Radosław Kaczan, Kamil Sijko - Psychospołeczne Skutki Transformacji Ustrojowej A Radzenie Sobie Osób Z Ograniczeniem Sprawności Na Rynku Pracy.

Osoby z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy Redakcja naukowa serii: Anna Izabela Brzeziska
Tom 1 Anna Izabela Brzeziska i Konrad Piotrowski Aktywno zawodowa osb z ograniczeniem sprawnoci: wyznaczniki spoeczno-demograficzne i osobowociowe Tom 2 Anna Izabela Brzeziska i Konrad Piotrowski Wyznaczniki satysfakcji z wykonywanej pracy osb z ograniczeniem sprawnoci: kompetencje i relacje Tom 3 Anna Izabela Brzeziska i Radosaw Kaczan Wychowanie do samodzielnoci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowego osb z ograniczeniem sprawnoci Tom 4 Radosaw Kaczan i Kamil Sijko Psychospoeczne skutki transformacji ustrojowej a radzenie sobie osb z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy
Tom 5 Radosaw Kaczan, Karolina Smoczyska i Iwona Bbiak Jaka pomoc i dla kogo? Wsparcie indywidualne i instytucjonalne a aktywizacja zawodowa osb z ograniczeniem sprawnoci Tom 6 Dorota Wiszejko-Wierzbicka Od samoakceptacji do aktywnoci? Postawy wobec wasnej niepenosprawnoci a aktywno zawodowa Tom 7 Wojciech ukowski i Dorota Wiszejko-Wierzbicka Wizerunek aktywnoci zawodowej osb z ograniczeniem sprawnoci. Perspektywa biograficzna Tom 8 Anna Magorzata Chodynicka, Piotr Rycielski Inni czy podobni? Charakterystyka osb z ograniczeniem sprawnoci
Radosaw Kaczan, Kamil Sijko
Psychospoeczne skutki transformacji ustrojowej a radzenie sobie osb z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy
Seria Osoby z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy tom 4
Warszawa 2008
Radosaw Kaczan i Kamil Sijko Psychospoeczne skutki transformacji ustrojowej a radzenie sobie osb z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy Copyright by the authors and for this edition by Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2008 All rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie w caoci lub we fragmentach jakkolwiek technik bez pisemnej zgody wydawcy zabronione.
Recenzenci:
prof. dr hab. Augustyn Baka, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr Krzysztof Puchalski, Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera w odzi Redaktor prowadzcy: Andrzej abdzki Korekta jzykowa: Jolanta Romanowska Korekta: Agnieszka Kiliska Redakcja techniczna: Magorzata Chmielewska Skad, amanie, przygotowanie do druku: Mater Projekt okadki: Pawe Rosoek
Publikacja powstaa w ramach projektu finansowanego przez Europejski Fundusz Spoeczny i Szko Wysz Psychologii Spoecznej w Warszawie nr WUE/0041/IV/05 pt: Psychospoeczne uwarunkowania aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych
Serie wydawnicze przygotowane w ramach projektu pod redakcj prof. dr hab. Anny Izabeli Brzeziskiej kierownika projektu: Seria I Osoby niepenosprawne Seria II Przeciw wykluczaniu z rynku pracy Seria III Osoby z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy Wszystkie publikacje dostpne pod adresem: www.swps.edu.pl/new_www/efs/
ISBN 978-83-89281-61-6
Wydanie I Wydawca: Wydawnictwo Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej Academica ul. Chodakowska 19/31 03-815 Warszawa tel. (+ 48 22) 870 62 24 e-mail: academica@swps.edu.pl
Spis treci
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Osoby niepenosprawne w Polsce przed rokiem 1989 i po roku 1989 . . . . . 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Wprowadzenie: zmiana systemowa roku 1989 . . . . . . . . . . . . . Inkluzja spoeczna osb niepenosprawnych . . . . . . . . . . . . . . Zmiany w sytuacji ekonomicznej osb niepenosprawnych po 1989 roku Analizowane zmienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 9 9 11 14 15
2. Zmienne socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci a moment przeomu 1989 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Pe, miejsce zamieszkania i poziom wyksztacenia a moment nabycia niepenosprawnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Stan cywilny a moment nabycia niepenosprawnoci . . . . . . . . . . . 2.4. Stopie i rodzaj niepenosprawnoci a moment nabycia niepenosprawnoci 2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Aktywno zawodowa w badanych grupach . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Postawy wobec aktywizacji zawodowej i opinie na temat pracy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Gotowo do podjcia i zmiany pracy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . 3.5. Wpyw niepenosprawnoci na sytuacj zawodow przyczyny niepodejmowania pracy w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . 3.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Kapita spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19 19 20 21 23 25 27 27 28 30 32 36 46 47 47 48 50 54 56
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Liczba przyjaci i znajomych w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . 4.3. Kapita spoeczny i aktywno zawodowa w grupach PRZED89 i PO89 4.4. Relacje w rodzinie w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . 4.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SPIS TRECI
5. Jako ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Zadowolenie z ycia, wartoci oraz zaufanie w grupach PRZED89 i PO89 5.3. Umiejscowienie kontroli, wymiana spoeczna oraz wsparcie w grupach PRZED89 i PO89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 57 58 60 64 65 67 69
6. Podsumowanie i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aneks: Podstawowe dane na temat projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wstp
Gotowo do ycia w cigle zmieniajcym si wiecie, sprostanie wymogowi niepewnoci i cigej transformacji s wpisane w czasy, w ktrych yjemy. Znany brytyjski socjolog Anthony Giddens (2005, s. 64) tak charakteryzuje proces przyspieszenia, jakie nastpio wraz z nastaniem epoki nowoczesnej: Historia ludzkoci liczy okoo p miliona lat. Rolnictwo, warunek osiadego trybu ycia ma jedynie okoo dwustu tysicy lat. Pierwsze cywilizacje powstay mniej wicej sze tysicy lat temu. Gdyby cay czas istnienia ludzkoci skrci do jednej doby, rolnictwo powstaoby o 23.56, a cywilizacje o 23.57. Rozwj spoeczestw nowoczesnych zaczby si z wybiciem 23.59 i 30 sekund. A jednak w cigu tych ostatnich trzydziestu sekund dnia ludzkoci zaszo prawdopodobnie tyle zmian, co przez cay wczeniejszy okres. Czy tak opisywana zmienno przejawiajca si w procesach transformacji ustrojowej i nastpujcej obecnie globalizacji wpywa na funkcjonowanie osb niepenosprawnych? Odpowied wydaje si oczywista, ale duo ciekawsze wydao si nam postawienie pytania o to, w jaki sposb si to odbywa i czy jest warunkowane innymi czynnikami. Nasze poszukiwania koncentruj si wok pytania o wpyw zmiany ustrojowej, jaka zostaa zapocztkowana w Polsce w roku 1989, na psychospoeczne wyznaczniki aktywnoci zawodowej osb z ograniczeniami sprawnoci. W kolejnych rozdziaach publikacji prezentujemy wyniki analiz, ktre w naszym zamyle maj pokaza, jak fakt nabycia niepenosprawnoci w okresie PRZED 1989 rokiem lub PO 1989 roku rnicuje badan przez nas populacj pod wzgldem charakterystyk socjodemograficznych, aktywnoci zawodowej, kapitau spoecznego i jakoci ycia. Radosaw Kaczan i Kamil Sijko Warszawa, czerwiec 2008 r.
Rozdzia 1
Osoby niepenosprawne w Polsce przed rokiem 1989 i po roku 1989
1.1. Wprowadzenie: zmiana systemowa roku 1989

Immanuel Kant wnis do filozofii bardzo wiele. Czasami mwi si, e jego prace spowodoway przewrt kopernikaski w filozofii. Jedn z waniejszych jego myli byo zwrcenie uwagi na tzw. transcendentne warunki ludzkiego poznania, czyli atrybuty, ktre pozwalaj jako zorganizowa bezmiar wrae docierajcych do jednostki. Warunki te Kant uwaa za jednakowe dla wszystkich ludzi, a byy to czas i przestrze. Rzeczywicie, pojcia te towarzysz niemal wszystkim naszym wspomnieniom, mylom i wyobraeniom. W tym kontekcie atwo zrozumie, skd u badaczy wzi si pomys na tak, a nie inn tematyk ksiki i taki wanie do niej wstp. Dociekajc przyczyn zaobserwowanych przez nas rnic midzy badanymi osobami w naturalny sposb pomylelimy o ich przeszoci jej pitno postanowilimy uczyni podstaw naszej pracy, aby nastpnie, ju wyposaeni w tak wiedz, mc trafnie interpretowa teraniejszo. Nie jestemy w tym podejciu wyjtkowi w innej publikacji tej serii Anna I. Brzeziska i Radosaw Kaczan rwnie skupiaj si na przeszoci i badaj, czy oddziaywania na jednostk w jej dziecistwie maj skutki dla jej aktywnoci zawodowej w okresie dorosoci (Brzeziska, Kaczan, 2008). Zmiana systemowa, jaka nastpia w roku 1989, jest rodzajem zmiany spoecznej, ktr moemy ujmowa jako rnic midzy stanem systemu spoecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu (Sztompka, 2002, s. 437). Gboko i zakres tych zmian spowodoway rozpad starych sposobw funkcjonowania jednostek i instytucji i wyonienie si nowych, wczeniej nieznanych, co stanowio dla wielu osb sytuacj trudn i wymagajc ogromnego wysiku adaptacji. Bogdan Mach (2003, s. 41) w nastpujcy sposb charakteryzuje jako i zakres tych zmian:
10
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Przejcie do rynku i demokracji, ktre dokonao si w Polsce w ostatniej dekadzie ubiegego wieku, dla spoeczestwa polskiego stanowi zarazem (a) historyczn szans, o ktrej lepszym bd gorszym wykorzystaniu przekonamy si dopiero w dalszej perspektywie oraz (b) codzienne ryzyko i niepewno na skal dotd (wyczajc okres wojen) nieznan, o ktrych uciliwoci, z kolei, spoeczestwo przekonuje si bolenie od pierwszych dni budowania postsocjalistycznej rzeczywistoci. Jak opisywane przez Macha procesy wpyny na funkcjonowanie ludzi w codziennych sytuacjach i ich samopoczucie? W cigu prawie 20 lat od pocztku zmian ustrojowych wykonano wiele bada i analiz, dotyczcych tego problemu (por. Sztompka, 1999; Wnuk-Lipiski, Zikowski, 2001). My chcielibymy przywoa tylko jeden wynik pochodzcy z raportu sporzdzonego przez CBOS, a opublikowanego w grudniu 2006 r. Autorzy raportu (por. Samopoczucie Polakw w latach 19882006, 2006) stwierdzaj, e rok 2006 przynis znaczc popraw samopoczucia Polakw: 49% badanych odczuwao zadowolenie z tego, e co im si udao (w porwnaniu z 29% w roku 1988); 48% miao pewno, e wszystko ukada si dobrze (w porwnaniu z 28% w roku 1988); 40% odczuwao dum z wasnych osigni (w porwnaniu z 24% w roku 1988). Powysze uzasadnienie wagi problemu zmiany systemowej dla wyboru tematyki tej ksiki nie jest jednak jedynym, istniej rwnie mocne argumenty empiryczne. O sytuacji osb z ograniczon sprawnoci w Polsce (ale nie tylko) mona napisa bardzo wiele, ale na pewno nie to, e jest stabilna. Na dzisiejszy status osoby niepenosprawnej miay wpyw zarwno trendy globalne, jak i wydarzenia lokalne (polskie). Gdyby kto zada banalne pytanie: czy s to zmiany na lepsze czy na gorsze, trudno byoby udzieli odpowiedzi, a prawdopodobnie najlepsz byaby ulubiona odpowied naukowcw: to zaley. Zaley przede wszystkim od kryterium, jakie bymy przyjli. Gdyby pod uwag bra zmiany statusu osoby niepenosprawnej, rozumianego jako wyobraenie spoeczestwa o tym, kim jest osoba niepenosprawna, do czego jest zdolna, jakie ma prawa, moliwoci i obowizki, to z pewnoci mona mwi o zmianie na lepsze. Z drugiej strony, jeeli skoncentrowa si na zmianach mierzonych dobrobytem materialnym, odpowied moe by zupenie inna. Trudno przewidzie wypadkow zderzenia tych dwch sprzecznych tendencji problem ten przypomina stare pytanie mie czy by. Kolejno omwimy szerzej rda, kierunki i moc tych dwch aspektw zmiany.
OSOBY NIEPENOSPRAWNE W POLSCE PRZED ROKIEM 1989
11
1.2. Inkluzja spoeczna osb niepenosprawnych

Jednym z optymistycznych wnioskw z badania jakociowego, ktre zostao wykonane w ramach naszego projektu (ukowski, 2008), byo ustalenie, e osoby badane zgodnie uznaway, e zmiany, jakie dokonuj si w Polsce w okresie ostatnich kilkudziesiciu lat, uzna mona za dobre z punktu widzenia osb niepenosprawnych. Badani zauwaali, i w Polsce dokonaa si i jeszcze cigle dokonuje si zmiana w myleniu o osobach z ograniczon sprawnoci. Zmiana ta dobrze wpisuje si w oglnowiatow tendencj, ktra w okresie pwiecza znaczco odmienia sposb, w jaki myli si o niepenosprawnoci. Dobrze oddaje to cytat z wywiadu: A w dziedzinie niepenosprawnoci to myl, e zmienio si na lepsze. Myl, e wanie dziki tej integracji zaczo si mwi, jest wiksza tolerancja spoeczestwa do ludzi niepenosprawnych, e wyszli z ukrycia dziki pewnym ludziom. Tak, wczoraj by organizowany jaki koncert, byam w Sopocie, prowadzia Agata Mynarska i tam pieway osoby niepenosprawne, i w zeszym tygodniu byo co takiego. To o czym wiadczy, e jest coraz wiksze przyzwolenie spoeczne na tego typu ludzi, e o nich wiadomo, e nie jest cicho, e wiadomo, e tacy ludzie s, no i po prostu musz by. (Wywiad 001) Mwic najoglniej, chodzi o przejcie z podejcia izolacyjnego do podejcia inkluzyjnego podstawowa rnica dotyczy jakoci kontaktw spoecznych osoby niepenosprawnej. W podejciu izolacyjnym, charakterystycznym dla czasw dawniejszych, osoba niepenosprawna moga by otoczona bardzo dobr opiek, jednak y w izolacji od spoeczestwa w swoim specjalnym wiecie, na ktry skadao si specjalne przedszkole, specjalna szkoa, specjalny zakad pracy (albo orodek, w ktrym nie trzeba byo nawet pracowa) i w kocu specjalny dom spokojnej staroci. W cigu kilku ostatnich lat problem osb niepenosprawnych zosta zauwaony. Jakubowski (2005) w swojej pracy stawia hipotez, e byo to w duym stopniu skutkiem napywu do Europy wielu mieszkacw Azji i Afryki, co wystawio na prb w pierwszym etapie tolerancj tych spoeczestw, a w dalszej perspektywie spowodowao konieczno asymilacji nowych przybyszy. W Ameryce, ktra od swych pocztkw bya wielokulturowa, na sytuacj wpyw miaa wojna w Wietnamie, wielu onierzy powrcio z niej jako osoby niepenosprawne. Podobne przyczyny zainteresowania problematyk osb niepenosprawnych oraz koniecznoci ich usprawniania zauwaa Stanisaw Kowalik (2007, s. 16) piszc: Po pierwszej wojnie wiatowej nastpi do gwatowny wzrost zainteresowania rehabilitacj ruchow. Jako pierwszy pojciem rehabilitacja posuy si w 1918 roku McMaurtie, dyrektor Instytutu Czerwonego Krzya dla inwalidw w Nowym Jorku. W orodku szkoleniowym dla inwalidw wojennych uczy on osoby z uszkodzeniem narzdu ruchu i narzdu wzroku umiejtnoci ycia codziennego.
12
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Odroczonym skutkiem wspomnianych zmian w wiadomoci problemu bya zmiana postaw wobec innych, ktrych naleao wcza, a nie izolowa od spoeczestwa, mylenie takie przekadao si na dziaania legislacyjne. Kamienie milowe tego procesu pokazuje rys. 1.
ONZ ogasza Midzynarodowy Rok Osb Niepenosprawnych 1981 Kongres USA przyjmuje ustaw o niepenosprawnych Amerykanach 1990 Sejm RP uchwala ustaw o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych Powoany zostaje PFRON
1991
ONZ opracowuje Standardowe Zasady Wyrwnywania Szans Osb Niepenosprawnych 1993 Sejm RP uchwala ustaw o prawie budowlanym, ktra nakazuje projektowanie z myl rwnie o niepenosprawnych
1994
Sejm RP uchwala Kart Praw Osb Niepenosprawnych 1997
Rys. 1. Kamienie milowe na drodze do inkluzji spoecznej rdo: opracowanie wasne na podstawie Jakubowski (2005)
Same zmiany w uregulowaniach prawnych, cho wane, nie wystarczaj do tego, eby moga ulec zmianie sytuacja osb niepenosprawnych. Bardzo wanym elementem wyznaczajcym miejsce i sposoby traktowania osb niepenosprawnych w spoeczestwie jest panujcy na ich temat stereotyp. Wyznacza on sposoby zachowania si wobec tych osb, dostpne dla nich style ycia i cieki kariery w spoeczestwie. O problemie tym w nastpujcy sposb wspomina jedna z osb podczas wywiadu przeprowadzonego w ramach czci jakociowej bada (por. aneks): Po prostu nie rozumiej, e niepenosprawny to jest normalna osoba, e to nie jest jaka mapa na drzewie gdzie zawieszona. W ten sposb przeszkadzaj, maj po prostu nic nie robi, to wtedy nie bd przeszkadza. (Wywiad 147) Dwa odmienne sposoby ujmowania problematyki traktowania osb niepenosprawnych zostay przedstawione w tab. 1.

Tabela 1. Stereotypowe przekonania na temat osb niepenosprawnych Podejcie izolacyjne (dawniej) Podejcie inkluzyjne (teraz cho zmiana cigle trwa)
13
Jak traktowany jest niepenosprawny? przedmiotowo ksztaci si go (niewielkie zaangaowanie uczcego si w podejmowanie decyzji) opiekuje si osob niepenosprawn (ON) ON musi si temu podporzdkowa podmiotowo oferuje si pomoc jednak to ON decyduje o tym, czy chce j przyj czy nie
Okrelenia kaleka inwalida niepenosprawny czowiek z ograniczon sprawnoci Jak powinno si ksztaci niepenosprawnych? w szkoach specjalnych z innymi ON szkoy czsto umieszczane z dala od miast szczyt moliwoci to specjalna szkoa zawodowa zalenie od przypadku czciowo w specjalnych placwkach, ale te integracyjnie w normalnych szkoach, razem ze sprawnymi dziemi nie ma grnej linii edukacji
Co moe niepenosprawny? wykonywa proste prace (np. skada szczotki) po ukoczeniu szkoy zawodowej wykonywa kad prac od prostych prac po prac informatykw, szefw fundacji, menederw
Czego wymaga si od niepenosprawnego? niewiele nawet jeeli co mu nie wychodzi, to lepiej mu nie mwi, moe zrobi mu si przykro rdo: opracowanie Kamil Sijko zgodnie z zasad pac i wymagam jeeli kto robi co le, to musi o tym wiedzie, niewane, czy jest sprawny czy nie
Lata 90. w Polsce to rwnie pocztki dziaalnoci rnych organizacji pozarzdowych (ang. Non-Governmental Organization std czsto stosowany take w jzyku polskim skrt NGO), w tym za cel stawiajcych sobie pomoc osobom niepenosprawnym. Przykadowo w roku 1995 zaoone zostao przez Piotra Pawowskiego dziaajce prnie po dzi dzie Stowarzyszenie Przyjaci Integracji1. Warto o tym pamita, poniewa organizacje pozarzdowe s dzi w Polsce znaczc si, dziaajc w kierunku inkluzji spoecznej (wczenia) osb niepenosprawnych.
1 http://www.integracja.org/.
14
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ
1.3. Zmiany w sytuacji ekonomicznej osb niepenosprawnych po 1989 roku

Zmiany opisane wyej sami niepenosprawni okrelali jako zmiany na lepsze. Niestety, ostatnie lata to rwnie okres zmian na gorsze. Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska i Barbara Gciarz w swojej ksice (2001, s. 9) pisz: Zmiany polityczno-ekonomiczne zainicjowane w Polsce po 1989 roku postawiy osoby niepenosprawne w szczeglnej sytuacji. Jeeli bowiem uzna, e ju sama niepenosprawno stanowi przesank do obniania si jakoci ycia i postpujcego wykluczenia spoecznego, to pierwsze lata procesu transformacji przyniosy ze sob zmiany, ktre niemal z dnia na dzie stworzyy grob pogbienia si marginalizacji tej grupy. Opinia ta ma silne poparcie w faktach: po pierwsze, zmiana polityki pastwa sprawia, e racj bytu straciy inwalidzkie spdzielnie pracy (warto zwrci uwag na nazw dobr sw wyranie wskazuje, e mamy do czynienia ze star instytucj), czego konsekwencj byo powszechne bezrobocie wrd osb niepenosprawnych (ibidem). Po drugie, wysokie bezrobocie panujce w Polsce we wczesnych latach 90. skonio politykw do liberalizacji kryteriw przyznawania statusu osoby niepenosprawnej (Ostrowska, Sikorska i Gciarz, 2001, s. 27): Zwaszcza w okresie najwikszej eskalacji bezrobocia, tj. w latach 19901994 potencjalni bezrobotni stosunkowo atwo uzyskiwali status inwalidy prawnego lub chtnie przechodzili na wczeniejsze emerytury. W kolejnych latach niepenosprawnych cigle przybywao w 1997 roku 14% populacji Polski stanowiy osoby z ograniczon sprawnoci (przynajmniej prawnie), co oznaczao podwojenie si liczby osb niepenosprawnych w porwnaniu z rokiem 1978 (ibidem). Nie polepszyo to sytuacji osb niepenosprawnych wiksza ich liczba powodowaa, e podwyki rent oznaczay duo wiksze wydatki dla pastwa. Spord 200 niepenosprawnych zapytanych w roku 1999 o to, jak oceniaj ostatnie dziesiciolecie, tylko 34,8% dopatrzyo si zmian na lepsze (Ostrowska, Sikorska i Gciarz, op. cit.). Podsumowanie naszego sposobu widzenia najwaniejszych czynnikw, ktre sprawiy, e osoby niepenosprawne s dzi w Polsce w takiej, a nie innej sytuacji, przedstawia rys. 2. Ksika ta ma za zadanie sprawdzi, czy zbadane przez nas osoby niepenosprawne funkcjonuj inaczej w zalenoci od tego, w jakim czasie nabyy swoj niepenosprawno, a jeeli tak, to jakie mechanizmy s za to odpowiedzialne. Zbadana zbiorowo zostaa podzielona na dwie grupy na tych, ktrzy niepenosprawno nabyli (1) do roku 1989 i (2) po nim (w dalszej czci ksiki posugujemy si etykietami PRZED89 i PO89). Podzia taki wyda nam si sensowny prawd jest, e opisywane przez nas zmiany nie zachodziy z dnia na dzie, jednak ich wyranym pocztkiem jest wanie rok 1989. Dodatkowo podzia taki
15
Zmiany sytuacji ekonomicznej zwikszone bezrobocie zwikszenie liczby osb niepenosprawnych zagubienie w nowej rzeczywistoci
Zmiany spoeczne zmiana postrzeganej roli osoby niepenosprawnej powstajce organizacje pozarzdowe zmiana kierunku polityki spoecznej
Rys. 2. Osoby niepenosprawne w okresie transformacji szanse i zagroenia rdo: opracowanie Kamil Sijko
skutkowa prawie idealnie rwnym (grupa PRZED89 48,9% i grupa PO89 51,1%) rozkadem osb badanych, co jest zaoeniem wielu testw statystycznych.
1.4. Analizowane zmienne

W kocowej czci tego rozdziau chcielibymy przedstawi w sposb syntetyczny wszystkie zmienne, ktre bd analizowane w kolejnych rozdziaach ksiki. W celu uchwycenia wpywu zmiany systemowej na losy osb niepenosprawnych dokonalimy podziau badanej grupy ze wzgldu na moment nabycia niepenosprawnoci. Sprawdzilimy, jak to, kiedy w yciu badanych pojawia si niepenosprawno wpywa na rne, z naszego punktu widzenia, wane charakterystyki tych osb. Chcielibymy zaproponowa schematyczny podzia analizowanych zmiennych oraz wskaza na ich ewentualne powizania midzy sob, tak aby czytelnik mg ledzi kolejno wprowadzane wtki i uzyska obraz caoci poruszanych problemw (patrz rys. 3).
16
Aktywno zawodowa
Moment nabycia niepenosprawnoci: PRZED89 i PO89
Charakterystyki socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci
Kapita spoeczny
Jako ycia
Rys. 3. Schemat analizowanych zmiennych rdo: opracowanie Radosaw Kaczan na podstawie wynikw bada
Kolejno pojawiania si zmiennych w naszej analizie nie jest przypadkowa, a wynika z przemyle autorw co do tego, jakie ewentualnie mog zachodzi pomidzy nimi zwizki. Oczywicie, zdajemy sobie spraw z tego, e nie odpowiemy tu na pytanie o faktyczne wpywy i zwizki przyczynowe, a moemy jedynie mwi o powizaniach i wspwystpowaniu. Kady z kolejnych rozdziaw dotyczy jednego wybranego przez nas zagadnienia, ktre stanowi wsplny mianownik dla grupy zmiennych zawartych w kwestionariuszu (por. aneks). W tab. 2 przedstawiamy nazwy wszystkich zmiennych, ktre bd analizowane w kolejnych rozdziaach.

Tabela 2. Lista analizowanych zmiennych Zmienne socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Pe Wielko miejscowoci zamieszkania Liczba lat edukacji Typ ukoczonej szkoy Stan cywilny Poziom sprawnoci partnerw osb badanych Stopie niepenosprawnoci Rodzaj niepenosprawnoci Aktywno zawodowa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Status zawodowy Postawy wobec aktywizacji zawodowej Opinia na temat najlepszego miejsca pracy dla osoby niepenosprawnej Sposb traktowania w miejscu pracy Gotowo do podjcia pracy poza miejscem zamieszkania Sposb traktowania przez szefa Miejsce pracy: otwarty rynek pracy vs. chroniony (tylko osoby pracujce) Ch zmiany pracy Zarobki Wpyw niepenosprawnoci na sytuacj zawodow Przyczyny biernoci Preferencje co do sektora miejsca pracy Oczekiwania co do przyszej pracy Kapita spoeczny 1. 2. 3. 4. Liczba znajomych i przyjaci Liczba niepenosprawnych znajomych i przyjaci Sposoby poszukiwania pracy Sposoby traktowania w rodzinie Jako ycia 1. 2. 3. 4. 5. 6. Zadowolenie z ycia Wartoci Zaufanie Umiejscowienie kontroli Wymiana spoeczna Wsparcie instytucjonalne Rozdzia 5 Rozdzia 2
17
rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Rozdzia 4
Rozdzia 3
Rozdzia 2
Zmienne socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci a moment przeomu 1989 roku
2.1. Wprowadzenie
Analiza zmiennych demograficznych i zwizanych z niepenosprawnoci jest pierwszym krokiem do sprawdzenia, jak zmiana systemowa wpyna na badan przez nas zbiorowo. Rozdzia ten ma za zadanie pooenie fundamentw pod przysze analizy zmiennych psychospoecznych. W przypadku zmiennych demograficznych oraz zwizanych z niepenosprawnoci trudno wyobrazi sobie wpyw zmiennej takiej jak zmiana systemowa. W jaki bowiem sposb przejcie od podejcia izolacyjnego do inkluzyjnego miaoby wiza si z wiekiem osb badanych? Jak mogoby si mie do stanu cywilnego? Jednak po namyle naley stwierdzi, e nawet w zakresie takich zmiennych jak wiek czy stan cywilny, rozpatrywanie ich powiza ze zmian systemow ma sens. Zmianie systemowej jako zachodzcej w dugim czasie w jednych obszarach rewolucyjnie, w innych ewolucyjnie zawsze towarzysz inne zmiany z czasem zwizane, na przykad zmiany cywilizacyjne, w tym zwizane ze zdrowiem publicznym, zmiany w lokalnych spoecznociach, w funkcjonowaniu rnych instytucji, na poziomie relacji interpersonalnych. Medycyna rozwijaa si (i rozwija) w rnym tempie w rnych dziaach, a to moe mie wpyw na kondycj osb dowiadczajcych rnych rodzajw ogranicze sprawnoci i wtedy okazuje si, e ich pe, wiek czy stan cywilny s wanymi czynnikami uwikanymi w procedury lecznicze czy rehabilitacyjne.
20
2.2. Pe, miejsce zamieszkania i poziom wyksztacenia a moment nabycia niepenosprawnoci

Na pocztku zbadalimy, czy rnice w liczbie kobiet i mczyzn oraz osb pochodzcych z miejscowoci o rnej wielkoci midzy grup osb, ktre dowiadczyy niepenosprawnoci przed rokiem 1989 i po nim s istotne. Okazao si, e nie. Grupy PRZED89 i PO89 rniy si natomiast w sposb istotny statystycznie liczb lat edukacji szkolnej2 w grupie PRZED89 rednia wynosia 10 lat nauki (odpowiada to poziomowi szkoy zawodowej) (M = 10,43; sd = 2,64), natomiast w grupie PO89 rednia bya wysza i wynosia 11 lat (M = 11,46; sd = 2,27). Edukacja bya kodowana podwjnie: (1) jako liczba lat edukacji szkolnej oraz (2) jako typ ukoczonej szkoy analiza wykonana na zmiennej mierzcej typ ukoczonej szkoy take wykazaa istotne rnice3 (tab. 3 oraz rys. 4).
12,0
Lata nauki szkolnej
11,0 10,0 9,0 8,0
PRZED89
PO89
Rys. 4. Liczba lat edukacji w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Wyniki te ukadaj si w spjny obraz. Osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, s lepiej (wyej) wyksztacone. Wida to zarwno w liczbie lat nauki (rednio uczyy si ponad rok duej), jak i w typach ukoczonych szk w obu grupach. W grupie PRZED89 mamy wyran nadreprezentacj osb wczeniej koczcych edukacj (bd nawet wcale jej nie zaczynajcych) oraz koczcych szkoy specjalne. W grupie PO89 obserwujemy czstsz obecno osb z wyksztaceniem rednim zawodowym i policealnym. Wyszy poziom wyksztacenia moe wiza si z wiksz dostpnoci (lepszym dopasowaniem do potrzeb) edukacji dla osb niepenosprawnych, ktra z kolei przekada si na wiksze moliwoci zatrudnienia (Brzeziska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko-Wierzbicka, 2008).
2 Test chi2 (1359) = 7,92; p < 0,001. 3 Test chi2 (14, N = 1496) = 178,05; p < 0,001.
ZMIENNE SOCJODEMOGRAFICZNE I ZWIZANE Z

Tabela 3. Typ ukoczonej szkoy w grupach PRZED89 i PO89 Wyksztacenie Brak wyksztacenia szkolnego Niepene podstawowe specjalne Podstawowe specjalne Niepene podstawowe Podstawowe Zasadnicze zawodowe specjalne Zasadnicze zawodowe Niepene rednie rednie zawodowe i policealne rednie oglnoksztacce Nieukoczone studia wysze Ukoczone wysze studia licencjackie Ukoczone wysze studnia magisterskie Ukoczone wysze studia ze stopniem doktora Nie wiem/odmowa odpowiedzi /brak danych Ogem PRZED89 27 15 80 3 99 68 148 36 107 61 12 18 39 1 17 731 PO89 2 0 10 2 78 22 254 29 168 73 27 31 61 1 7 765 Ogem 29 15 90 5 177 90 402 65 275 134 39 49 100 2 24 1496
21
2.3. Stan cywilny a moment nabycia niepenosprawnoci

Analiza dokonana na zmiennej opisujcej stan cywilny osb badanych wykazaa istotne rnice4. W grupie osb, ktre nabyy niepenosprawno przed rokiem 1989, jest istotnie wicej kawalerw i panien, natomiast wrd badanych, ktrzy nabyli niepenosprawno po roku 1989, istotnie wicej jest osb bdcych aktualnie lub kiedy w zwizku sformalizowanym (rys. 5 i tab. 4).
4 Test chi2 (5, N = 1495) = 85,37; p < 0,001.
22
PO89
PRZED89
yyyyyy;;y ;;;;;;;;; yyyyyy y ;;;;;; ; ; yyyy ;;;; ;; yyyy ;;;; ;;

0% 20% 40% 60% 80% 100%
kawaler/panna matka/onaty wdowa/wdowiec rozwiedziona/rozwiedziony w separacji
w wolnym zwizku
Rys. 5. Stan cywilny w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada Tabela 4. Stan cywilny w grupach PRZED89 i PO89 Stan cywilny Kawaler/panna Matka/onaty Wdowa/wdowiec Rozwiedziona/rozwiedziony W separacji W wolnym zwizku Ogem PRZED89 420 205 37 51 4 13 730 PO89 262 351 64 63 10 15 765 Ogem 682 556 101 114 14 28 1495
Wynik ten jest szczeglnie ciekawy, kiedy spojrzymy raz jeszcze na rnice wiekowe pomidzy badanymi z obu grup: w grupie PRZED89 rednia wieku wynosia 39 lat, natomiast w grupie PO89 42 lata5. Wynik ten sprawia, e dysproporcja dotyczca stanu cywilnego w obu grupach nie moe zosta wyjaniona tylko poprzez proste odwoanie si do wieku. Rwnie tutaj konieczne wydaje si signicie do proponowanej przez nas w rozdziale pierwszym hipotezy mwicej o zmianie sytuacji spoecznej osb niepenosprawnych. Zwikszone moliwoci ich uczestnictwa w yciu spoecznym zwikszaj prawdopodobiestwo wejcia w zwizek z drug osob dziki nawizywaniu bardziej rnorodnych i szerszych kontaktw z innymi ludmi.
5 Test t (1494) = 3,75; p < 0,001.
ZMIENNE SOCJODEMOGRAFICZNE I ZWIZANE Z Ciekawa w tym kontekcie wydaa si nam rwnie analiza poziomu sprawnoci partnerw zbadanych przez nas osb. Analiza wykazaa obecno istotnych rnic w rozkadach6 wynikw (tab. 5). Sprawnych partnerw mona byo spotka a dwukrotnie czciej w zwizkach z osobami, ktre nabyy niepenosprawno PO89. Fakt ten dodatkowo wspiera hipotez o zmianach w sytuacji spoecznej osb z ograniczon sprawnoci. Osoby, ktre nabyy niepenosprawno ju PO89, prawdopodobnie miay wicej okazji do nawizywania szerszych relacji spoecznych, czciej podejmoway rnego rodzaju aktywnoci nieograniczajce si tylko do kontaktw z osobami niepenosprawnymi. Sdzimy rwnie, e sie ich kontaktw spoecznych bya duo szersza, a co za tym idzie rni ludzie mogli ich wspiera w poszukiwaniu partnera i wchodzeniu w zwizki. Problem ten bdzie przedmiotem pogbionej analizy w rozdziale 4 dotyczcym kapitau spoecznego.
Tabela 5. Poziom sprawnoci partnerw badanych osb niepenosprawnych Status partnera Brak niepenosprawnoci Orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci Orzeczenie o lekkim stopniu niepenosprawnoci Brak owiadczenia, lecz osoby niepenosprawne Ogem PRZED89 153 4 38 6 1 202 PO89 282 11 14 16 1 324 Ogem 435 15 52 22 2 526
23
2.4. Stopie i rodzaj niepenosprawnoci a moment nabycia niepenosprawnoci

Istotne w badaniu okazay si rwnie rnice ze wzgldu na stopie i rodzaj niepenosprawnoci7. Rnica polega na tym, e w grupie PRZED89 mamy nadreprezentacj osb ze znacznym stopniem niepenosprawnoci, w grupie PO89
6 Test chi2 (4, N = 526) = 30,49; p < 0,001. 7 Odpowiednio test chi2 (1, N = 1496) = 22,37; p < 0,001 i chi2 (1, N = 1496) = 72,16; p < 0,001.
24
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ odwrotnie. Jeeli chodzi o rodzaje niepenosprawnoci, to okazao si, e w grupie PO89 grupa osb z deficytami w zakresie suchu jest niedoreprezentowana, natomiast mamy nadreprezentacj osb z chorobami somatycznymi. Rnice te przedstawiaj rys. 6 i 7.
PO89
orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci

PRZED89
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Rys. 6. Stopie niepenosprawnoci w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
PO89
PRZED89
yyy;;; y ;;;;;; ; yyy ;;; ; yyy ;; ;;; ;; yyy ;;;

0% 20% 40% 60% 80% 100%
narzd ruchu narzd wzroku narzd suchu choroby psychiczne inne choroby przewleke
Rys. 7. Rodzaj niepenosprawnoci w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Szczeglnie dysproporcja w zakresie typw niepenosprawnoci moe budzi obawy metodologiczne, biorc pod uwag porwnania pomidzy tymi grupami. Za kadym bowiem razem, kiedy otrzymamy istotne statystycznie rnice, istnieje pewne prawdopodobiestwo, e nie s one efektem rnicy w momencie nabycia niepenosprawnoci, a czciowo przynajmniej zawdziczamy je rnicy pomidzy osobami z umiarkowan i znaczn niepenosprawnoci. Omawiana dysproporcja nie jest jednak na tyle dua, eby odwraca tendencj w grupie PRZED89 osb ze znaczn niepenosprawnoci jest 37%, natomiast w grupie PO89 stanowi one 25% caoci. Wyjanienie tak duej zmiany w strukturze grup
ZMIENNE SOCJODEMOGRAFICZNE I ZWIZANE Z PRZED89 i PO89 nie jest moliwe tylko na podstawie dostpnych w badaniu zmiennych. Konieczne wydaje si odwoanie do mechanizmw makrospoecznych, jednak naley zaznaczy, e s to tylko nasze przypuszczenia. Po pierwsze, wyjanienie wie si ze zmian w systemie orzecznictwa. Zakadajc, e zaostrzeniu ulegy kryteria przyznawania statusu osoby o znacznym stopniu niepenosprawnoci, moemy w ten sposb wyjania rnice pomidzy grupami w zakresie liczebnoci osb z umiarkowanym i znacznym stopniem niepenosprawnoci. Ostrowska, Sikorska i Gciarz (2001, s. 29), omawiajc zmiany w systemie orzecznictwa i przyznawania uprawnie rentowych, zauwaaj, e: Nowy system ogranicza zatem oceniany jako zbyt atwy dostp do renty z tytuu niezdolnoci do pracy. Po drugie, rdem zmiennoci w zakresie rodzaju niepenosprawnoci moe by zmiana zwizana z postpem w dziedzinie medycyny. Szpitale w Polsce, pomimo oglnych kopotw i bolczek, s coraz lepiej wyposaone. Udao si te wdroy na szerok skal wiele programw profilaktycznych, dziki czemu moliwe jest wczesne wykrywanie i zapobieganie rozwojowi chorb. Zmniejsza to liczb osb, ktre naraone s na ich niekontrolowany rozwj prowadzcy do niepenosprawnoci. W ten sposb wyjaniona zostaaby zmienno w zakresie rodzaju dolegliwoci w grupie PRZED89 i PO89. Osoby, ktre nabyy j wczeniej, byyby, zgodnie z proponowan hipotez, w wikszym stopniu naraone na rozwj chorb prowadzcych do znacznego ograniczenia sprawnoci w zakresie narzdu wzroku oraz suchu. Kolejnym sposobem wyjanienia obserwowanych rnic jest odwoanie si do zmian cywilizacyjnych, ktre przyczyniy si do wikszego rozpowszechnienia chorb somatycznych. Jedn z takich zmian jest systematycznie zwikszajca si dugo ycia, na przykad w porwnaniu z pocztkiem lat 90. wyduyo si ono o prawie 5 lat dla mczyzn oraz o ok. 4,5 roku dla kobiet (Gwny Urzd Statystyczny, 2008). Osoby starsze naraone s na choroby zwizane z wiekiem, a skoro w populacji mamy obecnie wicej osb starszych, to powiksza si udzia chorb somatycznych w cakowitej puli chorb. Tak wic w przeciwiestwie do hipotezy zwizanej z pomniejszaniem si udziau osb o ograniczonej sprawnoci narzdu wzroku i suchu, tutaj mwimy o przyrocie liczebnoci osb chorych somatycznie (przede wszystkim w najstarszych grupach wiekowych).
25
2.5. Podsumowanie
Przedstawiona charakterystyka grup wyrnionych ze wzgldu na moment nabycia niepenosprawnoci ujawnia istotne rnice pomidzy osobami znajdujcymi si w obu tych grupach. Zostay one zaprezentowane w tab. 6. Nasz uwag zwracaj szczeglnie rnice w stanie cywilnym osb niepenosprawnych oraz w strukturze stopnia niepenosprawnoci. Oba te wskaniki pokazuj dwa
26
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ wyrane trendy w traktowaniu problematyki niepenosprawnoci. Z jednej strony mamy do czynienia z procesem spoecznego wczania (inkluzji por. rozdzia 1) tych osb w coraz szersze sieci spoeczne i krgi aktywnoci, a z drugiej zmiany prawne prowadz do zaostrzenia warunkw orzekania o tym, kto jest osob niepenosprawn. Moemy postawi hipotez, e opisane zjawiska prowadz do zmiany autoidentyfikacji samych osb niepenosprawnych, opierajcej si na postrzeganiu siebie jako kogo bdcego na rwni z innymi poprzez podzielanie aktywnoci, stylu ycia czy dziki relacjom ze sprawnymi osobami.
Tabela 6. Podsumowanie wynikw: zmienne socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci Zmienne Pe Wielko miejscowoci zamieszkania Liczba lat edukacji Typ ukoczonej szkoy rednio 10 lat Przewaga szk specjalnych: podstawowych i zawodowych Przewaga osb pozostajcych w stanie wolnym rednio 11 lat Przewaga szk powszechnych: zawodowych, rednich zawodowych i policealnych Przewaga osb bdcych aktualnie lub kiedykolwiek wczeniej w zwizku sformalizowanym Przewaga sprawnych partnerw Zmniejszenie si odsetka osb ze znacznym stopniem niepenosprawnoci Zwikszony odsetek niepenosprawnych ze wzgldu na deficyty narzdu suchu i wzroku Zwikszenie si odsetka osb niepenosprawnych ze wzgldu na choroby somatyczne PRZED89 Brak rnic pomidzy grupami PO89
Stan cywilny
Poziom sprawnoci partnerw osb badanych Stopie niepenosprawnoci Rodzaj niepenosprawnoci
rdo: opracowanie Radosaw Kaczan na podstawie wynikw bada
Rozdzia 3
Aktywno zawodowa w badanych grupach
3.1. Wprowadzenie
Projekt, w wyniku ktrego powstaa ta publikacja, mia za zadanie ustalenie psychospoecznych uwarunkowa aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych. Czujemy si wic zobligowani do sprawdzenia, czy poruszany przez nas problem pozostaje w zalenoci z aktywnoci zawodow. Analizy wykonywane z uwzgldnieniem poziomu aktywnoci zawodowej wykazay, e jest ona powizana z kilkoma czynnikami, spord ktrych najwaniejsze byy (patrz: Brzeziska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko-Wierzbicka, 2008): 1) poziom wyksztacenia: im wyszy, tym wiksza aktywno zawodowa i wiksze prawdopodobiestwo bycia osob pracujc, 2) stan cywilny: osoby pozostajce w staych zwizkach czciej byy aktywne zawodowo, 3) pe: mczyni byli czciej aktywni zawodowo, 4) miejsce zamieszkania: osoby mieszkajce w duych miastach byy czciej aktywne zawodowo, 5) stopie niepenosprawnoci: osoby z umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci byy czciej aktywne zawodowo. W naszych analizach chcielimy sprawdzi, na ile moment nabycia niepenosprawnoci wie si z rnymi miarami i wyznacznikami aktywnoci zawodowej. Nie ograniczymy si tylko do sprawdzenia rnic w wymiarze pracuje nie pracuje, ale signiemy rwnie do badania postaw i opinii na temat pracy i aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych. Wydaje nam si, e mog wystpi istotne rnice pomidzy osobami, ktre przechodziy socjalizacj zawodow w poprzednim systemie politycznym, a tymi, ktre startoway na rynku pracy ju po zmianach systemowych.
28
3.2. Status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89

Jako pierwsza analizie zostanie poddana zmienna status zawodowy. Dzieli ona wszystkich badanych na trzy grupy: (1) osoby pracujce, (2) osoby bezrobotne, czyli takie, ktre w momencie badania deklaroway aktywne poszukiwanie pracy i (3) osoby bierne, czyli takie, ktre nie pracoway i nie poszukiway pracy.
Pracujcy
PO89
PRZED89
y ; y ; yyyy ;;;; yyyy ;;;; yyy ;;; yyy ;;;

Bezrobotny 40% 50%
Bierny
Niepenosprawno nabyta
0%
10%
20%
30%
60%
70%
80%
90%
100%
Rys. 8. Status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Wykresy (rys. 8) pokazuj, e osoby z grupy PO89 w okresie badania czciej miay prac (40%) oraz czciej byy bezrobotne, natomiast rzadziej okrelay si jako bierne (nieco ponad 40%). Dane te wygldaj optymistycznie mona wysun z nich wniosek, e system, ktry funkcjonuje od roku 1989, sprzyja aktywnoci zawodowej. Wyglda wic na to, e warto roztrzsa temat zmiany systemowej i jej efektw dla osb niepenosprawnych nawet z pobudek praktycznych dowiedzie si, jakie mechanizmy le u podoa takiej zmiany, by na ich podstawie mc wysun rekomendacje dla przyszych dziaa interwencyjnych czy profilaktycznych. Sprawdzilimy rwnie, czy pe i stopie niepenosprawnoci zmieniaj sposb, w jaki zmiana systemowa wpyna na aktywno zawodow. Na podstawie takiego podziau otrzymalimy cztery grupy osb, ktrych wyniki poddalimy testom statystycznym. Analizy wykazay, e zmiana systemowa nie przynosi istotnych efektw w grupie mczyzn o znacznym stopniu niepenosprawnoci oraz w grupie kobiet o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci. Wyniki pozostaych grup przedstawia rys. 9. Mczyni o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci z grupy PO89 czciej s aktywni zawodowo, podobnie ukadaj si wyniki dla kobiet o znacznym stopniu niepenosprawnoci.
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH
PO89
PRZED89
PO89
PRZED89
0%
10%
yyyy ;;;; yyyy ;;;; yyy ;;; yyy ;;; yyy ;;; yy ;; yy ;;
Pracujcy Bezrobotny Bierny 20% 30% 40% 50% 60% 70%
Kobiety o znacznym stopniu niepenosprawnoci
Mczyni o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci
y ;
29
80%
90%
100%
Rys. 9. Status zawodowy i stopie niepenosprawnoci w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Ciekawe wyniki przynosi analiza aktywnoci zawodowej niepenosprawnych ze wzgldu na miejsce zamieszkania. Istotnie rne s proporcje ludzi o rnych statusach zawodowych na wsiach i w miastach do 50 tys. mieszkacw. Nie zaobserwowalimy takich rnic dla mieszkacw duych miast. Wyniki przedstawia rys. 10.
Miasto do 50 tys.
PO89
PRZED89 PO89
PRZED89
0% 20%
y ; yyy ;;; yyy ;;; yy ;; yyyy ;;;; yyyy ;;;; yyy ;;;
Pracujcy Bezrobotny 40% 60%
Bierny
Wie
80%
100%
Rys. 10. Miejsce zamieszkania i status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Zarwno na wsiach, jak i w nieduych miastach korzystniej wyglda sytuacja osb, ktre niepenosprawno nabyy po roku 1989. Czciej s one aktywne zawodowo, co prawdopodobnie wie si z ich lepszym przygotowaniem do radzenia sobie na rynku pracy. Osoby, ktre s bierne zawodowo, a niepenosprawno nabyy przed rokiem 1989, mog mie trudnoci w adaptacji do rynku pracy, wynikajce z dwch przyczyn. Po pierwsze, z samego faktu bycia osob
30
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ niepenosprawn, a po drugie, z faktu, e cz z nich rozpoczynaa ycie zawodowe w zupenie innych uwarunkowaniach spoeczno-ekonomicznych. Tak jak zostao to wspomniane w rozdziale pierwszym, w czasach realnego socjalizmu miejsce pracy i aktywno zawodowa osb niepenosprawnych wyznaczane byy w duej mierze przez uregulowania systemowe i w niewielkim stopniu zaleay od dziaa i aspiracji samej zainteresowanej osoby. Wszystkie przeprowadzone analizy zgodnie wspieraj hipotez wysunit na podstawie badania jakociowego:
Proporcja osb aktywnych zawodowo jest istotnie wysza, jeeli niepenosprawno nabyta zostaa po roku 1989.
Taka obserwacja z jednej strony cieszy, jednak z drugiej uniemoliwia zarekomendowanie jakichkolwiek dziaa, poniewa nie wiemy dokadnie, jaki aspekt zmiany powoduje t rnic. W kolejnych podrozdziaach podjlimy prby ustalenia, pod jakimi wzgldami interesujce nas dwie grupy osb niepenosprawnych rni si od siebie.
3.3. Postawy wobec aktywizacji zawodowej i opinie na temat pracy w grupach PRZED89 i PO89
Interesujce wydawao si sprawdzenie, jak okres nabycia niepenosprawnoci wpywa na opinie na temat pracy samych osb niepenosprawnych. Nie zaobserwowalimy rnic w pytaniu dotyczcym postaw wobec aktywizacji zawodowej oglnie niepenosprawni uwaaj, e naley dy do aktywizacji jak najwikszej liczby osb niepenosprawnych i nie rni si pod tym wzgldem, biorc pod uwag system, w ktrym nabyli niepenosprawno. Natomiast grupy PRZED89 i PO89 rniy si istotnie statystycznie w opiniach na temat tego, jakie jest najlepsze miejsce pracy dla osoby niepenosprawnej8. Przedstawia to rys. 11. Najwaniejsza rnica to znaczne zwikszenie odsetka niepenosprawnych, ktrzy uwaaj, e najlepszym miejscem pracy jest firma z otwartego rynku pracy (30% spord niepenosprawnych sprzed zmian i 36% wrd tych, ktrzy niepenosprawno nabyli pniej). Jednak warto zauway, e nie stao si to kosztem preferencji zakadw pracy chronionej. Rekomenduje je 47% niepenosprawnych z grupy PO89 w stosunku do 50% z grupy PRZED89. Zauwaalnie wikszy jest
8 test 2(2, N = 1496) = 9,05; p > 0,05.

Firma z otwartego rynku pracy
y ;
31
Zakad pracy chronionej
Nie wiem/trudno powiedzie
PO89
PRZED89
yyyyyyyy ;;;;;;;; yyyyyyyy ;;;;;;;; yyyyyyyyy ;;;;;;;;; yyyyyyyyy ;;;;;;;;;

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Rys. 11. Opinia na temat najlepszego miejsca pracy dla osoby niepenosprawnej w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
spadek czstoci odpowiedzi typu nie wiem w grupie niepenosprawnych, ktrzy nabyli niepenosprawno po roku 1989 (21% vs. 17%). Kolejne istotne rnice ujawniy si w pytaniu o sposb traktowania, jakiego powinni dowiadcza niepenosprawni w pracy (rys. 12). Podobnie jak poprzednio, w grupie PO89 obserwujemy mniejszy odsetek odpowiedzi typu nie wiem (8% vs. 4%). Zwikszya si natomiast liczba popierajcych traktowanie
PO89
PRZED89
yyyyyyy ;;;;;;; yyyyyyy ;;;;;;; yyyyyyy ;;;;;;; yyyyyyy ;;;;;;; yyyyyyy ;;;;;;;
0% 20% 40% 60% 80%
;; ;; y ; y ; ;; ;; ; ;;
100%
Jak zdrowi pracownicy, bez adnych ulg i taryf ulgowych Jak zdrowi pracownicy, lecz w pewnych wyjtkowych sytuacjach powinno si ich wspiera Lepiej ni zdrowi pracownicy, powinno si od nich mniej wymaga Nie wiem/ trudno powiedzie
Rys. 12. Sposoby traktowania niepenosprawnych w miejscu pracy w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
32
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ osb niepenosprawnych tak jak zdrowych pracownikw (bez wyjtkw 7% vs. 8% i z pewnymi wyjtkami 60% vs. 63%). Co ciekawe, zupenie nie zmieni si odsetek osb, ktre s zdania, e osoby niepenosprawne naley traktowa lepiej ni zdrowych pracownikw, uwaa tak co czwarty ankietowany (26%), niezalenie od tego, czy naby niepenosprawno w czasach PRL-u czy III RP.
3.4. Gotowo do podjcia i zmiany pracy w grupach PRZED89 i PO89

Kolejnym krokiem byo sprawdzenie, czy nabycie niepenosprawnoci w poszczeglnych okresach bdzie miao znaczenie dla mobilnoci, to znaczy gotowoci do podjcia pracy poza miejscem zamieszkania. Respondentw pytalimy kolejno o to, czy podjliby prac (1) w swoim miecie, (2) w innej gminie 10 km od miejsca zamieszkania, (3) w innym powiecie 30 km od miejsca zamieszkania, (4) w innym wojewdztwie 100 km od miejsca zamieszkania i (5) w innym pastwie. Odsetek chccych podj prac w wymienionych lokalizacjach spada wraz ze wzrostem odlegoci. W miejscu zamieszkania chciao pracowa 84% badanych, 10 km dalej 58%, 30 km od miejsca zamieszkania ju tylko 25%, 100 km od wasnej miejscowoci gotowych byo podj prac zaledwie 6% badanych. Sprawdzilimy, czy odpowiedzi badanych rni si, biorc pod uwag interesujcy nas podzia. Wyniki pokazay, e o rnicach moemy mwi, gdy dotycz one odlegoci 10 km9 ani bliej ani dalej nie ma istotnych rnic. Rozkad odpowiedzi na pytanie o ch pracy w odlegoci 10 km przedstawia rys. 13.
PO89
PRZED89
yyyyy ;;;;; yyyyy ;;;;; yyyy ;;;; yyyy ;;;; yyyy ;;;;
0% 20% 40% 60%
;;; ;;; yy ;; ;;;; ;; ;;;; ;;;;

80% 100%
Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie
Rys. 13. Gotowo do podjcia pracy 10 km od miejsca zamieszkania w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
9 test 2(3, N = 1432) = 11,35; p < 0,05.
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH Sprawdzilimy, jak te deklaracje maj si do rzeczywistoci, to znaczy, czy osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989 pracuj w miejscach bardziej oddalonych od swojego miejsca zamieszkania. Rnica okazaa si nieistotna statystycznie, jednak wystpowaa w przewidywanym przez nas kierunku, tzn. osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, pracoway nieco dalej (rednio o 200 metrw). By moe spowodowane jest to ogln charakterystyk rynku pracy osb niepenosprawnych rednio pracuj one w odlegoci 3,74 km od miejsca zamieszkania. Mieszcz si wic w pierwszym przedziale, o ktry pytalimy do 10 km a przy takich odlegociach prawie wszyscy niepenosprawni byli chtni do pracy i nie zaobserwowalimy tu rnic ze wzgldu na moment nabycia niepenosprawnoci.
4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 ORP ChRP ORP ChRP ORP ChRP ORP ChRP PRZED89 PO89
33
Szanuje pana(i)
Docenia pana(i) kwalifikacje i umiejtnoci
Zdaje sobie spraw z pana(i) potrzeb i wymaga zwizanych z pana(i) niepenosprawnoci
Jest miy i sympatyczny wobec pana(i)
Rys. 14. Sposb traktowania przez szefa a miejsce pracy w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada Uwaga: ORP = otwarty rynek pracy, ChRP = chroniony rynek pracy
Interesujce okazay si odpowiedzi na blok pyta o sposb traktowania przez szefa badanych osb (tab. 7). Do analiz zalenoci pomidzy momentem nabycia niepenosprawnoci a sposobem traktowania przez szefa dodatkowo wczylimy miejsce pracy: otwarty rynek pracy vs. chroniony. Ani jedna, ani druga zmienna rozpatrywana osobno nie ma wpywu na to, jak jest oceniany szef szefowie z otwartego i chronionego rynku pracy wydaj si mie podobne charakterystyki. Tak samo nie znajdziemy istotnych rnic, biorc pod uwag tylko szefw osb, ktre nabyy niepenosprawno PRZED89 lub PO89. W przypadku kilku pyta z tego bloku rnice okazay si istotne, gdy rozpatruje si obie zmienne jednoczenie (rys. 14). Trzeba doda, e efekt ten, nawet jeeli przekroczy granic statystycznej istotnoci, to jego wpyw na postrzeganie szefa by do may (wyjania zmienno w granicach 13%). Jednak regularny wzr, ktry powtarza si we wszystkich pytaniach, zasugu-
34
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ je by moe na szerszy opis. Zaleno polega na tym, e osoby badane inaczej oceniaj swoich szefw: osoby, ktre s niepenosprawne ju do dugo (nabyy niepenosprawno przed rokiem 1989), lepiej oceniaj swoich szefw, pracujc na chronionym rynku pracy, natomiast gorzej, pracujc na otwartym rynku pracy zaleno ta jest odwrcona w przypadku osb, ktre niepenosprawno nabyy po roku 1989.
Tabela 7. Blok pyta o sposoby traktowania przez szefa Jak ocenia pan(i) swojego szefa? Prosz powiedzie, czy pana(i) szef: 1. Szanuje pana(i). 2. Docenia pana(i) kwalifikacje i umiejtnoci. 3. Zdaje sobie spraw z pana(i) potrzeb i wymaga zwizanych z pana(i) niepenosprawnoci. 4. Jest miy i sympatyczny wobec pana(i). 5. Traktuje pana(i) gorzej ni innych pracownikw. 6. Unika pana(i), nie nawizuje z panem(i) kontaktu. 7. Daje do zrozumienia, i jedynym powodem dla ktrego pana(i) zatrudnia, s dotacje z PFRON. 8. Wymiewa si, szydzi z pana(i) niepenosprawnoci. 9. Jasno daje do zrozumienia czego od pana(i) oczekuje. 10. Jest uczciwy, wywizuje si z zobowiza wobec pana(i). rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada Uwaga: dla kadego pytania skala: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie.
Ciekawa wydaa si analiza odpowiedzi na pytanie o ch zmiany pracy. Pytanie brzmiao: czy gdyby mia(a) pan(i) moliwo, chcia(a)by pan(i) zmieni swoj obecn prac? (zadawano je tylko osobom obecnie pracujcym). Odpowiedzi mona byo udzieli w 4-stopniowej skali, gdzie 1 oznaczao zdecydowanie nie, a 4 zdecydowanie tak. Oglnie osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, rednio rzecz biorc, bardziej chciay zmieni prac ni te, ktre nabyy niepenosprawno wczeniej10. Jednak aby uzyska peniejszy obraz sytuacji, wzilimy pod uwag jeszcze jedn, bardzo wan zmienn uzyskiwane zarobki. Podzielilimy prb badanych na pi podgrup na podstawie wartoci redniej i odchyle standardowych (granice przedziaw znajdoway si w odlegociach wyznaczonych przez wielokrotnoci odchyle standardowych w stosunku do redniej patrz rys. 15). Uzyskalimy pi grup, z ktrych dwie pierwsze zarabiaj mniej ni rednio niepenosprawni w prbie, a trzy kolejne zarabiaj wicej ni rednia (M = 857 z). Analiza potwierdzia, e zarobki s istotnym predyktorem chci
10 test F(1, 493) = 8,56; p < 0,01.
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH zmiany pracy im zarabia si wicej, tym rzadziej chcemy zmieni prac. Nieistotny okaza si moment nabycia niepenosprawnoci, natomiast istotny efekt kombinacji tych zmiennych11. Szczegowe dane na ten temat przedstawia rys. 15. Analiz t naley, niestety, traktowa z naleyt ostronoci. Sytuacja zawodowa osb niepenosprawnych, ktrej obraz wyania si z naszego badania, przedstawia si nastpujco: mniej ni 300 z zarabia 48 osb, czyli 9% caej grupy osb pracujcych, w przedziale 301900 z zarabia 286 osb, czyli 55% caej grupy osb pracujcych, w przedziale 9011500 z znajduj si 134 osoby, czyli 26% caej grupy osb pracujcych, w przedziale 15012000 z ju tylko 33 osoby, czyli 6% caej grupy osb pracujcych, wicej ni 2000 zotych zarabia 21 osb, czyli 4% caej grupy osb pracujcych. Dodatkowo podzielilimy osoby w tych przedziaach na takie, ktre niepenosprawno nabyy przed rokiem 1989 i po nim, w wyniku czego osb, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989 i jednoczenie zarabiaj wicej ni 2000 z mamy tylko 13. rednia wyliczona na podstawie tak nielicznej grupy osb jest mao wiarygodna, std na podstawie wykresu moemy mwi tylko o pewnej tendencji, a nie ustalonym zwizku. Osoby, ktre niepenosprawno nabyy po roku 1989, oglnie (jak caa prba) nie chc zmienia pracy w adnym przedziale rednia nie przekracza 2,5 (rodek skali). Interesujce jest, e rednia w czterech pierwszych grupach jest bardzo zbliona, istotnie rni si tylko ostatnia grupa, osoby j tworzce zara4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 < 273 274857 8581441 14422025 2026+ PRZED89 PO89
35
Rys. 15. Ch zmiany pracy w zalenoci od zarobkw w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
11 Efekt gwny zarobkw F(4, 449) = 2,59; p < 0,05, efekt interakcji F(4, 449) = 2,73; p < 0,05.
36
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ biaj ponad 2000 zotych netto one tym bardziej nie chc zmienia pracy. W przypadku osb, ktre niepenosprawno nabyy przed rokiem 1989, spadek wida nieco wczeniej w czwartym przedziale, nastpnie wystpuje znowu wiksza ch zmiany pracy, jednak to odstpstwo od trendu mona przypisa niewielkiej prbce, jaka j (redni) tworzy. Obserwowane rnice mona tumaczy nastpujco: osoby, ktre nabyy niepenosprawno w okresie PRL-u, rni si od tych, ktre nabyy niepenosprawno pniej, midzy innymi poziomem aspiracji i oczekiwa. Badani zarabiajcy do 2000 zotych przyjmuj, e przynajmniej rozwayliby inn ofert (rednia powyej 2 pkt, co oznaczao, e raczej nie przyjliby innej oferty), natomiast zarabiajcy powyej 2000 zotych maj redni blisko jedynki, to znaczy twierdz, e zdecydowanie nie przyjliby innej oferty pracy (cho przecie mogaby by lepiej patna). Taka odpowied moe wiadczy o tym, e w opinii samych badanych osignli oni wszystko, co moe uzyska osoba niepenosprawna (w zwizku z tym zmiana nie ma sensu). W przypadku osb, ktre niepenosprawno nabyy wczeniej, tendencja ta jest taka sama (jeeli pominiemy nagy skok chci zmiany pracy w przypadku 8 osb, ktre zarabiay najwicej), z t rnic, e spadek chci zmiany pracy nastpuje o jeden przedzia wczeniej przy zarobkach wyszych ni 1400 z. Moe to wiadczy o tym, e osoby nalece do tej grupy uznaj, e taka kwota to ju wystarczajco duo dla nich i nie ma co myle o zmianie pracy, bo lepszej ju nie bdzie. Interpretacja taka, cho nie poparta silnymi dowodami, ciekawie tumaczy wany problem, jaki wyania si z naszego badania dlaczego pracujce osoby niepenosprawne s tak bardzo zadowolone ze swojej pracy, niezalenie od obiektywnych warunkw, w jakich si ona odbywa. Nasi badani czsto zarabiali bardzo mao i jednoczenie byli ze swojej pracy bardzo zadowoleni. Nawet ci, ktrzy narzekali na swojego szefa i/lub wsppracownikw, nie chcieli zmieni pracy. Chcielibymy zaproponowa nastpujc hipotez: wanym czynnikiem, ktry odpowiada za taki stan rzeczy, s bardzo niskie aspiracje niepenosprawnych, ktre s skutkiem stereotypu obowizujcego w czasie, kiedy nabywali oni swoj niepenosprawno.
3.5. Wpyw niepenosprawnoci na sytuacj zawodow przyczyny niepodejmowania pracy w grupach PRZED89 i PO89
Wydao nam si interesujce poruszenie kwestii wpywu przemian ustrojowych na deklarowane przez badanych przyczyny pozostawania bez pracy i niepodejmowania wysiku w kierunku zmiany tej sytuacji. Do analizy tej problematyki wczylimy otwarte pytanie o wpyw niepenosprawnoci na sytuacj zawodow. W ramach tego pytania otrzymalimy odpowiedzi, ktre uda-
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH o si zaklasyfikowa do 45 kategorii. Dwie z nich rni si znacznie od siebie, kiedy podzielimy badanych na grupy, pod wzgldem momentu, w jakim nabyli niepenosprawno. Pierwsza to rnica w zgaszaniu kategorii ograniczona moliwo wyboru pracy (nie do kadej pracy osoba si nadaje)12. Wrd osb z grupy PRZED89 odpowiedziao tak 18%, w grupie PO89 ju tylko 11%. Rnica druga to inne nasilenie czstotliwoci odpowiedzi na pytanie konieczno zmiany charakteru pracy (na lejsz/dostosowan do moliwoci)/niemono wykonywania takiej pracy co kiedy13, w grupie PRZED89 odpowiedziao tak zaledwie 2% badanych, podczas gdy w grupie PO89 odsetek ten wynis 8%. Daj si one dobrze tumaczy, biorc pod uwag rnice w podejciu do niepenosprawnych w okresach, kiedy nabyli niepenosprawno. Po pierwsze, ci pniejsi niepenosprawni czuj by moe bardziej, e wiat jest peen moliwoci. Coraz czciej syszy si o niepenosprawnych, ktrzy dokonuj niebywaych wyczynw zdobywaj gry, dorabiaj si fortuny, uprawiaj sporty, w tym ekstremalne. Skoro Janek Mela potrafi zdoby biegun14 pomimo modego wieku i niepenosprawnoci, to dlaczego oni nie mieliby pracowa jako niewidomi reporterzy, niesyszcy radiowcy, informatycy na wzkach? Osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, wydaj si by raczej zwolennikami postawy, w myl ktrej co prawda zmiana pracy jest czsto konieczna, ale niepenosprawno nie odcina moliwoci raczej je modyfikuje. Przytoczone powyej dane dotycz tylko tej czci respondentw, ktrzy kiedykolwiek pracowali. Nie mona tego powiedzie jednak o 1/3 z badanych przez nas osb (31%). Tym, ktrzy w momencie badania nie pracowali, zadawano pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Rwnie tutaj moment nabycia niepenosprawnoci okazywa si czynnikiem rnicujcym odpowiedzi (tab. 8). Spord wielu rnic widocznych w tab. 8 istotne okazay si tylko dwie. Pierwsza rzadziej wskazywano, e to niepenosprawno sprawia, i badany nie moe pracowa (w grupie PRZED89 10%, w grupie PO89 6%). Druga rnica czstsze wskazania na oglnie z sytuacj na rynku pracy; w grupie PRZED89 opcja ta zostaa wskazana przez 7% osb badanych, podczas gdy w grupie PO89 przez 12%. Mona widzie obie te rnice jako wyraz rnego typu atrybucji osb badanych. Niepodejmowanie pracy w grupie PRZED89 jest czciej uzasadniane chorob skoro jestem niepenosprawny, to w sposb oczywisty nie mog pracowa. Jeeli zapytamy o to samo osoby z grupy PO89, to prawdopodobnie wikszy nacisk poo na oglnie trudn sytuacj na rynku pracy. Wyjanienie takie dobrze komponuje si z proponowanym we wstpie modelem.
12 test t (485) = 2,45; p < 0,05. 13 test t (491) = 3,29; p < 0,01. 14 Jan Mela (ur. 30 grudnia 1988 r. w Gdasku) polski polarnik, najmodszy w historii zdobywca bieguna pnocnego i bieguna poudniowego. Dokona tego w 2004 roku (w wieku 16 lat) wraz z Markiem Kamiskim, Wojciechem Ostrowskim i Wojciechem Moskalem. Jest pierwszym niepenosprawnym, ktry dokona takiego wyczynu.
37
38

Tabela 8. Przyczyny niepodejmowania pracy w grupach PRZED89 i PO89 PRZED89 1. Choroba i stan zdrowia (oglnie) 2. Brak pracy (ofert pracy) dla osb niepenosprawnych 3. Brak odpowiedniej pracy/dostosowanej do potrzeb i moliwoci 4. Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (oglnie)* 5. Niepenosprawno uniemoliwia podjcie pracy** 6. Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania 7. Mody absolwent/jeszcze si ucz 8. Wiek (za stary) 9. Orzeczenia lekarskie/zalecenia lekarza/zabraniajce pracowa 10. Brak potrzeby podejmowania pracy
* test t (600) = 2,23; p < 0,05 ** test t (878) = 2,61; p < 0,01
PO89 41% 14% 11% 12% 6% 6% 4% 6% 4% 3%
ZMIANA 6% 1% 2% 4% 5% 1% 2% 3% 1% 2%
34% 14% 9% 7% 10% 4% 6% 3% 5% 5%
rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada Uwaga: Wartoci procentowe obliczane na podstawie liczby wskaza w stosunku do liczby odpowiadajcych na to pytanie w danej grupie, wartoci zaokrglone do liczb cakowitych
Osoby z grupy PO89, z racji innego rodzaju przekazu spoecznego, wierz w to, e mog i powinny pracowa pomimo niepenosprawnoci, a przyczyn swojej aktualnej sytuacji zawodowej upatruj raczej na rynku pracy, z kolei niepenosprawni z grupy PRZED89 uwaaj fakt niepracowania za zrozumiay w kontekcie ich niepenosprawnoci. Wydao nam si zasadne, aby powtrzy analizy odpowiedzi na pytanie o przyczyny pozostawania bez pracy z uwzgldnieniem podziau na osoby aktywnie pracy poszukujce (tab. 9) oraz bierne (tab. 10).

Tabela 9. Blok pyta dotyczcych przyczyn pozostawania bez pracy wrd osb bezrobotnych PRZED89 1. Brak pracy (ofert pracy) dla osb niepenosprawnych 2. Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (oglnie) 3. Choroba i stan zdrowia (oglnie) 4. Brak odpowiedniej pracy/dostosowanej do potrzeb i moliwoci 5. Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania* 6. Niech pracodawcw do zatrudniania niepenosprawnych/negatywny stosunek pracodawcw 7. Wiek (za stary) 8. Niepenosprawno uniemoliwia podjcie pracy** 9. Mody absolwent/ jeszcze si ucz 10. Brak kwalifikacji/umiejtnoci/przygotowania /dowiadczenia 11. Trudnoci w dotarciu do miejsca pracy***
* test t (117) = 2,07; p < 0,05 ** test t (117) = 2,07; p < 0,05 *** test t (137) = 2,5; p < 0,05
39
PO89 22% 25% 17% 14% 13% 10% 7% 2% 3% 4% 4%
ZMIANA 0% 8% 2% 1% 11% 7% 5% 7% 3% 1% 4%
22% 17% 19% 13% 1% 3% 2% 9% 6% 2% 0%
Najwiksz i najbardziej zaskakujc rnic jest czstsze wskazywanie na brak pracy w miejscu zamieszkania jako czynnika uniemoliwiajcego znalezienie pracy przez osoby z grupy PO89. Wrd osb z grupy PRZED89 tylko jedna podaa tak przyczyn (1%), podczas gdy w grupie PO89 osb takich byo 17 (13%). Rnica wydaje si pozostawa w sprzecznoci z deklaracjami badanych dotyczcymi gotowoci do podjcia pracy w odlegoci 10 km od miejsca zamieszkania (patrz rozdz. 3.4). Obserwowalimy wwczas rnice wiadczce raczej o wikszej mobilnoci osb z grupy PO89. Moliwe, e owe 17 osb na pytanie ankietera o to, czy podjyby prac w odlegoci 10 km od miejsca zamieszkania, odpowiedziao zdecydowanie nie (takich osb byo w grupie bezrobotnych 33). Druga rnica to czciej spotykane w grupie PRZED89 przekonanie o tym, e niepenosprawno uniemoliwia podjcie pracy. Z kolei w grupie PO89 mamy wicej osb, ktre narzekaj na trudnoci w dotarciu do miejsca pracy.
40

Tabela 10. Blok pyta dotyczcy przyczyn pozostawania bez pracy wrd osb biernych PRZED89 1. Choroba i stan zdrowia (oglnie)* 2. Brak pracy (ofert pracy) dla osb niepenosprawnych 3. Niepenosprawno uniemoliwia podjcie pracy 4. Brak odpowiedniej pracy dostosowanej do potrzeb i moliwoci 5. Brak potrzeby podejmowania pracy 6. Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (oglnie) 7. Orzeczenia lekarskie/zalecenia lekarza zabraniajce pracowa 8. Mody absolwent/jeszcze si ucz 9 Wiek (za stary) 10. Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania 11. Brak wyksztacenia 12. Brak kwalifikacji/umiejtnoci/przygotowania /dowiadczenia** 13. Trudnoci z pogodzeniem pracy z innymi obowizkami*** 14. Trudnoci w dotarciu do miejsca pracy**** 15. Relatywnie wysokie renty, zasiki (wystarczajce na ycie)*****
* test t (670) = 3,33; p < 0,01 ** test t (600) = 2,44; p < 0,05 *** test t (474) = 2,1; p < 0,05 **** test t (497) = 2,62; p < 0,01 ***** test t (522) = 2,22; p < 0,05
PO89 51% 10% 7% 10% 5% 6% 4% 4% 5% 3% 2% 1% 3% 0% 0%
ZMIANA 13% 2% 3% 2% 1% 1% 1% 2% 2% 2% 1% 3% 2% 2% 2%
38% 12% 11% 8% 6% 5% 5% 6% 3% 5% 3% 4% 1% 3% 2%
Najwiksze rnice zaszy w zakresie najczciej oglnie wymienianego w grupie biernych powodu: choroby oraz stanu zdrowia byy one istotne statystycznie. Ciekawsza rnica w grupie osb biernych dotyczya braku kwalifikacji lub dowiadczenia potrzebnego do pracy problem ten dostrzegali czciej bierni z grupy PRZED89. Kolejna rnica to trudnoci z pogodzeniem pracy i innych obowizkw istotnie czciej problem taki zgaszany by przez biernych z grupy PO89. Dwie ostatnie istotne rnice polegay na czstszym zgaszaniu trudnoci w dotarciu do miejsca pracy oraz sprawie relatywnie wysokich rent problemy takie czciej zgaszay osoby z grupy PRZED89.
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH Obserwowane w grupie osb bezrobotnych rnice mog by wyjaniane na kilka sposobw. Pierwsze wyjanienie dotyczy innego typu dowiadcze zwizanych z poruszaniem si na rynku pracy. Przed rokiem 1989 osoby zarwno sprawne, jak i z ograniczon sprawnoci miay mniej okazji do nabywania umiejtnoci i kompetencji zwizanych z aktywnym poszukiwaniem pracy. Czst w tym okresie ciek kariery byo zwizanie si z jednym zakadem pracy na cay okres aktywnoci zawodowej od ukoczenia edukacji a po emerytur. W wyniku zmiany systemowej rynek pracy wymusi na caym spoeczestwie szersze i bardziej elastyczne planowanie swoich cieek kariery, co przeoyo si zapewne na sytuacj osb nabywajcych niepenosprawno w nowym ustroju. Utrata pracy wica si z nabyciem niepenosprawnoci oraz konieczno poszukiwania nowego miejsca pracy nie wydaje si zatem sytuacj niespotykan i dotykajc w sposb specjalny tylko osoby niepenosprawne. Drugie wyjanienie dotyczy systemu wspierania osb niepenosprawnych. Osoby z grupy PRZED89 mogy czciej spotyka si z mniej lub bardziej subtelnym przekazem spoecznym, ktry sugerowa przyjcie renty i pozostanie w stanie biernoci zawodowej.
Tabela 11. Charakterystyki odpowiedzi na pytania jakociowe w podziale na grupy PRZED89 i PO89 PRZED89 PO89
41
Pracujcy co niepenosprawno zmienia w ich sytuacji zawodowej? Ograniczona moliwo wyboru pracy (nie do kadej pracy osoba si nadaje) Konieczno zmiany charakteru pracy (na lejsz/dostosowan do moliwoci) /niemono wykonywania takiej pracy co kiedy
Przyczyny niepodejmowania pracy (dla biernych oraz aktywnie poszukujcych pracy razem) Niepenosprawno uniemoliwia podjcie pracy Bezrobocie/sytuacja na rynku pracy (oglnie)
Przyczyny niepodejmowania pracy (osoby bezrobotne) Niepenosprawno uniemoliwia podjcie pracy Brak miejsca pracy w miejscu zamieszkania Trudnoci w dotarciu do miejsca pracy Przyczyny niepodejmowania pracy (osoby bierne) Brak kwalifikacji/umiejtnoci/przygotowania/dowiadczenia Trudnoci w dotarciu do miejsca pracy Relatywnie wysokie renty, zasiki (wystarczajce na ycie) Choroba i stan zdrowia (oglnie) Trudnoci z pogodzeniem pracy z innymi obowizkami
42
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Rnice w odpowiedziach obserwowane wrd osb biernych nasuwaj kilka hipotez. Czstsze skargi na braki kompetencyjne mona interpretowa w nastpujcy sposb: transformacja ustrojowa zmienia rwnie oblicze systemu edukacji osb niepenosprawnych. W czasach kiedy osoby z grupy PRZED89 nabyway swoj niepenosprawno, dominowao szkolnictwo specjalne, jako najczstszy model edukacji dla osoby niepenosprawnej, ktre ksztacio gwnie w kilku prostych i mao prestiowych zawodach. O ile edukacja w takim kierunku miaa sens wtedy, gdy gospodarka bya odgrnie planowana, to po roku 1989 nieadekwatno ich wyksztacenia do potrzeb rynku pracy staa si istotnym czynnikiem ryzyka popadania w bierno zawodow. Cenne wydaje si spojrzenie na odpowiedzi osb badanych zebrane w jednej tabeli. W tab. 11. wymieniono tylko twierdzenia, z ktrymi dana grupa zgadza si czciej ni grupa przeciwna. Prbujc wycign na jej podstawie oglniejsze wnioski mona zauway, e wiele spord twierdze, z ktrymi zgadzaj si osoby z grupy PO89, mogaby zosta przypisana ogowi Polakw. Kady Polak moe narzeka na bezrobocie, brak miejsc pracy w miejscu zamieszkania czy trudnoci w dotarciu do potencjalnego miejsca pracy, a nawet skary si na chorob i stan zdrowia (ale nie niepenosprawno). Mona wic widzie wyniki grupy PO89 jako wzmacniajce stawiane tutaj ju wielokrotnie hipotezy. Grup PO89 od grupy PRZED89 rni wiksze podobiestwo do ogu populacji Polski. Z kolei w grupie PRZED89 przewaaj czstsze odniesienia do wasnej niepenosprawnoci. Nie mona wykluczy, e osoby z grupy PRZED89 s niepenosprawne w bardziej dokuczliwy sposb, cho wyjanienie takie wydaje si mao prawdopodobne osoby byy bowiem dobierane do badania losowo. W tym kontekcie wydaje si, e problemem tych osb nie jest niepenosprawno per se (sama z siebie), ale raczej postawy badanych osb wobec wasnej niepenosprawnoci. W tomie 6 (Wiszejko-Wierzbicka, 2008) tej serii wydawniczej mona przeczyta o tym, w jaki sposb postawy wobec wasnej niepenosprawnoci wpywaj na pozostae badane przez nas obszary, w tym aktywno zawodow. Wynik ten dobrze wpisuje si rwnie w hipotezy wywiedzione z badania jakociowego. Dorota Wiszejko-Wierzbicka (2008) wyodrbnia dwa skrajne sposoby radzenia sobie z wasn niepenosprawnoci. Pierwszy z nich zosta nazwany strategi bierno-roszczeniow, zakotwiczon w przeszoci. Jej gwne cechy to: inercja (brak inicjatywy, bierno i zdawanie si na innych), podkrelanie znaczenia wasnej niepenosprawnoci (niepenosprawno jako centralny wymiar osobowoci) oraz brak dojrzaoci spoecznej (w tym zawodowej). Osoby stosujce tak strategi uwaaj si za osoby szczeglnie pokrzywdzone przez los, ktrym naley si pomoc i opieka. Oczekuj te tego od swojego otoczenia i pastwa. Chtnie korzystaj z zapomg i rent czy innych form pomocy spoecznej. Trudno nie zauway podobiestwa do twierdze charakterystycznych dla osb z grupy PRZED89. Z kolei osoby z grupy PO89 lepiej pasowayby do strategii aktywnej, wybiegajcej w przyszo. Osoby wykazujce si postaw aktywn najsilniej, jak si wydaje, ograniczone s barierami fizycznymi i spoecznymi. Uwaaj si one za osoby takie same jak osoby penosprawne i chc y w ten sam sposb. Kluczowymi cechami stosowanej przez nich strategii jest frustracja wynikajca z barier, jakie napotykaj osoby niepenosprawne, ambicja oraz samodzielno i niezaleno.
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH Analiza odpowiedzi na pytanie o preferencje co do sektora miejsca pracy zostaa przeprowadzona oddzielnie dla osb aktywnie poszukujcych pracy oraz biernych, jednak tylko w grupie osb bezrobotnych rnice okazay si istotne statystycznie (rys. 16). Polegaj one na tym, e osoby z grupy PRZED89 widz siebie raczej w zakadach spdzielczoci inwalidzkiej i zakadach pracy chronionej (najczstszy wybr), podczas gdy osoby z grupy PO89 duo czciej wskazyway firmy z sektora pastwowego (najczstszy wybr).
43
PO89
PRZED89
0%
yyyyy;;; y ;;;;;;;; ; yyyyy ;;;;;;;; ; yyyyy ;;;;; y yy;;;;; ;;;;;;; ; yy ;;;;;;; yy ;;

20% 40% 60% 80% 100%
Firma prywatna Firma z sektora pastwowego Budetwka Zakad pracy chronionej
Zakad spdzielczoci inwalidzkiej
Rolnictwo
Rys. 16. Preferencje co do sektora miejsca pracy w grupie osb bezrobotnych w podziale na grupy PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Osoby z grupy PRZED89 wydaj si czu bezpieczniej na chronionym rynku pracy. By moe kojarz taki rynek z wikszym bezpieczestwem socjalnym, jest on dla nich rdem mocnej, pozytywnej postawy, nawet jeeli praca w takim miejscu jest mniej satysfakcjonujca pod wzgldem prestiu zawodowego i finansowego. W zwizku z uzyskanymi wynikami chcielibymy rozszerzy nasz analiz o kwestie oczekiwa co do przyszej pracy, aby sprawdzi, czy w grupie osb bezrobotnych i biernych istniej rnice ze wzgldu na moment nabycia niepenosprawnoci. Zadalimy badanym pytanie o zawd czy zajcie, jakie chcieliby wykonywa. Odpowied kodowana bya wedug klucza kodowego zawodw uywanego przez firm Pentor Research International. Dane zostay przez nas zrekodowane do klasyfikacji zawodw zaproponowanej przez Henryka Domaskiego, Zbigniewa Sawiskiego i Kazimierza Somczyskiego (2007). Dziki tej operacji moliwe stao si korzystanie ze skal, jakie do swojej listy proponuj autorzy tej klasyfikacji. Kady z zawodw opisany jest liczbowo przez cztery skale prestiu zawodowego, kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zawodu, zarobkw oraz zoonoci pracy. Skale te przynale do dwch oglniejszych kategorii: wymogi kwalifikacyjne oraz zoono pracy, informuj o czynnikach dotyczcych nakadw, jakie pracownik ponosi w procesie przygotowania si do rl zawodowych. Wynagrodzenie materialne oraz presti skadaj si na czynnik identyfikowany jako nagrody za penienie rl zawodowych.
44

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 PRZED89 PO89 PRZED89 PO89 PRZED89 Presti PO89 bezrobotni bierni
Kwalifikacje
Zoono
Rys. 17. Kwalifikacje, zoono oraz presti zawodu a status zawodowy w podziale na grupy PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Analiza wykazaa istnienie istotnej interakcji trzech zmiennych zalenych15 oraz dwch predyktorw momentu nabycia niepenosprawnoci oraz statusu zawodowego (tylko osoby bierne i bezrobotne)16; wyniki ilustruje rys. 17. Dla lepszego zrozumienia tych wynikw, podamy kilka przykadw zawodw o skrajnych, obserwowanych przez nas rednich wartociach: 1) w przypadku wymogw kwalifikacyjnych obserwujemy rednie od ok. 30 pkt do ok. 42 pkt, co odpowiada zawodom takim jak fotografowie (29), sprzedawcy na bazarach i targowiskach (30), a z drugiej strony celnicy (44), sprzedawcy w sklepach wielkopowierzchniowych (36), pomoce biurowe (46), 2) w skali zoonoci pracy obserwujemy rozpito wynikw od ok. 32 pkt do ok. 40 pkt, odpowiada to zawodom takim jak pracownicy pogrzebowi (32,1), magazynierzy (31,1), a z drugiej strony robotnicy wykwalifikowani (40,4), samodzielni rolnicy, waciciele gospodarstw rolnych (40,3), waciciele sklepw i placwek handlowych (39,8), 3) w skali prestiu zawodowego obserwujemy rozpito od ok. 24 pkt do ok. 34 pkt, co opowiada zawodom takim jak listonosze, telefonistki (24,8), maszynistki, osoby wpisujce teksty i dane do komputera (25,2), pracownicy ochrony (25,7), a z drugiej strony brygadzici (34,5), fotografowie (32,4), recepcjonici (33,8), laboranci przemysowi (34,4). We wszystkich trzech przypadkach interakcja zachodzi wedug takiego samego schematu: bezrobotni i bierni z grupy PRZED89 nie rni si midzy sob,
15 Model by nieistotny w przypadku wszystkich czterech zmiennych, a okaza si istotny po wyczeniu zmiennej: wynagrodzenie. 16 test F(3, 310) = 2,78; p < 0,05.
AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH natomiast rnica taka wystpuje w obrbie grupy PO89. Polega ona na tym, e osoby bezrobotne z grupy PO89 maj we wszystkich trzech parametrach (wymaganych kompetencji, prestiu stanowiska pracy oraz jej zoonoci) najnisze wyniki. Oznacza to, e szukaj najmniej skomplikowanej i najmniej prestiowej oraz mao zoonej pracy. Najwysze wyniki na wszystkich trzech skalach osigaj osoby, ktre niepenosprawno nabyy po roku 1989, a w czasie badania deklaroway, e nie poszukuj pracy (bierne). Jednak zapytane: Jak prac, zawd, chcia(a) by Pan(i) wykonywa?, udzielay odpowiedzi, ktra w porwnaniu z innymi osobami oznaczaa prac najbardziej prestiow, bardziej zoon oraz wymagajc najwyszych kompetencji. Chcielibymy zaproponowa hipotez dla wyjanienia tych rnic zaobserwowanych pomidzy grupami. Zakada ona, e:
45
Niskie aspiracje osb bezrobotnych s wyrazem ich realistycznej oceny szans na rynku pracy.
Obniajc swoje oczekiwania zwikszaj swoje szanse na uzyskanie pracy. Dobr ilustracj dla tej hipotezy jest posta osoby z ograniczon sprawnoci zaprezentowana w spocie telewizyjnym wywietlanym jako jeden z serii w ramach kampanii Niepenosprawni penosprawni w pracy, prowadzonej przez Pastwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych17. Spot pokazuje Wiktora, modego, aktywnego czowieka poruszajcego si na wzku. Szuka on pracy, nie liczy jednak na wspczucie pracodawcy, poniewa ma wysokie kwalifikacje, zna swoj warto i wie, jak duo potrafi da firmie, ktra go zatrudni. Pod koniec spotu nastpuje jednak nieoczekiwana zmiana. Wiktora, ktremu aden pracodawca nie chce da szansy, ochlapuje na ulicy przejedajcy przez kau samochd. Chopak wyciga plansz z napisem Podejm kad prac i kadzie j sobie na kolanach. Otwierajc si na kad prac zwiksza swoje szanse na rynku pracy. W przeciwiestwie do osb bezrobotnych, osoby bierne z grupy PO89 maj znaczco wysze oczekiwania co do jakoci pracy, jak chciayby wykonywa. Mona spekulowa, e stosunkowo wysokie oczekiwania co do jakoci potencjalnej pracy peni rol mechanizmu obronnego: rynek pracy nie jest by moe wymarzonym rodowiskiem poszukiwania zajcia dla osoby niepenosprawnej czsto pojawiaj si propozycje pracy o niskim prestiu, a co za tym idzie niewielkiej komplikacji i niewielu wymaganych kompetencjach. W takiej sytuacji mona (na wzr osb poszukujcych pracy) obniy swoje oczekiwania i szuka zajcia lub tego nie robi. Jednak status osoby biernej zawodowo moe by zagraajcy dla samooceny. W takich okolicznociach przyjcie stosunkowo wysokich wymaga co do przyszego miejsca pracy (by moe nierealistycznych) racjonalizuje biern postaw: Nie pracuj, bo nie ma pracy odpowiedniej dla moich oczekiwa i kwalifi17 http://www.pelnosprawniwpracy.pl/.
46
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ kacji. Dobr ilustracj takiego mechanizmu jest wypowied niepenosprawnego mczyzny, z ktrym jeden z naszych ankieterw rozmawia w roku 2007: Znaczy, powiem pani wicej, we wszystkich zakadach pracy chronionej, w ktrych ja byem, [] prowadziem rozmowy, [] to mam kopot, bo ja mam za wysokie wyksztacenie. Za wysokie kwalifikacje. I jest problem, bo oni potrzebuj zamiatacza, do sznurowania, do zamiatania i tak dalej. Naprawd nie ma pracy. Owszem, ogoszenia s, ale prosz pana jakby pan skoczy zawodwk, pomacha opat, to wemiemy pana. (Wywiad 044) Jednak wysokie oczekiwania w tej grupie osb niekoniecznie musz by przejawem mechanizmw obronnych, a mog by raczej wyrazem realistycznej oceny wasnych kompetencji i w obliczu realiw rynku pracy protestem wobec proponowanych im zaj. To samo dotyczy grupy osb poszukujcych pracy to, czy realistycznie oceniaj swoje moliwoci na rynku pracy, czy godz si na uczestnictwo w niesprawiedliwej grze, zaley od indywidualnej sytuacji, czyli od konkretnych kompetencji i moliwoci oraz specyfiki lokalnego rynku pracy. Niestety, na podstawie posiadanych danych nie jestemy w stanie rozstrzygn, ktry mechanizm sprzyja dobru osb badanych (dobro rozumiemy jako wysok jako ycia). Z jednej strony wyniki naszych bada pokazuj, e posiadanie nawet marnej pracy (mudnej, mao patnej, o niskim prestiu) pozytywnie wpywa na dobrostan badanych (patrz: Brzeziska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko-Wierzbicka, 2008), jednak z drugiej strony pokazay one (szczeglnie badania jakociowe), e niska jako pracy negatywnie wpywa na jako ycia (Sijko, 2008).
3.6. Podsumowanie
Sytuacja zawodowa osb niepenosprawnych powizana jest z wieloma czynnikami natury ekonomicznej, prawnej, jak i psychospoecznej. Te ostatnie byy przedmiotem analizy w powyszym rozdziale, a w jego podsumowaniu pragniemy zebra wszystkie znaczce wyniki i rnice pomidzy grupami. Na koniec tej czci naszych rozwaa chcielibymy podkreli rol zmieniajcych si stereotypw dotyczcych osoby niepenosprawnej. Dawniej, kiedy kto nabywa niepenosprawno, otrzymywa od spoeczestwa bardziej lub mniej wprost wyraone komunikaty o tym, e powinien zgosi si po rent i pozosta ju w stanie spoczynku, czyli by biernym zawodowo. W obecnych czasach sytuacja wyglda by moe inaczej. Wystarczy przypomnie sobie choby ostatnio prowadzone kampanie spoeczne, na przykad Zatrudnij niepenosprawnego18. W nich komunikat jest jasny niepenosprawni chc, mog i powinni pracowa.
18 www.zatrudnijniepelnosprawnego.pl.
Rozdzia 4
Kapita spoeczny
4.1. Wprowadzenie
Aktywno zawodowa, ktra bya przedmiotem analizy w poprzednim rozdziale, poza oczywistymi zyskami w postaci dochodw daje rwnie poczucie bycia potrzebnym i zwiksza moliwoci kontaktw z innymi ludmi. Przyjanie, znajomoci, kontakty towarzyskie stanowi wane rdo pomocy i wsparcia i czsto bywaj okrelane mianem kapitau spoecznego. W literaturze najczciej opisuje si kapita spoeczny jako normy i sieci spoeczne umoliwiajce podejmowanie wsplnych dziaa (definicja Banku wiatowego z roku 2000 za: Gertler, Levine i Moretii, 2006, s. 455). Wedug Pierrea Bourdieu jest to suma zasobw [], ktrymi dysponuje jednostka lub grupa dziki posiadaniu trwaej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji wzajemnej znajomoci i rozpoznawania si (Bourdieu i Wacqunat, 1992, s. 119; za: Sztompka 2007, s. 244). Nasze zainteresowanie wzbudzi wpyw zmiany systemowej na zmian otoczenia osb niepenosprawnych, czyli na ewentualne rnice w kapitale spoecznym obu wyrnionych przez nas grup. Wspominalimy o tym, e w opinii samych zainteresowanych zmienio si podejcie spoeczestwa do osb niepenosprawnych od sytuacji, w ktrej uznawano, e naley im zapewni rodki na utrzymanie (w postaci renty) lub w niektrych przypadkach caodobow opiek (w specjalnych orodkach), i to wystarczy do podejcia preferujcego wczenie (inkluzj) i integracj z reszt spoeczestwa. Jak wany jest to element naszego funkcjonowania, wskazuj chociaby rnego rodzaju analizy pokazujce, e najskuteczniejszym sposobem poszukiwania pracy jest robienie tego przy pomocy znajomych i kontaktw, ktre mog oni nam podsun na przykad poprzez polecenie nas komu lub przekazanie wanych informacji (por. rozdzia 2).
48
4.2 Liczba przyjaci i znajomych w grupach PRZED89 i PO89

Najpierw postawilimy sobie za zadanie sprawdzenie, czy osoby, ktre nabyy niepenosprawno w dwch interesujcych nas okresach, rni si od siebie pod wzgldem liczby znajomych i przyjaci. Testy statystycznie nie wykazay adnych istotnych rnic pomidzy grupami. Sprawdzilimy jednak rwnie, czy istniej rnice w zakresie liczby niepenosprawnych znajomych i przyjaci tym razem okazay si one istotne19. eby jednak pokaza peniejszy obraz zjawiska, wzilimy rwnie pod uwag ogln liczb znajomych. Sdzimy bowiem, e wane moe by wskazanie na to, ilu ma si niepenosprawnych wrd oglnej liczby znajomych. Rnice okazay si istotne w grupie osb, ktre maj 710, 1115 oraz 16 i wicej znajomych20, szczegowe dane przedstawia rys. 18. Oglnie mona powiedzie, e wrd osb, ktre nabyy niepenosprawno przed rokiem 1989, rednio 38% ich znajomych to inni niepenosprawni, natomiast odsetek ten spada do 23% wrd osb, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, jest to rnica istotna statystycznie21.
12 Liczba niepenosprawnych znajomych 10 8 6 4 2 0 niepenosprawno nabyta PRZED89 niepenosprawno nabyta PO89
do 4
56
710
1115
16 i wicej
Liczba przyjaci i znajomych
Rys. 18. Liczba niepenosprawnych znajomych w zalenoci od oglnej liczby znajomych w grupach PRZED89 i PO89. rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
19 test F(1, 1309) = 12,32; p < 0,001. 20 Efekt gwny okresu nabycia F(1, 1301) = 19,70; p < 0,001; efekt gwny liczby przyjaci F(4, 1301) = 75,15; p < 0,001; efekt interakcji F(4, 1301) = 2,40; p < 0,05; R2 = 0,201 (skorygowane R2 = 0,195); zastosowano poprawk dla porwna wielokrotnych Bonferroniego. 21 test F(1, 1284) = 78,99; p < 0,001.
KAPITA SPOECZNY Warto zwrci uwag na kwesti zwizan z problemem czasu. Zaobserwowane rnice mona tumaczy na dwa sposoby. Sposb pierwszy odwouje si do dziaania zmiany systemowej, ktra przyczynia si do zwikszenia moliwoci integracji osb sprawnych z niepenosprawnymi, co ma swoje odbicie w liczbie znajomych, ktrzy s sprawni. Sposb drugi odwouje si do przypuszczenia, e obserwowane zmiany s wynikiem dziaania czasu. Zwrmy uwag na to, e osoby z grupy niepenosprawnych PRZED89 pozostaj w stanie ograniczonej sprawnoci ju od minimum 17 lat. W tym czasie miay, by moe, wiele okazji, eby spotyka si z innymi niepenosprawnymi podczas czekania w przychodni lekarskiej, w czasie pobytu w szpitalu, przy okazji turnusw rehabilitacyjnych itd. Wobec tego sprawdzilimy, czy istnieje zwizek pomidzy czasem, jaki upyn od nabycia niepenosprawnoci, a odsetkiem osb niepenosprawnych pord wszystkich przyjaci i znajomych osoby niepenosprawnej. Analiza wykazaa, zgodnie z przewidywaniami, istotn statystycznie i do siln korelacj22: Im duej jest si osob niepenosprawn, tym wikszy jest odsetek niepenosprawnych wrd znajomych. Niestety, nie jestemy w stanie sprawdzi, czy jest to spowodowane poznawaniem nowych osb z ograniczon sprawnoci (jak sugerowalimy wyej) czy by moe wykruszaniem si z krgu znajomych osb sprawnych. Przeprowadzilimy jednak dodatkowe analizy, w ktrych sprawdzalimy, czy okres, jaki min od momentu nabycia niepenosprawnoci, oglna liczba znajomych i przyjaci oraz system, w ktrym nabyta zostaa niepenosprawno, razem dobrze przewiduj liczb niepenosprawnych przyjaci i znajomych. Okazao si, e dwie spord trzech zmiennych (liczba przyjaci oraz rok nabycia niepenosprawnoci) s istotnymi predyktorami tej liczby23. Na tej podstawie moemy powiedzie, e pierwsza hipoteza ma wsparcie w danych czas, jaki upyn od nabycia niepenosprawnoci zwiksza szanse na to, e odsetek niepenosprawnych w naszym otoczeniu bdzie stosunkowo duy. Wsparcia nie uzyskaa jednak hipoteza o wpywie okresu, w jakim nabylimy niepenosprawno. Z analizy tej wynika, e moemy z prawdopodobiestwem 37% przewidzie, ile dana osoba bdzie miaa niepenosprawnych znajomych tylko na podstawie wiedzy o tym, ilu ma znajomych w ogle oraz jak dugo jest niepenosprawna. Przeprowadzilimy dodatkow analiz w podobnym planie jak poprzednio, tym razem przewidujc nie liczb znajomych niepenosprawnych, a odsetek osb niepenosprawnych wrd oglnej liczby znajomych. Model, podobnie jak poprzednio, okaza si istotny24, tym razem jednak wszystkie trzy predyktory byy
22 r(1286) = 0,25; p < 0,001. 23 Analiza regresji istotna na poziomie p < 0,001, skorygowane R2 = 0,37, okres nabycia niepenosprawnoci n.i. (p = 0,65). 24 Analiza regresji istotna na poziomie p < 0,001, skorygowane R2 = 0,07, wszystkie predyktory istotne na poziomie przynajmniej p < 0,05.
49
50
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ istotne. Z tej analizy mona wyprowadzi wniosek, e do oceny ogu znajomych osoby niepenosprawnej (a zatem rwnie jej kapitau spoecznego) nadaj si wszystkie trzy brane przez nas pod uwag zmienne: osoby, ktre maj oglnie wicej znajomych, maj wrd nich niszy odsetek osb niepenosprawnych, im duej jest si osob niepenosprawn, tym ten odsetek jest wikszy, jeeli nabylimy niepenosprawno w okresie PRL-u, mamy z tego tytuu jeszcze wiksze szanse na duy procent niepenosprawnych wrd znajomych. Podsumowujc, naley podkreli, e nabycie przed 1989 rokiem lub po nim niepenosprawnoci nie pozostaje w zwizku z liczb niepenosprawnych przyjaci i znajomych, jednak pozwala przewidywa odsetek tyche wrd cakowitej liczby znajomych.
4.3. Kapita spoeczny i aktywno zawodowa w grupach PRZED89 i PO89

Omawiane wczeniej analizy koncentruj si na jakoci i strukturze kapitau spoecznego badanych. W tym miejscu chcielibymy powiza ten wtek z aktywnoci zawodow. W naszej ankiecie znalazo si wiele pyta dotyczcych sposobw poszukiwania pracy. Pytalimy pracujcych niepenosprawnych o to, w jaki sposb poszukiwali pracy i ktry sposb okaza si najskuteczniejszy, czyli jak znaleli obecn prac. Najskuteczniejszymi sposobami okazay si: 1) bezporednie wizyty u pracodawcw, 2) szukanie ofert w powiatowych urzdach pracy i 3) szukanie pomocy u rodziny i wrd znajomych. Szczegowe dane na ten temat zawiera tab. 12. Przygldajc si tab. 12 trzeba pamita, e pytanie o sposoby poszukiwania pracy zadawane byo tylko tym respondentom, ktrzy w momencie badania pracowali. W zwizku z tym mona ich okreli jako grup, ktrej si powiodo. Tym bardziej ciekawe wydaj si rnice w stosowanych sposobach poszukiwania pracy pomidzy grupami, ktre nas interesuj. Najwiksza procentowa rnica to 13% wicej w przypadku osb z grupy PO89 (38% do 51%) w sytuacji poszukiwania pracy poprzez znajomych i rodzin, czciej rwnie osoby te korzystaj z usug powiatowych urzdw pracy (o 7% czciej) oraz licz na przypadek (czciej o 5%). Z kolei w grupie, ktra nabya niepenosprawno przed rokiem 1989, respondenci czciej przyznawali si, e po prostu czekali na oferty (5% rnicy) i szukali pomocy u innych osb niepenosprawnych (5% rnicy).
KAPITA SPOECZNY
Tabela 12. Sposoby poszukiwania pracy przez osoby pracujce w grupach PRZED89 i PO8925 Nabycie a 89 Sposb PRZED89 Ile Szukanie pomocy u rodziny/znajomych Szukanie w ofertach Powiatowego Urzdu Pracy Liczy pan(i) na przypadek Przegldanie ogosze w prasie Przegldanie ogosze w internecie na stronach dla osb niepenosprawnych Zamieszczenie ogoszenia w gazecie Wykonywanie na pocztku prac zleconych Przepisanie gospodarstwa rolnego/praca we wasnym gospodarstwie rolnym Przegldanie ogosze w internecie na portalach powiconych pracy Zgaszanie si do pracodawcw z chci pracy za darmo (wolontariat) Szukanie pomocy w organizacji pozarzdowej/fundacji/stowarzyszeniu Uczestnictwo w giedach pracy organizowanych dla osb niepenosprawnych Szukanie pomocy w urzdzie gminy /miasta/Orodku Pomocy Spoecznej Rozpoczcie wasnej dziaalnoci gospodarczej Zamieszczenie ogoszenia w internecie Zgoszenie si do agencji doradztwa personalnego/biura porednictwa pracy Pytanie bezporednio u pracodawcy Szukanie pomocy u innych osb niepenosprawnych Czekanie na oferty/dostae(am) ofert Suma 98 90 26 81 8 15 18 8 19 4 9 7 20 7 9 21 131 38 20 255 % 38% 35% 10% 32% 3% 6% 7% 3% 7% 2% 4% 3% 8% 3% 4% 8% 51% 15% 8% 247% PO89 Ile 157 129 46 112 21 27 27 14 27 7 13 9 24 5 7 21 149 30 8 308 % 51% 42% 15% 36% 7% 9% 9% 5% 9% 2% 4% 3% 8% 2% 2% 7% 48% 10% 3% 270% 255 219 72 193 29 42 45 22 46 11 22 16 44 12 16 42 280 68 28 563 13% 7% 5% 5% 4% 3% 2% 1% 1% 1% 1% 0% 0% 1% 1% 1% 3% 5% 5% Ogem Rnica
51

25 Z tabeli usunito sposoby wymienione przez mniej ni 10 respondentw (w sumie).
52

Tabela 13. Sposoby poszukiwania pracy przez osoby niepracujce w grupach PRZED89 i PO89 Niepracujcy Sposb Pytanie bezporednio u pracodawcy Szukanie pomocy u rodziny/ znajomych Szukanie w ofertach Powiatowego Urzdu Pracy Przegldanie ogosze w prasie Liczy Pan(i) na przypadek Szukanie pomocy u innych osb niepenosprawnych Przegldanie ogosze w internecie na portalach powiconych pracy Wykonywanie na pocztku prac zleconych Szukanie pomocy w urzdzie gminy/miasta/Orodku Pomocy Spoecznej Zamieszczenie ogoszenia w gazecie Zgoszenie si do agencji doradztwa personalnego /biura porednictwa pracy Przegldanie ogosze w internecie na stronach dla osb niepenosprawnych Czekanie na oferty/dostae(am) ofert Szukanie pomocy w organizacji pozarzdowej /fundacji/stowarzyszeniu Uczestnictwo w giedach pracy organizowanych dla osb niepenosprawnych Zamieszczenie ogoszenia w internecie Zgaszanie si z do pracodawcw z chci pracy za darmo (wolontariat) PRZED89 9% 21% 14% 15% 7% 8% 5% 2% 3% 3% 2% 5% 6% 4% 2% 2% 1% PO89 20% 24% 19% 19% 7% 5% 7% 2% 5% 4% 3% 4% 4% 3% 1% 3% 1% Pracujcy 53% 48% 42% 37% 14% 13% 9% 9% 8% 8% 8% 5% 5% 4% 3% 3% 2%
W tab. 13 przedstawiono wyniki bada dotyczce sposobw poszukiwania pracy w grupie osb, ktre tej pracy nie maj (pytano ich o to, jak jej szukaj) oraz w grupie osb, ktre pracuj (pytanie dotyczyo tego, jak prac znalazy). Zestawienie to jest bardzo ciekawe, poniewa pozwala zobaczy rnice pomidzy interesujcymi nas grupami w szerszym kontekcie osb, ktre prac zdobyy, a zatem de facto wrd danych wiadczcych o skutecznoci poszczeglnych taktyk. Wyniki zestawienia wskazuj na kilka istotnych rnic. Pierwsza z nich dotyczy najczciej wykorzystywanej techniki w grupie osb pracujcych pytania bezporednio u pracodawcy. W grupie osb pracujcych a co drugi respondent
KAPITA SPOECZNY przyznawa, e szuka w ten sposb pracy. Osoby niepracujce oglnie korzystaj z tego sposobu o wiele rzadziej, jednak mona tutaj zaobserwowa ciekawe rnice w zalenoci od momentu nabycia niepenosprawnoci: w grupie PRZED89 bezporednio u pracodawcy pyta o prac zaledwie 9% w stosunku do 20% w grupie PO89. Mona wic powiedzie, e osoby z grupy PRZED89 w mniejszym stopniu ni osoby z grupy PO89 stosuj strategi, ktra mogaby pomc im znale prac. Kolejne wnioski mona wysun na podstawie obserwacji oglnej tendencji pomidzy wynikami osb pracujcych oraz niepracujcych z grupy PRZED89 i PO89. Kiedy zsumuje si wszystkie procenty w kolumnie osb pracujcych, otrzymamy 271%, podczas gdy w grupie niepracujcych PRZED89 111%, a w grupie PO89 132%. Wyniki te oznaczaj, e osoby z grupy pracujcych mwiy rednio o prawie trzech rnych strategiach poszukiwania, podczas gdy osoby niepracujce zaledwie o jednej, przy czym nieco wicej wskazyway osoby z grupy PO89. Status osb sprawnych w Polsce jest znacznie wyszy ni osb z ograniczon sprawnoci. Jeeli wrd naszych znajomych jest wicej osb sprawnych, to mamy wiksz szans na to, e znajdziemy prac korzystajc z ich znajomoci, wiedzy czy rady (co potwierdzaj dane osoby aktywne zawodowo maj istotnie wicej znajomych ni osoby bierne 12 vs. 9 osb26). Istotne okazay si rwnie rnice w zarobkach27 osoby z niewielk liczb przyjaci zarabiaj istotnie mniej, co przedstawia rys. 19.
53
1200 z rednie zarobki netto 1000 z 800 z 600 z 400 z 200 z z 4 56 710 Liczba przyjaci 1115 16+
Rys. 19. Zarobki w zalenoci od liczby przyjaci rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
26 test F(2, 1479) = 15,16; p < 0,001. 27 test F(4, 514) = 5,22; p < 0,001, test Bonferroniego wykaza, e istotne s rnice pomidzy grup o najmniejszej liczbie znajomych, a tymi, ktrzy maj ich 7 lub wicej.
54
4.4. Relacje w rodzinie w grupach PRZED89 i PO89

Kapita spoeczny w ramach proponowanej przez nas definicji obejmuje rwnie zmienne zwizane ze sposobami traktowania osoby w rodzinie. W naszym kwestionariuszu znalazy si dwa pytania w tej kwestii. W przypadku pierwszego pytania, ktre dotyczyo traktowania osoby badanej w rodzinie, zmienna opisujca moment nabycia niepenosprawnoci istotnie rnicowaa struktur odpowiedzi badanych28. Wyniki przedstawia rys. 20.
90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Jako osoba niepenoPrzez moj niepenospraw- Jestem traktowany(a) jak no jestem traktowany(a) kady inny czonek rodziny, sprawna jestem specjalnie mam takie same prawa traktowany(a) przez moj gorzej ni inni czonkowie i obowizki. Rodzina rodzin. Mniej si ode rodziny. Daje mi si do zrozumienia, i jestem obciedobrze rozumie moje mnie wymaga, nie mam niem dla rodziny. Moje ograniczenia wynikajce wielu obowizkw. potrzeby w ogle nie s z niepenosprawnoci Rodzina robi brane pod uwag przez i udziela mi koniecznego praktycznie wszystko innych czonkw rodziny. wsparcia. za mnie. PRZED89 PO89 6% 6% 80% 84% 14% 9%
Rys. 20. Sposoby traktowania w rodzinie w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Badani oglnie najczciej wybierali odpowied drug. W zakresie tej odpowiedzi wystpiy rnice pomidzy grupami PRZED89 i PO89 osoby, ktre wczeniej nabyy niepenosprawno, stosunkowo rzadziej mwi o egalitarnym traktowaniu w rodzinie. Natomiast czciej pojawiaj si ich gosy wiadczce o tym, e rodziny otaczaj ich nadmiern opiek rodzina robi praktycznie wszystko za osob badan.
28 2(2, N = 1352) = 6,04; p < 0,05.
KAPITA SPOECZNY To wany wynik, poniewa moe on wskazywa na jeden z mechanizmw kryjcych si za obserwowanymi przez nas rnicami pomidzy osobami niepenosprawnymi sprzed 1989 roku i po nim. W innej ksice tej serii (Brzeziska, Kaczan, 2008) pokazujemy, jakie znaczenie dla osoby niepenosprawnej ma jej dziecistwo, niezalenie od tego, czy w dziecistwie byo si osob niepenosprawn czy nie. Istniej dwa modele wychowania: pierwszy to wychowanie do samodzielnoci, ktre charakteryzuje si duymi wymaganiami stawianymi dziecku przez rodzicw. Drugi w ktrym rodzice nie wymagaj od dziecka zbyt duo, w wielu sprawach wyrczaj je, wychowujc w sposb sprzyjajcy duej zalenoci i maej samodzielnoci. Stawiamy hipotez, e relacj czowieka, ktry naby niepenosprawno (niezalenie od wieku, w jakim to si dzieje), z jego rodzin mona porwna do relacji dziecka z rodzicami. Nastpuje pewien regres sprawy, ktre nie sprawiay najmniejszego kopotu przed niepenosprawnoci stanowi nie lada wyzwanie lub staj si wrcz niemoliwe do zrealizowania po jej pojawieniu si. W zasadzie bycie dzieckiem rwnie mona nazwa ograniczon sprawnoci mody czowiek moe by zbyt niski i nie dosiga do stou, moe nie potrafi chodzi, nie radzi sobie z tabliczk mnoenia, wstydzi si sprzedawczyni w sklepie spoywczym. Jednak wikszo ludzi zachca dziecko do podejmowania cigych prb, bo wierzy, e wszystkie te czynnoci s w jego zasigu. By moe nie dzi, nie jutro, ale w kocu z pewnoci dziecku uda si pj po zakupy, uronie wystarczajco, eby siga po rzeczy ze stou. Wierzymy w to, bo jestemy nauczeni dowiadczeniem, e tak samo stao si z nami oraz z wszystkimi, ktrych znamy. Analogicznie sytuacja przedstawia si w przypadku osoby dorosej, ale od niedawna niepenosprawnej na przykad bezporednio po wypadku moe by jej ciko wej do sklepu w nowym dla niej pooeniu, moe mie problemy z siganiem po przedmioty (jeeli na przykad jest niewidoma) podobnie jak dziecku. Rodzina ma w takiej sytuacji dwa wyjcia: wyrczy osob niepenosprawn lub wspiera j w jej samodzielnych wysikach. Decyzja moe by nieco trudniejsza ni w przypadku dziecka do tej pory bowiem nieczsto stykalimy si z osobami niepenosprawnymi, std w zasadzie nie wiemy, na co czowieka w takim stanie sta. Jeeli blisk nam osob wyrczymy, to w konsekwencji moemy jej wmwi, e rzeczywicie do niczego si nie nadaje, a pomc jej si naley, z kolei kiedy uznamy, e niepenosprawno to nie koniec wiata i bdziemy j wspiera, to kto wie? Moe kiedy na zadane przez ankietera pytanie odpowie, e nie czuje si osob niepenosprawn? Jak ma si do tego mechanizmu rok 1989 i zwizane z nim przemiany spoeczne? Wspominalimy ju wielokrotnie o zmianie stereotypw, jaka si dokonaa po roku 1989 czsto bowiem nie wiedzc na co kogo sta, odwoujemy si wanie do stereotypw. Przed rokiem 1989 osoba niepenosprawna stereotypowo siedziaa w domu, natomiast w latach 90. i pniejszych zobaczylimy, e sta j na wiele wicej i wicej zaczlimy od niej wymaga. Przedstawiony mechanizm wyglda bardzo obiecujco (przynajmniej w opinii autorw), jednak trzeba przypomnie, e sia efektu, jaki daje rok 1989, nie jest
55
56
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ dua obserwowany efekt by na granicy bdu statystycznego. Naley jednak pamita, e w naszym badaniu nie mierzylimy bezporednio postaw domownikw wobec niepenosprawnoci, temat ducha czasw rwnie nie by poruszany, powyszy wywd oparty jest wic na poszlakach, zatem naley go traktowa z ostronoci i by moe w przyszoci podda weryfikacji.
4.5. Podsumowanie
Interpretacja wynikw uzyskanych w badaniu nastrcza pewnych trudnoci. Bior si one z niespjnoci analiz, po ktrych spodziewalibymy si duej zgodnoci. Problem ten jest szczeglnie widoczny na przykadzie analiz regresji. Przypadek, w ktrym w jednej analizie moment nabycia niepenosprawnoci jest istotnym predyktorem, a w innej nie sprawia, e nie moemy ostatecznie rozstrzygn, czy moment nabycia niepenosprawnoci jest rzeczywicie istotn zmienn wpywajc na struktur kapitau spoecznego, czy te moe te zwizki s jedynie pozorne (najprawdopodobniej s skutkiem czasu, jaki upyn od momentu nabycia niepenosprawnoci). Niemniej jednak warto zauway, e w przypadku, gdy wemiemy poprawk na ogln liczb znajomych, da si zaobserwowa rnice w strukturze znajomych zalenie od momentu nabycia niepenosprawnoci. Rozpatrzmy hipotetyczny przykad dwch osb: jednej, ktra niepenosprawno nabya w roku 1977, oraz drugiej, ktra nabya niepenosprawno w roku 1997. Zamy, e obie deklaruj, e znaj 13 osb. Na podstawie naszych danych (patrz rys. 18) moemy spodziewa si, e osoba, ktra nabya w niepenosprawno w roku 1977, bdzie miaa 5 znajomych niepenosprawnych, podczas gdy osoba z drugiej grupy tylko 3. Sceptyk mgby powiedzie, e jest to wycznie efekt dugoci bycia niepenosprawnym pierwsza osoba ju od 30 lat jest niepenosprawna, podczas gdy druga zaledwie od 10 lat. Takie wytumaczenie nie wyklucza jednak wpywu zmiany jakociowej, jaka dokonaa si w latach 90. Aby rozstrzygn, ktra interpretacja jest suszna, musielibymy dysponowa danymi z badania podunego, na przykad zapyta za kolejne 10 lat te same osoby, jak wyglda liczba ich znajomych i przyjaci. Jeeli okae si, e nasza hipotetyczna osoba, ktra nabya niepenosprawno w roku 1997, ma w roku 2017 znajomych i przyjaci z wikszym odsetkiem osb niepenosprawnych, wiadczyoby to na rzecz hipotezy o wpywie czasu pozostawania niepenosprawnym na struktur kapitau spoecznego. Jeeli jednak struktura ta nie zmieniaby si znacznie przez kolejne 10 lat (albo zmienia w stron mniejszej liczby osb niepenosprawnych wrd oglnej liczby znajomych), wiadczyoby to na rzecz hipotezy o wpywie momentu nabycia niepenosprawnoci (PRZED89 lub PO89) na struktur kapitau spoecznego. Autorzy tego opracowania, w kontekcie innych opisywanych tu wynikw, mimo braku rozstrzygajcych danych, skanialiby si do hipotezy o istotnym wpywie zmiany systemowej rwnie na struktur kapitau spoecznego.
Rozdzia 5
Jako ycia
5.1. Wprowadzenie
Aktywno zawodowa, jak i relacje z innymi osobami (w rodzinie i poza ni) mog stanowi wane wymiary bdce podstaw oceny wasnego ycia i budowania przekonania o jego jakoci. W tym rozdziale chcemy skupi si na zwizkach pomidzy momentem nabycia niepenosprawnoci a zmiennymi, ktre wedug nas mog by wskanikami jego jakoci. Problem jakoci ycia mona rozpatrywa z dwch rnych punktw widzenia obiektywnego i subiektywnego. W literaturze odnajdujemy koncepcje, ktre opowiadaj si za jednym bd drugim podejciem (por. Brzeziska, Stolarska, Zieliska 2002). I tak za Helen Sk (1993, s. 110) jako ycia w wymiarze obiektywnym moemy charakteryzowa poprzez: warunki ycia, atrybuty przyrody i kultury, struktur organizmu i zdrowie. Wymiar obiektywny wedug Zieliskiej (2002, s. 12) odwouje si do kryteriw zewntrznych, majcych wpyw na podejmowane przez czowieka zadania, a take sposb odbioru rzeczywistoci. Widzimy wic, e w tym ujciu wane staj si zewntrzne kryteria, na podstawie ktrych moemy wnioskowa o wysokiej bd niskiej jakoci ycia. Kryteria te s w wikszoci niezalene i umiejscowione poza jednostk, a wic w znacznym stopniu warunkowane przez kontekst spoeczny i kulturowy. Dla naszych dalszych rozwaa istotna bdzie nie tylko opinia osb badanych na temat zadowolenia z ycia (wymiar subiektywny), ale i ich opinia na temat otrzymywanej pomocy i wsparcia (wymiar obiektywny), ktre rwnie mog przyczynia si do polepszania bd pogarszania jakoci ycia.
58
5.2. Zadowolenie z ycia, wartoci oraz zaufanie w grupach PRZED89 i PO89

W przygotowanym narzdziu badawczym znalazo si pytanie: Jak ocenia pan(i) swoje cae dotychczasowe ycie, czy mgby (mogaby) pan(i) powiedzie, e byo ono? Badani mogli wybra jedn z odpowiedzi i zaznaczy j w skali 7-punktowej, w ktrej 1 oznaczao okropne, a 7 wspaniae. Sprawdzilimy, czy osoby z grup PRZED89 i PO89 rni si po wzgldem zadowolenia z ycia. Testy statystyczne wykazay istnienie rnic pomidzy tymi grupami29. Wyniki przedstawia rys. 21.
4,65 4,60 4,55 4,50 4,45 4,40 4,35 4,30 PRZED89 PO89
Rys. 21. Zadowolenie z ycia w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, deklaruj wysze zadowolenie z ycia ni osoby z drugiej grupy (PRZED89). Wyniki te mog wskazywa na istotn zaleno pomidzy tym, w jakich warunkach pojawia si niepenosprawno, i jakie w tym momencie panuj stereotypy i postawy wobec osoby niepenosprawnej w jej otoczeniu, a tym, jak ocenia ona swoje ycie. Uwarunkowania zadowolenia z ycia byy przedmiotem szczegowych analiz, ktre wskazay na zwizek pomidzy aktywnoci zawodow i zadowoleniem z ycia (Brzeziska, Kaczan, Piotrowski, Sijko, Rycielski, Wiszejko-Wierzbicka, 2008). Powstaje zatem pytanie, czy odkryta przez nas zaleno pomidzy momentem nabycia niepenosprawnoci a zadowoleniem z ycia nie jest warunkowana dodatkowym czynnikiem w postaci aktywnoci zawodowej. Taka hipoteza miaaby swoje umocowanie w wyniku opisanym wczeniej (patrz rozdzia 3), wskazuj29 t(1463) = 3,04; p < 0,01.
JAKO YCIA cym na rnice pomidzy osobami z grupy PRZED89 i PO89 w zakresie statusu zawodowego ci drudzy istotnie czciej maj prac i s aktywni zawodowo. Zbadalimy, czy dwie interesujce nas grupy rni si wartociami, ktre uwaaj za warunek udanego ycia. Osoby niepenosprawne, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, czciej wymieniay udane maestwo i dzieci, jako taki wanie warunek, natomiast rzadziej przyjaci. Tak samo czsto wymieniano prac i pienidze. Zmian t mona widzie oglniej jako inne widzenie roli rodziny i przyjaci. Interpretacja takiej zalenoci musi si odwoywa do wynikw dotyczcych zmiennych socjodemograficznych. W rozdziale 2 zosta opisany rozkad czstoci odpowiedzi na pytanie o stan cywilny. Pokaza on, e osoby z grupy PO89 zdecydowanie czciej pozostaj w bliskich zwizkach. W tym kontekcie zrnicowanie odpowiedzi na pytanie o wartoci wydaje si by naturalne. Ciekawie rozoyy si odpowiedzi w pytaniu, czy wikszoci ludzi mona ufa?. Pytanie to w zaoeniu miao mierzy oglny poziom zaufania, ktry w Polsce (na tle innych krajw) jest bardzo niski. Spodziewalimy si, e jeeli rnice wystpi, to raczej w kierunku wikszego zaufania w grupie osb, ktre niepenosprawno nabyy po roku 1989 choby dlatego, e czciej pracuj i s bardziej zadowolone z ycia. Wyniki zaskoczyy autorw okazao si, e w grupie osb, ktre niepenosprawno nabyy PRZED89, odsetek respondentw odpowiadajcych, e wikszoci ludzi mona ufa by wyszy i wynosi 32%, podczas gdy w grupie PO89 zaledwie 26%, rnica ta okazaa si by istotna statystycznie30. Wyniki ilustruje rys. 22.
% 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Wikszoci ludzi mona ufa PRZED89 PO89 32% 26% Ostronoci nigdy za wiele 68% 74%
59
Rys. 22. Zaufanie w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
30 2(1, N = 1241) = 6,03; p < 0,05.
60
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Abstrahujc od rnic pomidzy grupami PRZED89 i PO89, chcielibymy zwrci uwag na due rnice pomidzy wynikami uzyskanymi w naszym badaniu a wynikami Diagnozy Spoecznej 2007. Mona je interpretowa jako wynik specyficznego pooenia osb niepenosprawnych w porwnaniu z ogem populacji. Dua zaleno, jakiej dowiadczaj osoby niepenosprawne, moe powodowa, e zwiksza si ich zaufanie do otoczenia: po pierwsze dlatego, e codzienne obserwacje skaniaj do przyjcia takiej postawy: inni s pomocni (czsto bezinteresownie) i cho mogliby wykorzysta swoj przewag, nie czyni tego; po drugie, efekt ten moe by wynikiem dziaania mechanizmu obronnego uruchamianego w sytuacji postrzegania swojej zalenoci od innych kiedy musz liczy na innych, chc rwnie postrzega ich jako godnych zaufania. Mona postawi bardziej oglne pytanie dotyczce wpywu przemian ustrojowych na poziom zaufania, rozumianego na dwa sposoby: z jednej strony zaufania do instytucji, a z drugiej zaufania w zakresie sieci spoecznych. Wydaje si, e wraz z demokratyzacj ycia spoecznego w Polsce instytucje powinny by postrzegane jako bardziej godne zaufania i przyjazne ludziom, natomiast zmiany w relacjach midzyludzkich, rozlunianie si wizi mog przyczynia si do obserwowanego spadku zaufania do innych ludzi.
5.3. Umiejscowienie kontroli, wymiana spoeczna oraz wsparcie w grupach PRZED89 i PO89
Kolejne rnice ujawniy si w bloku pyta o poczucie umiejscowienia kontroli pytalimy o to, w jakim stopniu ycie badanego zaley od niego samego, innych ludzi, wadz czy moe losu (opatrznoci).
Umiejscowienie kontroli Wedug twrcy pojcia umiejscowienia kontroli Juliana Rottera (za: Szmigielska, 1998) poczucie wewntrznej kontroli wystpuje w sytuacji, gdy rezultaty wasnych dziaa przypisujemy sobie samym. O zewntrznym umiejscowieniu kontroli mwimy wtedy, gdy jednostka przypisuje rezultaty dziaa czynnikom zewntrznym, takim jak: cechy innych ludzi, sytuacja, los, przeznaczenie, przypadek, rne okolicznoci. W tym ujciu koncentrujemy si na tzw. kontroli spostrzeganej, a wic na przekonaniach o kontroli (Kofta, Doliski, 2000, s. 586). Wewntrznemu poczuciu kontroli bardzo czsto towarzysz takie cechy, jak: pewno siebie, liczenie na wasne siy, wnikliwo, przedsibiorczo i sumienno, tolerancja, ambicja i zdolno do niezalenego dziaa-
JAKO YCIA nia, ch do wsppracy i wspdziaania oraz znajomo siebie (Szmigielska, 1998, s. 7980). Badacze stwierdzili rwnie, e poczucie wewntrznego umiejscowienia kontroli czy si z wiksz wytrwaoci i osigniciami w dziaaniu oraz z poziomem przystosowania spoecznego i zdrowia psychicznego im bardziej wewntrzne umiejscowienie kontroli, tym wysze wskaniki przystosowania i zdrowia (Drwal, 1995; za: Ole, 2005, s. 181). Barbara Szmigielska (1998, s. 80) powouje si na badania dzieci, w ktrych wykorzystywano pojcie umiejscowienia kontroli, i stwierdza, e wykryto w nich nastpujce zalenoci: wraz z wiekiem wzrasta wewntrzne umiejscowienie kontroli zdarze, znaczcy wpyw na ksztatowanie si tej cechy maj oddziaywania wychowawcze i socjalizacyjne zarwno rodzicw, jak i nauczycieli.
rdo: opracowanie Radosaw Kaczan na podstawie: Kofta i Doliski (2000), Ole (2005), Szmigielska (1998)
61
Analiza wykazaa, e nie ma istotnych rnic, biorc pod uwag zaleno od losu i wadz w obu przypadkach rednia jest bardzo blisko poowy skali. Grupy istotnie rni si, jeeli wemiemy pod uwag wasn sprawczo i zaleno od innych31. Wyniki ukadaj si w taki sposb, e osoby, ktre nabyy
uwaam, e to jak yj, zaley w duym stopniu 3,4 3,2 3,0 2,8 2,6 2,4 2,2 2,0 ode mnie PRZED89 PO89 3,05 3,16 od innych ludzi 2,65 2,53 od wadz 2,46 2,46 od losu (opatrznoci) 2,79 2,84
Rys. 23. Umiejscowienie kontroli w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
31 Test t(1437) = 2,52; p < 0,05 dla wasnej sprawczoci oraz t(1417) = 2,72; p < 0,01 dla zalenoci od innych ludzi.
62
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ niepenosprawno po roku 1989, sdz, i ich ycie w wikszym stopniu zaley od nich samych oraz w mniejszym stopniu od innych ludzi (w stosunku do osb z grupy PRZED89). Nie jest to jednak rnica dua (w obu przypadkach okoo jednej dziesitej, skala 14). W obu grupach zaleno jest taka sama: ycie najbardziej zaley ode mnie, pniej od losu, nastpnie od innych ludzi i w kocu od wadz. Wyniki te przedstawia rys. 23. Uzyskane wyniki mona traktowa jako przejaw poczucia wewntrznego umiejscowienia kontroli, cho pamita naley, e obserwowane rnice nie s due. Poddalimy take analizie oszacowania badanych dotyczce wymiany spoecznej. Pytalimy o to, ile dobra i za sprawili (bd dali) innym oraz ile dobra i za otrzymali od innych. Okazao si, e nie ma istotnych rnic, biorc pod uwag przepywy za w obu grupach wyniki s bardzo podobne (zo, ktre inni wyrzdzili osobom badanym rednio 3,7 skala 19, gdzie 1 = nic, a 9 = bardzo duo; zo wyrzdzone innym rednio 2,5 na takiej samej skali). Mona powiedzie, e badani myl o sobie jako o porzdnych ludziach wyniki na skali dobra s duo wysze (rednio 6 otrzymane i oddane), jednak obserwujemy ciekawe rnice, biorc pod uwag okres nabycia niepenosprawnoci. Wyniki tak podzielone obrazuje rys. 24.
7,0 Ile dobrego zrobili panu(i) inni ludzie Ile dobrego zrobi pan(i) innym ludziom 6,5
6,0
5,5
5,0 PRZED89 PO89
Rys. 24. Wielko wymienionego dobra w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
Niepenosprawni z III RP dowiadczyli nieco mniej dobra oraz nieco wicej dobra dali innym ludziom. Nie jest to rnica dua, jednak wiadczy moe o wikszej aktywnoci osb, ktre niepenosprawno nabyy po roku 1989 oraz o ich nieco bardziej aktywnej postawie. Efekty te mona tumaczy cigle w podobny sposb spoeczne przekonania na temat roli niepenosprawnych zmieniy si, umoliwiajc wiksz aktywno osobom z ograniczon sprawnoci. Na istotne rnice pomidzy grupami wskazaa rwnie analiza wsparcia instytucjonalnego, z jakiego korzystali nasi badani. Pytalimy o to, czy badany w cigu ostatnich 12 miesicy korzysta z rnych form wsparcia. Oglnie na pierwszym miejscu wrd najpopularniejszych orodkw, z ktrych niepeno-
JAKO YCIA sprawni czerpi pomoc, znalazy si gminne (miejskie) orodki pomocy spoecznej (28% korzystajcych), potem PFRON (14%), na trzecim miejscu ex equo pomoc udzielana przez Koci oraz organizacje pozarzdowe (obie odpowiedzi po 12%). Analizy odpowiedzi pokazay, e osoby badane mona podzieli na dwie grupy ze wzgldu na rdo pomocy, z ktrego korzystaj: (1) korzystajcych z pomocy lokalnej (powiatowe centra pomocy rodzinie, Koci, miejskie orodki pomocy spoecznej, organizacje pozarzdowe) i (2) korzystajcych z pomocy instytucji centralnych (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, powiatowe urzdy pracy, Ministerstwo Zdrowia, PFRON). Oglnie osoby badane istotnie czciej korzystay z pomocy tych pierwszych32. Analiza pokazaa te inne istotne rnice osoby badane z grupy PO89 istotnie rzadziej korzystay z pomocy instytucji lokalnych33. Rnice w ramach pomocy centralnej byy nieistotne. Wyniki nasuwaj hipotez, e osoby, ktre nabyy niepenosprawno po roku 1989, oglnie rzadziej korzystaj z pomocy rnych organizacji (istotnie rzadziej instytucji lokalnych i oglnie rzadko z pomocy centralnej). eby sprawdzi hipotez, podzielilimy metod analizy skupie zbadane osoby na dwie grupy ktra rzadko korzysta z pomocy, oraz ktra robi to stosunkowo czsto. W wyniku tej procedury 307 osb zostao zakwalifikowanych do grupy osb korzystajcych, a 1173 do grupy korzystajcych rzadko (na przykad w grupie, ktra korzystaa z pomocy stosunkowo czsto wszystkie osoby przyznaway, e korzystaj z pomocy MOPS, podczas gdy w grupie rzadko korzystajcych 92% stwierdzio, e nie korzystao z takiej pomocy wcale, a pozostaym w cigu ubiegego roku zdarzyo si to tylko raz). Proporcj t ilustruje rys. 25. Nastpnie skrzyowalimy ten podzia z podziaem dotyczcym nabycia niepenosprawnoci przed rokiem 1989 i po nim. Analiza statystyczna wykazaa
63
307 Intensywnie korzystaj Rzadko korzystaj
1173
Rys. 25. Stosunek osb czsto i rzadko korzystajcych ze wsparcia instytucjonalnego w badanej prbie rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
32 Test t(1488) = 13,21; p < 0,001. 33 Test F(1, 1488) = 42,23; p < 0,001.
64

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% PRZED89 PO89 Intensywnie korzystaj 25% 17% Rzadko korzystaj 75% 83%
Rys. 26. Wsparcie instytucjonalne w grupach PRZED89 i PO89 rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada
istotne rnice34 jedna czwarta spord niepenosprawnych sprzed roku 1989 (25%) zostaa zaklasyfikowana jako relatywnie czsto korzystajca z pomocy, w grupie, ktra nabya niepenosprawno po roku 1989, odsetek ten wynosi 17%. Wyniki przedstawia rys. 26. Interpretacji tego wyniku nie mona dokonywa nie odwoujc si do wskanikw socjodemograficznych. W rozdziale 2 pokazalimy, e wrd osb, ktre swoj niepenosprawno nabyy po roku 1989, wicej jest w momencie badania pracujcych. W grupie PRZED89 wicej byo osb biernych lub poszukujcych pracy. W tym kontekcie czstsze korzystanie z pomocy w grupie PRZED89 wydaje si by naturaln konsekwencj braku rda dochodu, jakim jest wasna praca.
5.4. Podsumowanie
We wstpie stawialimy hipotez mwic o tym, e zarwno aktywno zawodowa, jak i relacje z innymi osobami (w rodzinie i poza ni) mog stanowi wane wymiary bdce podstaw oceny wasnego ycia i budowania przekonania o jego jakoci. Analiza wynikw pokazaa pewne rnice w tym zakresie w zalenoci od momentu nabycia niepenosprawnoci, jednak nie zasuguj one na miano rnic spektakularnych. W zasadzie poza rnic w zakresie pytania o zaufanie do innych ludzi mona powiedzie, e rnice te s bardzo mae. Wyjanie takiego stanu rzeczy mona szuka w porednictwie innych zmiennych, ktrych nie mierzylimy, a ktre wchodz w skad wymiaru obiektywnego jakoci ycia. Wynik zwizany z zaufaniem do ludzi jest jednak bardzo ciekawym przyczynkiem do dalszej analizy, wykraczajcej ju poza zakres tematyczny tej publikacji.
34 Test 2 (1, N = 1480) = 16,65; p < 0,001.
Rozdzia 6
Podsumowanie i rekomendacje
Oglny obraz wyaniajcy si z wynikw naszych bada i rozwaa to schemat oddziaywa, w ktrym rok 1989 oraz wice si z nim przemiany istotnie wpywaj na wikszo mierzonych przez nas zmiennych. Pokazalimy ten wpyw w zakresie zmiennych socjodemograficznych, aktywnoci zawodowej, kapitau spoecznego oraz jakoci ycia. Wpyw ten pozostawiony bez interpretacji wnosi niewiele do naszego rozumienia wiata. Zmiany te ju si dokonay lub wedug innych analitykw cigle si dokonuj sprawia to, e nie moemy zarekomendowa adnych dziaa, ktre mogyby pomc osobom z ograniczon sprawnoci po prostu dlatego, e nikt nie sprawuje bezporedniej kontroli nad zmianami makrospoecznymi. Dlatego staralimy si umieszcza interesujce nas zjawisko w rnych kontekstach, tak aby nie tylko dowiedzie si, czy zmiana wpyna na badane przez nas obszary, ale przede wszystkim w jaki sposb. Spord wielu zmiennych, jakie badalimy w ramach naszego sondau, pokazalimy tylko te zwizki, ktre byy istotne, cho by moe interesujce byoby pokazanie rwnie obszarw, w ktrych zwizkw takich nie byo. Przy kadej analizie staralimy si proponowa interpretacj, ktra wyjaniaaby mechanizmy kryjce si za przedstawianym zwizkiem. Suma tych interpretacji skada si na do spjny obraz. Na pierwszy plan wysuwaj si dwa wnioski, ktre wspgraj z zaoeniami, jakie postawilimy w rozdziale pierwszym: po pierwsze, wraz ze zmian systemow osoby niepenosprawne dowiadczyy duej zmiany w sytuacji zawodowej znaczna cz miejsc pracy przeznaczonych dla osb niepenosprawnych zostaa zlikwidowana, dodatkowym czynnikiem ryzyka bya rwnie oglnie trudna sytuacja na rynku pracy w Polsce lat 90.; wszystko to wywoao by moe najbardziej dotkliwy skutek utrat poczucia bezpieczestwa materialnego, po drugie, przeom lat 80. i 90. to okres znacznych zmian w spoecznym wizerunku osb z ograniczon sprawnoci przyspieszenia nabra wtedy proces inkluzji spoecznej, to znaczy wczania na nowo osb niepenosprawnych do ogu spoeczestwa w tym rwnie w zakresie pracy.
66
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Rozdzia pierwszy koczylimy otwartym pytaniem o to, jaki jest oglny bilans tych dwch dziaajcych w przeciwnych kierunkach zmian. Przegld naszych wynikw sprzyja tezie, e zmiany, o ktrych piszemy, przynosz zdecydowanie wicej korzyci ni zagroe dla osb z ograniczon sprawnoci. Jestemy zwolennikami hipotezy, w myl ktrej zmiana systemowa oddziaywaa na mierzone przez nas zmienne gwnie za spraw zmieniajcego si spoecznego wizerunku osoby z ograniczon sprawnoci. Hipoteza ta pozwala nam na zaproponowanie kilku rekomendacji: 1. Wane jest, aby w spoecznym dyskursie obecne byy problemy osb niepenosprawnych, jednak nie na zasadzie wyjtkowoci, a raczej rwnych praw dla wszystkich czonkw spoeczestwa. 2. Szczeglnie istotnym sposobem budowania spoecznego wizerunku osb z ograniczon sprawnoci wydaj si by seriale telewizyjne; sposb ten z pewnoci nie nadaje si do edukowania spoeczestwa w zakresie skomplikowanych problemw, jednak na tym etapie wraliwoci wiadomoci spoecznej wydaje si by rodkiem wrcz wymarzonym. Moe pokaza, e niepenosprawno wcale nie oznacza zmiany aspiracji yciowych, wycofywania si z ycia spoecznego i zawodowego. Osign to mona w prosty sposb, na przykad przez: uczynienie osoby z ograniczon sprawnoci jednym z bohaterw serialu i pokazanie jej w kontekcie sukcesw zawodowych, aktywnoci pozazawodowej (na przykad uprawiajcej sport), nakrelenie jej rysw jako osoby ciekawej nowych wrae (podre itd.), umiejtnie radzcej sobie z problemami ycia codziennego, promowanie sportu osb niepenosprawnych (na przykad bohaterowie serialu w wolnej chwili kibicuj na trybunach w zawodach szermierki na wzkach). 3. Edukacja osb, ktre nabyy niepenosprawno natychmiastowe interwencje w sytuacjach, kiedy zdrowe osoby nabywaj niepenosprawno lub rodzice dowiaduj si o niepenosprawnoci swojego dziecka. Wane jest, aby w tym momencie przekona osob niepenosprawn (oraz jej opiekunw) co do jej potencjau, dalszych moliwoci rozwoju, ale i rzetelnie wprowadzi w zagadnienia zwizane z koniecznymi ograniczeniami i utrudnieniami. Zmiany, o ktrych piszemy, nie s atwe ani do obserwacji, ani do kontroli (o ile w ogle to moliwe), ani do przewidywania. Warto jednak prbowa je bada i o nich pisa, bo cho trudno jest z nich wywie bezporednio rekomendacje i wskazwki, to zrozumienie szerokiego kontekstu zjawisk umoliwia nam peniejsze i lepsze uwiadomienie sobie bardziej szczegowych tematw, o ktrych piszemy w innych tomach tej serii wydawniczej.
Literatura
Brzeziska, A.I., Kaczan, R. (2008). Wychowanie do samodzielnoci: kluczowy czynnik sukcesu zawodowego osb z ograniczon sprawnoci. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Brzeziska, A., Stolarska, M., Zieliska, J. (2002). Poczucie jakoci ycia w okresie dorosoci. W: K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci (s. 103127). Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Domaski, H., Sawiski, Z., Somczyski, K.M. (2007). Nowa klasyfikacja i skale zawodw: socjologiczne wskaniki pozycji spoecznej w Polsce. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN. Gertler, P., Levine, D.I., Moretti, E. (2006). Is social capital the capital of the poor? The role of family and community in helping insure living standards against health shocks. CESifo Economic Studies, 52 (3), 455499. Giddens, A. (2005). Socjologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gwny Urzd Statystyczny. (2008). Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku. Warszawa: Gwny Urzd Statystyczny. Jakubowski, S. (2005). Stwarzanie osobom niepenosprawnym warunkw do penej aktywnoci w spoeczestwie. W: D. Gorajewska (red.), Spoeczestwo rwnych szans. Tendencje i kierunki zmian (s. 30 38). Warszawa: Stowarzyszenie Przyjaci Integracji. Kofta, M., Doliski, D. (2000). Poznawcze podejcie do osobowoci. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki (tom 2, s. 561600). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. ukowski, W. (red.). (2008). Osoby z ograniczon sprawnoci w Polsce portret rodowiska. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Mach, B. (2003). Pokolenie historycznej nadziei i codziennego ryzyka. Spoeczne losy osiemnastolatkw z roku 1989. Warszawa: Instytut Studiw Polityczny PAN. Ole, P.K. (2005). Wprowadzenie do psychologii osobowoci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Ostrowska, A., Sikorska, J., Gciarz, B. (2001). Osoby niepenosprawne w Polsce w latach dziewidziesitych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Pastwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych (2008). Niepenosprawni penosprawni w pracy. Uzyskane: czerwiec 2008, from http://www.pelnosprawniwpracy.pl/. Sk, H. (1993). Jako ycia a zdrowie. Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, 2, 103109. Sijko, K. (2008). Zmiany miejsca pracy: podejmowanie pracy przed powstaniem niepenosprawnoci i co si zmienia po wystpieniu niepenosprawnoci. W: W. ukowski (red.), Osoby z ograniczon sprawnoci na rynku pracy portret rodowiska (s. 7986). Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Szmigielska, B. (1998). Wybrane aspekty rozwoju poznawczego i spoeczno-emocjonalnego a poczucie kontroli u dzieci. W: M. Smoczyska (red.). Studia z psychologii rozwojowej i psycholingwistyki. Krakw: Universitas. Sztompka, P. (2002). Socjologia. Krakw: Wydawnictwo Znak. Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Fundament spoeczestwa. Krakw: Wydawnictwo Znak. Zieliska, J. (2002). Modzi mczyni w armii. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. Departament Wychowania i Promocji Obronnoci. Oddzia Spoecznych Problemw Suby i Psychoprofilaktyki.
Aneks
Podstawowe dane na temat projektu

Temat: Numer projektu: Czas trwania: Kierownik projektu: Projekt jest realizowany: Priorytet 1 pt.: Dziaanie 1.4. pt.: Miejsce realizacji: Psychospoeczne uwarunkowania aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych WUE/0041/IV/05 2005 2008 prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziska w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwj Zasobw Ludzkich Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i spoecznej Integracja zawodowa i spoeczna osb niepenosprawnych Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej w Warszawie, Wydzia Psychologii
Charakterystyka oglna
Projekt ma charakter badawczy i dotyczy piciu grup osb dorosych o umiarkowanym i znacznym stopniu niepenosprawnoci, u ktrych wystpuj: deficyty percepcyjne w zakresie wzroku, deficyty percepcyjne w zakresie suchu, deficyty motoryczne, choroby psychiczne, przewleke choroby somatyczne. Pod wzgldem treci projekt dotyczy: 1. Kompetencji psychospoecznych osb z ograniczon sprawnoci w zakresie podejmowania i prowadzenia aktywnoci zawodowej. 2. Psychologicznych i spoeczno-kulturowych czynnikw ryzyka, ograniczajcych korzystanie z wewntrznych zasobw przez osoby z ograniczon sprawnoci. 3. Psychologicznych i spoeczno-kulturowych czynnikw wzmacniajcych zasoby osb z ograniczon sprawnoci oraz wpywajcych pozytywnie na ich funkcjonowanie na rynku pracy.
70
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Projekt obejmowa w kolejnych dziewiciu etapach czynnoci zilustrowane na rys. A1.
(1) Analiza aktw prawnych dotyczcych obecnoci i funkcjonowania osb niepenosprawnych na rynku pracy (6) Jakociowe badania eksploracyjne psychicznego potencjau osb niepenosprawnych i jego uwarunkowa (7) Ilociowe badania weryfikujce hipotezy z etapu bada ekspertw i etapu bada eksploracyjnych
(2) Analiza dziaalnoci organizacji i instytucji dziaajcych na rzecz aktywizacji zawodowej osb niepenosprawnych
(5) Badania opinii ekspertw na temat przyczyn nikej obecnoci osb niepenosprawnych na rynku pracy oraz czynnikw zwizanych z ich sukcesem na rynku pracy
(8) Upowszechnianie wynikw i wnioskw ze wszystkich etapw analiz i bada poprzez: (1) konferencje oraz (2) publikacje obejmujce trzy serie
(3) Analiza danych statystycznych pokazujcych aktywno i pozycj osb niepenosprawnych na rynku pracy
(4) Analiza opublikowanego dorobku nauk spoecznych, ekonomicznych i medycznych dotyczcego kondycji spoecznej i zawodowej osb niepenosprawnych
(9) Opracowanie rekomendacji dla projektw interwencji skierowanych na osoby niepenosprawne oraz projektw interwencji spoecznych
Rys. A1. Etapy realizacji bada w ramach projektu rdo: opracowanie wasne
ETAP I: BADANIE EKSPERTW*

Cele: gwnym celem bada prowadzonych na tym etapie byo uzyskanie opinii na temat uwarunkowa aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych. Dane zebrane na podstawie wywiadw z ekspertami miay posuy do: 1. Ustalenia listy czynnikw ryzyka i czynnikw wspomagajcych aktywno zawodow osb niepenosprawnych. 2. Wyonienia rde stereotypw i uprzedze wobec osb niepenosprawnych tkwicych w nich samych oraz w czonkach ich rodzin i pracodawcach. 3. Modyfikacji hipotetycznego profilu psychospoecznych uwarunkowa aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych. Kolejne zadania w badaniu ekspertw przedstawia rys. A2.
* Przygotowane na podstawie: A.I. Brzeziska, Z. Woniak, K. Maj (red.). (2007). Osoby z ograniczon
sprawnoci na rynku pracy. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS. Badanie przygotowano i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Izabeli Brzeziskiej.
ANEKS
Analiza literatury naukowej Przygotowanie dyspozycji do wywiadw Szkolenie osb badajcych Wywiady z ekspertami Opracowanie wynikw bada
71
Rys. A2. Etapy realizacji badania ekspertw rdo: opracowanie wasne
Czas trwania: marzeckwiecie 2006 r. Narzdzie badawcze: badania zostay zrealizowane za pomoc wywiadu, ktry obejmowa obszary uznane przez nas za istotne na podstawie wczeniejszej analizy literatury naukowej, dotyczcej osb niepenosprawnych, analizy rnego rodzaju dokumentw, stron internetowych organizacji pozarzdowych oraz programw szkole dla osb niepenosprawnych. Rozmowy z ekspertami obejmoway nastpujce obszary: 1. Historia niepenosprawnoci i jej wpyw na aktualne ycie osb niepenosprawnych. 2. Edukacja osb niepenosprawnych w okresie dziecistwa i dorastania. 3. Wyksztacenie i jego zwizek z aktualn sytuacj osb niepenosprawnych. 4. Historia poszukiwania pracy i historia bycia pracownikiem. 5. Zadowolenie z ycia. 6. Bariery w podjciu i utrzymaniu pracy przez osoby niepenosprawne. 7. Przyczyny sukcesw i przyczyny niepowodze. 8. Zmiany w Polsce w ostatnich 23 latach dotyczce osb niepenosprawnych. 9. Konieczne zmiany w odniesieniu do osb niepenosprawnych na rynku pracy. 10. Korzyci z zapewnienia pracy osobom niepenosprawnym. Osoby badane: osoby badane zostay dobrane w taki sposb, aby kada z podgrup bya jak najbardziej zrnicowana, co pozwolioby uzyska bogaty materia do prowadzenia dalszych analiz. Struktur prby badanych ekspertw przedstawia tab. A1.
72

Tabela A1. Struktura prby badanych ekspertw Typ eksperta 1. Osoby niepenosprawne Charakterystyka Rodzaj niepenosprawnoci Wzrokowa Suchowa Ruchowa Somatyczna Liczba osb badanych 9 7 7 8 12
2. Osoby pomagajce Osoby pracujce w instytucjach i organizacjach osobom dziaajcych na rzecz aktywizacji zawodowej niepenosprawnym osb niepenosprawnych 3. Pracodawcy osb Osoby majce dowiadczenie w pracy z osobami niepenosprawnych z niepenosprawnoci psychiczn, wzrokow, suchow, ruchow oraz z osobami upoledzonymi umysowo 4. Pracownicy naukowi Osoby badajce sytuacj osb niepenosprawnych w spoeczestwie czna liczba przebadanych osb rdo: opracowanie wasne
10 59
Osoby przeprowadzajce badanie: badania w grupach ekspertw prowadzone byy przez psychologw, socjologa i studentw psychologii Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie. Wszystkie osoby badajce zostay do tego celu specjalnie przeszkolone oraz otrzymay materiay uatwiajce im przeprowadzenie badania. Organizacja bada: badania zostay przeprowadzone w okresie od 1 kwietnia do 30 maja 2006 r. Odbyy si, w zalenoci od preferencji osb badanych, w miejscu ich zamieszkania lub miejscu pracy. Wywiady trway rednio od 60 minut (w grupie osb pomagajcych niepenosprawnym) do 75 minut (w grupie osb niepenosprawnych). Efekt bada: wyniki badania ekspertw przyniosy nastpujce efekty: 1. Poznanie czynnikw ryzyka i rnych ogranicze powodujcych nisk aktywno osb niepenosprawnych na rynku pracy. 2. Poznanie czynnikw wspomagajcych aktywno osb niepenosprawnych na rynku pracy. 3. Zwrcenie uwagi na kluczow rol edukacji (domowej i szkolnej) jako czynnika decydujcego o aktywnoci zawodowej lub jej braku w grupie osb niepenosprawnych. 4. Ukazanie wpywu czynnikw makrostrukturalnych (warunkw pracy, dostpnoci ofert pracy, systemu rentowego, regulacji prawnych) na aktywno zawodow osb niepenosprawnych. 5. Sformuowanie wstpnych propozycji dotyczcych ewentualnych projektw spoecznych mogcych zwikszy udzia osb niepenosprawnych na rynku pracy. 6. Sformuowanie wstpnych hipotez dla etapu bada jakociowych.
ANEKS
73
ETAP II: BADANIE JAKOCIOWE**

Cele: badanie jakociowe miao za zadanie osignicie dwch celw: 1. Zebranie wiedzy, ktra zostaa pniej wykorzystana przy konstrukcji i modyfikacji narzdzi do bada ilociowych. 2. Zebranie wiedzy opisujcej populacj osb z ograniczon sprawnoci, ze szczeglnym uwzgldnieniem psychospoecznych uwarunkowa ich aktywnoci zawodowej. Czas trwania: wszystkie wywiady przeprowadzono w okresie od lipca do grudnia 2006 r. Metoda i etapy: kolejne zadania w etapie bada jakociowych przedstawia rys. A3.
Analiza literatury naukowej Przygotowanie dyspozycji do wywiadw Badanie: trzy grupy osb
Analiza wynikw
Rys. A3. Etapy realizacji bada jakociowych rdo: opracowanie wasne
Zadania wykonane w kolejnych etapach bada byy nastpujce: 1. Przeszkolenie osb przeprowadzajcych badanie pilotaowe oraz badania waciwe: a. dokadny instrukta badania (wywiadu) nacisk na dialogowy charakter wywiadu przekazanie standardw przeprowadzania wywiadw b. wiedza na temat komunikacji z osobami niepenosprawnymi c. szkolenie dotyczce kodowania wywiadw za pomoc programu Maxqda 2 2. Badanie pilotaowe na 10 osobach: a. weryfikacja narzdzia badawczego scenariusza wywiadu b. scenariusz mia charakter potwarty ankieter mia list tematw, ktre naleao poruszy, jednak nacisk pooony by na podanie za sposobem mylenia osoby badanej (Smoczyska, Sijko, 2007) 3. Badanie waciwe: a. zbadane zostay trzy grupy osb: osoby niepenosprawne, czonkowie ich rodzin, osoby z ich rodowiska zawodowego b. dobr osb by celowy wedug ustalonych kryteriw, w tym wedug: rodzaju niepenosprawnoci stopnia niepenosprawnoci wielkoci miejscowoci zamieszkania
** Badanie przygotowano i zrealizowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof.
dr. hab. Wojciecha ukowskiego.
74
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ c. badanie polegao na przeprowadzaniu wywiadw, ich transkrypcji oraz kodowaniu za pomoc programu Maxqda 2 4. Caociowa analiza zebranych danych: a. wyniki bada jakociowych zostay przeanalizowane za pomoc pakietu Maxqda 2 zgodnie z reguami teorii ugruntowanej i poddane szczegowemu opisowi (ukowski, 2007) b. sformuowano wnioski dla etapu bada ilociowych, dotyczce doboru prby, konstrukcji narzdzia badawczego oraz badanych obszarw. Charakterystyka prby: procesowi kodowania i analizy poddano 311 wywiadw. Pierwotnie planowano analiz na prbie 300 wywiadw, jednak wysoka jako wywiadw pilotaowych sprawia, e rwnie i one zostay wczone do puli; ponadto wczony zosta jeszcze jeden dodatkowy wywiad, std cakowita liczba wywiadw jest wiksza o 11 w stosunku do planowanej. Wszystkie wywiady przeprowadzone zostay w okresie od lipca do grudnia 2006 r. Najwiksz liczb wywiadw, bo a 48,9% (152), stanowiy wywiady z osobami z ograniczon sprawnoci, drug co do liczebnoci bya grupa osb bliskich, stanowia ona 29,9% caoci (93), najmniejsz grup byli pracodawcy zakodowanych i zanalizowanych zostao 66 wywiadw, co stanowi 21,2% caej puli. Struktur najliczniejszej grupy ze wzgldu na rodzaj niepenosprawnoci przedstawia rys. A4.
choroby psychiczne deficyty motoryczne przewleke choroby somatyczne deficyty percepcyjne w zakresie wzroku deficyty percepcyjne w zakresie suchu niepenosprawno zoona 0 14 15 10
29 30 29 34 15 5 20 30 17 9
25 22
40
50
60
Wywiady bezporednie
Wywiady z bliskimi
Rys. A4.
Ze wzgldu na stopie niepenosprawnoci przebadano 68 osb o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci i 56 o znacznym stopniu niepenosprawnoci. 28 osb nie udzielio informacji o stopniu swej niepenosprawnoci.
ANEKS
75
ETAP III: BADANIE ILOCIOWE***

Czas trwania etapu terenowego: 924 lipca 2007 r. Badana populacja: badaniem objta zostaa populacja osb niepenosprawnych prawnie, aktywnych i biernych zawodowo o umiarkowanym i znacznym stopniu niepenosprawnoci, w wieku 1860/65 lat. Ze wzgldu na dostpno danych statystycznych dotyczcych rodowiska osb niepenosprawnych definicja badanej populacji oparta zostaa na zaoeniach metodologicznych przyjtych w Narodowym Spisie Powszechnym Ludnoci i Mieszka (por. Osoby niepenosprawne oraz ich gospodarstwa domowe, Narodowy Spis Powszechny Ludnoci i Mieszka oraz Powszechny Spis Rolny, 2002; Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa, 2003). 1. Za osob niepenosprawn prawnie (w odrnieniu od osoby niepenosprawnej biologicznie) uznawano osob posiadajc odpowiednie orzeczenie wydane przez uprawniony do tego organ (powiatowy, wojewdzki lub byy krajowy zesp orzekajcy o stopniu niepenosprawnoci). 2. Za osob aktywn zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wicej, obecnie pracujce lub bezrobotne. 3. Przyjto, i osoby bezrobotne to takie, ktre w okresie badanego tygodnia nie byy osobami pracujcymi, lecz aktywnie poszukiway pracy i byy gotowe j podj. 4. Za osob biern zawodowo uznawano osoby w wieku 18 lat i wicej, ktre nie zostay zaklasyfikowane jako pracujce lub bezrobotne, tzn. osoby, ktre w cigu ostatnich czterech tygodni nie pracoway, nie miay pracy i jej nie poszukiway. Przyjto nastpujcy wskanik, na podstawie ktrego klasyfikowano osoby badane do prby:
W cigu ostatniego tygodnia wykonywa(a) Pan(i) przez co najmniej godzin prac przynoszc zarobek. To znaczy, w ostatnim tygodniu by(a) Pan(i) zatrudniony(a) w charakterze pracownika najemnego, prowadzi(a) Pan(i) wasn dziaalno gospodarcz lub rolnicz lub pomaga(a) Pan(i) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej dziaalnoci gospodarczej. Jeeli w tym czasie nie pracowa(a) Pan(i) czasowo (z powodu choroby, urlopu, strajku), ale ma prac prosz wskaza t odpowied. W cigu ostatniego miesica nie wykonywa(a) Pan(i) adnej pracy zarobkowej, lecz aktywnie jej poszukiwa(a). Podj(a) Pan(i) konkretne dziaania w celu znalezienia pracy i gdyby znalaz(a) Pan(i) prac, by(a)by Pan(i) w stanie j podj w tym lub w nastpnym tygodniu. W cigu miesica nie wykonywa(a) Pan(i) adnej pracy zarobkowej ani jej Pan(i) aktywnie nie poszukiwa(a). 1 AKTYWNY ZAWODOWO PRACUJCY
AKTYWNY ZAWODOWO BEZROBOTNY
BIERNY ZAWODOWO
*** Badanie przygotowano w Zespole Organizacyjnym projektu pod kierunkiem prof. dr hab. Anny
Izabeli Brzeziskiej i prof. dr. hab. Wojciecha ukowskiego, a zrealizowaa je firma Pentor Research International S.A. na terenie caej Polski.
76
PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Zgodnie z ustaw z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej, spoecznej oraz zatrudnieniu osb niepenosprawnych za osob o: umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci uznawano osob majc orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci lub o cakowitej niezdolnoci do pracy lub o II grupie inwalidzkiej (wydane przez uprawniony do tego organ), znacznym stopniu niepenosprawnoci uznawano osob majc orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci lub o cakowitej niezdolnoci do pracy i samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidzkiej. Zastosowano nastpujcy wskanik kwalifikujcy do prby:
Czy ma Pan(i) wane orzeczenie o stopniu niepenosprawnoci, niezdolnoci do pracy lub grupie inwalidzkiej? Decyzja 1 >>> ZAKOCZY 2
Nie Orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci lub

o cakowitej niezdolnoci do pracy i samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidzkiej lub o cakowitej niezdolnoci do pracy lub o II grupie inwalidzkiej
Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci Orzeczenie o lekkim stopniu niepenosprawnoci lub
4 >>> ZAKOCZY
o czciowej niezdolnoci do pracy lub o celowoci przekwalifikowania zawodowego bd o III grupie inwalidzkiej
Sposb realizacji badania: wywiady realizowane byy w domach osb niepenosprawnych przy wykorzystaniu techniki kwestionariusza papierowego (PAPI). Wywiad przeprowadzany by z osob niepenosprawn. Kadorazowo ankieter weryfikowa niepenosprawno na podstawie orzeczenia posiadanego przez osob niepenosprawn. W sytuacji gdy komunikacja z osob niepenosprawn bya utrudniona, wywiad przeprowadzany byy przy wsparciu opiekuna osoby niepenosprawnej. Wywiad trwa rednio 50 minut. Ze wzgldu na trudny charakter realizowanej prby zaoono wielorakie metody dotarcia do respondentw na poziomie wojewdztw: metod wyjciow bya metoda kuli niegowej badane osoby niepenosprawne kieroway ankieterw do innych osb niepenosprawnych, ankieterzy korzystali rwnie z pomocy organizacji pozarzdowych oraz orodkw pomocy spoecznej. Badanie realizowane byo przez 220 przeszkolonych i kwalifikowanych ankieterw. Wszystkie zrealizowane ankiety poddane zostay weryfikacji w Dziale Weryfikacji i Kontroli firmy Pentor Research International S.A. Dodatkowo 10% ankiet poddanych zostao kontroli terenowej.
ANEKS Dobr prby badawczej: zrealizowanych zostao 1498 wywiadw z osobami niepenosprawnymi ze znacznym i umiarowym stopniem niepenosprawnoci, w tym 791 wywiadw z osobami aktywnymi zawodowo oraz 707 wywiadw z osobami biernymi zawodowo. W celu zachowania porwnywalnoci obie powysze grupy traktowane byy jako osobne prby, dobierane wedug tych samych kryteriw. Prby dobierane byy w sposb kwotowo-celowy. W przypadku obydwu prb, wszystkie kwoty nakadane byy nie na poziomie caego kraju, lecz na poziomie wojewdztwa. Przy doborze prby stosowano nastpujce kryteria: 1. Kryteria lokalizacyjne Wojewdztwo Miejsce zamieszkania (wie/miasto) 2. Kryteria demograficzne Pe Wiek (1829, 3049, 50+) 3. Kryteria zwizane z niepenosprawnoci Stopie niepenosprawnoci (umiarkowany i znaczny). Rodzaj niepenosprawnoci (niepenosprawno suchowa, ruchowa, wzrokowa, psychiczna, somatyczna). Na poziomie kadego z wojewdztw naoono kwoty zgodne z danymi GUS na miejsce zamieszkania (wie/miasto), pe oraz stopie niepenosprawnoci. W przypadku wieku naoono kwoty niezgodne z danymi GUS. Celem takiego doboru byo zwikszenie liczby wywiadw z osobami modszymi do 44 roku ycia. Rodzaj niepenosprawnoci by tylko czciowo kontrolowany w prbie. Dylimy do zrealizowania minimum 100 wywiadw w kadej prbie z reprezentantami danego typu niepenosprawnoci. W przypadku prby osb aktywnych zawodowo kontrolowano rwnie miejsce pracy. Naoone kwoty na miejsce pracy oparte byy na podstawie badania Pentor Research International S.A. pt.: Gmino, jaka jeste?, zrealizowanego na zlecenie Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych w latach 20052007. Charakterystyka prby: w celu wyeliminowania celowych przesuni w rozkadzie obydwu prb oraz przesuni wynikajcych z doboru prby uzyskane wyniki poddane zostay procedurze waenia. Wagi opracowane zostay osobno dla prby osb aktywnych zawodowo oraz dla prby osb biernych zawodowo. Wagi opracowane zostay na podstawie danych pochodzcych z Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2002. W procedurze waenia uwzgldniono nastpujce zmienne: wojewdztwo, miejsce zamieszkania (wie/miasto) oraz wiek (1844 oraz 4560/65). Rozkad prb ze wzgldu na pe oraz stopie niepenosprawnoci jest znacznie zbliony do rzeczywistego. W wyniku przyjtych przy dobrze prby kwot oraz zastosowanej procedury waenia uzyskane wyniki s reprezentatywne dla populacji osb niepenosprawnych biernych zawodowo oraz populacji osb niepenosprawnych aktywnych zawodowo pod wzgldem nastpujcych zmiennych: wojewdztwo, miejsce zamieszkania, wiek, pe, stopie niepenosprawnoci (patrz: tab. A2).
77
78

Tabela A2. Struktura prby osb niepenosprawnych biorcych udzia w badaniach ilociowych Dane niewaone Aktywni N % Bierni N % Dane waone Aktywni N % Bierni N %
Wielko miejscowoci Wie Miasto do 50 tys. Miasto powyej 50 tys. Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie dzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmisko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 1844 45+ 318 180 293 50 53 50 45 50 52 53 46 44 54 58 45 50 47 49 45 410 381 40 23 37 6 7 6 6 6 7 7 6 6 7 7 6 6 6 6 6 52 48 292 172 243 44 41 43 48 44 42 41 42 49 40 54 48 45 47 44 35 Wiek 387 320 55 45 264 527 33 67 169 538 24 76 41 24 34 6 6 6 7 6 6 6 6 7 6 8 7 6 7 6 5 348 175 268 113 83 120 48 104 158 157 27 91 44 82 150 54 55 152 58 44 22 34 8 6 8 3 7 11 10 2 6 3 5 10 4 4 10 4 286 159 263 59 39 52 23 46 78 75 14 38 20 38 75 23 28 67 31 40 22 27 8 6 7 3 7 11 11 2 5 3 5 11 3 4 9 4
Wojewdztwo
Posiadanie orzeczenia Orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci 156 635 20 80 307 400 43 57 149 642 19 81 303 404 43 57
ANEKS
cd. tabeli A2 Dane niewaone Aktywni N % Bierni N % Dane waone Aktywni N % Bierni N %
79
Na ktre z tych schorze otrzyma(a) Pan(i) orzeczenie o niepenosprawnoci? Narzdu ruchu Narzdu wzroku Narzdu suchu Psychiczne (nerwica, depresja, schizofrenia itp.) Cukrzyca, choroby ukadu krenia, choroby nowotworowe, inne choroby przewleke Na otwartym rynku pracy Na chronionym rynku pracy, w zakadzie pracy chronionej, spdzielni inwalidzkiej 199 161 125 130 176 25 20 16 16 22 170 145 111 126 155 24 21 16 18 22 188 170 111 124 197 24 21 14 16 25 170 146 114 112 165 24 21 16 16 23
Gdzie Pan(i) pracuje?/gdzie poszukuje Pan(i) pracy? 518 254 65 32 10 6 1 1 516 259 65 33 7 3 1 0
rdo: dane z bada wasnych
Literatura
Brzeziska, A., Woniak, Z., Maj, K. (red.). (2007). Osoby z ograniczon sprawnoci na rynku pracy. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 1 w serii Osoby niepenosprawne). ukowski, W. (red.). (2007). Osoby z ograniczon sprawnoci na rynku pracy portret rodowiska. Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS (tom 2 w serii Osoby niepenosprawne). Smoczyska, K., Sijko, K. (2007). Wyniki bada pilotaowych nad aktywnoci zawodow osb z ograniczon sprawnoci. W: A. Brzeziska, Z. Woniak, K. Maj (red.), Osoby z ograniczon sprawnoci na rynku pracy (s. 379396). Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS/EFS.

Radosław Kaczan, Kamil Sijko - Psychospołeczne Skutki Transformacji Ustrojowej A Radzenie Sobie Osób Z Ograniczeniem Sprawności Na Rynku Pracy.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Radosław Kaczan, Kamil Sijko - Psychospołeczne Skutki Transformacji Ustrojowej A Radzenie Sobie Osób Z Ograniczeniem Sprawności Na Rynku Pracy.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Osoby z ograniczeniem sprawnoci na rynku pracy Redakcja naukowa serii: Anna Izabela Brzeziska

Radosaw Kaczan, Kamil Sijko

6. Podsumowanie i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aneks: Podstawowe dane na temat projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Osoby niepenosprawne w Polsce przed rokiem 1989 i po roku 1989

1.1. Wprowadzenie: zmiana systemowa roku 1989

OSOBY NIEPENOSPRAWNE W POLSCE PRZED ROKIEM 1989

1.2. Inkluzja spoeczna osb niepenosprawnych

Sejm RP uchwala Kart Praw Osb Niepenosprawnych 1997

OSOBY NIEPENOSPRAWNE W POLSCE PRZED ROKIEM 1989

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

1.3. Zmiany w sytuacji ekonomicznej osb niepenosprawnych po 1989 roku

OSOBY NIEPENOSPRAWNE W POLSCE PRZED ROKIEM 1989

1.4. Analizowane zmienne

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

Moment nabycia niepenosprawnoci: PRZED89 i PO89

Charakterystyki socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci

OSOBY NIEPENOSPRAWNE W POLSCE PRZED ROKIEM 1989

rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada

Zmienne socjodemograficzne i zwizane z niepenosprawnoci a moment przeomu 1989 roku

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

2.2. Pe, miejsce zamieszkania i poziom wyksztacenia a moment nabycia niepenosprawnoci

Lata nauki szkolnej

11,0 10,0 9,0 8,0

ZMIENNE SOCJODEMOGRAFICZNE I ZWIZANE Z

rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada

2.3. Stan cywilny a moment nabycia niepenosprawnoci

4 Test chi2 (5, N = 1495) = 85,37; p < 0,001.

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

yyyyyy;;y ;;;;;;;;; yyyyyy y ;;;;;; ; ; yyyy ;;;; ;; yyyy ;;;; ;;

kawaler/panna matka/onaty wdowa/wdowiec rozwiedziona/rozwiedziony w separacji

rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada

rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada

2.4. Stopie i rodzaj niepenosprawnoci a moment nabycia niepenosprawnoci

orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci

yyy;;; y ;;;;;; ; yyy ;;; ; yyy ;; ;;; ;; yyy ;;;

Poziom sprawnoci partnerw osb badanych Stopie niepenosprawnoci Rodzaj niepenosprawnoci

rdo: opracowanie Radosaw Kaczan na podstawie wynikw bada

Aktywno zawodowa w badanych grupach

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

3.2. Status zawodowy w grupach PRZED89 i PO89

y ; y ; yyyy ;;;; yyyy ;;;; yyy ;;; yyy ;;;

AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH

Kobiety o znacznym stopniu niepenosprawnoci

Mczyni o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci

AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH

Zakad pracy chronionej

Nie wiem/trudno powiedzie

yyyyyyyy ;;;;;;;; yyyyyyyy ;;;;;;;; yyyyyyyyy ;;;;;;;;; yyyyyyyyy ;;;;;;;;;

3.4. Gotowo do podjcia i zmiany pracy w grupach PRZED89 i PO89

;;; ;;; yy ;; ;;;; ;; ;;;; ;;;;

Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie

Docenia pana(i) kwalifikacje i umiejtnoci

Zdaje sobie spraw z pana(i) potrzeb i wymaga zwizanych z pana(i) niepenosprawnoci

Jest miy i sympatyczny wobec pana(i)

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

PO89 41% 14% 11% 12% 6% 6% 4% 6% 4% 3%

34% 14% 9% 7% 10% 4% 6% 3% 5% 5%

AKTYWNO ZAWODOWA W BADANYCH GRUPACH

PO89 22% 25% 17% 14% 13% 10% 7% 2% 3% 4% 4%

22% 17% 19% 13% 1% 3% 2% 9% 6% 2% 0%

rdo: opracowanie Kamil Sijko na podstawie wynikw bada

PSYCHOSPOECZNE SKUTKI TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

PO89 51% 10% 7% 10% 5% 6% 4% 4% 5% 3% 2% 1% 3% 0% 0%