STOSUNKI LITEWSKO-POLSKIE Litwini nigdy nie czuli si zagroeni wynarodowieniem przez prawoswnych Rosjan, ktrych uwaali za cywilizacyjnie stojcych

niej. Litewskie poczucie narodowe ksztatowao si w opozycji do Polakw i w walce z polonizacj. Bez wiadomego stworzenia bariery midzy Litwinami i Polakami nowej inteligencji litewskiej, wywodzcej si za stanu chopskiego, pocztkowo przewanie ksiom, groziaby cakowita polonizacja. Potpianie unii i wszystkiego, co czyo Litw z Polsk, w czym upatrywano rdo polonizacji, a tym samym utraty wasnych klas wyszych, suyo wytwarzaniu wasnej elity kulturalnej i politycznej. Skutkiem ubocznym takiego postpowania by fanatyzm. W okresie midzywojennym zjawiska te nasiliy si, przybierajc czasem groteskowe objawy, no. Wadysawowi Jagielle wytoczono proces o zdrad stanu (stycze 1930). Czynnikiem wzmacniajcym konflikt litewsko-polski, obok wiadomej walki z polonizacj, bya rnica midzy spoeczestwem chopskim i szlacheckim. pIerwsze pismo litewskie, Auszra (Zorza 1883-1886), zaczo idealizowa pogask Litw, by przeciwstawi j Litwie katolickiej, ktra przyniosa z sob polonizacj. Konsekwencj by upadek pisma spowodowany konfliktem z Kocioem. Jonas Szliupas, reprezentujcy antypolskie stanowisko w redakcji, proponowa caratowi ,,moralne zespolenie z Rosj" za pomoc w wyrwaniu Litwinw spod wpyww polskich. Od caratu oczekiwa przede wszystkim zniesienia zakazu drukw litewskich. Szliupas niczego od Rosji nie uzyska, a jego polityka nie znalaza naladowcw. Ksia litewscy pierwsi podjli walk o msze w jzyku litewskim i emancypacj Kocioa litewskiego spod wadzy spolonizowanej hierarchii. W latach osiemdziesitych XIX w. zaoono tajne stowarzyszenia klerykw, ktre propagoway nauk litewskiego, zakazan przez kierownictwa seminariw duchownych. W diecezji mudzkiej nie polonizowano na si (msze odprawiano w jzyku litewskim), ale jednoczenie przeszkadzano odrodzeniu narodowemu. W 1900 roku na 650 ksiy tej diecezji 315 popierao ruch narodowy, 145 wypowiadao si za uni, 190 za zajmowao stanowisko neutralne. W 1913 roku biskupstwo mudzkie obj Prancziszkus Kareiviczius, ktry udzieli poparcia ruchowi narodowemu. W diecezji sejneskiej pierwsz msz litewsk odprawiono w 1870 roku. Nauk litewskiego do seminarium sejneskiego wprowadzono w 1904 roku. W diecezji wileskiej pierwsz msz litewsk odprawiono w 1890 roku. Po trzech latach na 62 parafie litewskie w 23 odprawiano msze litewskie, w 28 polskie, a w 11 w obu jzykach. W Wilnie Litwini uzyskali koci w. Mikoaja (1901) oraz nauk litewskiego w tutejszym seminarium (1906). Administrator apostolski Kazimierz Michalkiewicz nakaza, by ksia w parafiach mieszanych wadali obu jzykami 91909). Gdy Michalkiewicz wypowiedzia si za uni, Litwini zwrcili si do papiea o mianowanie biskupa Litwina (wrzesie 1917). Arcybiskupem wileskim zosta wwczas Jerzy Matulaitis (8.12.1918-3.08.1925), ktry by bezstronny i przeciwstawia si angaowaniu ksiy do polityki. Zosta on zmuszony do ustpienia przez nacjonalistw polskich. Jego nastpca, arcb. Romuald Jabrzykowski, prowadzi systematyczn akcj polonizacyjn. Od koca XIX wieku walki w kocioach midzy wiernymi narodowoci litewskiej i polskiej na terenach pogranicznych byy elementem staym. Ruch litewski, skupiony wok pisma Varpas, proponowa Polakom wspprac na zasadach partnerskich, ale Polacy najpierw nie chcieli uzna Litwinw za odrbny nard i uwaali ich za ,,inaczej mwicych Polakw", nastpnie za nie wyobraali sobie, i Litwini mog utworzy niepodlege pastwo. Przepa si pogbiaa. Litwini przeciwni byli powstaniu narodu posugujcego si dwoma jzykami - litewskim i polskim, dlatego te w roku 1902 zadali od spolonizowanej szlachty, by powrcia do jzyka litewskiego. W skrajnej wersji przybrao to posta dania ,,powrotu" do litewskiego caej ludnoci dawnych etnicznych ziem litewskich i prb ich przymusowej lituanizacji. W roku

1917 Polacy nie wysali swych delegatw do taryby i oskaryli pniej Niemcw o ,,wymylenie" narodu i pastwa litewskiego. W sytuacji starcia dwu nacjonalizmw grupa tzw. krajowcw, ktrzy uwaali si za spadkobiercw i kontynuatorw tradycji Wielkiego Ksistwa Litewskiego, tracia stopniowo na znaczeniu i ostatecznie znika w czasie II wojny wiatowej. IDea prymatu interesu kraju, czyli WKL, nad interesami poszczeglnych jego narodw i wspycia na zasadach rwnouprawnienia rnych narodw w epoce nacjonalizmu wydawaa si archaiczna i musiaa przegra. Niektrzy krajowcy (np. Micha Rmer) uwaali si nawet za mwicych po polsku Litwinw. Brat prezydenta RP Gabriela Narutowicza, Stanisaw, czonek Taryby, sdzi, i Polacy na Litwie mogliby stanowi odrbny nard niczym frankojzyczni Walonowie. Krajowcy (Witold Abramowicz, Ludwik Abramowicz z Przegldu Wileskiego, Jan Pisudski, Zygmunt Nagrodzki, a z modszych Kazimierz Okulicz) chcieli odbudowa najpierw WKL, a nastpnie zdecydowa o jego zwizkach z Polsk. Federalici, gwnie socjalici i demokraci zblieni do obozu legionowego, wychodzc z prymatu interesu narodowego, chcieli natomiast podziau WKL wedug granic etnicznych i sfederowania nowych jednostek pastwowych z Polsk. Wrd Polakw ostatecznie zwyciyli inkorporacjonici i koncepcja endecji, dcej do polonizacji Wileszczyzny, a tamtejsi Polacy stali si nieodczn czci narodu polskiego. Dla Litwinw unia bya nie do przyjcia, gdy w warunkach formowania si elity narodowej spowodowaaby jej polonizacj. Ide, ktra miaa przyspieszy krystalizacj litewskiej wiadomoci narodowej, byo haso odzyskania Wilna jako stolicy wspczesnej, etnicznej Litwy, cho w roku 1916 Litwini stanowili 2,1% ludnoci miasta (Polacy - 54%, ydzi 41%). Nacjonalici litewscy wysuwali danie rewindykacji ziem, ktre kiedykolwiek byy zamieszkane przez Litwinw i ulegy polonizacji lub biaorutenizacji. Ju Auszra daa nie tylko Wilna, ale take Suwak, Grodna, Lidy i Biaegostoku. Tymczasem po uwaszczeniu chopw w cigu trzech pokole nastpia polonizacja ludnoci wiejskiej w regionie wileskim. W guberni wileskiej odsetek Litwinw spad z 62,5% (1861) do 23,7% (1897) i 13% (1909), podczas gdy z Polakw wzrs z 19% (1860) do 47% (1909). Spadek odsetka ludnoci litewskiej nastpi te w guberni kowieskiej: z 84% (1861) do 66% (1897) i suwalskiej: z 84% (1861) do 72% (1897). W 1861 roku Litwini stanowili jeszcze 30% ludnoci guberni grodzieskiej. Taryba i administracja litewska, utworzone w okresie okupacji niemieckiej, opuciy Wilno ostatnim niemieckim pocigiem ewakuacyjnym, cho nie zrezygnoway z roszcze do Wileszczyzny. Po kilku dniach z miasta musiaa ustpi przed bolszewikami take polska Samoobrona (5.01.1919). Po wyparciu z Wilna bolszewikw przez oddziay polskie (19.04.1919) wojskowa misja francuska wyznaczya tymczasow linie demarkacyjn, aby zapobiec starciom midzy armi polsk i litewsk (18.06.1919). Prowadzia ona z Eku przez Augustw, Orany (Varena) na pnoc, pozostawiajc Troki i Wilno po stronie polskiej. T pierwsz lini Litwini przyjli, Polacy za odrzucili, wobec czego walki polsko-litewskie trway nadal. Wwczas Ferdinand Foch zaproponowa drug lini demarkacyjn (18.07.1919), ktr wkrtce wytyczono (27.07). Prowadzia ona wzdu Czarnej Haczy, pozostawiajc Suwaki po stronie polskiej (do 22 sierpnia miasto byo w rkach niemieckich), a Pusk, Sejny i Giby po stronie litewskiej; na wschodzie linia Focha przechodzia 12 km na zachd od toru kolejowego Grodno-WilnoDyneburg, oddajc Wilno Polakom. Plany wywoania powstania przez Polsk Organizacj Wojskow celem zajcia Kowna i zmuszenia Litwinw do odnowienia federacji nie powiody si na skutek wykrycia przygotowa przez policj litewsk (sierpie 1919). Do walk, zwyciskich dla POW, doszo tylko na Suwalszczynie. Powstanie polskie wybucho w momencie wycofywania si Niemcw. POW wypara Litwinw z Sejn (22-23.08.1919), po czym Rada Najwysza przyznaa Polsce cay okrg Augustw - Suwaki - Pusk - Sejny a do linii Curzona (8.12.). Na mocy ukadu litewsko-sowieckiego z 12 lipca 1920 roku Litwini

powrcili do Wilna (26.08-8.10.1920). Tajna klauzula zobowizywaa Litw do przepuszczenia Armii Czerwonej w pocigu za Polakami;dochodzio te do wspdziaania z ni oficjalnie neutralnej Armii Litewskiej, ktra atakowaa polskie tyy (Orany). Litwini wysunli rwnie roszczenia do ziem pooonych na pnoc i wschd od linii Grabw Augustw - Sztabin (granic litewsko-rosyjsk wytyczono tylko do Sztabina). Walki polskolitewskie trway nawet wwczas, gdy rokowania polsko-litewskie w Suwakach doprowadziy do porozumienia w sprawie zawieszenia broni i ustalenia linii demarkacyjnej (7.10.1920); na zachd od Niemna pokrywaa si ona z lini Curzona i granic obecn. Na wschd od Niemna linia suwalska przechodzia przez Orany i koczya si w Bastunach, a wic nie dityczya Wilna. Rozejm mia wej w ycie 10 padziernika, a tymczasem 8 padziernika dywizja litewsko-biaoruska gen. Lucjana eligowskiego na polecenie Jzefa Pisudskiego ,,zbuntowaa si" i wypara Litwinw z Wilna (9.10). Walko polsko-litewskie trway a do zawieszenia broni narzuconego przez Lig Narodw (21.11.1920). Na zajtych terenach eligowski utworzy Litw rodkow i na stanowisko prezesa Tymczasowego Komitetu rzdzcego (rzdu) powoa Witolda Abramowicza, majc nadziej na zawarcie unii z Litw. Ta jednak odrzucia dwa projekty polityka belgijskiego Paula Hymansa. Pierwszy przewidywa federacj Litwy kowieskiej i rodkowej, a nastpnie konfederacj z Polsk (20.05.1921), co dawaoby przewag Polakom dwu do jednego; drugi proponowa zawarcie midzy Polsk i Litw federacyjn konwencji wojskowej, handlowej i gwarantujcej prawa mniejszociom (3.09). Wwczas rozpisano wybory do parlamentu Litwy rodkowej (8.01.1922); wzio w nich udzia 65% ludnoci (Polacy), po czym posowie uchwalili wczenie kraju do Polski (20.02), na co Sejm RP wyrazi sw zgod (24.03). Rada Ligii Narodw postanowia wyznaczy trzeci lini demarkacyjn (3.02.1923), ktr Konferencja Ambasadorw uznaa nastpnie za granic polsko-litewsk (15.03.1923). Wedug interpretacji litewskiej umowa suwalska miaa przyzna Wilno Litwie, a zatem zostaa pogwacona przez Polsk. W 1939 roku 68% (836 tysicy) ludnoci wojewdztwa wileskiego byo Polakami, 18% za (222 tysice) Litwinami (okoo 80 tysicy Litwinw mieszkao jeszcze w wojewdztwie biaostockim). Tylko w 14 gminach Litwini stanowili ponad 40% mieszkacw. Na Litwie pozostaa mniejszo polska liczca oficjalnie 65 tysicy, a zdaniem Polakw 200 tysicy osb. Reprezentowa j nieoficjalny Komitet Polakw z Litwy, ktrym kierowali pocztkowo wycznie krajowcy, a nastpnie take przedstawiciele kierunku narodowego dopuszczeni po interwencji polskiego MSZ. Wadze litewskie nie zgodziy si na zarejestrowanie Komitetu, gdy twierdziy, i ,,na Litwie adnych Polakw nie ma". W Polsce Litwinw reprezentowa Litewski Komitet Narodowy, po rozwizaniu w 1937 r. niejawnie. Oba rzdy traktoway wasnych obywateli jako zakadnikw i instrument polityki midzypastwowej; Polacy naciskali na mniejszo litewsk, by zmusi Litw do rozmw i normalizacji stosunkw, a Litwini ograniczali prawa mniejszoci polskiej, by wymusi oddanie Wilna. Po zamachu stanu tautininkowie rozpoczli atak na mniejszo polsk; wprowadzono egzamin z jzyka litewskiego dla nauczycieli, ktrego nie zda aden Polak, a liczb polskich prywatnych szk powszechnych zmniejszono z 75 do 20 (1927). W odpowiedzi wadze polskie aresztoway dziaaczy litewskich i zamkny 48 szk Towarzystwa Rytas (Poranek). Rok wczeniej dziaao okoo 170 litewskich szk prywatnych i 23 powszechne szkoy pastwowe (w 4 szkoach istniay jeszcze klasy litewskie, a w 22 nauczano w obu jzykach). Druga fala represji na Litwie zacza si po zawarciu porozumienia polsko-niemieckiego (26.01.1934); zapowiedziano wwczas

lituanizacj nazwisk, ograniczono liczb polskich prywatnych szk powszechnych do 10 91937) oraz zlikwidowano towarzystwa polskie na Litwie (1937). Polakom pozostay jeszcze 3 gimnazja (w tym jedno pastwowe bojkotowane). W odpowiedzi wojewoda wileski, Ludwik Bociaski, zastosowa represje administracyjne (1935-1938). Ponadto w latach 19251937 zamknito 170 szk litewskich w Polsce. W 1938 roku jzyka litewskiego nauczano w 99 pastwowych szkoach pocztkowych, w 31 nauka odbywaa si w obu jzykach, a w dwu litewski by jzykiem wykadowym. Ponadto Litwini posiadali 1 gimnazjum prywatne i 2 prywatne szkoy powszechne. J. Pisudski wymusi na A. Voldemarasie w Lidze Narodw przyznanie, e nie ma wojny midzy obu pastwami (10.12.1927), wobec czego stan wojny oficjalnie zakoczono (8.11.1928), ale nie nawizywano stosunkw dyplomatycznych. Dopiero gdy litewska stra graniczna zastrzelia onierza polskiego Stanisawa Serafina (11.03.1938) i strona polska zadaa w trybie ultimatum nawizania stosunkw dyplomatycznych (17.03), Litwa ustpia (19.03). Wadzom litewskim, po 20-letniej antypolskiej propagandzie rzdowej, byo bardzo trudno wytumaczy ten zwrot wasnemu spoeczestwu. Dlatego rokowania w sprawie rozwizania problemu obu mniejszoci narodowych na prob Litwy prowadzono w tajemnicy (kwiecie 1939). Przeom w stosunkach nastpi jesieni, gdy rzd litewski rozwiza Zwizek Wyzwolenia Wilna. Powolna normalizacja posuwaa si naprzd: Polska zgodzia si wprowadzi litewski do 7 szk powszechnych i zezwoli na otwarcie 5 szk prywatnych (15.05.1939). Gen. Staszys Rasztikis zaproponowa nawet sojusz wojskowy w zamian za poparcie Litwy w sprawie Kajpedy (10.03.1939). Niestety, strona polska odrzucia propozycj litewsk, co w wczesnych warunkach byo niewybaczalnym bdem. W 1939 roku Litwa odrzucia propozycj Rzeszy hitlerowskiej dokonania wsplnego ataku na Polsk i przyja 17 tysicy polskich uchodcw. W okresie 1939-1940 wadze litewskie w Wilnie weszy w konflikt z ludnoci polsk, dc do jej szybkiej lituanizacji. Rozwizano wszystkie organizacje polskie, zlituanizowano Wilno, urzdnicy pastwowi odmawiali uywania jzyka polskiego, z pracy zwolniono okoo 4 tysice nauczycieli, kolejarzy i pracownikw administracji, zamknito uniwersytet, bojwki nacjonalistyczne zaczy wywoywa bjki w kocioach na tle jzykowym i wreszcie obywatelstwo litewskie przyznano tylko 30-40 tysicom mieszkacw dwustutysicznego Wilna, pozostaych uznajc za cudzoziemcw. Nadejcie Sowietw zostao powitane przez Polakw z pewnym zadowoleniem. W czasie okupacji niemieckiej Komitet Litewski w Wilnie kierowa administracj kraju we wsppracy z Niemcami. Okupant dokonywa eksterminacji ludnoci ydowskiej oraz zwalcza partyzantk polsk m.in. przy pomocy zoonej z nacjonalistw policji litewskiej (szaulisi) oraz policji politycznej (Sauguma), ktra stanowia przeduenie Gestapo. Formacje te oraz oddziay gen. Povilasa Plechavicziusa dopuszczay si rwnie mordw zbiorowych na polskiej ludnoci cywilnej. W rejonie wician (m.in. w Hoduciszkach) na rozkaz Niemcw policja litewska zamordowaa 1200 Polakw w odwet za zabicie 3 Niemcw przez partyzantw sowieckich; Litwini wskazywali policji ofiary - swych ssiadw Polakw (20.05.1942). J. Maciulaviczius, ktry kierowa akcj, zosta rozstrzelany jako zbrodniarz wojenny przez Francuzw (12.12.1950). 39 Polakw zamordowano pniej w Glinciszkach (20.06.1944). AK zwalczana bya te przez paryzantk sowieck kierowan przez NKWD, w ktrej uczestniczyli komunici litewscy. Jednoczenie Armia Krajowa nie tylko likwidowaa Litwinw - agentw Gestapo (np. Marian Podaba) i policjantw na subie niemieckiej, ale take zdarzao si, e dokonywaa akcji odwetowych na wioskach litewskich; w Dubinkach (Dubingiai), wbrew rozkazowi komendanta Wileskiego Okrgu AK, Wilkowi, brygada upaszki zamordowaa 27 osb (23.06.1944), czonkw rodzin policjantw, ktrzy dokonali mordu w Glinciszkach. AK strzelao te do litewskich dziaaczy narodowych, gdy Litwini byli postrzegani przez Polakw jako sojusznicy Niemcw, co w wypadku skrajnych

nacjonalistw byo prawd. AK rozbia te formacj gen. Povilasa Plechavicziusa (1314.05.1944), utworzona 16 lutego 1944 roku u boku Niemiec za zgod podziemia litewskiego, z zamiarem pniejszego uycia przeciw Armii Sowieckiej. Niemcy skierowali jednak oddziay Plechavicziusa przeciwko AK na Wileszczynie, ktr Litwini traktowali jako integraln cz Litwy. Ostatecznie oficerowie tej formacji zostali aresztowani i rozstrzelani lub zesani do Stutthoffu, a wikszo onierzy ucieka (15.05.1944). Rozmowy midzy polskim i litewskim ruchem oporu nigdy nie wyszy poza stadium przygotowawcze, gdy Litwini stawiali jako warunek wsppracy uznanie przynalenoci Wilna do Litwy i wycofanie si AK, Polacy za stali na stanowicku nienaruszalnoci granicy ryskiej. Stosunki ludnociowe na Wileszczynie (Vilniaus krastas) zmieniy si po zawarciu porozumienia midzy komunistami polskimi i litewskimi w sprawie repatriacji Polakw (22.09.1944). W latach 1945-1947 392 tysice Polakw zgosio ch wyjazdu do Polski, lecz wadze litewskie nie zezwoliy wszystkim na opuszczenie kraju, obawiajc si napywu kolonistw rosyjskich. 90% repatriantw byo narodowoci polskiej, a 9% - ydowskiej. Spord 197 tysicy repatriantw 107 tysicy opucio Wilno (80% mieszkacw miasta w roku 1944), 119 tysicy pochodzio z okolic Wilna, Trok i wician (stanowio to 50% ludnoci polskiej tego okrgu) i tylko 8310 z terenw Litwy kowieskiej, ktr chciao opuci 129 tysicy Polakw. Polonia kowieska, zamieszkujca midzy Kiejdanami a Koszedarami, nie uzyskaa adnych praw po wojnie i zostaa prawie cakowicie zlituanizowana. Nawet w 1991 roku nie otwarto dla niej adnej klasy z nauk jzyka polskiego. Ludno polska pozostaa na Wileszczynie uzyskaa prawo do wasnego szkolnictwa i komunistycznej gazety w jzyku polskim (Czerwony Sztandar, w 1990 roku przejty przez Rad Najwysz pod tytuem Kurier Wileski). W 1953 roku byy 263 szkoy polskie, a w dalszych 82 istniay klasy polskie. Obecni Litwini twierdz, e takie rozmiary szkolnictwa polskiego wynikay z kierowanej z Moskwy akcji polonizacyjnej i odmowy otwierania szk litewskich. Nastpnie liczba szk polskich stale malaa ze wzgldu na zmiany demograficzne i dobrowoln rusyfikacj. W 1989 roku byy ju tylko 43 szkoy i w 45 istniay klasy polskie, ale od tego momentu nastpi zwrot; w 1992 roku dziaao 30 szk podstawowych, 49 dziewicioletnich i 47 rednich, w ktrych nauk w jzyku polskim pobierao 12611 uczniw w porwnaniu z 10133 w roku 1987/1988. Modzie rozpoczyna nauk po polsku, a cz starszych rocznikw przechodzi z klas rosyjskich do polskich. W Wilnie s dwie 12-letnie szkoy polskie. Obecnie mona zdawa egzaminy na studia w jzyku polskim, ale Polacy chcieliby utworzenia uniwersytetu polskiego. Od kwietnia 1990 roku TV litewska zacza retransmitowa program TV polskiej, wbrew stanowisku nacjonalistw litewskich. Z otwieraniem szk i klas polskich nie ma obecnie problemw; w praktyce jednak starsi uczniowie kocz nauk po rosyjsku. Znaczna cz Polakw ulega dobrowolnej rusyfikacji, ktra zapewniaa do niedawna karier Polakom, znajdujcym si na dole drabiny spoecznej. 66% dzieci polskich uczszczao do szk rosyjskich, a tylko 25% do szk polskich (1989). Odsetek Polakw stale spada; z 12% (1942) do 8,5% (1959) i do 7,3% (1979). W 1989 roku 258 tysicy mieszkacw Litwy (tj. 7%) zadeklarowao narodowo polsk. 108 tysicy Polakw mieszka w stolicy, stanowic 18,5% wilnian (Litwinw jest 51%). 126 tysicy Polakw mieszka w zwartych skupiskach w 5 rejonach: 60 tysicy w rejonie wileskim (63,5% ludnoci), 19 tysicy w trockim (23,8%), 2,6 tysica w oraskim (7%), 32,8 tysica w solecznickim (79,6%) i 10,9 tysica w wiciaskim (28,8%). Ponadto Polacy stanowi 11,1% mieszkacw rejonu szyrwinckiego i 7,4% zarasaskiego, ktry graniczy z polsk czci atgali na otwie. 85% Polakw posuguje si jzykiem polskim jako ojczystym, 9% rosyjskim i 5% litewskim. Na tej czci Wileszczyzny, ktra naley do Litwy, nie uwzgldniajc Wilna, Polacy stanowi 39% mieszkacw, Litwini 37%, Rosjanie 16% i Biaorusini 5% (uwzgldniajc Wilno odpowiednia 26%, 46%, 18% i 5%). W rejonie

solecznickim tylko w 16 wsiach Litwini stanowi od 54,4% do 95,1% mieszkacw, a w wileskim jedynie w 7 wsiach Litwini stanowi od 51,5% do 57% mieszkacw, ponadto w 65 wsiach adna grupa narodowa nie posiada wikszoci. Na 162 tysice repatriantw inteligenci stanowili 31%, robotnicy i rzemielnicy - 41,5%, a chopi jedynie - 18,5%. Dlatego mniejszo polska zostaa prawie cakowicie pozbawiona inteligencji, ktra zacza si ksztatowa od pocztku. Korzystajc z liberalizacji, zaoono Zwizek Polakw na Litwie (15-16.04.1989) i trzy niekomunistyczne pisma: ,,Nasz Gazet" i ,,Magazyn Wileski", publikowane przez ZPL, oraz prywatny dwutygodnik ,,Znad Wilii", wydawany przez Czesawa Okiczyca, ktry w czerwcu 1992 roku uruchomi take prywatn stacj radiow nadajc w trzech jzykach. Litwini nie zrobili nic, by pozyska mniejszo polsk, natomiast ich ruch narodowy zacz nawizywa do tradycyjnie antypolskiej myli politycznej, w czym sekundowaa mu cz komunistw, teraz wystpujca z pozycji narodowych. Jedyn grup antykomunistycz i nie nastawion antypolsko bya Liga Wolnoci Litwy. Suszne nadanie litewskiemu statusu jzyka pastwowego (19.11.1988) wzbudzio obawy Polakw, tym wiksze e nakazano opanowanie litewskiego nawet brygadzistom w kochozach. Dopiero tu przed sondaem opinii publicznej zezwolono na umieszczenie napisw nielitewskich i uywanie jzyka lokalnego jako drugiego urzdowego, jeli mniejszo przekracza 33,3% mieszkacw danej miejscowoci (29.01.1991) oraz na wpisywanie do dowodw osobistych nazwisk alfabetem litewskim w wersji nielitewskiej (31.01.1991). Wreszcie przesunito do 1 stycznia 1995 roku dat obowizkowego opanowania jzyka litewskiego przez osoby pracujce na stanowiskach uznanych za kierownicze (24.03.1991). Wbrew tautininkom zezwolono take na niewpisywanie narodowoci w dowodzie osobistym (16.05.1991). Atgimimas, kierowany przez R. Ozolasa, przewodniczcego komisji pastwowej d/s Wileszczyzny, pochwala odmow wprowadzenia mszy polskich w katedrze wileskiej (listopad 1988). Mimo e Liga wystpia w obronie Polakw, wadze duchowne do dzi nie zgodziy si na regularne msze polskie w katedrze. Ozolas zarekomendowa te opublikowanie w Lietuvos balsas artykuu napisanego wycznie na podstawie rde sowieckich i niemieckich, w ktrym dano ukarania ,,polskich przestpcw wojennych z AK winnych dopuszczenia si ludobjstwa na Litwinach". 22 marca 1988 roku powstao w Wilnie Towarzystwo Vilnija, ktre Litwini charakteryzuj jako organizacj naukow i nie majc duego znaczenia politycznego. Vilnija, w skad ktrej weszli zarwno nacjonalici, jak i komunici litewscy, stawia sobie za cel walk z ,,ludobjstwem kulturalnym i narodowym popenianym na Litwinach" na Wileszczynie. Organ Towarzystwa, tygodnik Voruta, oskara ,,biaopolskich partyzantw" z ,,Armii Krajowej, ktra balansowaa midzy hitlerowcami i stalinistami," o ludobjstwo. W pimie Modej Litwy,* Tautos valia (Wola Narodu), moemy przeczyta o ,,inspirowanej przez Niemcw AK, ktra dokonywaa ludobjstwa" (1.06.1992). Owo ,,ludobjstwo dokonane wedug planu okupacyjnych wadz polskich" ma wyjani nik liczb ludnoci litewskiej w rejonie wileskim i usprawiedliwi lituanizacj i kolonizacj. Vilnija domaga si, by do ustawy ,,O odpowiedzialnoci za ludobjstwo dokonane na mieszkacach Litwy" (9.04.1992) wczy przed nazistowskimi Niemcami i ZSRR ,,Polsk Pisudskiego" (20.05.1992). Te szalestwa nie spotkay si z adnym potpieniem ze strony czynnikw litewskich. Jedynie danie, by przywrci granic z 1920 roku (Voruta, 20.05,1992), wywoao protest koalicji ,,Za Demokratyczn Litw" (27.05.1992). Szczeglnie aktywny czonek Vilnji, Griszka, w czasie okupacji walczy z AK w szeregach partyzantki NKWD. Historyk, R. epkaite, ktra jeszcze niedawno usprawiedliwiaa w prasie komunistycznej pakt Mootow-Ribbentrop, a okupacj Litwy okrelaa jako ,,bezkrwaw zmian systemu opartego na wyzysku" (Tiesa 20.08.1988), teraz cieszy si wielk popularnoci w ruchu litewskim z racji swych antypolskich wystpie. Vilnija, pod kierownictwem Kazimierasa Garszvy, prowadzi kampani przeciwko

,,przeladowaniu Litwinw przez Polakw" we Wschodniej Litwie. Zwoany z inicjatywy Vilniji Zjazd Litwinw z Litwy Wschodniej, da ,,zaprzestania zgubnej dziaalnoci szk nielitewskich" na tym terenie (24.11.1990). Broni bowiem naley praw mniejszoci, czyli Litwinw, gdy ,,na przeomie XX i XXI wieku dokonuje si ludobjstwo na najstarszym z yjcych narodw indoeuropejskich i jego jzyku" (Voruta z 18.05.1991). W rejonie wileskim nauczyciele Litwini stanowili 29,2% pedagogw, a uczniowie litewskich klas pierwszych 21,6% pierwszoklasistw (1990/1991). Pogldy Vilniji, utrzymujcej si z dotacji pastwowych, s szeroko rozpowszechnione w ruchu litewskim; na przykad na amach rzdowego Lietuvos aidas Z. Pilauskas pisa o ..ludobjstwie popeninym na Litwinach po roku 1920". Ulubionym motywem jest zarzucanie AK ,,masowego rozstrzeliwania Litwinw w Wilnie" w czasie walk z Niemcami o miasto w 1944 roku. Byo to niemoliwe ju z tego tylko powodu, i Litwini w Wilnie byli nieliczni. Opluwanie AK jest ulubionym motywem antypolskiej kampanii, poniewa Litwini postrzegaj j jako reprezentacj polskiej racji stanu. Warunkiem normalizacji stosunkw polsko-litewskich jest zdaniem narodowych dziaaczy litewskich uznanie przez Polakw przynalenoci Wileszczyzny do Polski w okresie midzywojennym za okupacj, przeproszenie za wypraw eligowskiego i potpienie zamania, ich zdaniem, porozumienia suwalskiego. Zwaszcza pierwszy warunek jest dla Polakw nie do przyjcia. Strona litewska nie wspomina oczywicie nic o roli szaulisw i Saugumy. Najistotniejsz przyczyn konfliktu jest jednak denie do relituanizacji Wileszczyzny litewskiej, jeli nie jzykowej, to przynajmniej politycznej. Wielu dziaaczy Sajudisu utrzymuje, e Polacy na Kitwie s w wikszoci Biaorusinami lub ludnoci o niewykrystalizowanej jeszcze wiadomoci narodowej (tzw. tutejsi), ktra powinna ,,powrci" do litewskoci. Zdaniem Vilniji na Litwie Polakw w ogle nie ma, yje jedynie tylko 300 tysicy ,,tutejszych". Dlatego Kurier Wileski powinien propagowa litewsk ideologi pastwow i zaprzesta propagowania wartoci polskich. Jeli wiz ma uywa jzyka polskiego, to w celu popularyzowania litewskoci i tradycji litewskiej. Vilnija popiera utworzony 17 wrzenia 1989 ruch ,,wiczw", tj. Litwinw mwicy jzykiem ,,wickim". Nazw t ukuto od kocwki nazwisk na ,,wicz", ktr wyprowadzono od sowa litewskiego vytis (l.m. vycziai) - rycerz. W lutym 1990 roku rozpoczto wydawanie gazetki Fschodnia Litwa, stosujc zapis fonetyczny polskiej gwary, ktr okrelono jako odrbny jzyk, poredni midzy polskim, litewskim, biaoruskim i sowackim (sic!). Zwolennicy innej koncepcji chcieliby widzie w Polakach litewskich nard odrbny od Polakw w Polsce. Latem 1990 roku do premier Prunskiene zwrcia si doc. Juozasa Pecziulisa z propozycj, by wczy do Wilna rejon wileski oraz cz rejonu solecznickiego i trockiego. Na terenach miejskich wolno posiada tylko dziaki budowlane, a wic polscy rolnicy, stanowicy wikszo mieszkacw na tym terenie, zostaliby przeniesieni na inny obszar lub musieliby zrezygnowa z odzyskania swych gospodarstw. Polski obszar ulegby rozbiciu, a w litewskim rodowisku miejskim atwiej byoby Polakw zlituanizowa. Jesieni rada miejska Wilna podja decyzj o rozszerzeniu granic i poprosia parlament o jej potwierdzenie. ZPL i polscy rolnicy odpowiedzieli demonstracjami (15.09; 8 i 15.10.1991). Wprawdzie RN odrzucia t propozycj, ale w tajemnicy podj j rzd, rozszerzajc granice Wilna przez przyczenie poowy rejonu wileskiego (31.12.1991). Zainteresowani dowiedzieli si o tym dopiero w lutym. Zmiana granic wymagaa zgody lokalnych rad, ale poniewa polski samorzd by rozwizany, wic w jego imieniu zgod wyrazi penomocnik rzdu Merkys. Polacy nie mog uzyska wasnej ziemi na wasno w strefie miejskiej, najwyej otrzymaj dziaki 0,2 ha lub pole 3 ha, bd ziemi w dzieraw na rok. Prawo wprawdzie przewiduje najpierw zwrot ziemi wacicielom, a pniej wykup na cele miejskie, ale jest powszechnie amane przez administracj. Niebezpieczestwo ostatecznego rozwizania problemu mniejszoci polskiej istnieje, gdy politycy Sajudisu coraz czciej podkrelaj korzyci pynce z rozszerzenia granic miasta dla lokalnej ludnoci, ktrej potrzeby materialne i kulturalne byyby wwczas

lepiej zaspokojone. Projekt pierwotny przewidywa rozszerzenie granic wielu miast, a wic jego ofiarami padliby rwnie rolicy litewscy, budzi wic te opr Litwinw spoza Wilna. Z przyczyn politycznych protestuje take Liga i Zwizek Wacicieli. Litwini zarzucali Polakom dobrowoln rusyfikacj i popieranie Moskwy, lecz nie stawiali przed nimi alternatywy. Polacy natomiast, atakowani przez nacjonalistw, utosamiali swe interesy z polityk komunistw polskich, ktrzy stawiali na Moskw, a czasem popierali nawet rosyjskie Jedinstwo. Ponadto ludno wiejska zalena bya od lokalnej promoskiewskiej nomeklatury polskiej. Promoskiewsko czci Polakw bya te w pewnym sensie wygodna dla Sajudisu, gdy zwalniaa go od rozmw i pozwalaa przedstawia Polakw jako komunistw. Z drugiej strony antypolsko czci komunistw litewskich uatwiaa im bezbolesne przejcie do obozu narodowego. Wrd Polakw uksztatoway si trzy kierunki polityczne; komunistyczny prosowiecki, polski narodowy zorientowany na Polsk i polski zorientowany na wspprac z Litw. Pierwszy, z wyjtkiem Czesawa Okiczyca, reprezentowali wszyscy czonkowie polskiego klubu parlamentarnego, utworzonego 23 maja 1993 roku (m.in. przewodniczcy R. Maciejkianiec, S. Akanowicz, L. Jankielewicz) oraz Anicet Brodawski, przewodniczcy samorzdu rejonu wileskiego, Czesaw Wysocki, przewodniczcy samorzdu rejonu solecznickiego i Jan Ciechanowicz, byy wykadowca marksizmu-leninizmu i pose do Kongresy Deputowanych Ludowych w Moskwie oraz twrca Polskiej Partii Praw Czowieka (maj 1990). Gorbaczow grozi Litwie odebraniem terytoriw uzyskanych w latach 1939-1940, a byoby to moliwe tylko z pomoc Polakw. W planach sowieckich region polski mia si wic sta rodzajem Gaugazii, ktra uniemoliwi oderwanie si Litwy, gdy ta nie bdzie moga wyrzec si wasnej stolicy. Do tworzenia okrgu autonomicznego zachcali Rafik Niszanow, przewodniczcy Rady Narodowoci ZSRS i sekretarz KC Szenin, ktry odwiedzi Soleczniki (14.09.1990). Ciechanowicz lansowa od 1989 roku ide utworzenia Republiki Sowieckiej Polski Wschodniej w skadzie ZSRS na Wileszczynie litewskiej i biaoruskiej zamieszkanej przez Polakw. Mia on poparcie w Soecznikach, ale na II Zjedzie ZPL w 1990 roku przegra wybory na przewodniczcego Zwizku, uzyskujc tylko 50 gosw na 336. Radni polscy dali te, by dwu ich przedstawicieli brao udzia w rokowaniach litewsko-sowieckich, a nawet wysali 6 delegatw do Moskwy (wrzesie 1990). Cz. Wysocki w TV owiadczy, i tylko OMON moe obroni Polakw przed Litwinami. 25 wrzenia TASS doniosa o utworzeniu Armii Wyzwolenia Wileszczyzny. Prowokacja ta nie powioda si. Brodawski tu przed puczem, szuka jeszcze pomocy w Moskwie. W czerwcu 1992 roku prokuratura litewska wydaa nakazy aresztowania puczystw Wysockiego i Adama Monkiewicza. Ugrupowanie to zdawao si traci grunt, ale po rozwizaniu polskich samorzdw, na II Zjedzie ZPL odnioso sukces, gdy do zarzdu wybrano Brodawskiego (14-15.12.1991). Drugi kierunek reprezentuje m.in. pierwszy przewodniczcy ZPL Jan Sienkiewicz, czy Artur Pokszto, redaktor Naszej Gazety. Krytykuj oni grup prosowieck za to, e nie zrobia nic dla repolonizacji swych rejonw i zamrozia w nich stosunki komunistyczne, odrzucajc reformy, natomiast wysugiwaa si Moskwie. Kierunek ten popiera niepodlego Litwy (II Zjazd ZPL popar deklaracj z 11 marca), ale twierdzi, i po anulowaniu paktu MootowRibbentrop straci rwnie wano ukad z 10 padziernika 1939 roku, a wic utworzenie autonomicznego regionu polskiego stanowioby now legitymizacj jego przynalenoci do Litwy. ywiono tu te nadziej, i rozpad ZSRS otworzy moe ponownie kwesti granic. Sienkiewicz kiedy nawet stwierdzi, i najlepszym rozwizaniem problemu mniejszoci polskiej byoby przyczenie terenw przez ni zamieszkaych do Polski, cho oczywicie jest to nierealne. Wikszo nowego Zarzdu ZPL z jego przewodniczcym,, Janem

Mincewiczem, reprezentuje wanie nurt narodowy. ZPL jest zwalczany przez prokuratur, ktra wzywa czonkw zarzdu na przesuchania, grozi rozwizaniem itp. Wadze litewskie stawiaj znak rwnoci midzy postulatem autonomii terytorialnej i dziaalnoci antypastwow oraz midzy kierunkiem prosowieckim i narodowym. Prokuratura i departament kontroli prasy (cenzura) gro te likwidacj Naszej gazety za ,,rozbudzanie wani narodowych", cho nie dopatruj si niczego nagannego w dziaalnoci popieranej przez pastwo Vilniji i wycznie antypolskiej publicystyce Voruty (stycze 1992). Trzeci kierunek reprezentuje Czesaw Okiczyc, ktry nawizuje do tradycji dawnych krajowcw. Od pocztku wypowiada si za niepodlegocia Litwy i daremnie stara si przekona rzd Polski do uznania Litwy w styczniu 1991 roku. Obz prezydenta Landsbergisa odrzuca jednak myl o wsppracy z tym posem polskim, co w poczeniu z obecn polityk wobec mniejszoci polskiej zepchno wydawc Znad Wilii do sojuszu z obozem postkomunistycznym: litewskimi liberaami, socjaldemokratami i ,,labourzystami". Okoczyc uwaa, i Polacy byi zbyt bierni w czasie walki o niepodlego Litwy. Fakt, e nie wypowiedzieli si w sposb jednoznaczny za niezalenoci pastwa, w ktrym mieszkaj, przesdzio o ich gorszej pozycji wyjciowej. KGB rozegrao polsk kart. Gdyby Polska uznaa niepodlego Litwy, Polacy mieliby wicej argumentw i ich pozycja byaby lepsza. Tymczasem Polacy szukali poparcia politycznego najpierw w Moskwie, a obecnie w Polsce, naley za znale sojusznikw wewntrz pastwa litewskiego. Haso autonomii, wysunite przez grup prosowieck,. zyskao poparcie wszystkich ugrupowa polskich, cho z odmiennych powodw i w rnej formie. I Kongres polskich deputowanych rejonu wileskiego wybra Rad Koordynacyjn celem utworzenia polskiego regionu autonomicznego w ramach Litwy Sowieckiej (12.05.1989), natomiast rada rejonu solecznickiego ogosia go terytorialno-narodowym regionem polskim (6.09.1989). Tak sam decyzj podjli nastpnie radni rejonu wileskiego (15.09.1989). Po nowych wyborach rada solecznicka uchwalia, e w jej rejonie nadal obowizuj konstytucje Litewskiej SRS oraz ZSRS, w ten sposb Litwa komunistyczna przetrwaa tylko w Soecznikach. Rada wileska przyja statut polskiego regionu narodowego w skadzie niepodlegej Republiki Litewskiej (26.07.1990). Rnica w postpowaniu obu rad wynikaa z faktu, i czonkami KPZR (platformici) byo 82% deputowanych Rady solecznickiej i ,,tylko" 54% Rady wileskiej. 1 czerwca 1990 roku zebra si z Zawiszacu II Kongres polskich radnych, ktry wybra Rad Koordynacyjn, majc przygotowa statut dla polskiego okrgu autonomicznego. Druga cz Kongresu zostaa przeniesiona do Ejszyszek (6.10.1990), gdzie ogoszono powstanie Polskiego Kraju terytorialno-narodowego w granicach Republiki Litewskiej, odrzucono natomiast projekt Jana Kucewicza, by utworzy Polski Kraj Autonomiczny ze statusem republiki w skadzie ZSRS. W skad nowej jednostki weszy oprcz rejonw wileskiego i solecznickiego, miasto Podbrodzie (Pabrade), gminy Podbrodzie i Maguny (Magunai) z rejonu wiciaskiego, gminy Pauki (Paluknys), Troki, Stare Troki i Kriociszki (kriotiskes) z rejonu trockiego, a take gmina Jawniuny (Jauniunu) z rejonu szyrwinckiego. Decyzj t samorzd solecznicki potwierdzi 236 gosami przeciw 4, a wileski 80 gosami przeciw 3 (10.10.1990). Na spotkaniu przedstawicieli samorzdw polskich i Prezydium Rady Najwyszej postanowiono utworzy komisj pastwow dla spraw Litwy Wschodniej, celem osignicia consensusu midzy postulatami z Eiszyszek i wnioskami komisji parlamentarnej d/s Litwy Wschodniej (17.10.1990). Przed badaniem opinii publicznej, 29 stycznia 1991 roku, Rada Najwysza podja uchwa zobowizujc rzd do przedstawienia w terminie do 31 maja projektu nowego podziau administracyjnego, ,,w myl ktrego przewidywan podstaw powiatu wileskiego byyby obecne rejony solecznicki i wileski" o zdecydowanej wikszoci polskiej i posiadajce odrbny statut. Druga uchwaa zapowiadaa przedstawienie do 1 maja projektu rozwoju szkolnictwa wyszego dla mniejszoci narodowych. Rada Koordynacyjna i ZPL uznay, i obie uchway

,,stwarzaj podstawy do wzajemnego zaufania". Niestety, decyzje te pozostay na papierze, gdy wadze litewskie nie tylko nigdy nie wywizay si ze zoonych obietnic, ale w ogle zaczy je negowa. ,,Zapomnieniu" uleg zwaszcza specjalny statut powiatu wileskiego. W sferze dyskusji znajduje si natomiast idea utworzenia regionu narodowociowego dla Litwinw, Biaorusinw, Rosjan i Polakw, by zrwnoway wpywy tych ostatnich (patrz: Biaoru: konflikt biaorusko-litewski). Z drugiej strony radni soleczniccy postanowili, e ich rejon pozostaje w skadzie ZSRS (21.05.1991). Nastpnie, wbrew stanowisku Zarzdu Gwnego ZPL, na tydzie przed wyganiciem terminu ustalonego przez Rad Najwysz 201 radnych polskich zebrao si w Mociszkach i przyjo wasny projekt statutu powiatu wileskiego (22.05.1991). Projekt, ktry przedstawiono parlamentowi litewskiemu, przewidywa utworzenie sejmu regionalnego, ktrego marszaek byby z urzdu wiceprzewodniczcym Rady Najwyszej Litwy, wybr 750 osobowej rady reginalnej, wasne ustawodawstwo, pierwszestwo przed litewskim. Po zaamaniu puczu rada solecznicka dokonaa strategicznego odwrotu; wybrano nowe kierownictwo i anulowano antykonstytucyjne uchway (3.09.1991). Zgodnie jednak z wczeniejszym ostrzeeniem, Rada Najwysza Litwy, w odwet za ogoszenie autonomii, rozwizaa samorzd rejonu wileskiego (4.09) i solecznickiego (9.09) na okres szeciu miesicy i mianowaa penomocnikw Artura Merkysa i Arunasa Eigirdasa, ktrzy objli zarzd rejonw. ZPL okreli ,,rozwizanie samorzdw jako bezprawne" choby tylko z powodu naruszenia procedury prawnej. III ZJazd ZPL przyj jako podstaw do dyskusji z wadzami litewskimi nowy projekt statusu okrgu autonomicznego; zrezygnowano w nim z wasnego sejmu i prokuratury. Tymczasem w poowie grudnia 1991 roku Rada Najwysza odrzucia wniosek o ustalenie daty nowych wyborw w obu rejonach, tym samym przeduajc zarzd penomocnikw. Litwini gosili, e na wybory bd mogli zezwoli dopiero po dekolektywizacji i prywatyzacji, gdy zamana zostanie prosowiecka polska nomenklatura. Tymczasem reformy zostay wykorzystane w 1992 roku do wypowiedzenia Polakom wojny ekonomicznej; usunito ich z komisji prywatyzacyjnych, preferujc Litwinw przybyych z innych rejonw, praz starano si odebra im ziemi. Wykorzystujc przepisy o zwrocie byym wacicielom tylko zachowanego mienia,. ziemi wacicieli polskich przydzielano rnym instytucjom, rezerwowano na budow osiedli, starajc si popiera napyw Litwinw. Meryks rozwizywa rady gminne (np. za przywracanie polskich nazw), a zwaszcza zwalnia starostw wybraych przez rady i osadza wasnych kandydatw (Bujwidziszki, Rudamin). S\Dyspozycyjni starostowie przydzielali litewskim przybyszom z Wilna dziaki budowlane na ziemi polskich wacicieli. W rejonach litewskich zezwolono, by zebranie mieszkacw zawiadczao o dawnej wasnoci pl (np. Kajpeda), w rejonach polskich nadal wymaga si dokumentw z archiww, ktre bd Polakom nie s wydawane, by nie mogli ubiega si o ziemi, bd nie mog by wydane z powodu zachowania si jedynie 17% zasobw. Polacy zarzucaj penomocnikom, i otaczaj si takimi samymi platformistami, tyle e narodowoci litewskiej. Dotychczas Meryks zwolni lub zmusi do odejcia z pracy ponad 41 osb w rejonie wileskim, za Eigirdas usun 20 osb w rejonie solecznickim. Obecnie konflikt postrzegany jest wycznie w kategoriach narodowych. V. Landsbergis nie chcia, by penomocnikiem mianowa Polaka, i odrzuci kandydatur Cz. Okiczyca, ktr zoy mu sam zainteresowany, a jednoczenie prezydent i wikszo politykw litewskich stale podkrelaj, i nie ma Polakw, z ktrymi mona by byo wsppracowa, poniewa wszyscy znani dziaacze polscy s nastawieni antylitewsko. Terleckas skrytykowa ograniczenie walki z komunistami do komunistw polskich i pozostawienie w rkach komunistw litewskich samorzdw, ktre udao si im opanowa. V. Landsbergis zapytany w warszawskiej TV, dlaczego sprawami polskimi na Litwie zajmuj si komunici litewscy, jak np. R. Ozolas, wyjani, i jest on ,,dobrym komunist", poniewa uznaje niepodlego Litwy, a komunici polscy s li, gdy reprezentuj kierunek prosowiecki (5.10.1991). Drug, obok R. Ozolasa,

osob odpowiedzialn za zaostrzenie stosunkw litewsko-polskich by V. Czepaitis, ktry forsowa polityk konfrontacji z mniejszoci polsk. Ju udzia w sondau opinii publicznej (9.02.1991) wykaza nieufno ludnoci polskiej do wadz litewskich. Mimo apeli ZPL w rejonie wileskim gosy oddao 42,8%, a w solecznickim 25% uprawnionych, z tego za niepodlegoci wypowiedziao si odpowiednio: 56,6% (16 tysicy na 66 tysicy) i 52,8% (3,8 tysica na 29 tysicy). Polityka litewska powoduje, e nieufno moe przerodzi si w otwart wrogo Polakw wobec pastwa litewskiego. Wadze nie chc zgodzi si na wybory z obawy, e wygraj je dziaacze antylitewscy, ale odwlekajc przywrcenie samorzdw, wzmacniaj wanie nastroje antylitewskie. Nacjonalici litewscy prbowali gra kart niemieck. Pose V. Paliunas zaproponowa zblienie z RFN celem neutralizacji Polski (2.10.1991). Zdaniem posa Povilonisa antylitewski atak propagandowy polskich rodkw masowego przekazu zmusza Litw do szukania sojusznika w Niemczech. Parlament litewski uchwali ustaw ,,o zawiadczeniach o obywatelstwie" (5.05.1990), zapowiadajc, i obywatelstwo Litwy, uprawniajce do udziau w prywatyzacji bonowej i dekolektywizacji, uzyskaj tylko ci mieszkacy Republiki, ktrzy podpisa nastpujce deklaracj: ,,otrzymujc zawiadczenie obywatela Republiki Litewskiej, zobowizuj si do przestrzegania ustaw Republiki Litewskiej, poszanowania niepodlegoci swego pastwa i jego integralnoci terytorialnej". Do kwestionariusza naleao wpisa dat przybycia na Litw podpisujcego lub jego rodzicw oraz kraj pochodzenia, co wskazuje, e sam pomys ,,zawiadcze" by pierwotnie pomylany jako rodek wyselekcjonowania ludnoci napywowej, a wic gwnie rosyjskiej. Komunici polscy rozwinli propagand na rzecz bojkotu zawiadcze, w Polsce za ustaw litewsk przedstawiono jako rodek poniania Polakw (Andrzej Stelmachowski). Polakom na Litwie grozio, i we wasnym kraju zostan cudzoziemcami. Dopiero w padzierniku 1991 roku ZPL wezwa do podpisywania deklaracji *termin wygasa 3.11.1991). Ostatecznie okoo 90% Polakw zgosio si po zawiadczenia o obywatelstwie. Jesieni tautininkowie wszczli akcj przeciwko ,,kolonistom". 16 padziernika 1991 roku Moda Litwa rozpocza zbieranie podpisw pod petycj o przeprowadzenie referendum w sprawie obywatelstwa. Szermowano hasem: ,,Obcokrajowcy zabieraj nam mieszkania i miejsca pracy". Chodzi o odebranie obywatelstwa osobom, ktre nie byy obywatelami Litwy w dniu 15 czerwca 1940 roku lub ich potomkami, by uniemoliwi im udzia w wyborach. Teoretycznie akcja wymierzona jest w Rosjan, lecz w rzeczywistoci jej ofiarami maj by Polacy. Na Wileszczynie zostali oni przecie uznani przez wadze litewskie za ,,obcokrajowcw" po uzyskaniu przez Litw Wilna w 1939 roku. Polacy ju zostali uznani przez nacjonalistw za potomkw 250 tysicy ,,kolonistw" przybyych rzekomo na Wileszczyzn litewsk po 1920 roku. Na spotkaniu Vilniji, Paangi i Rady d/s Litwy Wschodniej zaproponowani, aby za kolonistw uzna wszystkich, ktrzy nie wyka si posiadaniem ziemi przed 9 padziernika 1920 roku i nie zwraca im gospodarstw (15.04.1992). ,,Kolonistami" ma by 35% ludnoci Litwy Wschodniej, bez nich Litwini byliby tu wikszoci, a nie 46% mniejszoci. Denie do lituanizacji regionu wileskiego ley u podstaw tych wszystkich akcji. Jesieni 1991 roku wadze litewskie postanowiy przyj zasad, i mniejszo polska bdzie miaa tylko te prawa, ktrymi bdzie cieszy si mniejszo litewska w Polsce. W przygranicznym rejonie Sejn mieszka obecnie okoo 15-20 tysicy Litwinw; cae wojewdztwo suwalskie liczy 463 tysice ludnoci. Na pozostaych terenach Polski yje jeszcze okoo 10 tysicy Litwinw. Wedug szacunkw litewskich Litwinia stanowi 10% mieszkacw Szypliszek, 25% - 30% mieszkacw Sejn i 80% ludnoci Puska. Po wojnie z Polski na Litw repatriowao si okoo tysica Litwinw. Nauczanie w jzyku litewskim prowadzone jest w 5 szkoach podstawowych, w 7 litewski wykadany jest jako przedmiot nadobowizkowy. W liceum w Pusku niektre przedmioty wykadane s po litewsku, ale jest to niewystarczajce. Litwini uzyskali cotygodniow 30 minutow audycj radiow (2.07.1991). W latach osiemdziesitych zakoczy si konflikt

jzykowy, gdy wadze duchowne dopuciy wreszcie litewski do liturgii. Msze po litewsku s odprawiane w Pusku, Sejnach, Smalenach i w Warszawie, ale Litwini chc te mszy w Suwakach. Nadal natomiast trwa spolszczanie nazwisk litewskich oraz wyczne uywanie jzyka polskiego w administracji. Wadze polskie nie odbieraj jednak Litwinom ziemi, ani nie prowadz akcji kolonizacyjnej. Eugenijus Petruszkeviczius, przewodniczcy Litewskiego Stowarzyszenia SpoecznoKulturalnego, przedstawi list postulatw litewskich. Obejmuj one kurialn ordynacj wyborcz celem zagwarantowania Litwinom reprezentacji w Sejmie (kandydat litewski uzyska w wyborach 1249 glosw), nadanie litewskiemu statusu jzyka urzdowego w gminach Sejny i Pusk, wprowadzenie go do korespondencji midzy urzdami i obywatelami na tym terenie, umieszczenie napisw litewskich w Pusku, Sejnach i Szypliszkach, wpisywanie do dowodw osobistych nazwisk w pisowni litewskiej i literami litewskimi, posugiwanie si podrcznikami litewskimi, otwarcie przedszkola, szkoy podstawowej, liceum i szkoy rolniczej w Sejnach z litewskim jzykiem wykadowym oraz zaoenie na koszt pastwa punktw nauczania jzyka litewskiego wszdzie tam, gdzie mieszkaj Litwini, retransmisj radia i telewizji litewskiej a do rodkowej Polski, a litewskich audycji rozgoni biaostockiej na teren caej Polski, emisj 20-minutowej audycji telewizyjnej raz na miesic w programie I, stworzenie orodkw kulturalnych w Warszawie i Sejnach, normalizacj stosunkw w Kociele i zwrot skonfiskowanych przez komunistw wydawnict litewskich oraz przeksztacenie litewskiego dwumiesicznika Auszra w dziennik. Grupa Sajudisu z Kowna zadaa otwarcia w Suwakach lub w Warszawie uniwersytetu litewskiego, przyznania wojewdztwu suwalskiemu autonomii i nadania na jego terytorium litewskiemu statusu jzyka urzdowego, finansowania kilku pism litewskich, tumaczenia audycji TV polskiej na litewski itd. (Voruta z 1-15.06.1991). Rzecz jasna jeli spenienie postulatw polskich zostanie uzalenione od realizacji da kowieskich, do normalizacji stosunkw nigdy nie dojdzie. Nie zmienia to faktu, e pooenie Litwinw w Polsce pod wzgldem narodowym jest gorsze ni Polakw na Litwie. Deklaracja z 11 marca 1990 roku spotkaa si z jednoznacznym poparciem spoeczestwa polskiego w Polsce i niechci rzdu T. Mazowieckiego oraz ugrupowa go popierajcych. Mimo wezwa ,,Solidarnoci" i wielu mniejszych ugrupowa premier odmwi uznania pastwa litewskiego i nawizania z nim stosunkw dyplomatycznych, wyjaniajc, i byoby to rwnoznaczne z ,,zerwaniem stosunkw dyplomatycznych z Moskw". w Gazecie Wyborczej, ukazay si artykuy krytykujce opr Litwinw wobec Sowietw, jako e mgby on zaszkodzi pozycji I sekretarza KPZR M. Gorbaczowa i jego staraniom o wolno w ZSRS i w Europie rodkowej. Polska jako 12 pastwo, po Argentynie, uznaa Litw 5 wrzenia 1991 roku. Konflikt litewsko-polski doprowadzi do zmian w postawach Polakw w Polsce. ZChN i KPN jednoznacznie popary kierunek narodowy na Litwie. Dziaaczy prosowieckich przedstawiano w Polsce jako narodowych, zwalczanych przez wadze litewskie za obron interesw polskich, zapominajc o ich komunistycznej opcji lub wrcz j usprawiedliwiajc. Ciechanowski sta si gociem na imprezach narodowych demokratw (30.05.1992). Unia Demokratyczna zaja natomiast stanowisko zdecydowanie prolitewskie, dystansujc si w ogole od mniejszoci polskiej i jej postulatw. Nastawienie spoeczestwa po rozwizaniu samorzdw polskich z prolitewskiego zmienio si na antylitewskie, a prasa przybraa ton jednoznacznie wrogi wobec Litwy. Rokowania polsko-litewskie doprowadziy do podpisania ,,Deklaracji o przyjaznych stosunkach i dobrossiedzkiej wsppracy", uznajcej obecn granic i potwierdzajcej szereg praw obu mniejszoci narodowych (13.,01.1992). postanowiono, e: ,,Obie strony dy bd do stworzenia mniejszociom polskiej na Litwie i litewskiej w Polsce moliwoci penego zaspokojenia potrzeb jzykowych, kulturalnych, religijnych i owiatowych, wcznie z nauk w jzyku ojczystym, w tym ksztacenia osb

nalecych do mniejszoci narodowych na wszystkich szczeblach nauczania". Wadze litewskie nadal nie chc jednak zarejestrowa polskiego uniwersytetu, ktry dziaa nieformalnie (6 wydziaw). pose Vidmantas Povilonis stwierdzi, e skoro w Chicago nie ma uniwersytetu polskiego, a tamtejsza Polonia jest dwukrotnie wiksza od litewskiej, w Wilnie rwnie nie naley go zakada. Wadze litewskie proponuj, by Polacy studiowali w Polsce (293 osoby uczyy si w 1992 r.), ale nie uznaj polskich dyplomw. Na Litwie w 1991 roku na uczelnie wysze wstpio 229 Polakw, w tym 65 do Wileskiego Instytutu Pedagogicznego, w ktrym istniej wydziay polskie. Zobowizano si te ,,do stworzenia gwarancji niedyskryminowania (mniejszoci narodowych) w yciu politycznym, spoecznym i gospodarczym, a take do umoliwienia im utrzymywania swobodnych kontaktw z drugim krajem". Dalej czytamy: ,,Obie strony zobowizuj si wzajemnie do zapewnienia instytucjom i organizacjom mniejszoci narodowych prawa do ubiegania si o dobrowolne dotacje oraz o pomoc. Oba pastwa sprzyja bd wymianie specjalistw w dziedzinie kulturym nauki i owiaty". Tymczasem wiceprezydent B. Kuzmickas stwierdzi: ,,nie chcemy importu profesorw z Polski". ,,Rzeczpospolita Polska i Republika Litewska zagwarantuj prawo uywania przez osoby nalece do mniejszoci narodowych ich imion i nazwisk w brzmieniu i pisowni jzyka ojczystego, zgodnie z dokumentami przyjtymi przez KBWE. Zgodnie ze stadardami midzynarodowymi strony powstrzymaj si od dziaa, ktre prowadziyby do zmian narodowociowych na obszarach zamieszkanych przez mniejszoci narodowe". ZChN i KPN uznay podpisanie Deklaracji za przedwczesne, gdy najpierw Litwini powinni zezwoli na wybory samorzdowe w rejonie wileskim i solecznickim, natomiast rodowiska litewskie, zwaszcza narodowe, potpiy jej tezy i zapowiedziay, i traktat o wsppracy, ktry powtarzaby stwierdzenia Deklaracji nie moe liczy na przyjcie. Od tego momentu nastpi zwrot w polityce wadz litewskich ku konfrontacji z ca spoecznoci polsk. Pocztkowo Landsbergis prbowa zmontowa z przewodniczcym Rady Najwyszej Biaorusi sojusz wymierzony w mniejszo polsk w obu krajach. We wsplnym komunikacie stwierdzono, i ,,nie do przyjcia jest tworzenie autonomii terytorialnych, poniewa sprzyjaoby to powstawaniu nowych rde napicia w regione" i wypowiedziano si przeciwko ,,przedstawianiu rnic wyznaniowych jako narodow-etnicznych" (34.01.1992). Zastpca Landsbergisa, Bronius Kuzmickas, podkreli, i po obaleniu komunizmu rola Polski bdzie systematycznie male na rzecz Ukrainy, tym bardziej wic porozumienie litewsko-biaoruskie powinno zastpi wspprac z Polakami, konieczn wwczas, gdy istnia jeszcze Zwizek Sowiecki (Lietuvos aidas, 25.01.1992). Biaoru, ktra znajduje si pod pen kontrol Moskwy, jest jednak przez ni uywana do wywierania naciskw na Litw Landsbergisa i dlatego proponowany alians nie moe doj do skutku. Nieprzypadkowo minister spraw zagranicznych Biaorusi, Piotr Krauczenka, ktry kilkakrotnie ponawia roszczenia terytorialne pod adresem Litwy, zapocztkowa zblienie biaorusko-polskie. TV litewska nadaje codziennie 10 minutowy program przygotowywany przez Polakw (plus 30 min programu radiowego). W 1992 roku utworzono wielojzyczn TV Litwy Wschodniej. Jej program polski bd przygotowywali Litwini. Od lipca TV LW ma nadawa 2 godziny programu dziennie na kanale, na ktrym dotychczas transmitowani program I TV Warszawa. Od dawna nacjonalici domagali si likwidacji tych transmisji. Pod egid i kontrol Vilniji powstaa Wsplnota Litwy Wschodniej, czca efemeryczne organizacje litewskie z tego terenu i majca suy wadzom Litwy jako ,,prawdziwy gos spoeczestwa" (29.02.1992). Wsplnota popiera program Vilniji i w wyborach wystawi swych kandydatw przeciwko kandydatom ZPL. Dopki jednak wadze nie zmieni narodowociowego skadu regionu wileskiego, Wsplnota nie wygra wyborw, korzystajc nawet z pomocy administracji pastwowej. Moda Litwa wezwaa do utworzenia funduszu

finansujcego Litwinw chccych osiedli si lub inwestowa w rejonach polskich (16.05.1992). W czerwcu rzd zdecydowa, e poprze akcj kolonizacyjn w rejonie wileskim i bdzie wydziela dwuhektarowe dziaki byym zesacom, emerytom, inwalidom itp. narodowoci litewskiej na ziemi, ktra powinna by zwrcona dawnym wacicielom narodowoci polskiej. ZPL wezwa do gosowania za wycofaniem wojsk. W Solecznikach wzio udzia w referendum 17 tysicy osb (59,3%); za ewakuacj wypowiedziao si 10 tysicy (34,7% uprawnionych), za przeciw 6,5 tysica. W rejonie wileskim gosowao 35 tysicy osb (58,8%); za wycofaniem wojsk wypowiedziao si 25 tysicy (40% uprawnionych), przeciw 8,5 tysica. Podobny wynik przynioso referendum tylko w Ignalinie (41,4% uprawnionych za ewakuacj). W miar jak obz Landsbergisa cofa si pod naciskiem postkomunistycznego sojuszu lewicy promoskiewskiej, coraz wikszy wpyw uzyskiwa w nim nurt nacjonalistyczny. Antypolska propaganda miaa mu posuy jako instrument konsolidacji wasnych szeregw, podobnie jak za czasw Smetony. W rezultacie Polacy jeszcze bardziej odsunli si od obozu niepodlegociowego. Korzysta z tego obz postkomunistyczny, wypowiadajc si za wyborami samorzdowymi czy obiecujc mianowanie Polaka ministrem bez teki d/s mniejszoci narodowych (Brazauskas). Gosy frakcji polskiej przesdziy o zorganizowaniu dwu referendw osobno, a wic o klsce Landsbergisa. Potrafi on jedynie oskara ZPL o suenie KGB (17.03.1992). Gdy wreszcie zaproponowa wybory samorzdowe w zamian za gosowanie frakcji polskiej za przedterminowymi wyborami parlamentarnymi, byo ju za pno. Polacy, nauczeni dowiadczeniem, zadali najpierw wyborw samorzdowych. W lipcu RN miaa wyznaczy ich dat na dzie drugiej tury wyborw parlamentarnych. Akcja kolonizacyjna, ktra ma uniemoliwi rzekome rewindykacje terytorialne ze strony Polski, a o tym nikt w Polsce nie myli, moe wywoa wanie niebezpieczestwo, jakiemu miaa zaradzi. Litwa nie zniszczy Polakw bez sigania do przemocy, natomiast szykany administracyjne i wojna ekonomiczna, tworzenie obywateli drugiej kategorii szybko stworzy zastpy zaciekych wrogw pastwowoci litewskiej. Konflikt litewsko-polski bdzie si zaostrza, gdy nie ma adnej siy politycznej, ktra byaby wystarczajco zainteresowana normalizacj i wspprac. Jest jednak moliwe, i zwycistwo na Litwie si promoskiewskich i dalsze utrzymywanie przez Polsk statusu dobrowolnego satelity Rosji uczyni zbdnym skcanie obu krajw.