant!Philadelphia rwniez mieszkacy mog wczy
si wdziaania zmierzajce do zazielenienia miasta. Fundusz pomaga sadzi nowe iusuwa stare drzewa wcentralnej dzielnicy miasta. Dziki zgromadzonym rodkom corocznie ok. 8% starych drzew wcentralnej czci miasta jest zastpowanych nowymi. Wpaty przekazane do funduszu mozna odpisa od podatku, awpacajcy ma mozliwo zdecydowania, gdzie nowe drzewo zostanie posadzone. Budet. 1 mln USD na nasadzanie drzew idodatkowe 2,5 mln USD na wsparcie dziaa Departamentu Parkw iRekreacji. Instytucja odpowiedzialna. Biuro Burmistrza ds. Zrwnowazonego Rozwoju <www.phila.gov/green/greenworks>, we wsppracy zorganizacj Next Great City <www.nextgreatcity.com/actions/trees> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Kulturowe funkcja estetyczna (dziaania majce na celu zazielenienie iupikszenie miasta); funkcja edukacyjna ispoeczna budowanie wizi ssiedzkich. Regulacyjne oczyszczanie powietrza. Opracowanie: Micha Jarzyna, Uniwersytet Jagielloski
Fot. Green Seattle Partnership
Plan zarzdzania miejskim drzewostanem

Seattle (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2007 Miasto Seattle wyznaczyo sobie za cel osignicie 30% poziomu zadrzewienia do 2037 roku, aby zwikszy rodowiskowe, spoeczne iekonomiczne korzyci, jakie drzewa przynosz mieszkacom. Plan zarzdzania miejskim drzewostanem wSeattle jest spjn strategi, ktra ma umozliwi osignicie wyznaczonego celu.
Problem. Dokonujcy si na przestrzeni kilku ostatnich dekad rozwj miasta przyczyni si do zmniejszenia obszaru miejskiego drzewostanu wSeattle. Obecnie ok. 23% powierzchni miasta pokryte jest drzewami, podczas gdy 35 lat temu byo to 40%. Zmniejszanie liczby drzew od 1972 roku kosztowao Seattle 1,3 mln USD rocznie, wwyniku utraty korzyci zoczyszczania wody deszczowej i226 000 USD rocznie zoczyszczania powietrza. Miasto zasadzio tysice drzew wramach prac restauracyjnych oraz nasadzajc drzewa wmiejscach po usuniciu starych drzew. Stworzono takze zachty dla podejmowania prywatnych inicjatyw majcych na celu zazielenianie miasta. Jednakze dziaania te nie przyniosy oczekiwanych rezultatw inie udao si zachowa liczby drzew na poziomie, jaki planowano. Rozwizanie. W1994 roku miasto utworzyo Koalicj ds. miejskiego drzewostanu wSeattle, wktrej reprezentowane s wszystkie departamenty odpowiedzialne za zarzdzanie zieleni wmiecie. Departamenty te podjy wspprac, aby oceni sytuacj, wyznaczy cele iokreli, wjaki sposb dugoterminowa gospodarka drzewostanem wmiecie powinna by zorganizowana. Rezultatem wsppracy jest Plan zarzdzania miejskim drzewostanem wSeattle. Okrela on dziaania, ktre umozliwi ochron, utrzymanie ipolepszenie
stanu miejskiego drzewostanu. Wtrakcie opracowywania planu urzdnicy wsppracowali zkonsultantami, organizacjami pozarzdowymi, jak rwniez zekspertami zdziedziny drzew miejskich. Wstpny plan zosta udostpniony do wgldu na stronie internetowej iotrzyma ponad 90 komentarzy. Plan zosta zweryfikowany w2012 r. Kolejnym ciaem odpowiedzialnym za realizacj programu jest utworzona w2009 roku Komisja ds. miejskiego drzewostanu wSeattle. Peni ona funkcj ciaa doradczego burmistrza irady miasta wkwestiach dotyczcych wytyczania polityk iregulacji odnoszcych si do zarzdzania iochrony drzew imiejskiej rolinnoci. Wkad mieszkacw iudzia wolontariuszy s istotnymi elementami decydujcymi osukcesie projektw miejskich. Instytucja odpowiedzialna. Koalicja ds. miejskiego drzewostanu wSeattle <www.seattle.gov/trees> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Kulturowe funkcja estetyczna, spokj, wyciszenie, relaksacja. Regulacyjne oczyszczanie powietrza. Opracowanie: Olena Baltina, Donetsk National Technical University, Ukraina
Fot. dziki uprzejmoci NeighborSpace
Program NeighborSpace
Chicago (Stany Zjednoczone), w realizacji od 1996 Organizacja pozarzdowa NeighborSpace nabywa niezagospodarowane dziaki, anastpnie oddaje je wzarzd spoecznociom lokalnym. Wspiera rwniez lokalne grupy wzarzdzaniu maymi parkami, ogrodami ibrzegami rzek wChicago. Nieruchomoci nabyte od miasta (zwykle za 1 USD) s przeksztacane wobszary zieleni inie powstaj na nich nowe budynki.
Problem. Wmiecie nie ma wystarczajcej liczby otwartych przestrzeni. Wg badania przeprowadzonego w1993 roku miasto nie zapewnia mieszkacom rwnego dostpu do terenw rekreacyjnych 63% mieszkacw mieszka na terenach, gdzie parki s zatoczone lub usytuowane za daleko. Chicago zostao sklasyfikowane na 18. miejscu (z20 porwnywalnych miast) pod wzgldem stosunku powierzchni terenw zieleni do liczby ludnoci. Tymczasem wiele nieuzytkowanych dziaek mogo by zagospodarowanych iprzeksztaconych wotwarte publiczne obszary zieleni. Zdrugiej strony utworzone przez lokalne spoecznoci ogrody iparki byy likwidowane, aby zaspokoi potrzeby rozrastajcego si miasta. Rozwizanie. Miasto Chicago wraz zpartnerami utworzyo NeighborSpace organizacj pozarzdow, ktra wsppracuje zmieszkacami, firmami, rznymi organizacjami iinstytucjami publicznymi wcelu zachowania ipowikszania zarzdzanych przez lokalne spoecznoci przestrzeni publicznych wmiecie. Grupa min. 3 osb (inicjatorzy) moze zwrci si do NeighborSpace, by ta nabya poblisk nieuzytkowan dziak. Gdy nieruchomo przejdzie na wasno organizacji, inicjatorzy zawieraj dugoterminowe porozumienie zNeighborSpace istaj si Liderami Ogrodu. Nastpnie liderzy nawizuj wspprac zlokaln organizacj pozarzdow lub inn grup znajc lokaln spoeczno ijej potrzeby (np. szkoa, koci
itp.). Oprcz inicjatorw wymagane jest, by nie mniej niz 10 osb zadeklarowao udzia wsprawowaniu zarzdu nad nieruchomoci. NeighborSpace zapewnia podstawowe ubezpieczenie od odpowiedzialnoci cywilnej. Organizacja pomaga takze wznalezieniu firm, ktre mogyby dostarcza materiay ogrodnicze, rodki finansowe, wsparcie techniczne iszkoleniowe. Obecnie NeighborSpace jest wacicielem 57 dziaek, ana kolejne 4 lokalizacje ma zawarte dugoterminowe dzierzawy. Ponad 20 kolejnych jest na etapie rewizji lub procesu nabycia. Budet. Aktywa w2009 r. 4 255316 USD. Instytucja odpowiedzialna. NeighborSpace <www.neighbor-space.org> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Regulacyjne oczyszczanie powietrza iwody, regulacja klimatu (ograniczenie efektu miejskiej wyspy ciepa), kontrola erozji, ochrona przed promieniowaniem UV. Podstawowe cykl hydrologiczny (gospodarka wod deszczow). Kulturowe funkcja estetyczna, inspiracja kulturowa iintelektualna, budowanie wizi spoecznych, spokj irelaks Opracowanie: Joanna Klak
Fot. Melbourne Waters 10,000 Rain Gardens Program, dziki uprzejmoci Melbourne Water
Program 10 000 ogrodw deszczowych

Melbourne (Australia), w realizacji od 2009 Ogrd deszczowy jest terminem powszechnie uzywanym do okrelenia zielonego obszaru, ktry usuwa zanieczyszczenia zprzepywajcej wody deszczowej. Celem programu 10 000 ogrodw deszczowych wMelbourne jest zakadanie takich ogrodw na terenach prywatnych ipublicznych, aby zwikszy efektywno gospodarki wod deszczow wmiecie.
Problem. Zanieczyszczona woda deszczowa stwarza ogromne zagrozenie dla jakoci wd wzatoce Port Phillip. Obnizenie stzenia zanieczyszcze (np. azotu imetali cizkich) przedostajcych si do zatoki irzeki Yarra byo jednym zcelw strategii rodowiskowych rzdu. Rozwizanie. Melbourne Water (instytucja odpowiedzialna za gospodark wodn) we wsppracy zlokalnymi spoecznociami dzy do zakadania ogrodw deszczowych na terenach uzytecznoci publicznej. Celem projektu jest utworzenie 10 000 ogrodw. Przydomowy ogrd deszczowy to obszar, do ktrego systemem rur spywa woda deszczowa znieprzepuszczalnych powierzchni, takich jak podjazdy, patia, dachy itp. Warstwy piaszczystej gleby spowalniaj przepyw wd deszczowych do rzek, potokw izatok, dziki czemu woda jest wnaturalny sposb filtrowana. Ogrody deszczowe na obszarach uzytecznoci publicznej (np. ulice, parki, szkoy itp.) dodatkowo umozliwiaj odfiltrowanie zanieczyszcze, ropy, biogenw, chemikaliw iosadu, ktry normalnie gromadzi si na powierzchniach drg, parkingw idachw. Melbourne Water wraz zlokalnymi
radami ispoecznociami, stworzyo dotychczas niemal 3000 ogrodw deszczowych, ktre na niewielkim obszarze miejskim wydatnie przyczyniaj si do polepszenia jakoci wd. Projekt pozytywnie wpywa na gospodark wodn, aponadto peni wazn funkcj edukacyjn spoeczestwo jest informowane otym, jak wyglda obieg wody iwjaki sposb mieszkacy mog przyczynia si do zmniejszenia poziomu jej zanieczyszczenia. Instytucja odpowiedzialna. Melbourne Water <www.raingardens.melbournewater.com.au> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Podstawowe cykl hydrologiczny. Regulacyjne oczyszczanie wody, oczyszczanie powietrza. Kulturowe funkcja estetyczna, rekreacja, edukacja Opracowanie: Mia mietaska, Manchester Metropolitan University
Zdjcia wykorzystane za zgod Urzdu Miasta w Nowym Jorku, Departament Ochrony rodowiska. All rights reserved.
Ochrona zlewni Catskill/Delaware

Nowy Jork (Stany Zjednoczone), w realizacji od 1997 Miasto Nowy Jork zawaro porozumienie z rolnikami, aby chroni zlewni Catskill /Delaware, ktra jest gwnym rdem wody pitnej dla Nowego Jorku. Dziki porozumieniu udao si poprawi jako wody poprzez ochron ekosystemw, a miasto uzyskao znaczne oszczdnoci finansowe.
Problem. System zaopatrzenia Nowego Jorku wwod jest najwikszym systemem wStanach Zjednoczonych, ktry nie korzysta ztechnologicznego uzdatniania wody. Okoo 5,4 mld litrw wody dziennie dostarczanych jest do blisko 9 mln mieszkacw Nowego Jorku iokolic. Wzwizku ze zwikszajc si antropopresj, jako wody wzlewni Catskill/Delaware (ok. 160 km od miasta) ulegaa sukcesywnemu pogarszaniu. Wlatach 1990., po wydaniu nowych standardw federalnych jakoci wody, amerykaska Agencja Ochrony rodowiska poinformowaa miasto Nowy Jork okoniecznoci wybudowania zakadu uzdatniania, aby zapewni waciw jako wody pitnej. Rozwizanie. Miasto zawaro porozumienie zrolnikami zregionu Catskill/Delaware, ktrego celem bya ochrona zlewni, zapewnienie naturalnego procesu filtracji wody iuniknicie koniecznoci wydatkw zwizanych zbudow iutrzymaniem zakadu uzdatniania wody. Miasto zobowizao si do pokrycia poowy kosztw projektu iwykupienia ponad 140 000 hektarw ziemi wlatach 19972007. Ponadto zobowizao si do sfinansowania oczyszczania ciekw na kazdej farmie. Wzamian rolnicy mieli speni warunki okrelone przez miasto. Program zosta stworzony
ijest wdrazany przez miasto Nowy Jork we wsppracy zpartnerami, do ktrych nalez m.in. stanowe ifederalne agencje iinstytucje, spoecznoci lokalne irolnicy, instytucje ochrony rodowiska, zrzeszenia rolnicze, eksperci. Rolnicy, cho pocztkowo nieprzychylni, ostatecznie wczyli si aktywnie wprace nad programem. Dodatkowe postanowienia zostay wydane w2006 i2008 roku, aprogram jest nadal realizowany. Budet. Wcigu pocztkowych 10 lat wydano 1,5 mld USD. Dziki realizacji projektu miasto zaoszczdzio ok. 6 mld USD, ktre musiaoby przeznaczy na budow zakadu uzdatniania wody i200300 mln USD na jego coroczn eksploatacj. Pozostae koszty, zwizane zrealizacj projektu, nie przekroczyy 100 mln USD rocznie. Instytucja odpowiedzialna. Departament Ochrony rodowiska miasta Nowy Jork, Biuro Zasobw Wodnych <http://ice.ucdavis.edu/node/133> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Regulacyjne oczyszczanie wody. Opracowanie: Anna Huskowska
Fot. Dennis Sylvester Hurd
Plan zintegrowanego zarzdzania zasobami

Kompleks Muthurajawela/Negombo (Sri Lanka), 19982003 Miejskie mokrada znajduj si pod szczegln presj ze wzgldu na rozwj gospodarczy oraz planowanie przestrzenne nieuwzgldniajce aspektw rodowiskowych. Przykadem tych zaleznoci jest ekosystem Muthurajawela Marsh i Negombo Lagoon na Sri Lance. Aby zapobiec nadmiernemu owieniu ryb, zwikszeniu zanieczyszcze i powodziom, zosta tam opracowany i zrealizowany plan zintegrowanego zarzdzania zasobami.
Problem. Kompleks Muthurajawela/Negombo opowierzchni ok. 6000 ha to miejski obszar silnie powizany zprzybrzeznymi mokradami. Bagna izalew ulegaj degradacji zpowodu postpujcej urbanizacji iindustrializacji Dzikie gatunki rolin s zbierane, ziemia jest zagospodarowywana na potrzeby rolnictwa imieszkalnictwa, nastpuj procesy zamulania na skutek dziaalnoci czowieka. Wzrost liczby ludnoci powoduje nadmierne poowy, degradacj wd, zwikszenie iloci zanieczyszcze odprowadzanych przez przemys igospodarstwa domowe wgrnym biegu rzeki. Rozwizanie. Plan zintegrowanego zarzdzania zasobami zosta opracowany, aby usprawni wspprac pomidzy rznymi instytucjami ilokalnymi spoecznociami. Aby skutecznie zarzdza regionem, musi on by postrzegany jako system, wktrym zachodzi szereg interakcji pomidzy ekosystemem mokrade aobszarem miejskim. Plan poozy duzy nacisk na zaangazowanie spoeczestwa wproces zarzdzania. Przewidywa takze kontynuacj iewaluacj strategii zagospodarowania przestrzennego obszaru. Opracowano warunki uzytkowania ziemi iwytyczono nastpujce strefy: cisej ochrony, rekreacyjn buforow, przesiedlenia, zrznicowan miejsk oraz stref zamieszkania. Wten sposb zapewniono mozliwo rozwoju regionu, ajednoczenie poprawiono ochron przeciwpowodziow, zwikszono biorznorodno,
ograniczono zrzut ciekw do rzek izahamowano fragmentacj siedlisk. Narzdziem pomocniczym byy fundusze administrowane przez komisj rybowstwa. Stworzono je zmyl onajbiedniejszych rodzinach oraz tych, ktre musiay si przesiedli. Aby przekona opotrzebie kontynuacji ochrony regionu iukaza ekonomiczne korzyci ztego pynce, przeprowadzono analiz, wktrej oszacowano warto towarw iusug wiadczonych przez mokrada. Wg analizy mokrada generuj ponad 4,6 mln EUR rocznie (pod uwag wzito takie usugi ekosystemu, jak: produkcja zywnoci, dostarczanie wody, dziaanie przeciwpowodziowe, oczyszczanie ciekw). Budet. 2,47 mln EUR Instytucja odpowiedzialna. Central Environmental Authority, Sri Lanka <www.lankalibrary.com/natural/muthu.htm> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Zaopatrujce produkcja zywnoci (ryby, roliny uprawne). Regulacyjne oczyszczanie wody. Podstawowe cykl hydrologiczny. Jako zycia funkcja estetyczna, rekreacja. Opracowanie: Anna Matkowska, Uniwersytet Jagielloski
Fot. Chicago Department of Transportation
Program Zielone ulice

Chicago (Stany Zjednoczone), w realizacji od 2006 Cztery podstawowe elementy programu to: skuteczne gospodarowanie wod deszczow, minimalizacja absorpcji ciepa, ograniczanie nadmiernego owietlenia oraz zwikszanie wykorzystania materiaw pochodzcych zrecyklingu. Projekt polega przede wszystkim na modernizacji miejskich ulic tak, by ich powierzchnie byy bardziej przepuszczalne, dziki czemu woda deszczowa moze przedostawa si do gleby iwnaturalny sposb by tam oczyszczana igromadzona.
Problem. WChicago jest ponad 13 000 ulic ocznej dugoci ponad 21 000 kilometrw. Stanowi to ponad 1400 ha nieprzepuszczalnej powierzchni, ktra wznaczcy sposb przyczynia si do powstawania spywu powierzchniowego i powoduje lokalne powodzie miejskie. Woda deszczowa, spywajc zpowierzchni ulic, zanieczyszcza lokalne zbiorniki wodne. Ciemna nawierzchnia ulic podnosi temperatur iprzyczynia si do efektu miejskiej wyspy ciepa. Tradycyjne owietlenie uliczne zuzywa duzo energii iprzyczynia si do zanieczyszczenia wietlnego. Rozwizanie. Departament Transportu jest inicjatorem projektu inim zarzdza. Program zakada zastpowanie betonowych iasfaltowych nawierzchni drg nawierzchniami wykonanymi zmateriaw przepuszczajcych wod. Nowa, porowata nawierzchnia umozliwia przedostanie si az 80% wody deszczowej do podoza, odfiltrowujc zniej zanieczyszczenia przed przedostaniem si do warstwy wodononej, skd trafia do jeziora Michigan. Ulice, zaprojektowane iwykonane wtaki sposb, pozwalaj skutecznie odprowadzi wody deszczowe, zmniejszaj szkody spowodowane przez wod izanieczyszczenia oraz przywracaj naturalny obieg wody. Poza tym, do budowy nowych nawierzchni uzywa si materiaw, ktre redukuj efekt miejskiej wyspy ciepa. Wramach programu uzywane s materiay budowlane pochodzce zrecyklingu, co redukuje ponoszone koszty
oraz ogranicza zuzycie surowcw izapenianie skadowisk odpadw. Ponadto program wymaga, by owietlenie uliczne byo energooszczdne idobrze zaprojektowane. Departament Transportu Miasta Chicago zachca takze wacicieli prywatnych posesji do zakadania ogrodw deszczowych, ktre dopeniaj dziaania podejmowane wramach programu. Opublikowano takze podrcznik, ktry prezentuje wiele dobrych praktyk realizowanych winnych miastach, aktre mieszkacy Chicago mog wdrozy na swoich posesjach. Program cieszy si dobr opini wrd mieszkacw. Od 2006 roku, kiedy ruszyy pierwsze projekty pilotazowe, miasto sukcesywnie zmienia nawierzchni na 1520 drogach rocznie. Budet. 900000 USD (faza pilotazowa). Instytucja odpowiedzialna. Departament Transportu Miasta Chicago <www.cityofchicago.org/city/en/depts/cdot/provdrs/ alley/svcs/green_alleys.html> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Regulacyjne oczyszczanie wody ipowietrza, agodzenie ekstremw pogodowych. Podstawowe cykl hydrologiczny ibiogeochemiczny. Opracowanie: Justyna Pietras
Fot. Fundacja Ja Wisa
Fot. Piotr Jozwiak, www.flickr.com/photos/piotrjozwiak/
Fundacja Ja Wisa
Warszawa (Polska), w realizacji od 2005 Haso Przyblizamy rzek ludziom dobrze oddaje charakter dziaalnoci Fundacji Ja Wisa. Poprzez projekty kulturalne, wydawnicze, informacyjne iekologiczne, Fundacja dziaa nie tylko na rzecz ochrony naturalnego biegu Wisy oraz wartoci przyrodniczych jej doliny, ale przede wszystkim wpywa na ksztatowanie relacji midzy mieszkacami miasta arzek.
Problem. Warszawski odcinek Wisy liczy ok. 27 km. Jest wwikszoci nieuregulowany, tworzc liczne zakola istarorzecza obogatej florze ifaunie. Cho jest to jeden znajwikszych walorw przyrodniczych Warszawy, jego potencja rekreacyjny jest niewykorzystany. Ponadto, wskutek m.in. wciz obecnej emisji ciekw bezporednio do koryta rzeki, postpuje degradacja rodowiska przyrodniczego ispadek biorznorodnoci. Wisa nie jest elementem budujcym tozsamo miasta, przez co wizi mieszkacw zrzek s sabe. Rozwizanie. Gwnym przedsiwziciem Fundacji byo wyremontowanie starej barki Herbatnik, cumujcej wPorcie Czerniakowskim najstarszym porcie rzecznym wWarszawie. To na jej pokadzie mieci si siedziba Ja Wisa. Jest ona rwniez miejscem, wktrym organizowane s koncerty, warsztaty ihappeningi. Fundacja aktywnie zabiega orewitalizacj Portu Czerniakowskiego iuczynienie zniego przestrzeni publicznej przyjaznej dla mieszkacw. Na terenie portu chce m.in. utworzy Skansen Rzeki Wisy. Sprzeciwia si planom wybudowania wdawnym porcie biurowca. W2006 roku fundacja zorganizowaa plenerow wystaw pt. Wisa jaka bya, prezentujc 102 reprodukcje zdj igrafik warszawskiej Wisy zXIX wieku. Pokazywaa ona, jak czysta bya rzeka jeszcze sto lat temu, ajej brzegi dostpne iprzyjazne mieszkacom
korzystajcym zplaz, bulwarw iportw. Wramach projektw, takich jak Wisa serce Europy, Fundacja organizuje pokazy filmw na barce, obchody Nocy witojaskiej. Popularyzuje korzystanie zrekreacyjnych usug rzeki na miejskiej plazy przy Pomniku Saperw. Od 2008 roku wokresie wakacyjnym udostpnia lezaki, organizuje rejsy po Wile irajdy rowerowe wzduz rzeki. W2009 roku Fundacja Ja Wisa wczya si rwniez wdziaania na rzecz znakowania rezerwatw przyrody na Wile oraz monitorowaa obszary Natura2000 (Dolin rodkowej Wisy iMaopolski Przeom Wisy), by przeciwdziaa niszczeniu przyrody. Fundacja swoimi dziaaniami prbuje przycign mieszkacw Warszawy nad Wis, budowa ich wi zrzek ipoczucie odpowiedzialnoci za jej obecny stan iprzysze losy. Instytucja odpowiedzialna. Fundacja Ja Wisa <www.jawisla.pl> Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Kulturowe wizi spoeczne, powizanie zmiejscem, rekreacja, turystyka, funkcja estetyczna iedukacyjna, inspiracja kulturowa. Opracowanie: Marcin Walkw, Fundacja Sendzimira
Fot.Piotr Bielski
Ogrdki podwrkowe
Warszawa (Polska), w realizacji od 2010 Stowarzyszenie Mierz Wysoko prowadzi od 5 lat klub dla dzieci i modziezy z ulicy Brzeskiej na terenie dzielnicy Praga Pnoc, wyrzniajcej si trudnymi warunkami bytowymi, duz liczb mieszkacw z problemem alkoholowym. Od 2010 roku stowarzyszenie prowadzi midzy innymi akcje zazieleniania podwrek wsplnie z dziemi.
Problem. Wrodowisku dotknitym bied, takim jak ulica Brzeska, czsto mieszkacy nie przywizuj wagi do zieleni, ktra jest niszczona przez samochody ipsy. Przy jezdni nie ma drzew, jedyne dwa miejsca publiczne to pokryty betonem plac, na ktrym parkuj samochody iPiaski, fragment niezagospodarowanej przestrzeni wykorzystywany do spacerw zpsami. Ziele wystpuje jedynie na niektrych podwrkach, najczciej wformie zamknitych ogrodw. Rozwizanie. Wprowadzanie zieleni na podwrka zmieszkacami, tworzenie nowych ogrdkw lub wzbogacanie dotychczasowych. Stosunkowo duza atwo, zjak Stowarzyszeniu udao si zaangazowa mieszkacw, wynika zkilku lat obecnoci wrodowisku. Pedagodzy zMierz Wysoko, dziki organizowaniu zaj dla dzieci, pomaganiu rodzicom wproblemach wychowawczych ibytowych, organizowaniu piknikw iakcji spoecznych, s akceptowani przez miejscow spoeczno. Dziaanie animacyjne, wykorzystujce ziele, suzy rwniez Stowarzyszeniu wpielgnowaniu dobrych relacji zmieszkacami, atakze pozyskiwaniu nowych dzieci do klubu. Akcja podkrela estetyczny oraz kulturowy charakter zieleni, wprowadzajc poczucie zadowolenia zmiejsca, wktrym si zyje. Kilka razy wtygodniu pedagodzy brali wzek zopatami, grabkami, konewkami ikwiatami iwyjezdzali na ulic. Zazwyczaj dzieci zaraz do nich przychodziy iprosiy, by wybra
si zkwiatkami na ich podwrka. Na Brzesk przesadzano rwniez truskawki iinne roliny, ktre animatorzy ogrdkowi ratowali zlikwidowanych, opuszczonych dziaek pracowniczych wlewobrzeznej czci Warszawy. Wtrakcie projektu nawizano tez wspprac zZarzdem Oczyszczania Miasta, dziki czemu animatorzy mogli ratowa ziele, wykopujc bratki zRonda Waszyngtona oraz Metra Centrum wdzie, wktrym robotnicy zmieniali ziele na now. Dano drugie zycie rolinom, ktre inaczej wyldowayby na mietniku. Sianie ziaren marchewek, dyni czy kwiatw ozdobnych pozwalao dzieciom towarzyszy rozwojowi roliny od samego pocztku irozwija zainteresowanie ipragnienie opieki nad rolinami. W2011 roku sezon ogrdkowy zosta zakoczony zorganizowanym wsplnie zmieszkacami piknikiem iwystaw fotografii zakcji wpoozonym przy ul. Brzeskiej klubie Pawiarnia. Instytucja odpowiedzialna. Stowarzyszenie Mierz Wysoko Kategorie wykorzystanych usug ekosystemw. Kulturowe relacje spoeczne, powizanie zmiejscem, funkcja estetyczna iedukacyjna. Opracowanie: Piotr Bielski, Uniwersytet dzki

Zrównoważony Rozwój - Zastosowania. Przyroda W Mieście

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zrównoważony Rozwój - Zastosowania. Przyroda W Mieście

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3

zrwnowaony rozwj zastosowania

Zrwnowazony Rozwj Zastosowania

Redakcja naukowa Recenzja

Fundacja Sendzimira www.sendzimir.org.pl Wydrukowano na papierze z recyklingu Dofinansowano ze rodkw:

Publikacja objta patronatem:

Bartosz Wackermann: No birds allowed

Tomasz Juszkiewicz: Pokolenia

II miejsce w Konkursie Przyroda w miecie

podstawy zarzdzania usugami ekosystemw wmiastach

przykady usug ekosystemw i ich znaczenia dla rozwoju miast

przykady rozwiza zzakresu zarzdzania usugami ekosystemw wmiastach

10 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 11

Marta Walla: Kontrast

III miejsce w Konkursie Przyroda w miecie

Usugi ekosystemw w miastach

Usugi ekosystemw w miastach

14 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Usugi ekosystemw i ich klasyfikacja

Podstawowe Obieg pierwiastkw Tworzenie gleby Produkcja pierwotna ...

wolno wyboRu i dZiaania Moliwo osigania celw zgodnych z wasnymi wartociami

ycie na ziemi biornorodno

Usugi ekosystemw w miastach

6. Zrwnowazony rozwj wymaga wykorzystania rznych instrumentw: prawa, technologii, wsparcia

Usugi ekosystemw w miastach

pola ogrdki diakowe 2

Miasto drzewa przyuliczne

zielone torowiska lasy

rzeki rzeki i zbiorniki wodne

Fot. Jakub Kronenberg

Usugi ekosystemw w miastach

Usugi ekosystemw w miastach

Fot. dziki uprzejmoci Heads Together Productions

22 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Rysunek 6. Oryginalne wykorzystanie zieleni jako element przycigajcy uwag do miejsca

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 23

Usugi ekosystemw w miastach

Usugi wiadczone przez drzewa w miastach

Dostarczanie drewna i jemioy W ograniczonym zakresie dostarczanie owocw i orzechw

24 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 25

Usugi ekosystemw w miastach

Rysunek 9. Drzewo jako naoczny wiadek historii miasta

Dziaania iplany dziaa

Informacje wycena Analizy ekonomiczne ispoeczne usugi

Usugi ekosystemw w miastach

28 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Krzysztof Szkuratowski: Parkingowi

Paulina Bojnowska: Samotno

Wyrznienie w Konkursie Przyroda w miecie

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier

Metoda i dobr prby

powyej 100 tys. mieszkacw 50100 tys. mieszkacw razem

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 33

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier

Oglne informacje na temat stanu drzew w centrach polskich miast

przybywa 10% tyle samo 14%

poprawa 6% bez zmian 12%

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 35

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier