You are on page 1of 16

STANISAW CIESIELSKI

POLACY W KAZACHSTANIE 1940-1946


W latach 1940-1941 wadze radzieckie przeprowadziy cztery wielkie operacje deportacyjne z okupowanych ziem polskich. By to jeden z elementw polityki przeksztacania i rozbijania zastanych tam struktur spoecznych w celu uzyskania penej kontroli nad ludnoci. Przesiedlan ludno kierowano do rejonw ZSRR odznaczajcych si trudnymi warunkami klimatycznymi. Wynikao to zarwno z represyjnego charakteru przesiedle, jak i z denia wadz radzieckich do wykorzystania siy roboczej zesacw do zagospodarowania obszarw, gdzie trudno byo cign najemn si robocz. Byy to przede wszystkim pnocne tereny Rosji europejskiej, Syberia i Kazachstan. Liczebno Polakw w Kazachstanie Pierwsza masowa wywzka nastpia w lutym 1940 r. i obja gwnie polskich osadnikw wojskowych i kolonistw oraz sub len. Z dokumentw NKWD wynika, i spord 139794 deportowanych wwczas obywateli polskich do Kazachstanu trafio 5549 osb, w tym do obwodu akmoliskiego 2072, do obwodu kustanajskiego 902, do obwodu pawodarskiego 1133 i do obwodu semipaatyskiego 1442. Sporzdzone w sierpniu 1941 r. przez NKWD ZSRR zestawienie zesacw z lutego 1940 r. obejmowao 5379 osb, a wrd nich 4279 Polakw, 700 Ukraicw i 400 Biaorusinw. Druga wielka deportacja nastpia w kwietniu 1940 r. Wedug wczesnych raportw NKWD obja ona 61092 osb: czonkw rodzin wczeniej represjonowanych obywateli polskich (m.in. rodziny jecw wojennych), funkcjonariuszy policji, suby wiziennej, andarmerii, a take ziemian, fabrykantw i urzdnikw polskich. Deportowanych rozsiedlono w obwodach: aktiubiskim 7092 osoby, akmoliskim 6176, kustanajskim 8705, pawodarskim 11411, pnocnokazachstaskim 20064 i semipaatyskim 7644 osoby. Nastpna grupa zesacw trafia do Kazachstanu w wyniku deportacji przeprowadzonej pn wiosn 1941 r. Z tzw. Ukrainy Zachodniej wywieziono wwczas niemal 12,4 tys. osb, spord ktrych 2291 w 3 transportach trafio do obwodu poudniowokazachstaskiego (czimkienc-

86

STANISAW CIESIELSKI

kiego).1 W czerwcu wywieziono ponad 22,3 tys. osb z zachodnich obwodw Biaoruskiej SRR i 12,7 tys. z Litwy.2 Miejscem docelowym eszelonw znw bya m.in. Kazaska SRR. W sumie w toku operacji deportacyjnych w 1941 r. skierowano tam 15413 osb.3 Poniewa w odniesieniu do deportowanych z Litwy trudna do okrelenia jest liczba osb posiadajcych przed 1 wrzenia 1939 r. obywatelstwo polskie, niemoliwe jest precyzyjne ustalenie ilu obywateli polskich w sumie trafio na zesanie do Kazachstanu w latach 1940-1941.4 Przywrcenie stosunkw dyplomatycznych midzy Polsk i Zwizkiem Radzieckim i bdce jego nastpstwem ogoszenie tzw. amnestii dla obywateli polskich pozbawionych wolnoci na terytorium ZSRR uruchomio wielkie i sabo kontrolowane ruchy migracyjne. Nastpio wwczas trudne do liczbowego okrelenia przesunicie ludnoci polskiej z pnocnych obszarw ZSRR na poudnie, przede wszystkim ku miejscom formowania polskich jednostek wojskowych. Kazachstan sta si wanym terenem tych ruchw. Do Kazachstanu napywali zwalniani winiowie i zesacy z pnocnych rejonw ZSRR, zwaszcza z obwodw archangielskiego i woogodzkiego oraz z Komi.5 Dokonyway si te przemieszczenia na mniejsze odlegoci, gwnie z kochozw i sowchozw do miast oraz z tzw. specposiokw do normalnych osad. Take wadze radzieckie podejmoway decyzje o przesuwaniu ludnoci polskiej. 3 listopada 1941 r. Pastwowy Komitet Obrony ZSRR zadecydowa o skierowaniu 10831 obywateli polskich przebywajcych w Kotasie, Tockoje, Tatiszczewie i Buzuuku do Kazachstanu i o osiedleniu ich w obwodach poudniowokazachstaskim, dambulskim i semipaatyskim.6 19 listopada 1941 r. Pastwowy Komitet Obrony ZSRR postanowi przesiedli 36500 obywateli polskich z Uzbekistanu do Kazachstanu: 18000 do obwodu poudniowokazachstaskiego, 12000 do obwodu dambulskiego i 6500 do obwodu semipaatyskiego.7 Decyzja ta zostaa wykonana tylko czciowo, jednak i tak spora grupa Polakw dowiadczya kolejnego przymusowego przemieszczenia.
1 A. Gurjanow, Cztery deportacje 1940-41, Karta 1994: 12, s.124; I. Bias, Represywno-karalna systema w Ukrajini 1917-1953, Kyjiw 1994, t. 2, s. 201-213. 2 W rdach pojawiaj si te inne dane: 19-28 tys., deportowanych z tzw. Zachodniej Biaorusi, 9,6-12,4 tys. z tzw. Zachodniej Ukrainy 9,6-12,4 tys. Liczb wysiedlonych z Litwy strona litewska ocenia na 17,8 tys. osb. 3 W. N. Ziemskow, Massowoje oswobodienije spiecposielencew i ssylnych (19541960 gg.), Socyoogiczeskije issledowanija 1991, nr 1, s. 26; Centralne Archiwum Wojskowe. Kolekcja materiaw z archiww rosyjskich (dalej: CAW, KMzAR), t. 695 k, k.5. 4 S. Ciesielski, Polacy w Kazachstanie 1940-1946. Zesacy lat wojny, Wrocaw 1996, s.42-45; D. Bokowski, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 1940-1943, Warszawa 1999, s. 72; CAW, KMzAR, t. 688, k. 29, t. 695k, k. 5. 5 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej (dalej: MPiOS), t. 22, k. 106. 6 CAW, KMzAR, t.165 a, k. 2. 7 CAW, KMzAR, t.165 b, k. 2.; S. Kot, Rozmowy z Kremlem, Londyn 1959, s. 143.

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

87

Ambasada polska w ZSRR i jej placwki terenowe prboway ustali liczebno polskich skupisk. Pod koniec 1941 r. liczb obywateli polskich w Kazachstanie szacowano na podstawie mao wiarygodnych danych i z wyran przesad na 139 tys. 8 Wadze radzieckie ze swej strony oceniay, e 1 stycznia 1942 r. w Kazachstanie mieszkao ponad 104 tys. obywateli polskich i ich liczba nadal wzrastaa. Dane ambasady polskiej byy jeszcze wysze i wskazyway na obecno tam w styczniu 1942 r. ok. 113 tys., a w kwietniu ponad 121 tys. obywateli polskich.9 Ustalenia te miay charakter szacunkowy, bowiem obok ludzi zarejestrowanych z imienia i nazwiska obejmoway grupy, o ktrych posiadano tylko oglnikowe wiadomoci. W kocu 1942 r., kiedy ambasada posiadaa stosunkowo najlepsze rozeznanie w liczebnoci polskich skupisk, pochodzce z Kazachstanu informacje mwiy o 89111 obywatelach polskich.10 Bez wtpienia na zmniejszenie si tej populacji wpyw miaa ewakuacja do Iranu armii polskiej i towarzyszcych jej osb cywilnych. Na pocztku 1943 r. do obwodw amaackiego i tadykurgaskiego Kazachstanu przesiedlono ok. 2,1 tys. obywateli polskich przebywajcych wczeniej w obwodzie saratowskim.11 Wedle dokumentacji NKWD w 1943 r., w okresie ponownego przymusowego wydawania obywatelom polskim radzieckich dokumentw tosamoci, w Kazachstanie znajdoway si 76942 osoby, uwaane przez wadze radzieckie za byych obywateli polskich. W dokumentach NKWD z 1944 r. liczebno tej grupy w Kazachstanie okrelano na 72-76 tys. osb, wrd ktrych Polacy mieli stanowi 60-63 %.12 Prby obliczenia i rejestracji ludnoci polskiej przebywajcej na terytorium ZSRR podj take utworzony w 1943 r. z woli Stalina Zwizek Patriotw Polskich (ZPP). W poowie 1944 r. ZPP oblicza liczebno ludnoci polskiej w Kazachstanie na 95742 osoby, a wic znacznie wyej, ni czynniki radzieckie, mimo i rejestrami swymi obejmowa w zasadzie jedynie osoby narodowoci polskiej i ydowskiej. Pniejsze zestawienia ZPP nie potwierdziy jednak takiej liczebnoci obywateli polskich w Kazachstanie. Na prob Zarzdu Gwnego ZPP 11 lipca 1944 r. rzd radziecki postanowi przesiedli 30 tys. Polakw mieszkajcych w rejonach o najtrudniejszych warunkach bytu, w tym take z niektrych obwodw Kazachstanu, na oswobodzone terytoria ukraiskie. Z Kazachstanu (z obwodw akmoliskiego, aktiubiskiego i kustanajskiego) prze8 R. Buczek, Dziaalno opiekucza Ambasady RP w ZSRR w latach 1941-1943, Zeszyty Historyczne, t. 29, Pary 1974, s. 56-57. 9 Sz. D. Pirimkuow, Trudowaja diejatielnost' i socialnoje obiespieczenije polskich emigrantow w SSS w 1943-1946 godach, Sowietskoje sawianowiedienije 1978, nr 2, s. 88; AAN, MPiOS, t. 23, k. 9; t. 25, k. 20. 10 S. Ciesielski, Polacy..., s. 49. 11 CAW,KMzAR, t. 695 l, k. 34, 38. 12 AAN, sygn. CAW, KMzAR, t. 677 a, k. 39, 44.

88

STANISAW CIESIELSKI

siedlono w ramach tej akcji 10226 osb.13 Wedle informacji ZPP z koca 1944 r., liczebno ludnoci polskiej w Kazachstanie wynosia 64035 osb,14 natomiast dane tej organizacji z grudnia 1945 r. mwiy ju tylko o 53854 osobach.15 Trudno wyjani takie rnice w ocenie liczebnoci ludnoci polskiej, nie tumacz ich bowiem ywioowe przemieszczenia, indywidualne wyjazdy do Polski oraz na dawne wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Pniej okazao si zreszt, i liczba uprawnionych do repatriacji bya znacznie wysza, ni to obliczano w 1945 r. Warunki bytu i pracy16 Spord zesacw z lutego 1940 r. najliczniejsze grupy skierowano do przedsibiorstw pozyskiwania zota w obwodach akmoliskim i pawodarskim. Zakwaterowani byli na og zbiorowo. W barakach lub ziemiankach tworzcych przyfabryczne osiedla lokowano po kilkadziesit osb, a powierzchnia na 1 osob wynosia poniej 2 m 2. Pomieszczenia przewanie byy niedogrzane, pozbawione elementarnych urzdze sanitarnych, wyposaone jedynie w prymitywne prycze, czasem stoy z nieobrobionych desek. Niekiedy przez wiele miesicy cz zesacw musiaa mieszka w kilkudziesicioosobowych namiotach. Polacy deportowani do Kazachstanu w kwietniu 1940 r. oraz wiosn 1941 r. w wikszoci trafili do kochozw i sowchozw. Czsto musieli samodzielnie u tubylcw znale mieszkanie w zamian za pienidze, odzie, przywiezione sprzty, bd za wiadczenie jakich usug. Ludzie nie dysponujcy odpowiednimi dobrami, nie nadajcy si do pracy lub obarczeni licznymi dziemi mieli kopoty ze znalezieniem kwatery. Niekiedy zesacw administracyjnie przydzielano do miejscowych rodzin lub lokowano w pustych pomieszczeniach mieszkalnych lub gospodarczych, z reguy pozostajcych w fatalnym stanie. Budynki mieszkalne i inwentarskie miejscowa ludno wznosia najczciej z blokw darni lub gliny mieszanej ze som (saman), zagbiajc je przewanie w ziemi dla lepszej ochrony przed mrozami. Te ziemianki i lepianki miay jedn, najwyej dwie izby i sie lub obrk. Polacy musieli wic toczy si wraz z gospodarzami, nieraz po kilkanacie osb w jednym pomieszczeniu, ewentualnie zajmowali nieogrzewane pomieszczenie gospodarcze. Niektrzy z czasem zdobywali si na zbudowanie nowej lepianki, bd dobudowanie nowej izby do ju istniejcego domostwa.
13 A. Gowacki, Przemieszczenie obywateli polskich w Zwizku Radzieckim w 1944 roku, d 1989, s. 49, 52, 64. 14 AAN, Zwizek Patriotw Polskich w ZSRR (dalej: ZPP), t. 755, k. 150-152. 15 S. Ciesielski, Polacy..., s. 55-56. 16 Szczegow analiz warunkw pracy i egzystencji polskich zesacw w Kazachstanie wraz ze wskazaniem szerokiej podstawy rdowej zob.: S. Ciesielski, Polacy..., s. 70150; S. Ciesielski (red.), ycie codzienne polskich zesacw w ZSRR w latach 1940-1946. Studia, Wrocaw 1997, s. 79-208.

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

89

Dla przetrwania dugiej i surowej zimy niezbdne byo zgromadzenie odpowiedniej iloci opau. Ze wzgldu na niewielk ilo lasw drewno byo zdoby trudno, a podstawowym paliwem by kiziak mieszanka zwierzcych odchodw ze som. Zbieraniem nawozu i mieszaniem go ze som zajmoway si cae rodziny, wykorzystujc wszelkie ku temu moliwoci. Na og jednak tego cennego paliwa nie starczao, starano si zatem gromadzi wszelkie inne materiay opaowe: som, stepowe krzewy i zielsko. Przeklestwem i zarazem podstaw egzystencji polskich zesacw bya praca, czsto przymusowa, zawsze bardzo cika, le wynagradzana. Deportowanych w lutym 1940 r. z zasady obejmowa przymus pracy stosowany bezwzgldnie wobec wszystkich uznanych za zdolnych do jej wykonywania. Zatrudniono ich w kopalniach zota bezporednio przy wydobyciu kruszcu i przy robotach pomocniczych, przy wznoszeniu obiektw fabrycznych i mieszkalnych, budowie drg i szlakw kolejowych oraz wodocigw. Wikszo deportowanych w kwietniu 1940 r. skierowana natomiast zostaa do gospodarstw rolnych. Wobec czci z nich stosowano przymus pracy, obejmujc nim nawet 12-letnie, a niekiedy i 8-letnie dzieci. Z drugiej jednak strony wielu osiedlonych w kochozach i sowchozach pozostawao bez staego zatrudnienia, a wic i bez zarobkw. Czasem sytuacja ta zmienia si ju w zwizku z nasileniem prac polowych, kiedy indziej dopiero na wiosn 1941 r. Zesacy ci obrabiali dziaki przyzagrodowe kochonikw, sprztali ich domostwa, produkowali kiziak, zajmowali si rkodzieem, najczciej w zamian za jedzenie i mieszkanie. Byo to jednak w znacznej mierze zatrudnienie sezonowe i zim problem braku pracy, a zatem i rodkw do ycia przybra dramatyczne rozmiary.17 Praca w kochozach i sowchozach trwaa 10-12 godzin dziennie, a w okresie szczytu prac polowych przeduana bya do 16 i wicej godzin. Polscy zesacy byli kierowani nie tylko do prac polowych, lecz take zajmowali si ogrodami warzywnymi, hodowali bydo, wykonywali rne prace budowlane i porzdkowe. Prace te czsto przekraczay siy i umiejtnoci zesacw, zwaszcza stanowicych wrd nich znaczny odsetek kobiet, modziey i osb w podeszym wieku. Wiele prac rozliczanych byo wedug trudnych do wykonania norm, a tylko wypenienie normy umoliwiao zaliczenie dniwki i uprawniao do wynagrodzenia, gwnie w formie towarw produkowanych przez dane gospodarstwo. Nawet w bogatych kochozach stawka wynagrodzenia za dniwk bya niska. Bywao, e po rozliczeniu caorocznej pracy i potrceniu zaliczkowo wydanych przydziaw ywnoci cae wynagrodzenie stanowio kil17 A. Gowacki, Deportacje obywateli polskich do Kazachstanu i ich osiedlenie w latach 1940-1941, [w:] S. Ciesielski, A. Kuczyski (red.), Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, Wrocaw 1996, s. 294-295; S. Ciesielski, Praca polskich zesacw w Kazachstanie, [w:] S. Ciesielski, A. Kuczyski, op. cit., s. 332-333.

90

STANISAW CIESIELSKI

kadziesit, a niekiedy kilkanacie kilogramw zboa i niewielkie iloci innych produktw. Zdarzao si nawet, e mimo cikiej pracy przez cay sezon, zaliczona liczba dniwek nie wystarczaa na pokrycie kosztw ywienia i zakwaterowania w kochozie lub sowchozie. Dotyczyo to zreszt rwnie miejscowej ludnoci i decydowao o jej ubstwie. Poza rolnictwem zesacy z kwietnia 1940 r. zatrudnieni zostali m.in. w kolejnictwie, zwaszcza przy obsudze i budowie linii kolejowej Akmolisk-Kartay. Zajmowali si przeadunkiem wgla i materiaw budowlanych, oczyszczaniem wagonw, napraw torowisk, budow i remontami zabudowa kolejowych, w zimie odnieaniem torw. Zesacy pracowali take w przedsibiorstwach przemysowych Kazachstanu: na budowie elektrowni w okolicach Majkainu, w kopalniach, cegielniach, w przetwrstwie spoywczym. I w tych wypadkach potwierdzaa si zasada, i przydzielano im najczciej roboty najcisze i najgorzej patne. Do pracy angaowano nie tylko nielicznych mczyzn i dorose kobiety, ale take modzie kilkunastoletni, a nawet starsze dzieci. Praca trwaa od omiu do kilkunastu godzin dziennie, przekraczaa siy niedoywionych ludzi, w znacznej czci nienawykych do wysiku fizycznego, w duej czci wrcz do niego niezdolnych. Miesiczne zarobki pozwalay za najwyej na wykupienie niewystarczajcego do przeycia przydziau ywnoci. Moliwoci wyywienia byy uzalenione od miejsca pobytu i zatrudnienia zesacw, lokalnej sytuacji ekonomicznej, postawy radzieckich nadzorcw, a take od skadu i zaradnoci rodzin zesaczych. Zatrudnieni w przemyle byli uprawnieni do korzystania ze zbiorowego ywienia w zakadowych stowkach i zakupu ywnoci w miejscowych sklepach. Sporadycznie mieli okazj dokupienia artykuw spoywczych u okolicznych kochonikw, gwnie w zamian za przywiezion z kraju odzie i przedmioty osobistego uytku. Zbliona bya sytuacja w sowchozach, gdzie robotnicy rolni rwnie mogli korzysta ze stowek, a ywno kupowali w miejscowym sklepie lub u kochonikw. W sklepach w sprzeday byo jednak niewiele artykuw, za atrakcyjniejsze pojawiay si sporadycznie i byy reglamentowane. Wiele kochozw i sowchozw zatrudniajcych Polakw w ogle nie interesowao si moliwoci zdobycia przez zesacw poywienia, zwaszcza gdy nie byo dla nich pracy. Nagminne byy te przypadki dyskryminowania ich przy rozdziale reglamentowanej ywnoci. Ratunkiem byway bazary, na ktrych kochonicy sprzedawali swoje produkty, ale poda bya tam bardzo ograniczona, a ceny wysokie. Podstawowym rdem ywnoci dla tych, ktrych zatrudniono w kochozach byy przydziay podstawowych produktw wydawane na poczet rozliczenia wypracowanych dniwek po zakoczeniu roku obrachunkowego oraz ywno uzyskana w zamian za prac na rzecz kochonikw. Podstaw wyywienia stanowi chleb, w wielu miejscach bdcy form zapaty za prac. Wielko dziennych przydziaw bya zrnico-

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

91

wana: od 300 do 1000 g na pracujc osob. Pracujcy musieli si tym dzieli z nie pracujcymi czonkami rodziny, zatem przy wikszej liczbie tych ostatnich wypadao ledwie po kromce chleba dziennie. Nie zawsze w codzienny przydzia by wydawany zwaszcza zim zdarzay si wielodniowe przerwy w dostawach i nie zawsze dzienne wynagrodzenie starczao na wykupienie przydziau. Do wiosny 1941 r. wielkie znaczenie miay paczki przysyane z Polski. Skarbem bya dostarczana w ten sposb ywno, ale nie mniejsze znaczenie miay artykuy przemysowe, zwaszcza odzie, bielizna, pociel, mydo, ktre suyy nie tylko czciowemu zaspokojeniu potrzeb zesacw, ale byy przedmiotem wymiany na ywno. Relacje zesacw wskazuj na znaczne zrnicowanie poziomu wyywienia. Ci, ktrzy mieli wiksze zasoby wasne lub przez kupno i wymian zdoali zdoby odpowiedni ilo kaszy, ziarna lub mki, potrafili zapewni sobie czasem nawet trzy posiki dziennie, cho norm stawao si jedzenie dwa razy na dob. Jako i warto posikw pozostawiaa na og wiele do yczenia. Wszystkie te rda dostarczay jednak zbyt maych iloci poywienia i gd lub jego bezporednia groba stale towarzyszyy zesacom. Dobrodziejstwem bya blisko rzeki lub lasu z ich zasobami. Starano si te owi drobn zwierzyn i dzikie ptactwo, nawet wrble. Przetwarzano na rne sposoby dziko rosnce roliny stepowe, w tym pokrzywy i lebiod. Powane zmiany w pooeniu ludnoci deportowanej z Polski nastpiy po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej i po podpisaniu ukadu polsko-radzieckiego z 30 lipca 1941 r. Mobilizacja obywateli radzieckich do armii spowodowaa gwatowny wzrost zapotrzebowania na si robocz. Otworzyy si take moliwoci lepszej pracy ni dotd. Rwnoczenie jednak szybko pogarszay si warunki zatrudnienia, zaopatrzenie w ywno i inne artykuy niezbdne do ycia. Coraz bezwzgldniej egzekwowano obowizek pracy, do najciszych prac angaujc kobiety, a nawet dzieci. Na poudniu Kazachstanu wielu Polakw napywajcych tam po zwolnieniu z wizie, obozw i zesa w pnocnych rejonach ZSRR nie mogo znale pracy, inni nie byli w stanie jej podj z uwagi na kondycj fizyczn. Niektrzy zreszt nie mieli takiego zamiaru, liczc na pomoc wadz polskich.18 Nawet dla ciko pracujcych coraz czciej brakowao poywienia. Na wsi podstawow form ekwiwalentu za prac stawaa si dzienna porcja 100-800 g ziarna. Niekiedy zamiast zboa wydawano mk lub chleb, czasem tylko misk zupy czy niewielk ilo ziemniakw lub gar prosa. Gd stawa si zjawiskiem coraz powszechniejszym. Charakter pracy w rolnictwie w latach 1943-1945 nie zmieni si w porwnaniu z okresem wczeniejszym, pogbiy si natomiast zjawiska negatywne, zwizane z wyczerpaniem ludzkich i materiaowych zasobw gospo18

AAN, MPiOS, t.22, k.107-108; S. Kot, Rozmowy..., s. 147-148.

92

STANISAW CIESIELSKI

darstw. Tragizm sytuacji pogbia powtarzajcy si od 1943 r. nieurodzaj. Kochozy, nigdy nie prosperujce zbyt dobrze, popaday w ndz, a ludzie nie dostawali coraz czciej adnych produktw. Niewydawanie lub nieregularne wydawanie kochonikom przydziaw ywnoci utrzymywao si w niektrych rejonach nawet jeszcze w 1945 r. Nieco korzystniejsza przecitnie rzecz biorc sytuacja panowaa w tym okresie w sowchozach. Niektre z nich wydaway swoim pracownikom nawet po 400 g chleba dziennie, inne paciy po par rubli dziennie, sprzedajc zarazem po cenie urzdowej niewielkie iloci chleba i zup. Po tzw. amnestii cz Polakw w nadziei na lepsze warunki ycia przenosia si do miast. Czasem dawao to pewn popraw pooenia, jednak aprowizacja szybko pogarszaa si. Ludno miast i osiedli robotniczych zaopatrywana bya w ywno w systemie kartkowym. Przydziay byy wprawdzie niewielkie, ale bez nich przeycie w miastach byo niemoliwe. Pooenie Polakw stawao si tragiczne, gdy brakowao dla nich pracy, tym samym nie mieli bowiem prawa do kartek. W wyniku zjawisk zachodzcych w latach 19421943 zmienia si struktura zatrudnienia ludnoci polskiej w Kazachstanie: zaczli przewaa ludzie pracujcy poza rolnictwem w przemyle, kolejnictwie i rzemiole. Jednym ze znaczcych rodzajw zatrudnienia ludnoci polskiej w tym okresie bya praca w grnictwie, a najwikszym skupiskiem Polakw grnikw byo zagbie karagandyjskie. Niezwykle trudne warunki bytu, stae niedoywienie i praca ponad siy szybko wyczerpyway zesacw, co w poczeniu z fatalnym stanem sanitarnym i bardzo sab opiek medyczn prowadzio do wielu schorze. Powszechnie wystpoway choroby pokarmowe, rne formy dystrofii, jednak najwiksze niebezpieczestwo stwarzay epidemie, szczeglnie tyfusu plamistego. Na obszarze Kazachstanu najwiksze epidemie tyfusu zanotowano w 1942 r. w obwodach pietropawowskim, czimkienckim i amaackim, w 1943 r. w obwodzie kustanajskim, w 1944 r. w obwodzie dambulskim i w Karagandzie, w 1944 i 1945 r. w obwodzie aktiubiskim. Zapewne takich sytuacji i rejonw ogarnitych epidemi byo wicej, a oglna skala ofiar miertelnych tej i innych chorb jest trudna do ustalenia. Epidemie dziesitkoway wprost niektre skupiska polskie, powodujc wymieranie nawet caych rodzin. Opieka nad ludnoci polsk Porozumienia polsko-radzieckie z lipca i grudnia 1941 r. umoliwiy zorganizowanie delegatur ambasady polskiej oraz instytucji udzielajcych pomocy ludnoci polskiej. W Kazachstanie delegatury utworzono w Dambule, Czimkiencie, Pawodarze, Akmolisku, Pietropawowsku, Ama-Acie, Kustanaju i Semipaatysku. Delegatury oraz podlege im placwki mw zaufania zbieray informacje o liczebnoci, pooeniu i potrzebach ludnoci polskiej, prowadziy akcj informacyjn, udzielay

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

93

pomocy materialnej, organizoway dziaalno kulturaln i owiatow. By to ogromny zakres zada, trudnych do wykonywania w wczesnych warunkach. Wadze radzieckie czasem pomagay, ale niejednokrotnie przeszkadzay w tworzeniu polskich domw inwalidw, domw starcw, sierocicw, orodkw zdrowia. Organizowana przez polsk ambasad pomoc obj miaa przede wszystkim dzieci, osoby niezdolne do pracy z racji wieku, stanu zdrowia lub obowizkw rodzinnych, a w miar moliwoci take wszystkich pozostaych. Pomoc ta polegaa na wsparciu finansowym, a przede wszystkim rzeczowym w postaci ywnoci, odziey i obuwia. W Kazachstanie opieka nad ludnoci polsk najszerszy zasig miaa w pierwszej poowie 1942 r. Tamtejsze delegatury ambasady w tym okresie otrzymay na ten cel 7570670 rubli oraz 662 ton darw rzeczowych. Zorganizowano 82 punkty doywiania, 9 sierocicw, 6 domw inwalidw, 1 szpital, 4 stowki, 2 domy starcw, 1 dom noclegowy. 19 W zwizku z zaostrzaniem si stosunkw polsko-radzieckich, po serii prowokacji, wadze radzieckie w lipcu 1942 r. zlikwidoway delegatury ambasady. Opieka nad obywatelami polskimi spocza w caoci na barkach mw zaufania, ktrych w Kazachstanie w grudniu 1942 r. byo 100. Opracowany przez ambasad polsk wykaz placwek opiekuczych w Kazachstanie w grudniu 1942 r. obejmowa: 77 punktw doywiania, 6 stowek, 17 domw inwalidw, 1 dom starcw, 17 sierocicw, 3 szpitale, 12 ambulatoriw i punktw sanitarnych.20 Cho byy to placwki niewielkie i borykajce si z wielkimi trudnociami, to jednak ich pomoc miaa ogromne znaczenie, czsto decydujc o moliwoci przeycia poszczeglnych osb i rodzin, a sam fakt ich dziaanie mia dla Polakw wielkie znaczenie moralne. Na pocztku 1943 r., w zwizku z ponownym narzuceniem Polakom obywatelstwa radzieckiego, polskie placwki opiekucze i owiatowe przejte zostay przez wadze ZSRR i czciowo zamknite. Znaczna cz zgromadzonych dbr materialnych, w tym nierozdysponowane jeszcze dary z zagranicy, przepada w wyniku samowolnych decyzji rnych czynnikw radzieckich, a to co ocalao znalazo si w dyspozycji utworzonej w maju specjalnej instytucji rzdowej Uprosobtorg ktra miaa zaopatrywa ludno polsk. Pooenie Polakw w Kazachstanie w 1943 r. dramatycznie si pogorszyo, a sytuacja w obwodzie dambulskim bya wprost katastrofalna. Przerwano tam wydawanie produktw ywnociowych dla osb niepracujcych, co poderwao podstawy bytu rodzin. Z coraz wikszymi opnieniami i na

AAN, MPiOS, t.25, k.17, 63-65; S. Kot, Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s. 491. 20 D. Bokowski, op. cit., s.428; S. Ciesielski, Polacy..., s. 163, 173, 204-205.

19

94

STANISAW CIESIELSKI

coraz niekorzystniejszych zasadach dokonywano rozlicze za prac w tamtejszych kochozach. mier godowa staa si zjawiskiem bardzo czstym.21 Pomoc dla ludnoci polskiej stara si od poowy 1943 r. zapewni powoany do ycia z woli Stalina Zwizek Patriotw Polskich, jednak jego zabiegi przynosiy nader ograniczone efekty. Rzd radziecki ogranicza si tylko do doranych posuni o niewielkim znaczeniu. W marcu 1944 r. przekazano 500 t mki na zaopatrzenie Polakw w obwodzie dambulskim,22 a w kwietniu zadecydowano o wydaniu ludnoci polskiej w kwietniu i maju dodatkowo po 2 kg mki, 1 kg kaszy, 0,5 kg tuszczu, 0,5 kg cukru, 0,5 kg soli na osob. Form pomocy dla dzieci polskich byo wydzielenie do sprzeday dla nich 15 tys. par butw i 500 tys. metrw tkanin (na caym obszarze ZSRR). Rodzinom onierzy penicych sub w Armii Polskiej w ZSRR przyznano zapomogi pienine w wysokoci do 500 rubli.23 Nawet te skromne przydziay przekazywane byy ze znacznymi opnieniami i w niepenym rozmiarze, a do niektrych skupisk polskich pomoc ta nie dotara wcale.24 Od poowy 1944 r. dziki dodatkowym przydziaom ywnoci organizowano te doywianie polskich dzieci, ale objo ono tylko cz dziatwy, a przecitna ilo produktw przypadajca na jedno dziecko bya niewielka. ZPP stara si te tworzy system samopomocy ludnoci polskiej inicjujc zakadanie kas wzajemnej pomocy, organizujc opiek nad chorymi i imprezy rozrywkowe, z ktrych zyski przeznaczano na zapomogi dla najbiedniejszych. Poniewa jednak wikszo Polakw ya w ndzy, te formy dziaalnoci mogy przynie bardzo ograniczone efekty. Dzieci Dzieci stanowiy ponad 40 % wywiezionych do Kazachstanu obywateli polskich.25 Po tzw. amnestii do Kazachstanu przybyway dzieci wraz z rodzinami przenoszcymi si z pnocy ZSRR, jednak brak wiarygodnych informacji o ich liczbie. Nastpi te odpyw, pewn liczb dzieci udao si bowiem ewakuowa z ZSRR, inne wyjechay wraz z armi gen. Andersa, przemieszczay si te z rodzinami do innych republik ZSRR. czna liczba ewakuowanych z ZSRR dzieci (wraz z junakami armii Andersa) wyniosa niemal 20 tys. W kocu 1945 r. Zwizek Patriotw Polskich dysponowa informacjami o 13258 polskich dzieciach w Kazachstanie.26 Od chwili osiedlenia na zesaniu polskie dzieci powinny uczszcza do miejscowych szk, jednake tylko w niektrych osadach, do ktrych trafili Polacy funkcjonoway choby czteroletnie szkoy pocztA. Gowacki, Ocali i repatriowa. Opieka nad ludnoci polsk w gbi ZSRR (1943-1946), d 1994, s. 79-80. 23 AAN, Polonica, sygn. F-67, k. 9-14. 24 AAN, ZPP, t. 806, k. 10; t. 818, k. 53; t. 839, k. 3. 25 CAW, KMzAR, t. 688, k. 29. 26 AAN, ZPP, t. 754, k. 77-78.
21 AAN, ZPP, t. 13, k. 19. 22

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

95

kowe. Z reguy nie byo moliwoci posyania dzieci do szk dalej pooonych. W okresie mrozw edukacj utrudnia, a nawet uniemoliwia, brak ciepej odziey i obuwia. Dzieci, zwaszcza starsze, musiay te pracowa zarobkowo, bd opiekowa si modszym rodzestwem gdy pracowali doroli. Wadze z rn stanowczoci egzekwoway obowizek edukacyjny wobec polskiej modziey, niekiedy w ogle nie interesujc si tym problemem. Polacy radzieckie szkoy postrzegali jako miejsca indoktrynacji i wynarodowienia, a w wielu rodowiskach za patriotyczny obowizek uwaano nie posya tam dzieci. Cz rodzicw uwaaa jednak, i dzieci powinny si uczy za wszelk cen. W wielu wypadkach miejscowe szkoy borykay si z ogromnymi kopotami materialnymi, nie istniaa te moliwo nabywania pomocy szkolnych, zwaszcza wyrobw papierniczych, co nauk ogromnie utrudniao. Dzieci polskie w rosyjskich szkoach nierzadko byy szykanowane przez miejscowych kolegw oraz nauczycieli. Niektrzy nauczyciele wrcz zachcali miejscow modzie do wrogoci wobec Polakw, cho byli te pedagodzy nastawieni do nich yczliwie. Problemem bya te pocztkowo dla wikszoci modych Polakw nieznajomo jzyka rosyjskiego, lecz ta przeszkoda szybko zostaa pokonana. Roztoczenie opieki nad dziemi za priorytetowe zadanie uznaa ambasada polska w 1941 r., jednake placwki wychowawcze i owiatowych powstaway gwnie samorzutnie, przede wszystkim z inicjatywy nauczycieli zesacw, a czasem osb z owiat niezwizanych.27 Najwiksze znaczenie wrd tych placwek miay szkoy, przedszkola i sierocice. Wedle danych polskiej ambasady w grudniu 1942 r. na terenie Kazachstanu znajdowao si 17 sierocicw. Zapewne niektre nie wyszy poza stadium inicjatywy, a niektre inne dziaay bardzo krtko. Z dokumentw radzieckich wynika, e w momencie przejmowania polskich placwek przez wadze radzieckie w Kazachstanie istniao jedynie 8 polskich domw dziecka. Historycy ustalili jednak, i byo co najmniej 10 takich placwek. Byy one na og niewielkie, panoway tam bardzo trudne warunki, brakowao niemal wszystkiego: wyposaenia, odziey, ywnoci. Niemniej dla wielu polskich sierot sponiewieranych przez los, taki dom dziecka stawa si prawdziwym ocaleniem. W grudniu 1942 r. na terenie Kazachstanu znajdoway si 24 polskie szkoy. Borykay si one z wielkimi problemami, poczwszy od trudnoci z uzyskaniem lokalu nadajcego si do prowadzenia nauki. Niekiedy odbywa si ona musiaa po prostu w wikszych izbach mieszkalnych. Brakowao podrcznikw, zeszytw, przyborw do pisania, nie mwic ju o innych pomocach. Tylko czciowo trudnoci te rekompensowane byy zapaem

27 E. Trela, Edukacja dzieci polskich w Zwizku Radzieckim w latach 1941-1946, Warszawa 1983, s. 22.

96

STANISAW CIESIELSKI

nauczycieli (niekiedy nie posiadajcych odpowiednich kwalifikacji) i entuzjazmem uczniw.28 ywot polskich placwek owiatowo-wychowawczych by krtki. Na mocy uchway Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 26 stycznia 1943 r. zostay one przejte przez organy radzieckie. Spora ich cz po prostu przestaa istnie, w licznych dokonano powanych zmian kadrowych, we wszystkich zaprowadzono porzdki waciwe instytucjom radzieckim. Dopiero latem 1943 r. zaczy powstawa nowe formy organizacji opieki nad polskimi dziemi. Wizao si to z utworzeniem 30 czerwca Komitetu do Spraw Dzieci Polskich w ZSRR oraz z dziaaniami ZPP. Liczba placwek zajmujcych si polskimi dziemi rosa jednak niezwykle wolno. Na pocztku 1944 r. w caym ZSRR tylko 1/3 dzieci polskich w wieku szkolnym bya objta nauk w jzyku ojczystym. W Kazachstanie utworzono 5 szk pocztkowych, 16 niepenych rednich i 1 redni. cznie pobierao w nich nauk 3412 uczniw. W licznie zamieszkanym przez Polakw obwodzie kustanajskim nie byo adnej polskiej szkoy, a w obwodzie semipaatyskim tylko jedna. Rok pniej w wikszoci obwodw uczyo si mniej ni 50 % polskich dzieci.29 Nauka w szkoach dla Polakw odbywaa si wedug programw radzieckich, uzupenionych o jzyk polski, geografi i histori Polski. Kopoty lokalowe, kadrowe i braki pomocy szkolnych stale towarzyszyy dziaalnoci tych placwek. Nominacje nauczycieli leay w gestii wadz radzieckich, ktre bray pod uwag zwaszcza polityczn prawomylno" kandydatw. Fatalne byo, zwaszcza w latach 1943-1944, zaopatrzenie w podrczniki. Wykluczono wznowienie dawnych podrcznikw polskich, konieczne byy wic tumaczenia z rosyjskiego, bd opracowywanie nowych ksiek. Pewn pomoc byy polskie czasopisma oraz dziea beletrystyczne. Uczniom i nauczycielom doskwiera te ogromny niedostatek przyborw szkolnych, takich jak atrament czy papier do pisania. Kazachstan nalea, obok Uzbekistanu i Kirgizji, do tych republik, z ktrych napyway najintensywniej informacje o zym odywianiu dzieci, braku odziey i obuwia, co odbijao si negatywnie na frekwencji szkolnej, zwaszcza zim.30 Wan form opieki nad polskimi dziemi byy przedszkola. Wikszo placwek powstaych w latach 1941-1942 ulega likwidacji wiosn i latem 1943 r. Na pocztku 1946 r. istniao w Kazachstanie zaledwie 9 polskich przedszkoli, a ich wychowankowie stanowili znikomy odsetek polskich dzieci w wieku przedszkolnym.31 Istotnym nurtem dziaalnoci ZPP i Komitetu do Spraw Dzieci Polskich w ZSRR bya organizacja domw dziecka, bowiem znaczna cz
S. Ciesielski, Polacy..., s. 198-203. Szkolnictwo polskie w ZSRR 1943-1947. Dokumenty i materiay, red. R. Polny, Warszawa 1961, s.159-160; A. Gowacki, Ocali..., s. 123; E. Trela, op. cit., s. 82. 30 E. Trela, op. cit., s. 86-67, 114-115, 121, 128-129; Szkolnictwo polskie..., s. 161. 31 A. Gowacki, Ocali..., s. 273.
28 29

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

97

polskich dzieci pozostawaa bez opieki, nie majc zagwarantowanych minimalnych podstaw egzystencji. W domach tych przebyway dzieci od 3 do 14 lat, a nawet sporo starszych. W 1943 r. liczba sierocicw dla dzieci polskich spada w porwnaniu z rokiem poprzednim: w sierpniu byo ich tylko 5, a w grudniu 7 z 530 dziemi. Pniej placwek tego typu przybyo i na przeomie lat 1945/1946 byo ich 11 lub 12, a przebywao w nich 1000-1100 dzieci. Sytuacja lokalowa i materialna wikszoci domw dziecka bya bardzo trudna, a niekiedy wrcz dramatyczna. Wielkim problemem byo zapewnienie w nich opieki medycznej i odpowiednich warunkw sanitarnych, z reguy niezadowalajcy by poziom aprowizacji. Starsze dzieci bardzo czsto musiay pracowa i to nieraz ciko. Wedle oficjalnych danych w 1944 r. wydatki na jednego wychowanka w Kazachstanie byy najnisze w skali caego ZSRR.32 Siy przetrwania Powszedni dzie Polaka w Kazachstanie by uporczyw walk o przetrwanie. Nie zawsze koczya si ona zwycistwem, a wiadectwem tych poraek pozostaj koci polskich zesacw w kazachstaskiej ziemi. Przetrwa oznaczao nie tylko podtrzyma biologiczn egzystencj, ale take zachowa siy duchowe, wiadomo wasnej tosamoci narodowej i spoecznej, zachowa ludzk godno. Aby przetrwa naleao pokona szok wywoany wyrwaniem z rodzinnych domw, a pogbiony zetkniciem z nieznan, surow przyrod, z obcym kulturowo i cywilizacyjnie otoczeniem. Trzeba byo przyswoi sobie nowe reguy postpowania, znale rozsdne proporcje midzy ulegoci a sprzeciwem, a zarazem uchroni wartoci, ktrych wyrzeczenie si oznaczao degradacj moraln. Przejawami tak rozumianej woli przetrwania byy postawy wobec otoczenia przyrodniczego i spoecznego, religijno, zabiegi o zachowanie polskoci, zwaszcza przez dzieci. Istotnym czynnikiem determinujcym postawy i zachowania Polakw byy ich zwizki z religi. Polacy wywiezieni w gb ZSRR znaleli si w sytuacji dla nich cakowicie nowej rwnie pod wzgldem moliwoci zaspokajania potrzeb religijnych. Zwizani z wiar i kocioem wielowiekow tradycj, obyczajowoci i uczuciami, nagle zostali pozbawieni opieki duszpasterskiej, miejsc kultu i moliwoci odbywania praktyk religijnych. Usiowali organizowa sobie jakie formy ycia religijnego, jednak moliwoci w tym zakresie byy bardzo ograniczone, a groba represji powana. Najczstsz i przewanie jedyn form religijnoci bya modlitwa odbywana indywidualnie, ewentualnie w wskim krgu rodzinnym. Czasem piewano nabone pieni, nawet podczas pracy, gdy tolerowali to zwierzchnicy. Pie religijna towarzyszya niejednokrotnie pogrzebom, majowym modlitwom do Matki Boskiej, wieczornym czy niedzielnym spotkaniom Polakw. Bya elementem trwania
32

Ibidem, s. 115, 93, 251-252; Szkolnictwo polskie..., s. 317.

98

STANISAW CIESIELSKI

przy polskoci, sposobem na zachowanie przez dzieci i modzie jzyka polskiego. W pierwszym okresie zesania w stosunkowo wielu skupiskach polskich organizowano naboestwa majowe, mocno zakorzenione w tradycji polskiego katolicyzmu. Odbywane je oczywicie bez kapana, w wikszej izbie lub zgoa w stepie. Zbierano si te na wsplne odmawianie raca.33 Znaczenie wiary, modlitwy, pieni kocielnej w yciu Polakw rzuconych w gb radzieckiego imperium trudno przeceni. Nie ulega wtpliwoci, e by to jeden z elementw przetrwania. Nawet ludzie wczeniej dalecy od religijnej gorliwoci znajdowali w udziale w praktykach religijnych wane dla siebie wartoci. Wytona dziaalno nielicznych polskich ksiy w latach 1941-1942 nie moga zmieni faktu, e znakomita wikszo Polakw nie miaa stycznoci z kapanami, nie przyjmowaa sakramentw, nie odbywaa normalnych praktyk religijnych. Ci jednak, ktrzy mieli wwczas okazj uczestniczenia w naboestwach odczuli i zapamitali je jako wydarzenia niezwykle silnie oddziaujce na ich postawy i nastroje. Repatriacja Formalne podstawy repatriacji Polakw z ZSRR stworzyo podpisane 6 lipca 1945 r. polsko-radzieckie porozumienie, w myl ktrego prawo do przesiedlenia do Polski uzyskay osoby narodowoci polskiej i ydowskiej, ktre posiaday do dnia 17 wrzenia 1939 r. obywatelstwo polskie.34 Apogeum akcji repatriacyjnej przypado na I poow 1946 r., kiedy powrciy do Polski 217144 osoby. Ogem do 1949 r. przybyo ze Zwizku Radzieckiego 266 tys. osb, w tym z Kazachstanu 69428 osb. Przytaczajca wikszo tych ostatnich powrcia do ojczyzny w 1946 r. Wedle danych radzieckich 1 czerwca 1946 r. na terytorium Kazachstanu zamieszkiway 53772 osoby uznawane przez wadze radzieckie za obywateli polskich.35 Skdind wiadomo, e w okresie stycze-maj 1946 r. z Kazachstanu repatriowano ju 19674 osoby. 36 Oznaczaoby to, e faktyczna liczba obywateli polskich wynosia niemal 73,5 tys. osb. Repatriacja nie obja wszystkich speniajcych formalnie wymogi porozumienia z lipca 1945 r. Z radzieckich zestawie, uwzgldniajcych stan na 1 czerwca 1946 r., wynika, e zezwolenie na wyjazd otrzymao 90,8 % spord nich.37 Nie jest obecnie znana pena liczba przypadkw
Szerzej zob.: S. Ciesielski, ycie religijne polskich zesacw w Kazachstanie w latach 1940-1946, [w:] A. Kuczyski (red.), Koci katolicki na Syberii. Historia wspczesno przyszo, Wrocaw 2002, s. 547-562. Tam podano podstawy rdowe i literatur przedmiotu. 34 Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VIII, Warszawa 1974, s. 500-504. 35 Specjalna teczka Stalina: deportacje i reemigracja Polakw, ed. N. F. Bugaj, Zeszyty Historyczne, Pary 1994, z. 107, s. 124. 36 J. Czerniakiewicz, Repatriacja ludnoci polskiej z ZSRR 1944-1948, Warszawa 1987, s. 162. 37 Specjalna teczka Stalina..., s. 124.
33

Polacy w Kazachstanie 1940-1946

99

odmowy zgody na repatriacj, co ogranicza moliwo ustalenia liczby Polakw pozostaych w Kazachstanie po upywie terminu opcji i zamkniciu moliwoci powrotu do kraju. Jeli liczb repatriowanych bezporednio z Kazachstanu powikszy o przesiedlonych w 1944 r. na Ukrain, tj. o ok. 10 tys. osb, to uzyskamy liczb co najmniej (bowiem bez uwzgldnienia indywidualnych wyjazdw z okresu poprzedzajcego repatriacj zorganizowan) 72404 osb, ktre wyjechay w latach 1944-1948, a wic ktrych obywatelstwa polskiego wwczas nie kwestionowano. Nakazuje to z ostronoci traktowa dane radzieckie z poowy 1944 r. oraz ustalenia ZPP. Natomiast trzeba pamita, e perspektywa wyjazdu do Polski z pewnoci moga zachca do stara o to take osoby wczeniej unikajce ujawniania polskiego obywatelstwa, a take tych, ktrym wczeniej z rnych powodw wydano dokumenty radzieckie nie uwzgldniajce waciwej narodowoci, w wyniku czego w rozmaitych ewidencjach nie byli oni zaliczani poprzednio do ludnoci polskiej.

100

STANISAW CIESIELSKI

You might also like