Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 Ariel Modrzyk

Ku wsplnocie posttradycyjnej. Axel Honneth jako krytyk komunitariaskiej filozofii politycznej

Gwnym celem poniszego tekstu jest prba rekonstrukcji i krytyki podstawowych zaoe myli komunitariaskiej, w ktrej zagadnienie wsplnoty odgrywa kluczow rol. Zrnicowanie pogldw autorw objtych wsplnym mianem komunitarian sprawia, e przedsiwzicie tego typu naraone jest na zarzut spaszczenia i nieuzasadnionej redukcji czsto niesprowadzalnych do siebie postaw filozoficznych i politycznych. Do komunitarian nale bowiem zarwno myliciele okrelajcy siebie jako socjaldemokraci, liberaowie czy republikanie. Mona zatem uzna, e komunitarianizm lokuje si zasadniczo w centrum sceny politycznej1. Istnieje wiele zbienoci midzy postulatami politycznymi komunitarianizmu i histori amerykaskiego neokonserwatyzmu, ktry przeszed od zdecydowanie lewicowej orientacji w latach trzydziestych dwudziestego wieku a do prawicowego skrzyda polityki centrowej2. Czytajc Komunitariask platform programow, podpisan przez najbardziej prominentnych przedstawicieli tego kierunku, nie sposb nie zauway duej oglnoci podnoszonych tam hase3. Poniszy tekst, biorc za punkt wyjcia uznanie zrnicowania pogldw komuniatarian, proponuje interpretacj jedynie tych aspektw ich filozofii, ktre pozostaj zasadniczo wsplne dla wszystkich jej przedstawicieli. Formuowane argumenty odnosi si zatem bd do zaproponowanej przeze mnie syntezy pogldw

komunitariaskich. Tekst ten, majcy charakter polemiczny, nie roci sobie tym samym prawa do wyczerpujcego wykadu omawianej filozofii. Komunitarianizm wyrs z krytyki liberalizmu, dlatego te interpretacja zasadniczych idei komunitarian nie moe obej si bez krytycznego odniesienia do podstawowych zaoe

O waciwej amerykaskiemu komunitarianizmowi prawicowoci pisze np. Andrzej Szahaj. Zob. tego, Jednostka czy wsplnota?: spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Warszawa 2000. 2 W latach trzydziestych wielu przedstawicieli neokonserwatyzmu (ktry nazw t otrzyma pniej) propagowao polityk lewicow oraz deklarowao przyjazne stosunki z ZSRR. Nastpnie, po drugiej wojnie wiatowej, porzucili tak radykalne pogldy, pozostajc jednak nadal lewicow frakcj liberaln. Dalsza historia neokonserwatyzmu to stay ruch na prawo do partii republikaskiej. Zob. J. Herman, Neokonserwatyzm, Pozna 2000. Oglnie na temat neokonserwatyzmu i jego podobiestw do komunitarianizmu zob. A. Giddens, Poza lewic i prawic: przyszo polityki radykalnej, tum. J. Serwaski, Pozna 2001, s. 40-43. 3 Komunitariaska platforma programowa. Spoeczestwo responsywne: prawa i obowizki, tum. P. Rymarczyk [w:] Komunitarianie: wybr tekstw, wybr i wstp P. piewak, tum. P. Rymarczyk i T. Szubka, Warszawa 2004, s. 17-35.

27

www.praktykateoretyczna.pl liberalnych. Krtki zarys polemiki z liberalizmem bdzie tematem czci pierwszej. W czci drugiej przedstawi podstawowe trudnoci teoretyczne, na ktre napotykamy w pismach autorw komunitariaskich. Najwaniejsza z nich zwizana jest z rozdwikiem midzy liberalnymi prawami w polityce a umiarkowanie konserwatywnymi zaoeniami w sferze kultury, co prowadzi do powstania szeregu problemw zwizanych z ujciem kwestii istnienia i funkcjonowania wsplnot. W czci trzeciej przedstawi koncepcj wsplnoty Axela Honnetha, wspczesnego spadkobiercy tradycji krytycznej, ktrego podejcie do poruszanych przez komunitarian problemw wydaje mi si najbardziej adekwatne w odniesieniu do wspczesnych realiw spoecznych. Postaram si wykaza, e normatywny model wsplnot posttradycyjnych stanowi odpowiednie narzdzie do ukazania brakw w zaoeniach komunitarian. Obecne czasy intensyfikacji zmian kulturowych wymagaj odejcia od utrzymywania wsplnot przy yciu za wszelk cen. Potrzeba nam teorii, ktra bdzie odzwierciedlaa zarwno solidarnociowy, jak i konfliktowy aspekt funkcjonowania grup w spoeczestwie. W odrnieniu od komunitariaskiej, propozycja Honnetha spenia, jak sdz, powysze wymagania.

Polemika midzy liberalizmem a komunitarianizmem

Komunitarianizm jako nurt myli politycznej wyszed od negatywnych skutkw jednostronnego praktykowania zaoe liberalizmu4, ktre skutkowao osabieniem wsplnot oraz ycia wsplnotowego. W interesujcej mnie dyskusji, zapocztkowanej w latach siedemdziesitych w USA, wyranie sycha byo echa sporu z okresu powstawania amerykaskiej konstytucji5, toczcego si pomidzy federalistami (bliszymi liberalizmowi) i antyfederalistami (bliszymi komunitarianizmowi). Wspczesn krytyk liberalizmu z perspektywy komunitariaskiej streci mona w trzech punktach: 1. Krytyka zaniku pluralizmu i rnorodnoci: Jej najbardziej znanym

przedstawicielem jest Michael Walzer, ktry wskazywa, e jednostronne podporzdkowanie rzeczywistoci spoecznej zasadzie wolnoci indywidualnej prowadzi do niwelowania rnicy pomidzy rnorodnymi sferami instytucjonalnymi. Wedug Walzera waciwe

funkcjonowanie spoeczestwa wymaga wydzielenia wzgldnie autonomicznych obszarw, z

4

Komunitariaska krytyka liberalizmu w warstwie teoretycznej odnosi si najczciej do teorii sprawiedliwoci Johna Rawlsa. Gwny jej zarzut to zbyt sztywne oddzielenie sfery dobrego ycia od przestrzeni politycznej. W warstwie aksjologicznej natomiast komunitarianie okrelaj liberalizm w sposb oglny, jako postaw, dla ktrej gwn wartoci jest jednostka. Prowadzi to wedug nich do atomistycznej wizji spoeczestwa. 5 Zob. S. Filipowicz, Pochwaa rozumu i cnoty: republikaskie credo Ameryki, Krakw 1997, s. 164-246.

28

Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 ktrych kady posiadaby oddzielne zasady kierowania swymi wewntrznymi procesami. Jego zdaniem naley skupi si szceglnie na tym, aby w spoeczestwie nie istniaa wizja jednego, dominujcego dobra (np. szacunku w spoeczestwach tradycyjnych lub kapitau ekonomicznego w rozwinitych spoeczestwach kapitalistycznych), uprzywilejowujcego grupy spoeczne posiadajce do najwikszy dostp6:

Moralno targowiska ma swoje miejsce na targowisku. Rynek jest pewn sfer w miecie, nie caym miastem. Ale jest wielkim bdem, jak sdz, gdy ludzie zaniepokojeni tyrani rynku d do jego cakowitej likwidacji7.

Przykadowo, negatywnym skutkiem ekspansji sfery ekonomicznej jest nadmierne zrnicowanie w dochodach i moliwo zdominowania przez kapita finansowy innych sfer: edukacyjnych, politycznych, urzdniczych etc. W sferze kulturowej Walzer opowiada si za pluralizmem grup w ramach spoeczestwa obywatelskiego8. Uwaa, e nie mona skupia si wycznie na prawach jednostkowych, za wszelk cen liberalizowa wsplnot, ktre oparte s na innych tradycjach bd normach kulturowych, regulujcych ich funkcjonowanie w sposb hierarchiczny9. Nie chodzi w tym wypadku o przyzwalanie na praktyki opresyjne, lecz o to, e zasada indywidualnej wolnoci moe by korygowana poprzez zasad demokratycznego obywatelstwa. Zasada indywidualnej wolnoci nastawiona jest na rozbijanie ograniczajcych jednostkow wolno struktur grupowych. Natomiast zasada demokratycznego obywatelstwa ma na celu niwelowanie istniejcych midzy grupami spoecznymi nierwnoci, czyli wyrwnywanie szans dostpu do rnego rodzaju dbr, aktywizacj jak najwikszej liczby obywateli w yciu publicznym10, pomoc w utrzymaniu tosamoci kulturowej poprzez przeciwstawienie si homogenizujcej niewraliwoci na rnice. Wedug Walzera nie ma tutaj idealnej recepty, lecz jedynie cigy proces kompromisw i zorientowanego kontekstualnie oraz sytuacyjnie dziaania11.

M. Walzer, Sfery sprawiedliwoci: obrona pluralizmu i rwnoci, tum. M. Szczubiaka, Warszawa 2007, s. 2156; tego, Liberalizm a praktyka separacji, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 131-151. 7 Tame, s. 173. 8 Walzer nie rozrnia tutaj pomidzy spoeczestwem obywatelskim (to okrelenie odnosi si do sfery ekonomicznej) a spoeczestwem cywilnym (okrelenie to dotyczy sfery partycypacji politycznej). Obie te sfery zamyka w pojciu spoeczestwa obywatelskiego. 9 M. Walzer, Polityka i namitno: o bardziej egalitarny liberalizm, tum. H. Jankowska, Warszawa 2006, s. 72-100, 130-131. 10 Temat ten w kontekcie dostpu do mediw poruszali Jeffrey Abramson i Elizabeth Bussiere. Zob. tyche, Wolno sowa i prawo do swobodnego przekazu, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 375-389. 11 M. Walzer, Polityka i namitno..., s. 96-99.

29

www.praktykateoretyczna.pl 2. Koncepcja jednostki: Jak susznie zauway Charles Taylor, w debacie tej czsto pojawiay si nieporozumienia spowodowane mieszaniem dwch poziomw: ontologicznego, zwizanego z wyjanianiem rzeczywistoci spoecznej, oraz aksjologicznego (poziomu preferencji), zwizanego z zajmowan przez autora postaw moraln. Jeeli chodzi o kwestie ontologiczne, Taylor rozrnia holizm oraz atomizm12, natomiast w postawach moralnych indywidualizm oraz kolektywizm. Oba poziomy, cho s ze sob powizane, nie determinuj si nawzajem. Mona by wic holistycznym indywidualist, holistycznym kolektywist, atomistycznym indywidualist lub atomistycznym kolektywist. Wybory na poziomie ontologicznym co najwyej sprzyjaj pewnym interpretacjom oglnych terminw indywidualizmu oraz kolektywizmu. Taylor zarzuca debacie midzy komunitarianami a liberaami to, e zbyt atwo schodzi ona na temat preferencji politycznych przy cakowitym abstrahowaniu od kwestii ontologicznych. Takie podejcie prowadzi do zbyt

powierzchownych atakw na przeciwnika, bez odniesienia do ontologicznych zaoe dotyczcych ujcia jednostki i jej tosamoci. To wanie te kwestie ontologiczne prowadz do pewnych moralnych postaw i dyrektyw dla dziaania politycznego na paszczynie preferencji13. Zagadnienie tosamoci odsya nas do pojcia wsplnoty. Komunitarianie solidarnie krytykuj liberalizm za monologiczn koncepcj niezakorzenionej jednostki14, w ktrej abstrahuje si od zalenoci grupowych, przywizania do wsplnot oraz nabywania wartoci kulturowych, moralnych i etycznych w ramach konkretnych grup. Krytyka ta prowadzona jest na obu poziomach. W odniesieniu do problematyki ontologicznej liberaom zarzuca si faszyw wizj spoeczestwa. Krytyka zbudowana jest na przewiadczeniu, e spoeczestwo nie stanowi zbioru odizolowanych, egoistycznych jednostek, ale zbir osb bdcych ze sob w relacjach, ktrych nie da si wyzby tak atwo, jak to przyjmuje si w myli liberalnej. W warstwie preferencji podwaane s propagowane przez liberaw wartoci, ktre przyjmowane przez jednostki prowadz do podupadania wsplnot bdcych fundamentem dobrze prosperujcego spoeczestwa liberalnego. Propagowanie przez liberaw tego rodzaju indywidualizmu prowadzi rwnie do osabienia zaangaowania
12 13

Ch. Taylor, Nieporozumienia wok debaty liberalno- komunitariaskiej, [w:] Komunitarianie..., s. 37-38. Tame, s. 42-69. 14 Na ten temat zob. P. piewak, Poszukiwanie wsplnot, [w:] Komunitarianie..., s. 5-15; tego, Obietnice demokracji, Warszawa 2004, s. 59-67; M. Sandel, Republika proceduralna i nieuwarunkowana ja, tum. P. Rymarczyk,[w:] Komunitarianie..., s. 71-91; D. Gauthier, Liberalne indywiduum, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 115-131; M. Walzer, Komunitariaska krytyka liberalizmu, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 91-115; R. Prostak, Liberalna autonomia, komunitarystyczna heteronomia: Charles Taylor jako krytyk teorii sprawiedliwoci Johna Rawlsa, [w:] Aktualno wolnoci: wybr tekstw, wybr i wstp B. Misztal, M. Przychodze, tum. E. Boliska, J. Malczewski, M. Przychodze, Warszawa 2005, s. 240-244. Prb ukazania bdnoci i jednostronnoci zarzutw komunitarian podj Will Kymlicka. Zob. tego, Liberalizm a komunitarianizm, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 151-179.

30

Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 obywatelskiego i zdolnoci samoorganizacji spoeczestwa, oglnie rzecz biorc do spadku partycypacji w yciu publicznym. 3. Krytyka pozornej neutralnoci liberaw: Zdaniem komunitarian ta quasineutralno prowadzi do bdnych rozwiza politycznych. Komunitarianie podkrelaj znaczenie wizi emocjonalnych we wsplnotach rodzinnych i narodowych15. Celem jest tu wskazanie, e deontologiczne koncepcje liberalne w rzeczywistoci s trudne do przyjcia, poniewa w realnym yciu napotykamy wartoci gboko zinternalizowane w jednostkowej wiadomoci, od ktrych ciko abstrahowa, gdy funkcjonuje si w sferze publicznej. Zamiast faszywego uniwersalizmu, ktry przykrywa partykularne wartoci, komunitarianie proponuj wiadomy i kontrolowany partykularyzm16. Skupienie si na abstrakcyjnych

reguach sugeruj zastpi spojrzeniem kontekstualnym. Zasady uniwersalne dopiero wtedy zyskuj moc, gdy zaczynamy je stosowa w odpowiednim kontekcie, dostosowujc je do partykularnej kultury i sytuacji historycznej17. Komunitarianie propaguj tym samym patriotyzm, zaangaowanie obywatelskie, samopomoc opart na emocjonalnych wizach, traktowanych przez liberalizm bardzo sceptycznie, ze wzgldu na ich potencjalnie negatywne efekty. W koncepcji komunitariaskiej uywa si czsto terminu wsplne dobro na oznaczenie wartoci, ktre powinny przywieca wszystkim jednostkom w pastwie. Liberaowie wobec takiego podejcia pozostaj zazwyczaj nieufni. ycie spoeczne oznacza dla nich aktywno jednostek posiadajcych rne koncepcje dobra, rne zestawy wartoci, a kada prba definiowania czego takiego, jak wsplne dobro, jest dla nich wstpem do ograniczenia jednostkowej wolnoci. Zarysowanie powyszych trzech zarzutw, bez przedstawienia odpowiedzi liberaw, miao na celu oglne wprowadzenie do stanowiska komunitarian. W czci drugiej postaram si ukaza pewne niespjnoci w komunitariaskim podejciu do kwestii wsplnoty.

Napicie w ideologii komunitariaskiej w odniesieniu do problematyki wsplnot

Do tej pory nie odpowiedzielimy na dwa podstawowe pytania: po pierwsze, czy komunitarianie s antyliberaami? I po drugie, jaka jest definicja wsplnoty w ich ujciu?
15

P. Selznick, Osobowo a zobowizania moralne, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 263-282; A. MacIntyre, Czy patriotyzm jest cnot?, tum. T. Szubka, [w:] Komunitarianie..., s. 285-304; M. Walzer, Uwagi o nowym trybalizmie, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 305-320; D. Miller, Pastwo narodowe: umiarkowana obrona, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 321-350. 16 T. Bridges, Kultura obywatelska, tum. E. Boliska, M. Przychodze, [w:] Aktualno wolnoci..., s. 117-167. 17 O kontekstualnym podejciu do kwestii mniejszoci: W. Kymlicka, W. Norman, Obywatelstwo w kulturowo rnorodnych spoeczestwach: problemy, konteksty, pojcia, tum. J. Malczewski, [w:] Aktualno wolnoci..., s. 83; M. Walzer, Uwagi o nowym..., s. 320.

31

www.praktykateoretyczna.pl Jeeli chodzi o pytanie drugie, to mona stwierdzi, e komunitarianie w swych ksikach i esejach nie definiuj, czym wedle nich jest wsplnota, posuguj si raczej jej zdroworozsdkowym pojciem. Spoeczestwo uznaj za zoone ze wsplnot, za wsplnot wsplnot18, lub te zwizek zwizkw bd republik republik19. Pewnej prby zdefiniowania tego pojcia dokona Amitai Etzioni, piszc, e wsplnota skada si z afektywnych relacji, e wystpuje w niej identyfikacja ze wsplnymi wartociami oraz stosunkowo wysoki stopie responsywnoci, tzn. wraliwoci na potrzeby jej czonkw20. Definicja ta pozostaje na tyle oglna, e mona j, jak sdz, przypisa wikszoci przedstawicieli komunitarianizmu. Odpowied na pierwsze pytanie moemy z kolei znale w eseju Walzera Komunitariaska krytyka liberalizmu, w ktrym stwierdza on, e komunitarianizm jest korekt liberalizmu21. Jak to ujmuje Albrecht Wellmer, waciwie rozumiany komunitaryzm jest waciwie rozumianym liberalizmem22. Chodzi tutaj o to, e komunitarianizm nie roci sobie prawa do bycia ideologi osobn wzgldem liberalizmu. Komunitarianie w aspekcie formalnym przyznaj zasadniczo racj zaoeniom liberalnym. Ich zadaniem jest jednak, wedug Walzera, pokazywanie liberaom, e wiele z ich zasad sprzeniewierza si przesankom, na jakich si opieraj. Liberalizm jest doktryn wewntrznie sprzeczn, poniewa jednym z jego zaoe jest dobrze prosperujce spoeczestwo obywatelskie oparte na stabilnych wsplnotach, ktr to stabilno nieustannie podwaaj transcendentalne zasady liberalizmu. Potrzebuje on zatem korekty komunitariaskiej, za komunitaryzm funkcjonuje jako swego rodzaju sumienie liberalizmu. Po tych wstpnych rozwaaniach dotyczcych relacji midzy omawianymi tutaj ideologiami23 naleaoby przej do rekonstrukcji pogldw komunitarian w odniesieniu do polityki, ekonomii oraz kultury. Na paszczynie politycznej komunitarianizm w peni utosamia si z liberalnymi zasadami wolnociowymi, tzn. wolnoci sowa, zrzeszania si, wolnociami prywatnymi i publicznymi etc. Na paszczynie redystrybucji ekonomicznej komunitarianie przewanie propaguj wartoci socjaldemokratyczne, tosame z zaoeniami stojcymi za koncepcj pastwa dobrobytu. Popieraj umiarkowan interwencj pastwa, ktra powinna by wspierana przez samopomoc wsplnot obywatelskich, kociow, organizacji charytatywnych, stowarzysze trzeciego sektora itp. Na paszczynie kulturowej
18

A. Etzioni, Wsplnota responsywana: perspektywa komunitariaska, tum. P. Rymarczyk, [w:] Komunitarianie..., s. 200-202. 19 M. Walzer, Komunitariaska krytyka..., s. 110. 20 A. Etzioni, Wsplnota responsywna..., s. 190-191. 21 M. Walzer, Komunitariaska krytyka..., s. 109-113. 22 A. Wellmer, Uwarunkowania kultury demokratycznej: przyczynek do debaty liberaw z komunitarystami, tum. A. Klaja, [w:] Filozofia w dobie przemian, red. T. Buksiski, Pozna 1994, s. 218. 23 Sowo ideologia uywam tu w znaczeniu potocznym, okrelajc w ten sposb zesp wartoci politycznych.

32

Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 preferuj umiarkowany konserwatyzm, sprzeciwiajc si nadmiernemu indywidualizmowi, permisywizmowi moralnemu oraz transgresyjnoci, jak nios z sob zasady liberalizmu w sferze obyczaju i kultury. Skonfrontowanie postulatw socjaldemokratycznych z zaoeniami wolnoci

politycznej nie stanowi w wypadku komunitarian problemu. Przyjmuje si, e zasady redystrybucji powinny by ustalane w ramach wsplnoty obywatelskiej tak, aby kady z jej czonkw mg podtrzyma sw przynaleno24, tzn. posiada tak ilo rodkw, ktra jest niezbdna do partycypacji obywatelskiej. Decydujca jest tutaj kwestia przynalenoci grupowej i jej kultywowania, co oczywicie w wypadku Walzera pozostaje zalene od kontekstu kulturowego i historycznego. W relacji sfery ekonomicznej z kulturow napicie rozadowywane jest na wiele sposobw, np. poprzez zabezpieczenia ekonomiczne, pomoc spoeczn dla wsplnot i mniejszociowych grup kulturowych, poprzez zapewnienie moliwoci ksztacenia w szkoach w jzyku mniejszociowym, zapewnianie oznaczenia produktw komercyjnych w jzyku mniejszoci, zwikszon autonomi samorzdw w sprawach dystrybucji rodkw25. Problem pojawia si, gdy prbujemy czy liberalizm na poziomie wartoci politycznych z konserwatyzmem w sferze kultury. Konserwatyzm ten przejawia si w krytyce kultury liberalnej oraz zwizanych z ni: indywidualizmu, relatywizmu obyczajowomoralnego, egoizmu nastawienia na wasny interes i zapominaniu o interesie wsplnym. Z jednej strony mamy zgod co do wartoci liberalnych w sferze polityki, z drugiej jednak krytyk wartoci liberalnych przenoszonych z polityki do kultury. Uznanie praw jednostkowej wolnoci zderza si z krytyk stosowania teje wolnoci w codziennym yciu. Wystpuje tu wyrany konflikt midzy wolnociami indywidualnymi a koniecznoci utrzymania pluralizmu grupowego. Mamy do czynienia z podstawowym napiciem w debacie liberalnokomunitariaskiej, odzwierciedlajcym problem opozycji wsplnota-jednostka. Napiciu temu towarzysz liczne istotne problemy dotyczce praktyki politycznej. Pojawia si tutaj problem indywidualnej wolnoci wyboru w odniesieniu do utrzymania pluralizmu grupowego. Porusza go Honneth przy okazji rozwaa nad koncepcj

24 25

M. Walzer, Sfery sprawiedliwoci, s. 128. Na ten temat w odniesieniu do problemw frankofoskiej mniejszoci w Quebecu pisa Taylor. Zob. tego, The Politics of Recognition, [w:] Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition, red. i wstp A. Gutmann, Princeton 1994, s. 54-61. O typach polityk mniejszociowych interesujco pisze Jennifer Jackson Preece. Zob. teje, Prawa mniejszoci, tum. M. Stolarska, Warszawa 2007.

33

www.praktykateoretyczna.pl wolnoci pozytywnej i negatywnej u Isaiaha Berlina26, przenoszc to synne rozrnienie na dyskusj pomidzy liberaami i komunitarianami w kwestiach pluralizmu kulturowego. Liberalna koncepcja rnorodnoci kulturowej opiera si na wolnoci negatywnej, pozwalajcej na niezakcony wybr pomidzy zrnicowanymi systemami wartoci. Komunitariaska koncepcja wolnoci pozytywnej polega natomiast na uznaniu wartoci zachowania i przetrwania kultur jako wartoci samej w sobie. Od samego pocztku wystpuje midzy tymi podejciami wyrana sprzeczno. Wedle zasady niezakconego wyboru, gwarantem indywidualnej autonomii jednostki jest przynaleno do grup kulturowych, podzielajcych ten sam zestaw wartoci i styl ycia. Wedle komunitariaskiej zasady kulturowej przynalenoci (cultural belonging), to wanie zapewnienie w pierwszej kolejnoci przetrwania grupom kulturowym umoliwia w dalszej kolejnoci indywidualn autonomi27. Pierwsze podejcie wychodzi od jednostki do wsplnoty, umoliwiajc niwelowanie pluralizmu grup poprzez wolny wybr jednostek, drugie za, wychodzc od wsplnoty do jednostki, moe, poprzez umacnianie struktur wsplnotowych, czciowo narusza ten wybr. Powysza sprzeczno prowadzi nas do zagadnie dotyczcych konkretnych dziaa politycznych zwizanych z kwesti niedemokratycznych, mniejszociowych wsplnot kulturowych i religijnych w ramach spoeczestw liberalnych. Jak zauwaa Harry Brighouse, po pierwsze nie moemy zakada, e kada grupa jest dobra, poniewa w wielu z nich dochodzi do praktyk opresyjnych wobec ich czonkw, a szczeglnie wobec kobiet i dzieci. Po drugie, przyznawanie praw grupowych moe osabi dziaanie reformistyczne kierowane zarwno z zewntrz, jak i z wntrza grup, poprzez uprawomocnienie tyche problematycznych praktyk28. W tym wypadku utrzymanie pluralizmu kulturowego umacnia negatywne zjawiska wewntrzwsplnotowe. Kwestia praw przyznawanych mniejszociowym, fundamentalistycznym grupom religijnym prowadzi do innego typu problemw. Tolerancja religijna oraz oddzielenie sfery religii od sfery politycznej stanowi podstawowy fundament wspczesnych liberalnych demokracji. Czsto jednak fundamentalistyczne grupy religijne o integralistycznej wizji wiata wkraczaj do sfery polityki. Ich gwn trosk jest przywrcenie jednoci moralnoci i
26

Zob. A. Honneth, Negative Freedom and Cultural Belonging: an Unhealthy Tension in the Political Philosophy of Isaiah Berlin, [w:] tego, Disrespect: the Normative Foundations of Critical Theory, Cambridge 2007, s. 240-254. 27 Tame, s. 248-251. 28 H. Brighouse, Sprawiedliwo, tum. S. Krlak, Warszawa 2007, s. 182-183. Podobne zarzuty formuuje Seyla Benhabib. Zob. teje, Situating the Self: Gender, Community and Postmodernism in Contemporary Ethics, New York 1992, s. 73-74.

34

Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 polityki. Mamy tutaj do czynienia z trzema typami integralizmu: pierwszy nastawiony jest na jako moraln relacji spoecznych, drugi na typowo obywatelskie role, na wymiar instytucjonalny, trzeci za, fundamentalistyczny, nakierowany jest na przejmowanie wadzy. Pierwsze dwa s wzgldnie nieszkodliwe, a nawet mog w pozytywny sposb aktywizowa dotychczas biern spoeczno, trzeci natomiast stanowi zagroenie dla demokracji29. Procesy spoeczne dotyczce zarwno mniejszoci kulturowych, jak i religijnych, stanowi powany argument przeciwko komunitariaskiej zasadzie pluralizmu grupowego. Walzer stwierdza, e przy tego typu problemach mamy do czynienia z dwoma strategiami dziaania politycznego: praktyk emancypacji i wzmocnienia. Praktyka emancypacji polega na ostatecznym opuszczeniu upoledzonej grupy, co jest rwnoznaczne z uzyskaniem awansu ekonomicznego30. Model wzmocnienia pozycji (empowerment) odnosi si natomiast do utrzymania spjnoci w grupach rasowych, etnicznych czy religijnych. Celem w tym wypadku jest pozostanie w grupie31. Walzer uznaje, e nie ma jednej i niezawodnej recepty na rozwizywanie konfliktw zwizanych z przetrwaniem grup mniejszociowych. Prawidowe dziaanie wymaga niekoczcego si procesu negocjacji oraz wzajemnych kompromisw:
Przechylanie szali na stron liberalizmu to tylko wskazwka dla podejmujcych decyzj w warunkach politycznego kryzysu. Nie rozwizuje problemu codziennego wspistnienia, nie ma dla niego bowiem teoretycznego rozwizania wyprowadzonego z pewnego zbioru zasad, moliwy jest tylko dugi i niestabilny cig kompromisw. Z punktu widzenia obywateli kompromisy te wynikaj z uznania realiw niedobrowolnego zrzeszenia oraz wartoci, jakie mog ze wynika. Bodcem do zawarcia kompromisu jest nadzieja na wiksz rwno i agodniejsz koegzystencj. Nie uszczliwi on, rzecz jasna, ani czonkw wsplnoty, ani obywateli. Szczcie powszechne nie jest jednak wiarygodnym projektem politycznym; teoria polityki te nie musi zajmowa si deniem do szczcia32.

Problem mniejszociowych grup kulturowych wskazuje na nierozadowane w doktrynie komunitariaskiej napicie midzy uznaniem wolnoci liberalnych w sferze politycznej a konserwatyzmem w sferze kulturowej. W nastpnej czci postaram si przedstawi pozytywn prb pokonania tej sprzecznoci, ktr moemy odnale w koncepcji wsplnot posttradycyjnych Honnetha.

29

N. L. Rosenblum, Pluralizm, integralizm i polityczne teorie akomodacji religii, [w:] Aktualno wolnoci..., s. 107-116. Na temat fundamentalistycznych grup islamskich i protestanckich oraz walk o prawa pod szyldem pokrzywdzonych mniejszoci zob. S. Bruce, Fundamentalizm, tum. S. Krlak, Warszawa 2006. 30 M. Walzer, Polityka i namitno, s. 50-51. 31 Tame, s. 56-59. 32 Tame, s. 99.

35

www.praktykateoretyczna.pl Koncepcja wsplnot posttradycyjnych Axela Honnetha jako alternatywa wobec komunitariaskiej idei wsplnoty

Mona

uzna,

przedstawione

powyej

immanentne

problemy

ideologii

komunitariaskiej wynikaj z trzech zasadniczych przyczyn. Po pierwsze, w samo pojcie wsplnoty wpisana jest ambiwalencja zwizana z podziaem na my oni, ktra pozwala na manipulacyjne wykorzystanie etosu wsplnotowoci przez wadz. Pojcie solidarnoci, jak w swej refleksji nad komunitaryzmem i solidaryzmem zauwaya Maria Hirszowicz, byo narzdziem zarwno budowy pastw liberalnych, jak i totalitarnych33. Honneth odnosi si do zagadnienia kontrkultury przemocy, opisujc powstawanie zamknitych wsplnot ludzi marginalizowanych, pozbawionych poza tymi wsplnotami wsparcia i solidarnoci34. Richard Sennett ukazywa wpyw nadmiernej orientacji wsplnotowej na destrukcj ycia publicznego35. W innym miejscu podkrela rwnie destruktywny wpyw manipulacyjnych technik wiata pracy, opartych na tworzeniu zespow pracowniczych36. Wszystkie te przykady wiadcz o ambiwalencji pojcia wsplnoty, ktre pod tym wzgldem nie rni si od krytykowanego przez komunitarianizm indywidualizmu. Konieczne zatem staje si posiadanie pewnej liczby normatywnych zaoe pozwalajcych na diagnozowanie patologicznych zjawisk w obrbie wsplnot. Po drugie, komunitarianie w swojej refleksji marginalizuj przestrze

wewntrzwsplnotow. Gwnym polem ich zainteresowa s relacje midzy wsplnotami oraz wpyw szerszych procesw spoecznych na grupy. Szereg koncepcji (np. wsplnota responsywna Etzioniego) stara si zadouczyni rwnowadze w opisie procesw wewntrznych i zewntrznych, s to jednak prby rzadkie i zbyt powierzchowne. Po trzecie, komunitariaskie ujcie wsplnoty jest statyczne, co po czci wynika z braku refleksji nad czynnikami wewntrzgrupowymi. Komunitarianie, pomijajc ten zesp problemw, ukazuj swoj niech wobec zjawisk transgresji i konfliktu

wewntrzgrupowego. Nie zwracaj tym samym uwagi na dwa jakociowo odmienne, ale jednoczenie powizane ze sob, rodzaje zmian. Pierwszym z nich jest naturalna ewolucja wsplnot. Brighouse zauwaa, e komunitarianie, podkrelajc znaczenie praktyk politycznych majcych na celu utrzymywanie przy yciu wsplnot, nie zwracaj uwagi na
33 34

M. Hirszowicz, Std, ale dokd?: spoeczestwo u progu nowej ery, Warszawa 2007, s. 260. A. Honneth, The Social Dynamics of Disrespect: Situating Critical Theory Today, [w:] Habermas: a Critical Reader, red. P. Dews, Oxford 1999, s. 335-336. 35 R.Sennett, Upadek czowieka publicznego, tum. H. Jankowska, Warszawa 2009, s. 475-505. 36 Tego, Korozja charakteru: osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tum. J. Dzierzgowski, . Mikoajewski, Warszawa 2006, s. 144-161.

36

Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 nieuchronno dwch jakociowo rnych procesw. Po pierwsze, dowodzi, e gdybymy porwnali kad teraniejsz kultur z jej stanem sprzed kilkunastu lub kilkudziesiciu lat, zobaczylibymy diametraln zmian. W wyniku naturalnej ewolucji mamy do czynienia z upodobnianiem, rnicowaniem oraz upadaniem kultur. Po drugie, prawa grupowe narzucane odgrnie mog utrudnia autonomi w kierowaniu zmianami ycia grupowego przez samych czonkw wsplnot. Tym samym takie dziaania administracyjne, jak prawa grupowe, mog ostatecznie doprowadzi do nienaturalnego konserwowania kultur, czsto wbrew woli ich czonkw37. Oprcz braku ewolucyjnego ujcia zmiany, komunitarianie nie podkrelaj w dostatecznym stopniu problemu konfliktu, ktry ma istotne znaczenie wsplnototwrcze. W warunkach wielokulturowoci, intensywnych migracji, zderzania si rnych kultur oraz, co jest tego konsekwencj, wewntrzgrupowych tendencji emancypacyjnych zwizanych z pojawieniem na horyzoncie nowych wzorw kulturowych, konflikt pozostaje nieuniknionym skadnikiem ycia spoecznego. Majc na uwadze trzy powysze zarzuty, mona wskaza na inne, lepiej wpisujce si we wspczesnych realia teorie tosamoci, m.in. teori kosmopolitycznego federalizmu Seyli Benhabib, odnoszc si do procesw migracji i obywatelstwa38, czy te koncepcj wsplnot posttradycyjnyjnych Honnetha. Poniej skupi si na propozycji rozwijanej przez autora Das Andere der Gerechtigkeit. Honneth wychodzi od porwnania modelu liberalnej wsplnoty w ujciu komunitarian i liberaw. Zauwaa, e pomidzy tymi dwoma orientacjami istnieje pewien konsens co do wartoci, ktre powinny wyznacza standardy ycia grupowego. Chodzi tu przede wszystkim o zasady pluralizmu, liberalizmu, demokracji etc. Rnice pojawiaj si natomiast wtedy, gdy obie strony staraj si uzasadni konieczno istnienia takich wsplnot. Dla liberaw wsplnoty liberalne s konieczne, poniewa stanowi warunek wstpny dobrze funkcjonujcej demokracji. Indywidualne wolnoci mog zosta zachowane i kultywowane tylko w kulturowych praktykach danego spoeczestwa. Hegel powiedziaby w tym miejscu, e moralno odnawia si we wsplnotowej etycznoci. Natomiast dla komunitarian liberalne wsplnoty stanowi warunek dla legalnie gwarantowanych wolnoci indywidualnych39. Honneth zaznacza, e komunitarianie maj problem z uzasadnieniem, jak intersubiektywne praktyki poczone s z indywidualnymi prawami do samorealizacji. Proponuje w tym miejscu swoj koncepcj, majc na celu rozwizania tego problemu.
37 38

H. Brighouse, Sprawiedliwo, s. 154. S. Benhabib, Kryzys pastwa narodowego: granice tosamoci obywatelskiej, Przegld Polityczny 2003, nr 62/63, s. 159-161. 39 A. Honneth, Post-traditional Communities: a Conceptual Proposal, [w:] tego, Disrespect..., s. 254-255.

37

www.praktykateoretyczna.pl W pierwszym kroku autor Disrespect tworzy minimalny normatywny wzorzec koncepcji wsplnoty. W sensie minimalnym opiera si ona na intersubiektywnie uznanym, wsplnym dobru lub te zespole powaanych wartoci. We wsplnocie takiej podstaw jest wzajemny szacunek oparty na uznawanych prawach i cechach przypisywanych jednostkom40. We wsplnocie w sensie cisym natomiast powstaj relacje solidarnoci, ktre oparte s nie tylko na tolerancji i szacunku (jak w przypadku wsplnoty w szerokim sensie), ale take na wzajemnym powaaniu opartym o partykularne zdolnoci i cechy, ktre stanowi podstaw dla wsplnego stylu ycia. Pozytywne wartociowanie midzy czonkami wsplnot (w wszym sensie) daje jednostkom zaufanie co do swej wartoci i posiadanych zdolnoci. Honneth ukazuje w ten sposb, jak indywidualne prawa do samorealizacji poczone s z yciem wsplnotowym. Rozwj jednostkowy wymaga uczestnictwa w grupach, gdzie potwierdzana zostaje indywidualna tosamo41. W drugim kroku Honneth lokuje koncepcj wsplnoty w wskim sensie w realiach wspczesnoci. W tym wypadku okrela wewntrzne interakcje z perspektywy zewntrz- i wewntrzgrupowej. Zewntrzgrupowa perspektywa jest mniej problematyczna. Wedle myliciela interakcje we wsplnocie musz by w tej perspektywie spjne z

postkonwencjonaln moralnoci, ktrej podstaw jest szacunek dla autonomii wszystkich jednostek, wolno wyboru, moliwo opuszczenia wsplnoty oraz brak fizycznego i psychicznego przymusu. Te minimalne, opierajce si na powszechnie uznanych zasadach moralnych zaoenia, podkrela w swej koncepcji Walzer. Rwnie wane, a czsto pomijane, s mechanizmy rozwojowe wewntrz wsplnot, gdzie gwnym procesem jest wzajemne wartociowanie i powaanie poprzez uznanie. Posttradycyjne wsplnoty powinny mie maksymalnie otwarty horyzont wartociowania z symetrycznymi i zindywidualizowanymi relacjami oraz moliwoci konkurowania o uznanie42. W trzecim kroku Honneth dokonuje historycznej rekonstrukcji powyszego modelu. Porwnuje ze sob spoeczestwa oparte na grupowym honorze oraz spoeczestwa nowoczesne oparte na zindywidualizowanej estymie. W tych pierwszych jednostki byy oceniane ze wzgldu na grup, do ktrej nale, i przypisany tej grupie status. Kada warstwa
40 41

Tame, s. 256. Tame, s. 257. 42 Tame, s. 258-259. Koncepcj t mona porwna z teori rozwoju spoeczestw liberalno-kapitalistycznych jako kompatybiln z omawian koncepcj wsplnoty posttradycyjnyjnej. W teorii rozwoju spoeczestw Honneth przewiduje jego dwie podstawowe cechy: maksymaln inkluzj opart o uniwersalne zasady oraz maksymaln indywidualizacj, wraliw na kontekst i rnic. Zob. tego, Struggle for Recognition: the Moral Grammar of Social Conflicts, tum. J. Anderson, Cambridge 1995, s. 176-177, oraz N. Fraser, A. Honneth, Redystrybucja czy uznanie?: debata filozoficzno-polityczna, red. A. Orzechowski, wstp M. Bobako, tum. M. Bobako, T. Dominiak, Wrocaw 2005, s. 169.

38

Praktyka Teoretyczna nr 1/2010 spoeczna bya wartociowana w inny sposb, jeeli chodzi o wkad we wsplne dobro spoeczne. Symetryczno wzajemnego powaania zachowywano jedynie w poszczeglnych warstwach, pomidzy warstwami za miaa miejsce sytuacja sztywnej asymetrii, ktra nie pozwalaa na powaanie poszczeglnych jednostek w odniesieniu do rwnych zasad. Podziay te podtrzymyway religia wesp z tradycj metafizyczn. Wszystko to ulego zmianie wskutek emancypacyjnych dziaa buruazji, ktra podwaya obiektywno wczeniejszego porzdku opartego na grupowym wartociowaniu. Doprowadzio to do moliwoci mwienia o powaaniu take w odniesieniu do indywidualnej biografii. Asymetria grupowa zmienia si w ten sposb w asymetri indywidualn. Jednostki, bdc nadal czonkami grup i dziaajc zgodnie z wartociami grupowymi, zaczy by wartociowane w wyniku tych zmian za spraw indywidualnego wkadu w ramach szerszego spoeczestwa43. Proces taki nie mg si dokona bezkonfliktowo. Czonkowie grup, ktrzy uznaj si za niedowartociowanych, walcz o spoeczne uznanie. Proces ten zdaniem Honnetha, poprzez wzajemne uczenie si doceniania innych, powinien prowadzi do radykalnego otwarcia zakresu spoecznego wartociowania indywidualnych osigni. Nie oznacza to samej tylko tolerancji, ale take emocjonalne zaangaowanie w partykularno innych osb. Relacje te s symetryczne, ale nie w sensie rwnej miary estymy. Symetryczno w tym wypadku oznacza szans bycia docenionym za wasne zdolnoci i osignicia, bez dowiadczenia pogardy44. Powysza teoria wsplnot czyni zado zarzutom kierowanym wczeniej przeciwko komunitarianom. Po pierwsze, mamy tutaj rozrnienie na normatywne kryteria oceny z perspektywy zewntrzgrupowej i wewntrzgrupowej. Jak podkrela Honneth, komunitarianie (w tym wypadku Walzer, ale myl, e mona t obserwacj obj te innych autorw) skupiaj si wycznie na oglnych, powszechnie uznawanych zasadach moralnych, ktre musz by speniane we wsplnotach, zaniedbujc jednoczenie normatywn koncepcj dotyczc ycia wewntrznego. Po drugie, podejcie to czy dynamik wewntrzgrupow z szerszymi wydarzeniami w spoeczestwie. Wsplnoty w tym wypadku nie s traktowane statycznie. Honneth poprzez sw analiz historyczn ukazuje emancypacyjny potencja kreowania nowych wzorw transgresji kulturowej. Komunitarianie natomiast wikszy nacisk kad na obszar tradycji, konieczno utrzymywania istnienia wsplnot. Niemiecki filozof akcentuje z kolei element innowacji i proces intersubiektywnego uczenia si wzajemnego powaania. Wsplnota w jego

43 44

A. Honneth, Post-traditional..., s. 260-261. Tame.

39

www.praktykateoretyczna.pl ujciu powinna by otwarta na moliwie jak najszerszy zakres wartociowania i tolerancji dla rnicy. Odrnia go to od komunitarian, ktrzy bardziej podkrelaj element swojskoci. Normatywny obraz wsplnoty komunitarian jest skierowany na integracj brak w nim elementu konfliktowego. Model wsplnot posttradycyjnych obejmuje zarwno aspekt solidarnociowy, jak i konfliktowy. Ten pierwszy odnajdujemy w procesie wzajemnego wartociowania i dochodzenia do porozumienia w kwestiach: co jest wsplnym dobrem, co jest wartociowe itd. Drugi uobecnia si w procesie walk o uznanie zarwno w szerszym spoeczestwie, jak i wewntrz skadajcych si na nie grup. Czonkowie wsplnot mog domaga si uznania dla partykularnych cech i osigni danej grupy oraz dla swej indywidualnej biografii w jej ramach. Koncepcja Honnetha tym samym nie wskazuje wprost na polityki grupowe, majce na celu utrzymanie wsplnot na podobiestwo zagroonych gatunkw zwierzt. Skupia si raczej na tym, e grupy powinny by otwarte na rewizje i zmiany w wyniku kontaktu z nowymi wzorami kulturowymi. Honneth nie zaprzecza moliwoci stosowania wiadcze kolektywnych, wzmacniajcych wsplnoty w celu umoliwienia czonkom dyskryminowanych grup rzeczywistego korzystania z nalenych im podstawowych praw. Nie chodzi jednak w tym wypadku o wiadczenia majce na celu afirmacj pluralizmu grup i o rnic kulturow jako samoistne dobro45. Po trzecie, tak otwarty wzorzec wsplnot pozwala na uniknicie ambiwalencji zwizanych z samym zjawiskiem wsplnotowoci, o jakim pisaem powyej. W zamian za brak stabilnoci i zmienno zyskujemy moliwo uniknicia zagroe ze strony wsplnot totalitarno-fundamentalistycznych.

Ariel Modrzyk, Towards post-traditional community. Axel Honneth as critic of communitarian philosophy of politics Summary: This paper addresses basic assumptions of communitarian philosophy and it points out
contradictions in communitarian reflection. Article concludes that conception of Axel Honneths post-traditional community is positive alternative for communitarian idea of community.

Key Words: community, communitarianism, post-traditional community, liberalism, conception of the

individual, minority groups, Honneth, Walser, Taylor.

45

N. Frazer, A. Honneth, Redystrybucja czy uznanie, s. 151-158.

40