Nanorurki w subie fotowoltaiki

Autorzy: dr in. Kamila elechowska, in. Adam Wrbel, Katedra Fizyki Zjawisk Elektronowych, Wydzia Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej, Politechnika Gdaska (Czysta Energia nr 3/2012)

Aktualnie temat nanorurek wglowych wywouje ogromne zainteresowanie zarwno rodowiska naukowego, jak i rynku urzdze elektronicznych. O zasadzie dziaania i kierunkach rozwoju organicznych ogniw fotowoltaicznych (OOF) mona przeczyta, m. in. w artykuach Organiczne ogniwa fotowoltaiczne oraz Kierunki rozwoju organicznych ogniw sonecznych, publikowanych w numerach 3/2008 i 8/2010 Czystej Energii. Niniejszy tekst powicony jest przegldowi aktualnych danych dotyczcych wykorzystania nanorurek wglowych jako komponentw w budowie ogniw fotowoltaicznych. Nanorurki wglowe to alotropowa odmiana wgla. Mona je sobie wyobrazi jako walce utworzone ze zwinitego arkusza grafenowego, zbudowanego z regularnych szecioktw. Dugo tych walcw moe by kilka rzdw wielkoci wiksza od ich rednicy. Najbardziej interesujce s nanorurki jednocienne, zbudowane z jednej warstwy atomw wgla (rys. 1).

Rys. 1. Schemat budowy jednociennych nanorurek wglowych

Charakterystyka nanorurek Nanorurki jednocienne, w zalenoci od rednicy (ok. 1-2 nm) i chiralnoci (sposobu uoenia heksagonalnych piercieni wzgldem siebie), wykazuj rne waciwoci elektronowe: metaliczne bd pprzewodnikowe. Naley podkreli, e elektrony w nanorurce poruszaj si jedynie wzdu jej osi, wic mona traktowa j jako jednowymiarowy przewodnik. Projekt badawczy dotyczcy wykorzystania osigni nanotechnologii do wytworzenia tanich i efektywnych ogniw sonecznych1 podja w 2005 r. m in. firma Konarka wraz z Solaris Nanosciences. Organiczne ogniwa soneczne zbudowane s z kilku warstw lub z mieszaniny rnych

materiaw organicznych (gwnie polimerw przewodzcych), umieszczonych midzy elektrodami. Konieczne jest, aby jeden z nich by dobrym akceptorem elektronw (chtnie przyjmowa elektrony), natomiast drugi powinien by dobrym donorem elektronw (chtnie oddawa elektrony). Wskutek absorpcji wiata, w miejscach, gdzie dwa materiay stykaj si ze sob, dochodzi do wzbudzenia optycznego i generacji nonikw adunku. Powstae noniki adunku migruj do elektrod, czyli w ukadzie pynie prd. Istotna dla tego procesu jest wysoka ruchliwo nonikw adunku, czego, niestety, nie obserwuje si w przypadku wielu materiaw organicznych. Dane literaturowe wskazuj, e nanorurki wglowe s interesujcym materiaem do zastosowania w OOF nie tylko ze wzgldu na wasnoci mechaniczne (gitko, lekko), ale przede wszystkim z uwagi na waciwoci elektryczne i du powierzchni waciw. Domieszkowanie wybranych materiaw nanorurkami wglowymi moe wpywa na zwikszenie ruchliwoci nonikw adunku. Doskonae waciwoci elektryczne nanorurek wglowych oraz dua powierzchnia waciwa sprawiaj, e noniki adunku mog by transportowane przez swojego rodzaju kanay utworzone z nanorurek, co uatwia ich migracj do elektrod (rys. 2).

Rys. 2. Schemat budowy polimerowego ogniwa sonecznego wykorzystujcego nanorurki wglowe

Sie nanostruktur jednowymiarowych pozwala na szybsze zbieranie i transport nonikw adunku, co przekada si na wikszy przepyw prdu przez ogniwo. Zastosowanie nanorurek wglowych w warstwie aktywnej ogniwa daje zatem szans na uzyskanie urzdze o duej wydajnoci konwersji energii. Naley podkreli, e obserwuje si popraw parametrw pracy ogniwa przy niewielkiej zawartoci nanorurek wglowych w warstwie aktywnej. Zatem cena nanorurek nie jest w tym przypadku czynnikiem znaczco wpywajcym na koszt produkcji caego ogniwa. Firma Konarka, ktra wprowadzia na rynek ogniwa soneczne w postaci cienkich, elastycznych folii, tzw. Power Plastic, pracuje nadal nad popraw ich parametrw. Midzy innymi opatentowaa technologi wytwarzania ogniw z dodatkiem nanorurek wglowych1. W 2010 r. naukowcy z Instytutu Technologii w New Jersey zaprezentowali tanie ogniwa,

ktre zostay wytworzone metod nadruku na elastycznym polimerowym podou. Nowoci byo to, e nadrukowywany materia stanowiyby odpowiednio przygotowane nanorurki wglowe2.

Ogniwa hybrydowe Kolejnym typem ogniw fotowoltaicznych, z powodzeniem promowanych przez takie firmy jak Sony, Dyesol, Solaronix czy Konarka s barwnikowe ogniwa hybrydowe. Zasadniczo ogniwa barwnikowe skadaj si z wysoce porowatej warstwy pprzewodzcego tlenku tytanu, nasczonego barwnikiem, ktrego rol jest absorbowanie wiata. Struktura ta umieszczona jest midzy dwiema elektrodami, a przestrze midzy elektrodami wypenionia jest elektrolitem. Od czasu odkrycia tego typu ogniw w latach 90., badacze szukaj nowych materiaw, ktrymi mona zastpi te uywane w klasycznej wersji ogniwa. Niedawno pojawiy si doniesienia o zastosowaniu w ogniwach barwnikowych odpowiednio przygotowanego kompozytu nanorurek wglowych i dwutlenku tytanu. Najprostsza metoda przygotowania takiego kompozytu polega na bezporednim mieszaniu tych dwch substancji w obecnoci zwizkw pomocniczych. Bardziej skoplikowany sposb polega na przeprowadzeniu reakcji chemicznej, w wyniku ktrej otrzymuje si nanorurki wglowe pokryte warstw dwutlenku tytanu. Podobnie jak w ogniwach polimerowych, spodziewanym efektem jest utworzenie si trjwymiarowej sieci poczonych nanorurek, ktre szybciej odprowadzaj adunki do elektrod (rys. 3). Co wane, ju maa ilo nanorurek wglowych, rzdu 0,1-0,3% zawartoci wagowej, pozwala na zwikszenie wydajnoci ogniwa o 40-100%, gwnie przez zwikszenie natenia prdu, jakie wytwarza ogniwo3.

Rys. 3. Schemat budowy ogniwa barwnikowego wykorzystujcego nanorurki wglowe

Wany element ogniwa elektroda We wszystkich typach ogniw fotowoltaicznych istotnym elementem jest przednia elektroda, przez ktr owietlane jest ogniwo. Musi by ona wykonana z materiau przezroczystego, bdcego jednoczenie dobrym przewodnikiem elektrycznym. Istnieje niewiele materiaw, ktre speniaj obydwa kryteria. Obecnie do tego celu stosuje przewodzce tlenki metali, gwnie tlenek indowo-cynowy (ITO). Tlenki metali s kruche, zatem nie mog by stosowane przy konstrukcji elastycznych ogniw sonecznych. Co wicej, zawarto indu w skorupie ziemskiej jest stosunkowo maa i wynosi 0,049 ppm, czyli tylko ok. 10 razy wicej ni zawarto platyny. W cigu ostatnich piciu lat, w zwizku z rosncym popytem na ind, jego cena znaczco wzrosa. Naley zatem przypuszcza, e zwikszenie produkcji ogniw PV moe zosta ograniczone przez gwatowny wzrost cen tego metalu. Dlatego te coraz wiksze zainteresowanie budz transparentne elektrody wykonane z nanorurek wglowych (fot. 1 i 2).

Fot. 1. Kawaek elastycznej elektrody wykonanej z nanorurek wglowych Fot. 2. Obraz powierzchni elektrody uzyskany za pomoc mikroskopu elektronowego rdo: http://www.unidym.com

Elektrody z nanorurek wglowych charakteryzuj si wysokim przewodnictwem oraz odznaczaj si wysz ni ITO przepuszczalnoci dla wiata widzialnego, sigajc nawet 99%, a jednoczenie przepuszczajc rwnie promieniowanie podczerwone. Kolejn zalet jest dua elastyczno, nieporwnywalna z ITO, oraz odporno na warunki zewntrzne. Elektrody takie mona wytworzy tanimi metodami, jak np. nadruk czy natrysk. Wedug danych firmy Eikos, producenta materiau elektrodowego z nanorurek wglowych, znanego pod nazw handlow Invisicon, koszt jednostkowy wyprodukowania takiej elektrody jest ju w tej chwili o jedn trzeci mniejszy ni elektrody z ITO4.

Firma Eikos nie jest monopolist na rynku transparentnych elektrod. Konkuruje bowiem m.in. z przedsibiorstwem Unidym, sprzedajcym elektrody wykonane z nanorurek ju od 2009 r. Ich odbiorcami s tacy potentaci jak Samsung Electronics5. Na rynku obecne s rwnie gotowe pprodukty, z ktrych atwo mona takie przezroczyste elektrody wytworzy. Przykadowo firma Nanoamor sprzedaje nanorurki wglowe wymieszane z polistyrenem w stosunku 1:9, co obnia opr elektryczny polistyrenu milion razy6. Warto wspomnie, e elektrody z dodatkiem lub w caoci wytworzone z cienkich warstw sieci nanorurek wglowych s uywane rwnie w bateriach litowo-jonowych, znacznie zwikszajc ich pojemno. Szybki rozwj technologii wytwarzania elektrod z nanorurek wglowych zawdziczamy wzrostowi zapotrzebowania na przewodzce, elastyczne, wytrzymae i przezroczyste elektrody, wliczajc w to sektor wywietlaczy urzdze elektronicznych, ekranw dotykowych, systemw owietleniowych i w kocu fotowoltaik. Oprcz wyjtkowych waciwoci optoelektronicznych, cienkie warstwy z nanorurek wglowych s wytrzymae mechanicznie i chemicznie. Dodatkowo, regulujc rednic stosowanych nanorurek, moemy zmienia zabarwienie warstwy, od cakowicie bezbarwnej a do uzyskania efektu barwionego szka, czynic instalacje fotowoltaiczne rwnie estetycznymi.

Nanorurkowa antena Jak wynika z bada prowadzonych w Instytutucie Technologii w Massachusetts (MIT), z nanorurek wglowych mona rwnie wytworzy swojego rodzaju anteny energii sonecznej, ktre wychwytuj wiato widzialne i kieruj je na ogniwo. Wedug pomysodawcw, dziki nanorurkowym antenom moliwe jest 100-krotnie wiksze skupianie energii sonecznej, co pozwala na znaczne zmniejszenie wymiarw ogniwa, przy zachowaniu takiej samej wydajnoci konwersji energii. Efekt ten jest zwaszcza podany w regionach kuli ziemskiej, o sabszym nasonecznieniu7. Rozwj technologiczny pozwala na otrzymywanie nanorurek wglowych na du skal, obniajc ich cen, zatem naley przypuszcza, e stan si one wkrtce materiaem powszechnie stosowanym.

rda 1. http://www.konarka.com. 2. http://www.njit.edu. 3. Kongkanand (et al.): Single Wall Carbon Nanotube Scaffolds for Photoelectrochemical Solar Cells. Capture and Transport of Photogenerated Electrons. Nano Lett. 3/2007. 4. http://www.eikos.com. 5. http://www.unidym.com 6. http://www.nanoamor.com. 7. Massachusetts Institute of Technology. Funneling solar energy: Antenna made of carbon nanotubes could make photovoltaic cells more efficient. ScienceDaily 12.09.2010.