Amazonka czy biaogowa?

Wizerunek kobiety w tureckim i bizantyskim eposie rycerskim na przykadzie Daniszmendname i Dijenisa Akritasa

Epos rycerski by form literack szeroko rozpowszechnion w epoce redniowiecza. Bohaterowie tych opowieci stali si istotn czci europejskiej tradycji i kultury. Postaci takie jak Lancelot, Roland czy Cyd stanowi pewny wzorzec, do ktrego nawet w dzisiejszych czasach odnosimy pojcie rycerskoci, odwagi i bezinteresownego powicenia. Obecny wrd badaczy europocentryzm skania nas czsto do uzurpowania terminu idealny rycerz i zawania jego zasigu tylko do aciskiego krgu cywilizacji europejskiej. Pamita naley jednak, e praktycznie wszystkie wielkie obszary cywilizacyjne posiaday mniej lub bardziej uksztatowany wzr wojownika bez skazy. Dotyczy to zarwno pozostaych kultur basenu Morza rdziemnego jak bizantysko-ruska czy arabska, ale rwnie bardziej od nas odlegych cywilizacji jak ludy rodkowego czy Dalekiego Wschodu. W niniejszej pracy chciabym bliej przedstawi pewien wycinek owego ideau w odniesieniu do tych czsto pomijanych wschodnich cywilizacji. Skupi si na wizerunku kobiety jaki przekazuj nam w swoich dzieach turecki autor Arif Ali w swoim Daniszmendname i anonimowy grecki twrca opowieci o Dijenisie Akritasie. Pierwsza ze wspomnianych prac to epos rycerski opowiadajcy o czynach Melika Daniszmenda, tureckiego wodza z przeomu XI i XII wieku, zaoycielu dynastii Daniszmendw w pnocno wschodniej czci Azji Mniejszej. Dijenis Akritas za to posta fikcyjna, bohater ludowego eposu z IX wieku, ktrego pniejsze redakcje znalazy szeroki krg odbiorcw take wrd bizantyskiej arystokracji. Posta kobiety chocia rzadko tak wyrazicie nakrelona jak gwny bohater pojawia si w obu eposach. Pikna niewiasta, najlepiej w opresji, jest nieodczn czci eposw rycerskich. 1 Dotyczy to zarwno zachodniej Europy jak i chrzecijaskiego i muzumaskiego wschodu. Do kanonu literatury weszy ju opowieci o Tristanie i Izoldzie czy nieszczsny romans Lancelota z Ginewr. Czsto perypetie miosne s gwnym motywem dziaa bohatera. Wojna i bohaterskie czyny w otoczeniu wiernych druhw zaprztay oczywicie
1

Zakrzewski L. S., Ethos rycerski w dawnej i wspczesnej wojnie, Warszawa 2004, s. 33.

umys rycerza, jednak dopiero kiedy u jego boku pojawia si (obowizkowo wyjtkowo pikna) kobieta, otrzymujemy kompletny obraz redniowiecznego rycerza. A pod tym wzgldem obraz ten na wschodzie jawi si nam wyjtkowo interesujco. W poemacie o Dijenisie i w opowieci o Meliku Daniszmendzie kobiety odgrywaj bardzo wan rol. W obu przypadkach mamy do czynienia z podobnym schematem. ona bohatera jest pikna, spokojna i dostojna, jak na prawdziw ksiniczk przystao. Obok niej mamy drug kobiet wojowniczk, dzik amazonk. Z jednej strony mamy on Dijenisa Ewdoki i on Melika Glnusz Banu, obie s opanowanymi i delikatnymi kobietami. Z drugiej strony Maksymo i Efromija, nieposkromione i nieustpliwe w boju wojowniczki. Postacie s podobne, jednak stosunek do nich, jak i do samej mioci jest w obu historiach rny. Inaczej do relacji damsko-mskich podchodz wyrafinowani Grecy, a inaczej potomkowie stepowych koczownikw, ktrzy dopiero od niedawna prowadz osiade ycie. W opowieci o Akritasie mio i kobiety stanowi bardzo wany watek. Cay poemat tworzy swego rodzaju hybryd poczenie eposu rycerskiego z romansem miosnym2. Rycerski idea nie dotyczy tylko spraw zwizanych z walk. ycie prywatne wczesnych bohaterw interesowao wspczesnych w rwnym stopniu jak ich czyny dokonywane z mieczem w rku. Autorzy Dijenisa Akritasa pokazuj nam take, jak powinna wyglda i zachowywa si idealna dama serca. Na pierwszy plan wysuwa si wygld zewntrzny kobiety, czy raczej dziewczyny, ktra staje si obiektem miosnych uniesie naszego bohatera. Pikny liryczny opis Ireny, matki Dijenisa, ukazuje nam, na co w wygldzie kobiety zwracali uwag redniowieczni Grecy. Porwnujc go z opisem Ewdokii moemy wyrobi sobie zdanie o wygldzie kobiety, ktra uchodzia za pikn w czasach wypraw krzyowych, kiedy to powstawa epos o Dijenisie. Powinna by wysoka i smuka jak cyprys. Miaa dug szyj i proporcjonaln budow. Cera winna by blada, a wrcz biaa jak nieg. Twarz okrga, policzki zabarwione purpur (ktry to kolor bardzo ceni krlowie). Jej obfite, gste wosy (u Ewdokii koloru zota) sigay ziemi. ona Dijenisa miaa jasne oczy, za brwi kruczoczarne, w przeciwiestwie do jego matki, ktrej oczy byy koloru gbokiej czerni3. Tego obrazu dopeniaj purpurowe, pene usta i biae lnice jak pere rzd zbki.4 Strj bizantyskiej arystokratki stanowia dopasowana jedwabna tunika, ktrej skraj i ramiona ozdabiay dalmatyskie hafty. Na niej noszono pallium. Prostoktny pat tkaniny, bogato haftowany z
2 3

Borowska M., Wstp do Dijenis Akritas. Opowie z kresw bizantyskich, Warszawa 1998, s. 25. W Bizancjum kobiety specjalnie zway sobie renice za pomoc belladonny by wyglday jak dwa czarne punkty. Zob. Talbot Rice T., Everyday Life in Byzantium, New York 1987, s. 165. 4 Dijenis, s. 88-89, 135.

okrgym otworem na gow. Ty pallium wydua si by utworzy tren, ktry cigano i noszono na lewym ramieniu. Mimo e w niektrych okresach noszono peruki, zwykle wosy kobiety byy upinane po obu stronach gowy i przytrzymywane zotymi lub srebrnymi nimi bd sznurami pere. Czasem dla ozdoby wpinano w nie grzebienie wykonane z koci soniowej lub skorup wi.5 Nie wiemy, ile lat miaa Ewdokia, gdy jej uroda olnia Dijenisa, w przypadku jednak Ireny autor podaje nam, e bya w wieku dwunastu lat. Tak moda dziewczyna bya ju uwaana za gotow do oenku.6 Uroda nie bya jednak jedynym wyznacznikiem, jaki musiaa speni dziewczyna, by staa si godna dostpienia zaszczytu zostania on idealnego rycerza. Zarwno w przypadku Emira jak i Dijenisa autor bardzo wyranie podkrela pochodzenie panny, ktrej rk starali si zdoby. Wszystkie wersje Dijenisa zgodnie wywodz pochodzenie Ireny z arystokratycznego rodu Dukasw.7 Z tej samej rodziny pochodzi Ewdokia.8 Podobnie jak w przypadku imienia cesarza Bazylego, tak samo postpi autor z imionami bohaterek eposu. Irena, Ewdokia i wymieniana w redakcji Andros Anna, babka Dijenisa, naleay do najpopularniejszych imion wrd przedstawicielek wielkich rodw arystokratycznych. Stanowi one tylko symbol i nie naley ich wiza z konkretnymi postaciami historycznymi. Mimo to badacze staraj si wskaza kobiety, ktre mogy by pierwowzorem dla postaci literackich. Pierwowzoru matki Dijenisa doszukuj si w Irenie Dukas, onie cesarza Aleksego I Komnena, imi Ewdokia nosiy za kochanka i ona cesarza Michaa III. Mio i oddanie dla ony jest jedn z gwnych cech, jakimi odznaczaj si zarwno Dijenis jak i jego ojciec. Uczucia te s wyjtkowo silne i gorce. To wanie one spowodoway, e Emir porzuci wiar przodkw i przyj chrzecijastwo. Uczucie to jest czyste i wzniose. Tak jak Emir i Dijenis s idealnymi rycerzami, tak Irena i Ewdokia s idealnymi onami. Irena nie towarzyszy mowi w wyprawie do Syrii lecz, jak wierna Penelopa, tsknie wyglda jego powrotu. By to zreszt los, jaki musiao w owych czasach dzieli wiele kobiet. Rycerz wyruszajcy na wypraw mg przebywa poza domem wiele miesicy. Kobieta przejmowaa wtedy obowizki ma. Matka Ireny oczekujc powrotu ma z wygnania sprawuje wadz w majtku. To ona wzywa synw na pomoc porwanej crce groc im kltw w razie nieposuszestwa9. Ona te czyni przygotowania do wesela Emira i Ireny. 10
5 6

Talbot Rice T., Everyday..., s. 164-165. Prawnie zakazane byy maestwa dziewczt poniej dwunastego roku ycia i chopcw poniej czternastego. Zob. Talbot Rice T., Everyday..., s. 159. 7 Dijenis, s. 81. 8 Dijenis, s. 131. 9 Dijenis, s. 74. 10 Dijenis, s. 92-94.

Kobieta w Bizancjum bya opiekunk rodziny i straniczk jej jednoci, czego doskonaym przykadem moe by Anna Dalassena. Bya on Jana Komnena, brata cesarza Izaaka I Komnena. Po jego mierci zostaa gow potnej i wpywowej rodziny Komnenw. To w duej mierze tej wanie kobiecie, jej ambicji i zapobiegliwoci, a take talentowi do dworskich intryg zawdzicza swj tron jeden z najwybitniejszych wadcw bizantyskich, jej syn, Aleksy I. agodzia spory, bardzo umiejtnie i z korzyci dla rodziny aranowaa maestwa swoich dzieci, dziki czemu Komnenowie, stali si najznamienitszym rodem cesarstwa. To wpojona przez ni zasada wspierania i promowania wasnego rodu, pozwolia Aleksemu zaoy pierwsz prawdziwa dynasti na bizantyskim tronie. O szacunku i zaufaniu, jakie ywili do niej synowie moe wiadczy fakt powierzenia jej kierowania cesarsk administracj, nad ktr sprawowaa kontrol rwnie sprawnie jak nad swoj rodzin a do swej mierci w 1102 roku. Wprowadzia surowe obyczaje w, jej zdaniem, zdeprawowanym paacu cesarskim i przywrcia zasady dumy z sukcesw wojennych, o ktrych zapomniano ju na dworze w Konstantynopolu, a wci hodowano im w anatolijskich posiadociach bizantyskich arystokratw jak Dukasowie czy wanie Komnenowie.11 Oczywicie wierno w oczach wspczesnych powinna by obustronna i tak jest w przypadku rodzicw Ireny. Wrd cech jakimi wyrnia si jej ojciec, strateg Andakinos12 jest fakt i: y zawsze wedle Boych praw razem ze sw maonk13 Rwnie Emir i Irena wiod szczliwe, spokojne i beztroskie ycie. A gdy pi lat po swoim mu umiera Irena autor poematu wspomina e: Zawsze wiecia jako wzr i przykad kobiety Kiedy Dijenis zbudowa swoj siedzib nad Eufratem, rwnie i on moe spokojnie wie ycie ze swoj maonk. Opis tej sielanki skania do stwierdzenia, e to wanie beztroskie ycie upywajce na rozrywkach i pene miych chwil spdzanych razem przez zakochanych Dijenisa i Ewdoki jest spenieniem celu, jaki przywieca Dijenisowi. Bohaterstwo i nadludzkie czyny okazuj si tylko rodkiem do osignicia celu, szalestwem
11

James L. , Hill B., Women and Politics in the Byzantine Empire: Imperial Women [w:] Women in Medieval Western European Culture, red. Mitchell L. E., New York 1999, s. 172-174; Angold M., Cesarstwo Bizantyskie 1025-1024. Historia polityczna, Wrocaw 1993., s. 151-152 12 W innych wersjach zwany jest te Aaronem i Andronikiem 13 Dijenis, s. 85.

modoci. Dijenis nie umiera na polu walki, lecz we wasnym ou z czuwajc nad nim ukochan kobiet. Uwidacznia si tutaj rnica midzy postrzeganiem powinnoci rycerza w Bizancjum i na zachodzie Europy. Roland, Cyd, rycerze Okrgego Stou kocz swe ycie raczej z mieczem w doni stawiajc czoa nieprzyjacioom. Ewdokia i Irena s symbolem kobiety, oddanej towarzyszki ycia rycerza. Dziki nim mogli odnale spokj i ukojenie po walce, ktra dla Bizantyczykw bya tylko smutn koniecznoci. Podobny do Ireny i Ewdokii obraz kobiety mamy te w Daniszmendname. Glnusz Banu, ona Melika Daniszmenda. Bya crk jego wroga Kajtala. Artuhi i Efromija rozbili jej orszak i porwali j by bya podarunkiem dla Melika.14 Pocztkowo odmwia przyjcia islamu, jednak zostaa nawrcona we nie i nic ju nie stao na przeszkodzie zawarcia maestwa.15 Tu po nocy polubnej Melik odsya on do twierdzy w asycie jej licznej wity i Glnusz Banu znika z kart opowieci. Pojawia si z powrotem dopiero po mierci Melika wraz z jego synem Gazi Begiem. Dla Arifa Alego posta ony Melika jest postaci wybitnie drugoplanow. Wydaje si, e wspomina j tylko dlatego by uzasadni posiadanie potomka przez Melika. W przeciwiestwie do autorw Dijenisa nie podaje nam adnych szczegw dotyczcych jej wygldu poprzestajc jedynie na smukej kibici. Mona przez to odnie wraenie, e obraz stosunku Turkw do kobiet nie odbiega zbytnio od tego, jaki utrwali si w wiadomoci dzisiejszych Europejczykw na temat damsko-mskich stosunkw wrd muzumanw, ktry zreszt w duej mierze jest faszywy. Wskazywa na to mogoby tak marginesowe traktowanie Glnusz Banu. Wynika ono z niszego statusu kobiety w kulturze islamu. Wikszo swego czasu kobieta powinna spdza w domu, w haremie, do ktrego dostp mia tylko pan domu i suba skadajca si gwnie z kobiet bd eunuchw. Islam nakazuje by sprawiedliwym wobec kobiet i szczegowo reguluje stosunki midzy maonkami.16 Mimo szacunku i sprawiedliwego traktowania zaznacza jednak Mczyni stoj nad kobietami ze wzgldu na to, e Bg da wyszo jednych nad drugimi, i ze wzgldu na to, e oni rozdaj ze swojego majtku. Przeto cnotliwe kobiety s pokorne i zachowuj w skrytoci to, co zachowa Bg.
14 15

Arif Ali, Daniszmendname. Ksiga czynw Melika Daniszmenda, Warszawa 1980, s. 224-225. Daniszmendname, s. 250-252. 16 Koran, red. Bielawski J., Warszawa 1986.,rozdz. IV.

I napominajcie te, Ktrych nieposuszestwa si boicie, pozostawiajcie je w oach i bijcie je! A jeli s wam posuszne, to starajcie si nie stosowa do nich przymusu. Zaprawd Bg jest wzniosy, wielki.17 Kobiety odgryway jednak bardzo znaczc rol w yciu wczesnych plemion tureckich. Rol, ktr rzadko zauwaali kronikarze, szczeglnie europejscy, ktr jedna zauwaa i uwydatnia Arif Ali. Efromija Banu, ukochana i ona najwierniejszego towarzysza Melika Artuhiego. Jest jedn z trjki gwnych bohaterw Daniszmendname. Greczynka, podobnie jak Artuhi, nawrcona na wiar Proroka. Jest kobiet o charakterze zgoa odmiennym od Glnusz Banu, Ireny czy Ewdokii. Znowu autor nie rozpieszcza nas dokadniejszymi opisami, wystarcza mu, e bya smuk jak cyprys dziewczyn, o twarzy przecudnej niczym twarz ksiyca18. Jednak to nie uroda zadecydowaa, e Efromija zajmuje tak wane miejsce w opowieci o czynach Melika Daniszmenda. Jest ona wojowniczk, ktra w boju ustpowa moga jedynie Melikowi. Arif Ali opisujc jej czyny najczciej uywa przydomku lwica, ktry doskonale oddaje jej drapieny charakter. Jest dzika i nieposkromiona, stacza na kartach opowieci wiele pojedynkw. Podczas starcia pod klasztorem Harkila, w ktrym schronia si trjka bohaterw, Efromija kolejno wyzywa i pokonuje dwudziestu rycerzy by na koniec podstpem pokona wasnego ojca, najwikszego wroga Melika Szaha Szattata.19 Ratuje ycie Artuhiemu, gdy ten traci rami w pojedynku z Mihranem, ktry chwil wczeniej wraz z Nestorem i Szattatem podziwia jej zrczno i odwag. Jak pisze Arif Ali: Efromija walczya caym sercem i dusz20. Przykady te mona by mnoy, gdy autor uczyni z niej wojowniczk na miar antycznych amazonek. Nawet gdy szczliwy los odwrci si od Melika, widzimy przy nim Artuhiego i Efromij, ktra mimo i bya ciarna, dalej braa udzia w walce.21 Skd taki obraz kobiety u bogobojnego i szczerze wierzcego muzumanina? Wie si to z faktem, e pisze to Turek. Wida tu echa koczowniczej przeszoci przodkw Arifa Alego i zwyczajw wyniesionych z ycia na Wielkim Stepie. Cikie warunki bytowania nomadw
17 18

Koran, IV. 34. Daniszmendname, s. 57. 19 Daniszmendname, s. 77-78. 20 Daniszmendname, s. 87. 21 Daniszmendname, s. 296.

sprawiay, e liczya si kada para rk. Czste wyprawy wojenne, gwnie o charakterze upieskim i nieobecno mczyzn powodoway, e wiele obowizkw tradycyjnie nalecych do mczyzny przejmoway jego matka, ona czy siostry. Kobiety opiekoway si dobytkiem i zwierztami. Na rwni z mczyznami musiay broni stad przed drapienikami i przed jeszcze bardziej gronymi i agresywnymi ssiadami.22 Idealna partnerka dla koczownika musiaa by silna i odwana by znosi trudy nieustannej wdrwki. Powinna te umie posugiwa si broni, by w razie potrzeby pod nieobecno ma stan w obronie dzieci i dobytku, ktre pozostay w domu. Taka wanie jest Efromija, silna, odwana, potrafica podejmowa samodzielne decyzje. Idea ony dla koczownika. Te cechy wywodzce si z dawnych czasw wpyny te na rol kobiety po przyjciu przez Turkw islamu. Wbrew przyjtej wrd Arabw i Persw tradycji, kobiety tureckie za panowania Seldukw i Daniszmendw nie zakryway twarzy 23. Nie byy te zamykane w haremach, jak miao to miejsce na dworach arabskich i perskich wadcw. Nie bray moe czynnego udziau w yciu politycznym, ale cieszyy si szacunkiem i powaaniem.24 Innym dowodem, e przynajmniej w pierwszych wiekach po przyjciu islamu Turcy pozostali w wielu przypadkach wierni swojej tradycji, jest brak na kartach Daniszmendname dopuszczanego przez Koran i praktykowanego przez muzumanw wieloestwa. Zarwno Melik jak i Artuhi maj tylko jedn on. Zaskakujcy jest natomiast fakt, e ojciec Artuhiego, niewierny mia czterdzieci on.25 W tym przypadku tradycja okazaa si silniejsza od nowej religii. Na kartach poematu o Dijenisie odnajdujemy posta o cechach podobnych do wojowniczej Efromiji. Mowa tu o amazonce Maksymo, z ktr stacza pojedynek nasz bohater. Wtek Maksymo pokazuje nam, e potulna i wierna ona nie bya jedyn kobiet, jak na swojej ciece mg spotka bizantyski rycerz. Jednak jeszcze przed ich spotkaniem, Dijenis opowiada swoim towarzyszom histori crki emira, ktr spotka w czasie swych licznych wypraw na Saracenw i wybawi j z opresji rozbijajc w py pustynnych rabusiw, ktrzy nie wiedzc kogo maj przed sob, nieopatrznie zaatakowali ich. Dziewczyna zostaa uwiedziona przez pewnego Greka, ktry by jecem jej ojca. Pomoga mu uciec i przepeniona mioci wraz z nim opucia swoj ojczyzn by y ze swym ukochanym w jego kraju. Obiekt jej
22 23

Tryjarski E., Kultura turecka w wietle przekazu Mahmda z Kaszgaru, Warszawa 1993, s. 199. O zasonach na twarzach Turczynek wspomina ju Mahmud z Kaszgaru w swoim dziele z XI wieku. Jednak ten nakaz nie przyj si powszechnie u Turkw, szczeglnie w pocztkowym okresie po przyjciu islamu. Zob. Tryjarski E., Kultura turecka ..., s. 137. 24 Roux J-P., Historia Turkw, Gdask 2003 s. 146-147; czciowo odmienne zdanie ma Tamara Talbot Rice (Seljuks in Asia Minor, London 1961, s. 92-93) uwaa ona, e po przyjciu islamu Turcy cakowicie przyjli wzorce persko-arabskie, co jednak nie zgadza si z tym, co pisze Arif Ali w Daniszmendname. 25 Daniszmendname, s. 56.

mioci okaza si jednak zwykym ajdakiem i zdrajc. Skrad zoto, ktre zabrali z zamku ojca dziewczyny i pozostawiajc j na pastw losu uciek. Crka emira nie przestaa jednak ywi wobec niego gorcego uczucia. Dijenis wzruszony jej opowieci postanowi odszuka jej narzeczonego i skoni go do maestwa z nieszczsn dziewczyn26. Do tej pory opowie ta wydaje si by jak najbardziej na miejscu i wpisuje si doskonale w idea rycerza bez skazy, ostoj wartoci, wiernego i szlachetnego. Historia ta jednak si tu nie koczy, a Dijenis pokazuje nam oblicze, o jakie z pozoru nie moglimy go podejrzewa. Wyruszyli do kopalni miedzi na spotkanie ukochanego dziewczyny, ktrego wczeniej (nie znajc go jeszcze) Dijenis ocali z rk Arabw. W drodze jednak podanie modego bohatera wzio gr nad rozsdkiem i chrzecijask mioci bliniego. I rosa podania moc, aem jej zwalczy nie mg. eby na drog nabra si, stanlimy na popas: Jej pikno mj cigna wzrok, rce blisko jej ciaa, Usta chciay dosign ust, such pieci jej gos sodki. Tak si dokona wystpny czyn, ktry okry mnie hab.27 A co jeszcze bardziej ciy na naszym bohaterze: Dziewcz bronio si, co si, i opierao wielce, Wzywajc pomocy Boej, przyzywajc rodzicw28 Na nic si jednak zday krzyki biednej dziewczyny. Historia ta jednak koczy si swego rodzaju happyendem: Dijenis odnajduje narzeczonego dziewczyny i zmusza go pod grob mierci do polubienia crki emira. Wymusza na nim przysig, by nigdy dziewczyny nie skrzywdzi i zwraca im zoto, ktre zabrali z zamku ojca dziewczyny. Opowiada mu te o losie dziewczyny od momentu, kiedy j odnalaz. Pomija jednak gwat jakiego dopuci si w drodze Aby modzieca uczu nie rani ni jego serca.29

26 27

Dijenis, s. 163-170. Dijenis, s. 170. 28 Dijenis, s. 170. 29 Dijenis, s. 171.

Dijenis wydaje si by wiadom grzechu, jaki popeni. Autor zrzuca wszystko na podszept szatana. I to wobec niego kieruje wszystkie oskarenia. Sam bohater wstydzi si swojego czynu i drcz go wyrzuty sumienia. Jest to pierwszy (lecz nie jedyny) grzech Dijenisa. W tym przypadku widzimy kobiet w innej roli ni ta, jak sprawuj Irena i Ewdokia. Nie jest ju opiekucz matk, czy kochajc on. Staje si obiektem podania i rdem grzechu. W jeszcze wikszym stopniu uwidacznia nam taki pogld opowie o spotkaniu Akritasa z wspomnian ju Maksymo. Jest ona dzieln wojowniczk, ktrej pochodzenie autor wywodzi od mitycznych Amazonek. Stary wrg Dijenisa Filopapos sprowadza j30 by wspomoga jego i jego apellatw w planie porwania Ewdokii, ony Dijenisa. Stacza pojedynek z Dijenisem i oczywicie przegrywa, a nasz bohater przy okazji wycina w pie towarzyszc jej band rozbjnikw. Dijenis po rycersku pozwala jej odej, jednak ta nalega, by spotkali si ponownie i stoczyli jeszcze jeden pojedynek. Akritas przystaje na t propozycj. Nastpnego dnia o poranku znw staj w szranki. Po wyrwnanej walce, w ktrej, jak sam Dijenis przyznaje, mg z ni walczy bez najmniejszego wstydu, Maksymo odnosi ran w rk i pojedynek zostaje przerwany31. Dajc kolejny przykad swego rycerskiego wychowania, Akritas pomaga jej opatrzy rany. Pocztkowo odrzuca niedwuznaczn propozycj Maksymo aden nie zniewoli mnie m, dziewic jestem czyst, Ty jeden pokonae mnie, a zatem jestem twoj; Gr znw jednak bierze w nim sabo do kobiecych wdzikw. Gorcy, letni dzie skoni Maksymo do zdjcia wierzchniej szaty. Pami o onie, ktr kocha i ktra szlachetna jest i pikna pozwala mu oprze si pokusie. Lecz jej tunika, tak jak sie przejrzysta pajczyny, Ujawniaa jej ciaa ksztat jakby odbity w lustrze, I piersi koniuszki sterczay malekie a jdrne. I zrania m dusz ach, jak ona bya pikna!32 Mimo pocztkowych oporw Dijenis ulega namitnej i kuszcej Amazonce i kolejny raz dopuszcza si grzechu cudzostwa. Po czym udaje si do swej ony, wiedziony jednak
30

W opowieci jest ona blisk krewn Filopaposa. Dijenis, s. 188. Dijenis, s. 194-200. 32 Dijenis, s. 201.
31

wyrzutami sumienia wraca i morduje rann Maksymo, ktra w jego opinii (i opinii autorw) bya przyczyn jego grzechu.33 Widzimy tu jak bizantyski rycerz dzieli wiat kobiet. Matka i ona s postaciami niemal witym, godnymi najwyszego szacunku, natomiast kobiety takie jak Maksymo, czy crka emira s tylko zabawkami, ktre su zaspokajaniu dz mczyzny i traktowane s jak siedlisko szatana i rdo grzechu. Jednym ze rde takiego traktowania jest ideologia krzewiona przez bizantyski koci, ktry, pomijajc (bardzo rozwinity) kult Marii, matki Jezusa, obraz kobiety ksztatowa na podstawie biblijnej Ewy, ktrej grzech sta si przyczyn upadku ludzkoci.34 Dijenis pokazuje nam te, e bizantyski akryta mimo wielkiej mioci do damy swego serca nie stroni od romansw i przygodnych miostek. Nakrelony na kartach Dijenisa wzr postpowania znajdowa potwierdzenie w rzeczywistoci, a doskonaym przykadem moe by tu wspomniany ju w poprzednim rozdziale Andronik Komnen, zwany drugim Dijenisem, ktrego liczne podboje miosne byy szeroko znane. Chocia okryte zason tabu, ycie seksualne miao dla niego bardzo due znaczenie. Podobnie dla autora eposu, ktry, mimo e pitnuje grzech Dijenisa, to opis jego romansu z Maksymo uczyni jedn z najwaniejszych, najciekawszych i najlepiej napisanych opowieci w caym poemacie. Wojownicza, lecz ulega wobec Dijenisa, Amazonka Maksymo i nieszczliwa crka emira s postaciami, ktre pozwalaj zweryfikowa sielankowy obraz stosunkw damsko-mskich, jaki mona wyrobi sobie na podstawie opisw Ireny i Ewdokii. W wczesnym Bizancjum status kobiety by niszy ni mczyzny. Otoczone szacunkiem i powaaniem w domu byy jednak izolowane od ycia publicznego. Na ulicach kobiety winny nosi zasony na twarzy. Ich pokoje mogy by odwiedzane tylko przez czonkw rodziny i eunuchw, ktrzy suyli w posiadoci.35 Kobieta moga zaistnie w spoeczestwie tylko dziki swojemu mowi. Z drugiej strony trzeba przyzna, e na bizantyskim dworze wrd intryg i paacowych koterii o wiele bardziej liczya si silna osobowo ni pe. Na tym polu kobiety takie, jak wspomniana ju Anna Dalessena, mogy zaistnie w yciu publicznym. W Daniszmendname i w Dijenisie Akritasie odnajdujemy podobne postacie kobiece. Zarwno u Bizantyczykw jak i u Turkw status pci piknej by zdecydowanie niszy ni mczyzn. Bizantyskie spoeczestwo wcinite w sztywne ramy tradycji i rytualnej obyczajowoci nie pozwalao rozwin skrzyde kobietom.36 W opowieci o Meliku za
33 34

Dijenis, s. 204. James L., Hill B., dz. cyt., s. 159. 35 Talbot Rice T., Everyday Life in Byzantium, New York 1987s. 158-159. 36 Elizabeth James i Barbara Hill nazywaj spoeczestwo bizantyskie mianem mizoginicznego a rde tego dopatruj si w oficjalnej, podtrzymywanej przez koci i tradycj ideologii. Z Zob. James L. , Hill B., dz. cyt., s.

widzimy spoeczestwo tureckie, ktre z trudem godzi stanowisko, jakie w sprawie kobiet zajmuje islam (Glnusz Banu) ze starymi, wywodzcymi si jeszcze z Wielkiego Stepu zwyczajami i tradycyjn rol kobiety, towarzyszki ycia koczownika, ktrej status nie by duo niszy od mczyzny37.

158. 37 Talbot Rice T., Seljuks..., s. 91.