Spoem fabularyzowane, czyli subiektywny przegld obecnoci ideaw spdzielczych w literaturze midzywojennej.

Bartomiej Kozek Skecie wyszli ludzie dziwni? Za czyim to rozkazem naprzeciw burzy pod wiatr przeciwny idziecie naprzd i razem? - - - Wyszlimy z caej ziemi na cay wiat idziemy z dobr nowin. Idziemy zawrci burz i nad ziemi - jak niebo due tcz rozwin. A jake to wam si uda? Skd Wam te siy potrzebne? Czyimi rkami chcecie czyni cuda wietliste i podniebne? - - - Naprzeciw burzom i gradom idziemy sami gromad, razem kruszymy przeszkody. wiat przemieniamy nie cudem rk wasnych cikim trudem i czarodziejstwem zgody. Edward Szymaski, Spdzielczo Kolejarz Zwizkowiec, 11 czerwca 19381.
1 Szymaski Edward, Dziea zebrane, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1971, s. 414.

A kt za wami na skpej grudzie drog kwiatami wymoci? Skdecie wzili, dziwni ludzie, tyle pieni i tyle radoci? - - - Gdy w ziemi jak w chleb czarn rzucamy wsplne ziarno na stokrotne niwa nasz siew. piewa przed nami, za nami, szumi kwiatami, kosami i w nas jest rado i piew. Przez wsie, przez miasta olbrzymie, w brzku sierpw i w fabryk dymie roniemy robocz gstw. Roniemy w si i wiar nam pod tczowym sztandarem zwycistwo!

Kiedy powiedziaem swojej siostrze o temacie pracy rocznej, jaki postanowiem wybra na zajcia z literatury polskiej XX wieku, nie spodziewaem si ywej dyskusji. Temat kooperatyzmu

nie budzi dzi spoecznych emocji, spoywcze sklepy Spoem nie s kojarzone z jakim innym ni dominujcy sposb gospodarowania, a jeli syszy si o tej formie wasnoci czy szerzej midzyludzkiej wsppracy w mediach, to najczciej przy okazji patologii w spdzielniach mieszkaniowych albo deniach do objcia dziaalnoci kooperatystycznych kas oszczdnociowokredytowych tymi samymi przepisami, co zwyke banki. Do spore byo zatem moje zdziwienie, kiedy dowiedziaem si, e ma ona wrd rodzinnych pamitek ksieczk spdzielcz jednego z naszych dziadkw, a take kilka innych materiaw poradnikowych, zachcajcych do czenia si w dziaalnoci rolniczej. Co wicej, zdarzyo si jej nawet kiedy napisa piosenk o spdzielczoci, cho nie miaem przyjemnoci jej wysucha. Wydarzenie to skonio mnie do zastanowienia si nad tym, na ile tematyka ta nie moe zosta wydobyta na wiato dzienne, a dawne, chlubne tradycje polskiego ruchu spdzielczego, zrzeszajcego w okresie midzywojennym ponad p miliona osb przywrcone do publicznej pamici. Podobnych inicjatyw troch ju jest, do wspomnie zainicjowanie wydawniczej serii Klasycy myli spdzielczej przez dzkie Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom , teksty na ten temat publikowane w wydawanym przez nim kwartalniku Nowy Obywatel czy te poprzez wystaw Miasto spoeczne Warszawa, ktr mona byo oglda na Krakowskim Przedmieciu i ktra uwzgldniaa take inicjatywy kooperatystyczne. Mimo wspomnianych przed chwil wysikw, niewiele mona znale materiaw na temat literatury spdzielczej, a waciwie inspirowanej spdzielczoci, trudno bowiem mwi tu o zupenie innym gatunku literackim. Z perspektywy czasu szczeglnie dla kooperatyzmu krzywdzcej, jako e powojenna, ludowa Polska, anektujc sporo bliskich ruchowi hase, wykolawia je i na dugi czas u wielu Polek i Polakw je skompromitowaa czyta si je, w najlepszym wypadku, jako wdziczne ramoty. W najgorszym i zwaywszy na jasno ich ideowych zaoe nie bez powodu patrzy si na nie niczym na zapowiedzi nurtu socrealistycznego. Warto przyjrze si temu, co sob prezentoway, w jaki sposb realizoway wyraane przez pionierw polskiej spdzielczoci, takich jak Edward Abramowski i Romuald Mielczarski, zasady i przewodnie wartoci, promowane przez ten ruch, a take zauway rnorodno form literackich, wykorzystywanych przez osoby piszce wiersze, bajki, dramaty, nowele i powieci, inspirowane przekonaniem, e nasze zakupy maj polityczny wymiar, a wsplne ich robienie ma potencja, by zmieni wiat. Teoria

Najwaniejszym rdem inspiracji dla ruchu spdzielczego w Polsce niewtpliwie by Edward Abramowski. Ten wieloletni dziaacz spoeczny i polityczny (czonek Polskiej Partii Socjalistycznej) stworzy unikaln wizj Rzeczypospolitej spdzielczej - niepodlegej Polski, w ktrej gwn rol odgrywa bd niezalene zrzeszenia spoywcw, ktre dziki rozwoju kooperatyzmu zacz tworzy i przejmowa od kapitalizmu wytwrczo coraz to wikszej iloci towarw. Po zrealizowaniu tej wizji zdecydowana wikszo ycia gospodarczego przeszaby w rce samych konsumentek i konsumentw, wasno kapitalistyczna pozostaaby na jego marginesie, za pastwo w swych rkach skupiaoby jedynie te sektory, ktre wymagayby centralnego sterowania i rozwoju, takie jak chociaby publiczny transport. Lokalne grupy konsumenckie, akumulujc w swych rkach du ilo do tej pory rozproszonego kapitau, mogyby nie tylko zwraca nadwyk midzy cenami hurtowymi a detalicznymi w postaci dywidendy, ale te jej cz przeznacza na inwestowanie w spdzielnie oraz na fundusz gromadzki, ktry wraz ze wzrostem swej wartoci mgby sta si rdem finansowania takich inicjatyw, jak kooperatystyczne szkoy, szpitale czy emerytury. Jedn z idei, ktr Abramowski propagowa byy rwnie zwizki przyjani - zrzeszenia ssiedzkie, obejmujce najblisze ssiedztwo, ktrych czonkinie i czonkowie mieliby zapewni sobie finansowe zabezpieczenie w wypadku yciowych problemw, a sama inicjatywa, poza niesieniem pomocy, szerzy miaaby idee spdzielcze2. Ciekawym elementem teorii Abramowskiego by fakt, e jego wizja transformacji spoecznej obejmowaa nie tylko zmiany w gospodarce, ale take stosunkach midzyludzkich. Kooperacja miaa zastpi konkurencj, a stworzenie ekonomicznej demokracji skutkowa miao upodmiotowieniem dotychczas biernych mas ludowych. Edukacja ekonomiczna miaa doprowadzi do stworzenia wiadomego swych praw i obowizkw spoeczestwa, wrcz do jego wyzwolenia zarwno od spekulacji sklepikarzy, skupujcych tanio od producentw i sprzedajcych drogo konsumentom, w efekcie wyzyskujc tak jednych, jak i drugich, zapobiegajc jednoczenie jego zniewoleniu poprzez machin pastwow. W tej ostatniej kwestii rozmija si ze spor grup socjalistw, utosamiajcych uspoecznienie rodkw produkcji z ich upastwowieniem. Jego zdaniem takie dziaanie zachowa ludzi w stanie zalenoci tym razem od nowego podmiotu politycznego, omnipotentnego pastwa, ktre bdzie samodzielnie decydowa, co dla ludzi jest najlepsze. Pastwo, nawet jeli przeprowadza postpowe reformy spoeczne i polityczne, czyni je znacznie wolniej, ni oddolna, spoeczna samoorganizacja, znacznie bardziej dynamicznie przyczyniajca si
2 Cao pism spdzielczych tego dziaacza: Abramowski Edward, Braterstwo, solidarno, wspdziaanie, Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Krajowa Rada Spdzielcza, Instytut Spraw Obywatelskich, Instytut Stefczyka, d Sopot Warszawa 2009.

do zmian na lepsze, ni bierne oczekiwanie na progresywnych ustawodawcw. Jak wida z tego pobienego opisu, osoba biorca udzia w dziaaniach spdzielczych rozwija ma inne cechy charakteru, ni te promowane w gospodarce kapitalistycznej. Skupianie si na dobrach materialnych zastpi ma wsppraca, podzia na rzdzcych i rzdzonych zastpiony przez dialog, konieczny do zarzdzania inicjatyw ekonomiczn, w ktrej co do zasady jedna osoba niezalenie do finansowego wkadu w spdzielni dysponuje jednym gosem. Zamiast prymatu gospodarki miaa ona zacz suy celom spoecznym, przyczyniajc si do edukacji i poprawy jakoci ycia, osignitej wasnymi siami. Tyle pracy ley odogiem () trzeba owieci lud, uczy go bra swoje sprawy w swoje rce, wprowadzi w organiczny zwizek ze skarbami naszej kultury duchowej, wydoby na powierzchni ycia ten najcenniejszy surowiec, jaki Polska posiada w swym ludzie - mwi Romuald Mielczarski do innego tytana polskiej spdzielczoci, przyszego prezydenta Rzeczypospolitej, Stanisawa Wojciechowskiego3. Mielczarski, ktrego wysiki doprowadziy do utworzenia w pierwszych latach po odzyskania niepodlegoci zjednoczonej, oglnopolskiej organizacji kooperatystycznej Zwizku Spdzielni Spoywcw. Latami zajmowa si rewizj dziaa lokalnych organizacji, gdzie na wasne oczy mg zetkn si z rozziewem midzy szczytnymi hasami Abramowskiego a polsk rzeczywistoci niechlujstwem w prowadzeniu interesw, ktliwoci czy te zamienianiem inicjatyw spoecznych w zwyke sklepiki, nie rnice si w znaczcy sposb od tych prowadzonych przez prywatnych wacicieli. Jednym z jego priorytetw byo wykorzystanie zasobw finansowych Zwizku do inwestowania w popraw ycia kulturalnego i edukacji w spdzielniach, ktre pojedyncze inicjatywy czsto zaniedbyway. Spora cz z omawianych przeze mnie prac literackich jest pokosiem tego typu dziaa, wydanym przez wydzia propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, ktry mieci si w centrali zwizku na mokotowskiej ulicy Grayny4. Bajka Jednym z wydawnictw, ktre znacznie atwiej ni pozostae dziea w tej kategorii mona

3 Cyt. za: Wolert Wadysaw, Spdzielczo w beletrystyce [w:] Spoem! Dwutygodnik powicony praktyce spdzielni spoywcw. Organ Zwizku Spdzielni Spoywcw Rzeczpospolitej Polskiej, nr 20/1931, 15 padziernika 1931, rok XXV. Numer jubileuszowy, wydany na 25. rocznic istnienia pisma. 4 Pisma spdzielcze Mielczarskiego wydane zostay w nastpujcym tomie: Mielczarski Romuald, RAZEM! Czyli Spoem. Wybr pism spdzielczych, Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Krajowa Rada Spdzielcza, Instytut Stefczyka, d Sopot Warszawa 2010.

znale w ksigarniach i bibliotekach, jest bajka Jana Brzechwy Opowiedzia dzicio sowie 5. Jak zobaczymy przy okazji kolejnych ksiek, eksploatuje ona jeden z najbardziej powszechnych motyww literatury spdzielczej, w formie prostej do zrozumienia przez dzieci jej gwnych adresatw przypowieci. Oto w zamieszkaym przez liczne gatunki zwierzt w lesie na zaoenie sklepu decyduje si przebiegy wilk Barnaba. Zwabia on do niego zwierzta, oferujc swe produkty, po czym okazuje si, e s one a to drogie, a to le (oczywicie na niekorzy konsumentw) odwaone, a to kiepskiej jakoci. Wkrtce pojawia si podobny mu pod wzgldem sposobu gospodarowania ry Bazyli, ktry dzieli z wilkiem leny rynek. Jedn z ofiar tego stanu rzeczy staje si producent lis Mikita, ktry otrzymuje enujco nisk stawk za sprzedane sklepikarzowi produkty. Nad lasem wisi groba godu. Na pomys ratunku wpada niedwied Baej, ktry zwouje leny sejm, na ktrym proponuje zaoenie przez zwierzta spdzielni: Wsplnym trudem i staraniem Zdobdziemy futra tanie, Tanie sado, tani kasz, Zjednoczymy siy nasze. Wszyscy razem, nie oddzielnie, Ale dzielnie t spdzielni Przed nadejciem jeszcze zimy Wspln prac utworzymy.6 Co wane, pomys ten podoba si take lisowi Mikicie, ktry deklaruje ch zejcia z dotychczasowej drogi yciowej, na ktrej rwnie nie brakowao szachrajstw. Staje si on sprzedawc w nowo utworzonym sklepie kooperatywnym, ktry dziki solidarnoci mieszkajcych w lesie zwierzt prowadzi do wycofania z dziaalnoci gospodarczej wilka i rysia. Trudno wyobrazi sobie bardziej jasno wyoony elementarz zasad i zaoe, jakim hodowa ruch spdzielczy. Take jego cel, jakim byo zniesienie wyzysku w stosunkach handlowych, ukazany zosta jasno i wyranie. Jak zauway w artykule na temat ycia i dziaalnoci Romualda Mielczarskiego Remigiusz Okraska, idea spdzielczoci spoywcw polegaa nie na skupieniu si na przejciu rodkw produkcji (cho wraz z jej rozwojem miao zachodzi take zakadanie i przejmowanie wasnych fabryk), lecz na organizacji konsumpcji jako na podstawie, od ktrej miaa zachodzi

5 Brzechwa Jan, Opowiedzia dzicio sowie, Wydawnictwo Zielona Sowa, Krakw 2006. 6 Brzechwa Jan, Opowiedzia dzicio sowie, dz.cyt., s. 22.

spoeczna i ekonomiczna zmiana7. Tego typu dziaania atwiej zatem sportretowa w lesie, ni gdyby gwni bohaterowie Brzechwy mieli by zwierztami-robotnikami, zakadajcymi zwizek zawodowy i przejmujcy swoje miejsce pracy od zego kapitalisty. Jak si zatem wydaje, idea kooperatywna bya atwiejsza do przekazania jej przyszym czonkiniom i czonkom (take w praktycznej formie w rodzaju szkolnych kas oszczdnociowych) ni idee uspoecznienia rodkw produkcji. Dramat(y) Podczas poszukiwa spdzielczej literatury natknem si na dwa dramaty, rne w formie i treci, jednolite w sawicym spdzielczo przesaniu. W sidach Judasza Zofii Wojnarowskiej 8 to krtki (11 stron formatu A4), a jednak bardzo gsty pod wzgldem akcji i niesionego w niej przesania utwr literacki, ktrego fabu warto w skrcie przytoczy. Zaczyna si on miosnymi wyznaniami dwjki modych ludzi: Helenki, jednej z czwrki dzieci fabrycznego robotnika Dymka, oraz Kazimierza, obrotnego buchaltera (sprzedawcy sklepowego) w kooperatywie, ktry doszed do tego stanowiska z pozycji zwykego robotnika. Kawaler w namawia on Dymka, Dymkow, do tego, by sprzeciwia si mowi i dokonaa zakupw w sklepie spdzielczym. Wraca z niego z olbrzymi torb zakupw, ale przez niefrasobliwo tuczcego bd rozsypujcego kolejne produkty modszego syna budzi si picy do tej pory Dymek. Widok zakupw z kooperatywy nie cieszy go wrcz przeciwnie, wpada w furi, argumentujc, e lepszy kredyt w fabrycznym sklepie, ni drogi towar za wasne pienidze9. Pozostaje guchy na argumenty przytaczane przez on i przyszego zicia, takie jak jako towarw, fakt, e w przeciwiestwie do innych sklepw kooperatywa nie podwysza cen przed witami, czy te na fakt, e kosztem kredytu w sklepie fabrycznym jest nisza pensja. Wkrtce potem, gdy zostaje sam w izbie, przychodzi do niego znajomy, Hilary Kope. Poi go wdk, by przekona do niecnego pomysu ma zamiar sprowokowa robotnikw w fabryce do tego, by zniszczyli sklep fabryczny, po czym Dymek miaby jako prowodyrw wskaza midzy innymi Kazimierza. W zamian miaby uzyska umorzenie kredytw i dodatkowo nieco pienidzy. Na jego nieszczcie (a na szczcie prawych bohaterw oraz idei spdzielczej) w szafie znajdujcej si w izbie siedzi may syn Dymka, Ja, ktry przekazuje, co usysza, reszcie rodziny. Ta potpia ojca,
7 Okraska Remigiusz, O lepsze dzisiaj, czyli konsumenci wszystkich krajw, czcie si [w:] Obywatel, nr 2(46)/2009, s. 158. 8 Wojnarowska Zofia, W sidach Judasza: sztuka w 3 aktach, Centralny Komitet Dnia Spdzielczoci, Warszawa 1926. 9 Wojnarowska Zofia, W sidach Judasza..., dz.cyt., s. 3.

ale gdy wie o zdradzie i kolejnych oszustwach w fabryce robotnicy chc wymierzy sprawiedliwo, Kazimierz ratuje przyszego tecia przed samosdem, wskazujc, e pad ofiar intrygi Kopcia. Skruszony, obiecuje popraw, a zadowolony z takiego obrotu sprawy mody Ja podsumowuje zaistnia sytuacj hasem (...) przedtem byoby na weselu piwo ze sklepu fabrycznego, a teraz bdzie woda sodowa z kooperatywy 10, prezentujc w ten sposb jedn z kluczowych zasad sklepw spdzielczych, a mianowicie zakaz sprzeday alkoholu w sklepach stowarzyszenia. Jednym z ciekawszych wtkw, ktry pojawia si take i w innych dzieach poruszajcych temat spdzielczoci (jak ju wskazaem, poruszane w nich wtki w duej mierze powtarzaj si) jest istnienie osb z mas ludowych, ktre reaguj sceptycznie na spdzielcze ideay, nie dostrzegajc, w jaki sposb mog im suy. Ma to unaocznia rnic midzy osobami dziaajcymi na rzecz dobra wsplnego, a pozostajcymi w intelektualnej niesamodzielnoci, ktr dobrze ilustruj wypowiedzi Dymka, tsknicego za hierarchi i przenoszcego stosunki pan chop do nowej, fabrycznej rzeczywistoci. Zadaniem kooperatyzmu jest dokonanie zmiany w ich sposobie mylenia nie si, lecz osobist prawoci i czynnym praktykowaniem empatycznych zachowa braterstwa, empatii, wsppracy. My uczymy ludzi, e powinni sprawiedliwoci da i nie da si krzywdzi i nie zezwala na obdzieranie siebie i swoich rodzin. My nie podburzamy ludzi do kradziey i rozboju11 - mwi Kazimierz do Dymka. Jego yciowa postawa sprawia, e staje si zarwno atrakcyjn parti do maestwa, obroc sabszych w obrbie przyszej rodzinie, a nawet osoby, ktra przyja pienidze, by wyda go policji. Innym dzieem dramatycznym, o zdecydowanie innej, powanej stylistyce jest Pochd Kazimierza Czyowskiego12. Przyjmuje on form blisk antycznej tragedii, stawia na anonimowo bohaterw (s oni opisani wykonywanym zawodem, pci bd statusem spoecznym, nie za imionami i nazwiskami, np. Tkacz, Kupczyk, Mieszczanin, Niewiasta), co wspgra z deniem do zaniechania skupiania si na indywidualnych losach jednostek, mogcego odwie od analizy przekazu dramatu. Jego fabua nie zaskakuje innowacyjnoci mamy oto biednych robotnikw, ktrzy nie mog wyrwa si ze spirali dugw u kupcw, ktra prowadzi ich do godu, chorb czy te mierci potomstwa. By wyrwa si z tego zakltego krgu, decyduj si na zaoenie wasnego sklepu spdzielczego. Pocztki s trudne, towarw niewiele, a handlarze knuj, jak uci t wt
10 Wojnarowska Zofia, W sidach Judasza..., dz.cyt., s. 11. 11 Wojnarowska Zofia, W sidach Judasza..., dz.cyt., s. 9. 12 Czyowski Kazimierz Andrzej, Pochd: dramat spoeczny w 3-ech aktach z prologiem, Zwizek Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1923.

inicjatyw. W tle mamy midzy innymi zgod szlachty i mieszczastwa, ktra z pozycji filantropijnego zaangaowania chce owieci lud, bratobjcza prba morderstwa na terenie kooperatywy, dokonana przez podeganego przez onierza, podeganego przez nasanych od kupcw zbirw, a nawet chr 12 starcw, jeszcze bardziej stylizujcy dramat Czyowskiego na dzieo inspirowane antykiem. Lud nie ma co liczy tu na dobroduszno handlarzy, ktrzy potrafi w czasie wojny wzi na wspczucie paczce po utracie mw niewiasty, by nastpnie daniami oddania dugu doprowadzi je do ruiny. Walczcy o godne ycie robotnicy nie mog liczy na pastwo cho reprezentujcy wadze publiczne komisarz deklaruje ich opiek nad inicjatywami spdzielczymi, to jednak pod warunkiem, e nie bd one przejawia ambicji politycznych, a wic de do trwaej, systemowej zmiany pooenia swojego i innych w podobnej, yciowej sytuacji. Kooperatyci musz radzi sobie sami nie zdawa si ani na ask bogaczy, ani te na pomoc pastwa, tylko mozolnie wykuwa lepsz przyszo: Prawda we krwi jeszcze brodzi. Ale przyjdzie czas e oczy im si otworz i czoa ukorz przed tym, co niesiemy.13 Opowiadania Forma krtkich nowelek, zebranych w zbiory opowiada, bya jak si zdaje do popularn form propagowania spdzielczych ideaw. W zalenoci od temperamentu osoby piszcej mogy one mie ambicje reporterskie, humorystyczne, a pod wzgldem estetycznym nie musiay wcale ustpowa wiatopogldowo neutralnym dzieom literackim. Poprzez swoj rnorodno mogy odwoywa si do rnych grup odbiorcw, o zrnicowanych oczekiwaniach wzgldem twrczoci artystycznej. Gdyby przypisa wymienione powyej trzy ambicje do czytanych przeze mnie zbiorw, to realizowayby je odpowiednio - W subie spdzielczej Edmunda Zalewskiego14, 20 obrazkw z ycia spdzielczego Jana Wolskiego 15 oraz Ga czereni Marii Dbrowskiej16. Wszystkie trzy dziea zostay wydane w podobnym czasie (od 1921 do 1923 roku) i
13 Czyowski Kazimierz Andrzej, Pochd..., dz. cyt., s. 128. 14 Zalewski Edmund, W subie spdzielczej, Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1923. 15 Wolski Jan, 20 obrazkw z ycia spdzielczego, Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1921. 16 Dbrowska Maria, Ga czereni, Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1922.

miay za cel pokrzepienie serc i przekonanie do idei kooperatystycznej jako jednej z dwigni rozwoju zniszczonego wojn i odbudowanego po latach zaborw kraju. Piecz nad ich wydaniem sprawowa wspomniany ju przeze mnie Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw. Zbir Zalewskiego skada si z 13 krtkich historii, estetyzujcych prac osb zaangaowanych w dziaania spdzielcze, reprezentujce szeroki zakres zawodw od grnika, poprzez tkaczk, na inteligiencie skoczywszy. Wida w tym praktyczn realizacj tezy Romualda Mielczarskiego, e nie naley tworzy osobnych, klasowych zwizkw spdzielczych, bowiem to wsppraca ludzi o rnych pogldach politycznych i pochodzcych z rnych rodowisk moe pomc podnie ekonomicznie masy ludowe, mimo bowiem otwartoci neutralnego zgrupowania Mielczarskiego nie zrealizoway si obawy bardziej radykalnie nastawionych socjalistw, jakoby w jej wyniku wpywy w nich obejm klasy posiadajce 17. Wida tu take zacicie reporterskie Zalewskiego, przejawiajce si kreowaniem barwnych, realistycznych, yciowych historii duchem przypominajcych nieco krtkometraowe dokumenty obyczajowe z okresu Polski Ludowej. Pochwaa wsplnej pracy spdzielczej czy si tu z jawn krytyk kapitalizmu. Prowadzi si ona w owym sklepie spoecznym, zaoonym kiedy dla celw aprowizacji fabrycznej, a dzi ogniskujcym stowarzyszenie robotnikw, grnikw-hutnikw, idcych do walki z potworem kapitalizmu, jak ywio wiata z ywioem ciemnoci 18. Dziaalno ta pozwala na ekspresj czowieka w ni zaangaowanego, tak jak grnika, ktry pod ziemi burzy, a na ziemi tworzy 19. Promowanie spdzielczoci przybiera tu najbardziej jaskrawe spord przytaczanych w niniejszym artykule formy, wcznie ze stosowaniem zda rozkazujcych: Czynem spenij swoj rol robotnika ycia. Zapisz si do stowarzyszenia spdzielczego, bd jego gorliwym czonkiem 20. Sia ruchu spdzielczego i moliwoci zmiany spoecznej przez wejcie w jego tryby ukazuje si w erotycznomistycznym wezwaniu do kasjerki, ktra w pocie czoa przelicza pienidze, na ktrych odbite s ludzkie zy, pot i krew. Obmyj swe rce, obmyj te przejrzyste, jasne donie. Obmyj je w zdroju krysztaowym, w krynicy czystej w potoku spoecznego ruchu spdzielczego 21. Oddanie sprawie, jak w wypadku rolnika Walentego Miazgi, ktry podczas ostrzau swej wsi woli zabezpieczy wasno spdzielcz ni osobist, bywa wrd bohaterw czym oczywistym.
17 Wicej na temat historycznych uwarunkowa spdzielczoci na ziemiach polskich: Okraska Remigiusz, Marzyciel i realista. Romuald Mielczarski i spdzielczo spoywcw w Polsce [w:] Mielczarski Romuald, RAZEM! Czyli Spoem. Wybr pism spdzielczych, Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Krajowa Rada Spdzielcza, Instytut Stefczyka, d Sopot Warszawa 2010. 18 Zalewski Edmund, W subie spdzielczej, dz. cyt., s. 9. 19 Zalewski Edmund, W subie spdzielczej, dz. cyt., s. 10. 20 Zalewski Edmund, W subie spdzielczej, dz. cyt., s. 15. 21 Zalewski Edmund, W subie spdzielczej, dz. cyt., s. 72.

Inn strategi pisarsk przyjmuje Jan Wolski. Decyduje si w zdecydowanej wikszoci ze swoich nowelek uy humor i ironi do zdemaskowania postaw nie licujcych ze spdzielczoci, ktre jak wiemy chociaby z wystpie i artykuw Romualda Mielczarskiego byy na porzdku dziennym i czsto zniechcay ludzi do angaowania si w dziaalno kooperatyw. Dla przykadu w opowiadaniu Kto i w jakim celu? portretuje pitk mczyzn, czekajcych w kolejce do zaatwienia spraw zwizanych z funkcjonowaniem swoich inicjatyw spdzielczych. Dla szlachcica pomys ten jest poyteczny dla ciekania w d wartoci arystokratycznych do ludu i dla zwalczania idei socjalistycznej, dla bawatnika rodek walki z ydami, dla chopa walki z kupcami, za dla zecera walki z kapitalistami. Wszystkich pozostaych zdaje si podsumowywa niewykwalifikowany robotnik dla niego idea kooperatyzmu nie jest skierowana przeciw, lecz jest ona za - wolnoci, rwnoci i sprawiedliwoci spoeczn. W Zaoycielach opowiada histori czowieka, owietlajcego znajdujcym si w przedziale ludziom zasady spdzielczoci i sposoby, w jakie radzi sobie z plag droyzny. Przerywa mu ksidz, zarzucajcy mu sianie socjalistycznego fermentu (motyw stereotypowego utosamiania spdzielczoci, szczeglnie tej rzetelnie prowadzonej, z socjalizmem, a nawet z bolszewizmem bdzie przewija si jeszcze w kilku opowiadaniach) i groc mu aresztem. Gdy ostatecznie si uspokaja, okazuje si, e... jest spdzielc, zaoycielem 17 tego typu inicjatyw, majcym jednak wasn wizj jej funkcjonowania. Jego zdaniem lud potrzebuje pasterza, czonkami kooperatywy naley kierowa i nie dopuszcza do gosu, w przeciwnym razie grozi jej zalew warcholstwa. Gdy podobn histori za jaki czas opowiada mu polityk, ktry szczyci si zaoeniem 10 spdzielni, gwny bohater zadaje mu pytanie: A gdzie miejsce na samodzieln twrczo proletarjatu zapytaem. - O niej pisze si w artykuach i mwi si na wiecach, brzmiaa odpowied22. Nie s to jedyne elementy demaskowania patologii, jakie pojawiay si z powodu niskiej kultury spoecznej, politycznej i ekonomicznej na ziemiach polskich. Wrd wielu wymienionych u Wolskiego warto wspomnie te z Teciowej kooperatystki - kobiety, ktra trzymaa w rodzinie 37 legitymacji rnego rodzaju stoecznych inicjatyw spdzielczych, nierzadko tak bardzo oddalonych od ulicy Koszykowej, na ktrej mieszkaa, jak Czerniakw czy Nowe Brdno. Przykad ten mia suy zobrazowaniu efektw braku jednolitej sieci spdzielczej, co skutkowao tym, e rzeczona teciowa moga nadwyk kupowanych produktw sprzedawa po paskarskich cenach. Przykad ten nie oznacza, e autor jest mizoginem wrcz przeciwnie, dwie nowele wyranie wskazuj, e pozytywnie odbiera on fakt, e kooperatywy byy czsto pierwszymi na danym terenie
22 Wolski Jan, 20 obrazw z ycia spdzielczego, dz. cyt., s.20.

10

organizacjami, w ktrych kobiety miay prawo gosu i moliwo bycia wybranymi na rwni z mczyznami. Miao to praktyczne rezultaty dla przykadu nowelka Zwyciyy opowiada o walnym zebraniu, na ktrym liczebna przewaga kobiet sprawia, e przy podziale funduszu spoecznego wicej pienidzy przeznaczono na godne dzieci ni na stra ogniow, jak chcieli mczyni. Czyby pierwsza literacka wzmianka o budecie kreowanym ze wzgldu na potrzeby poszczeglnych pci (gender budgeting)? W Babskich rzdach opowiada o inicjatywie, we wadzach ktrych dominoway kobiety. Dziki temu posuniciu udao si uratowa podupadajc kooperatyw. W Asesorce kreli portret modej damy, ktra wybrana do wadz spdzielni jako jedyna pilnie realizuje swe obowizki, zaniedbywane przez pozostaych czonkw zarzdu, mczyzn. Cho wypowied bohaterki po kilku falach feminizmu nie brzmi moe specjalnie emancypacyjnie, jednak z punktu widzenia czasw, w ktrych zostaa napisana, uderza wiadomoci wasnej, kobiecej wartoci: Nie rozumiem tych mczyzn rzeka po chwili z oburzeniem, - adnej u nich rozwagi, adnej obowizkowoci: do rady pierwsi, do stanowisk pierwsi, do wytrwania za adni. - No, nie zawsze tak bywa... A zreszt c lepszego jestecie wy kobiety? - zapyta lustrator, stojc w obronie potpionych tak bezwzgldnie mczyzn. - A to, e w cikiej pracy domowej, przy garnkach, sprztaniu i dzieciach, przyzwyczaiymy si do wytrwaoci, drobiazgowej dokadnoci i do poczucia obowizkw odrzeka z dum23. Najbardziej estetycznie dojrza form przyjmuje jednak spdzielcza twrczo Marii Dbrowskiej. Tytuowa Ga czereni wprowadza nas w spoeczno wizienn, majc serdecznie dosy jedzenia nadpsutej kiebasy i stchego chleba. Pragn zaoy kooperatyw, ktra prowadzi bdzie kantyn, serwujc jedzenie lepszej jakoci. Gdy ju udaje im si zebra stosowny kapita, do wizienia przybywa z odwiedzinami biskup, ktry... zabiera im pienidze jako ofiar na otarz. Do wciekych winiw przybywa ksidz weteran wojenny, ktry na wie o ich przerwanych przez kocielnego dostojnika planach ofiarowuje im jako poyczk swj zoty zegarek i medalik, dziki czemu winiom udaje si zrealizowa swoje zamierzenia. W zbiorze 6 nowel i rozpoczynajcego go wiersza angielskich kooperatystw nie brak jeszcze bardziej ciekawych fabu, jak chociaby historii zawartej w opowiadaniu Olek. Mody chopak traci w okresie I wojny wiatowej oboje rodzicw i by utrzyma siebie oraz modsz siostr przy yciu im si rnych
23 Wolski Jan, 20 obrazw z ycia spdzielczego, dz. cyt., s.43-44.

11

drobnych prac, takich jak przenoszenie bagay. Cika praca sprawia, e przestaje rosn, za mizerne finanse i kiepskie warunki mieszkaniowe przyczyniaj si do choroby siostry. By utrzyma j przy yciu, musi w cikich, zimowych warunkach przywie nieco opau. W drodze powrotnej spotyka paczcego chopaka, ktry jak si okazuje znajduje si w podobnej do niego sytuacji. Decyduje si mu pomc i zaprzyjania si. Wsplnie odkrywaj, e zbiorcze kupowanie wikszej iloci opau przynosi oszczdnoci: Waciciel powiedzia, e gdy kupuj wier, to mu si kupka psuje i za to musz paci 24. Gdy grupa wsplnie dokonujcych zakupw powiksza si i jeden z jej czonkw proponuje zatai fakt korzystnego zakupu, Olek podnis gow ze wzgard. Sta wyprostowany i dumny, a wszyscy zamilkli. - Ja nie jestem spekulant, rzek dobitnie. - Ja jestem robotnik25. Najbardziej urzekajc nowel jest jednak koczca zbir Niedola pszenicy, a to z powodu nietypowej, gwnej bohaterki, na przykadzie ktrej obserwujemy irracjonalno prywatnego handlu. Oto bowiem przychodzi nam spotka si z pszenic, ktra dowiaduje si od innych elementw przyrody, e jej przeznaczeniem jest przemienienie w mk, a nastpnie chleb. Gdy zostanie zjedzona, budowa bdzie organizm czowieka i wraz z jego mierci na nowo zczy si z gleb, z ktrej wyrosa. Przygotowana na taki los wyczekuje go z nadziej, okazuje si jednak, e gospodarze pola sprzedaj worek zboa spekulantowi. Pszenic czeka duga tuaczka bo brudnych magazynach, a nawet zakopywanie w ziemi. Na temat swej przyszoci rozmawia z innymi przechowywanymi produktami, opowiadajcymi historie swojego ycia, takimi jak cukier, kawa czy kakao. Wreszcie, po zmieleniu na mk, zaczyna plenie wtedy to wanie zostaje przerobiona, tyle e nie na zocisty chleb, jak syszaa w legendzie na temat cyklu ycia zboa, lecz na suchar, kryjcy w sobie wynike z pleni toksyny. Wpada w rozpacz, gdy zdaje sobie spraw, e niedugo zatruje rannego onierza tego samego, ktry wczeniej zbiera j podczas niw. Szczliwie dla onierza, nieszczliwie za dla pszenicy doktor w szpitalu orientuje si w stanie suchara i nakazuje wyrzuci go na mietnik, gdzie ostatecznie rozkada si w samotnoci. Przejmujcy obraz efektu spekulacji ywnoci, ktra zamiast nakarmi potrzebujcych ulega zmarnowaniu ze wzgldu na dz zysku potrafi wywrze nieze wraenie po wielu latach od jego napisania. Nie ma tu nic z narracji, ktre mog kojarzy si z socrealizmem, jest za to opowie o tym, jak czowiek lekceway prawa natury, przez co Niedol pszenicy da si czyta jako literack nowel ekologiczn. Nietypowa gwna bohaterka opowiadania przeywa autentyczn rozpacz, gdy jej dugo wyczekiwane marzenia o zjednoczeniu z czowiekiem zostaj zaprzepaszczone w wyniku podoci
24 Dbrowska Maria, Ga czereni, dz. cyt., s. 13. 25 Dbrowska Maria, Ga czereni, dz. cyt., s. 14.

12

niektrych przedstawicieli gatunku ludzkiego. Epilog Nie czekaem, na pomnik z krysztau, gdym wam drog w kamieniu wykuwa. Mego trudu i mego zapau nie zoyem na lichw u was. Nie mwcie dzi wiele o mnie: nie aujcie, nie chwalcie, bo za co? Imi moje na ziemi ogromnej zapisaem nie pirem, lecz prac. Ju tej ziemi wystarczy dla mnie. Otom jest ju cmentarna ertwa. Po mym grobie zaginie pami, ale dzieo na zawsze Edward Szymaski, Mielczarski Robotnik, 29 marca 193626.
26 Szymaski Edward, Dziea zebrane, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1971, s. 233.

przetrwa. Wracajcie do dni i godzin! Nie wolno wam tu czeka. Wiecie ju wszystko. Oto nad moim grobem wschodzi soce Wolnego Czowieka. Ju dzie blisko! yciu, miowaniu i pieni czowieczej suyem do ostatka tchu. Bojowaem tu sercem nie mieczem. Serce moje z wami zostanie.

Wiersze, ktre przytaczam na pocztku i kocu mej rozprawy, s autorstwa czowieka, ktry wywodzc si z klasy robotniczej, nie przesta o niej pamita w swojej twrczoci. Doskonale sportretowa on sens kooperatyzmu w adnym wypadku nie moe by on kultem jakiegokolwiek, nawet najbardziej zasuonego dziaacza, lecz mozolnym wykuwaniem lepszego wiata, nawet w niekorzystnych warunkach spoecznych. To doktryna bardzo praktyczna, ktrej trzonu nie stanowi obfita, teoretyczna podbudowa, lecz zestaw prostych, wdraanych w dziaaniu zasad. Rozpamitywanie ich twrcw niesie ryzyko cigego spogldania wstecz, podczas gdy ludzkoci potrzebna jest wiara w lepsze jutro pod tczow flag, ktra jak dzi wielu zapomina

13

jest take flag ruchu spdzielczego. Praca ma da masom wyzwolenie, ktre przyjdzie nie dziki odgrnej rewolucji, traktowanej ze sceptycyzmem, a nawet z wrogoci przez midzywojennych kooperatystw, lecz dziki oddolnym dziaaniom, ktre doprowadz do realnej, spoecznej zmiany. Jak wida na powyszych przykadach, obecno tematyki spdzielczej w literaturze bya horyzontalna i nie ograniczaa si do jednego gatunku literackiego. Wprowadzali j do swych dzie ludzie o rnym stopniu zdolnoci artystycznych, rnych temperamentach i sposobach patrzenia na wiat. Cho z perspektywy czasu cz z nich moe trci nieco myszk, stanowi jednak dowd na to, e idee spdzielcze byy ideami ywymi, realnie przeywanymi przez niema grup twrcw kultury. Dowodzili oni, e kooperacja nie bya jedynie bardziej wyrafinowan form spki handlowej, lecz narzdziem zmiany wiata. To tu realizowano tak rnorodne denia, jak dbanie o jako towarw, zakaz sprzeday napojw alkoholowych, przeznaczanie funduszy na opiek zdrowotn, lecznictwo, edukacj i kultur, a take dbao o rwno wszystkich jej czonki i czonkw, niezalenie od wyksztacenia, zamonoci czy pci. W zasadach tych moemy dostrzec wartoci, ktre powracaj po latach, takie jak ochrona praw konsumenckich, spoeczna odpowiedzialno biznesu czy rwnych szans kobiet i mczyzn. Z tego punktu widzenia tradycje spdzielczoci powinny sta si inspiracj do dalszych bada, zarwno naukowych, jak i politycznych, trudno bowiem uzna, e w dzisiejszych czasach duch wsppracy i wzajemnej pomocy miaby by zupenie nieprzydatny. Post scriptum Chciabym w tym miejscu serdecznie podzikowa Remigiuszowi Okrasce, redaktorowi naczelnemu magazynu Nowy Obywatel, bez pomocy ktrego niniejsza praca prawdopodobnie nie ujrzaaby wiata dziennego, a z ca pewnoci byaby ona znacznie ubosza merytorycznie. Zachowaem ortografi i interpunkcj z oryginalnych edycji ksiek, z ktrych niektre nie byy wznawiane od czasu ich wydania w latach 20. XX wieku. Bibliografia
- Abramowski Edward, Braterstwo, solidarno, wspdziaanie, Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Krajowa Rada Spdzielcza, Instytut Spraw Obywatelskich, Instytut Stefczyka, d Sopot Warszawa 2009. - Brzechwa Jan, Opowiedzia dzicio sowie, Wydawnictwo Zielona Sowa, Krakw 2006. - Czyowski Kazimierz Andrzej, Pochd: dramat spoeczny w 3-ech aktach z prologiem, Zwizek Polskich Stowarzysze

14

Spoywcw, Warszawa 1923. - Dbrowska Maria, Ga czereni, Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1922. - Mielczarski Romuald, RAZEM! Czyli Spoem. Wybr pism spdzielczych, Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Krajowa Rada Spdzielcza, Instytut Stefczyka, d Sopot Warszawa 2010. - Okraska Remigiusz, O lepsze dzisiaj, czyli konsumenci wszystkich krajw, czcie si [w:] Obywatel, nr 2(46)/2009, s. 158. - Szymaski Edward, Dziea zebrane, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1971. - Wojnarowska Zofia, W sidach Judasza: sztuka w 3 aktach, Centralny Komitet Dnia Spdzielczoci, Warszawa 1926. - Wolert Wadysaw, Spdzielczo w beletrystyce [w:] Spoem! Dwutygodnik powicony praktyce spdzielni spoywcw. Organ Zwizku Spdzielni Spoywcw Rzeczpospolitej Polskiej, nr 20/1931, 15 padziernika 1931, rok XXV. Numer jubileuszowy, wydany na 25. rocznic istnienia pisma. - Wolski Jan, 20 obrazkw z ycia spdzielczego, Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1921. - Zalewski Edmund, W subie spdzielczej, Wydzia Propagandy Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1923.

15