Podrecznik Rewitalizacji

Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) Gmbh
URZD MIESZKALNICTWA I ROZWOJU MIAST
Podrcznik rewitalizacji
Zasady, procedury i metody dziaania wspczesnych procesw rewitalizacji
Warszawa 2003
Opracowanie: GTZ Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit przy wsppracy Institut fr Wohnen und Umwelt Darmstadt Ksika zostaa wydana ze rodkw programu TRANSFORM w ramach wsppracy Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z Bundesministerium fr Verkehr, Bau- und Wohnungswesen Republiki Federalnej Niemiec
Copyright 2003 by Mefisto Editions ISBN: 83-912878-1-5
Spis treci
Przedmowa...................................................................................................................................................7 Wprowadzenie.............................................................................................................................................8
CZ A DOWIADCZENIA I PERSPEKTYWY REWITALIZACJI W POLSCE USTAWA O PROGRAMACH REWITALIZACJI ZASADY PROCEDURY METODY DZIAANIA 1. Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania............................................................................. 12 1.1. Definicje rewitalizacji ............................................................................................................................................ 12 1.2. Wspczesne uwarunkowania rewitalizacji jako elementu rozwoju spoecznego.................................... 13 1.2.1. Globalna Agenda 21 ..................................................................................................................................... 14 1.2.2. Raport Krajowy Ministerstwa Ochrony rodowiska. Idee trwaego i zrwnowaonego rozwoju w Polsce .................................................................................................................................................... 15 1.2.3. Programy, akty prawne i inicjatywy istotne dla rewitalizacji............................................................... 17 1.2.4. Istotne dla rewitalizacji zaoenia rozwoju i strategii spoeczno-gospodarczej pastwa ...............19 1.2.5. Uwarunkowania procesw rewitalizacji.................................................................................................. 22 2. Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania............................................... 23 2.1. Dziaania rewitalizacyjne po roku 1990............................................................................................................. 23 2.2. Odbudowa starych miast ..................................................................................................................................... 24 2.2.1. Inwestycje podmiotw prywatnych ........................................................................................................ 24 2.2.2. Inwestycje komunalne ................................................................................................................................ 24 2.3. Rewitalizacja starego budownictwa................................................................................................................... 24 2.3.1. Bielsko-Biaa................................................................................................................................................... 25 2.3.2. Bytom.............................................................................................................................................................. 26 2.3.3. Dzieroniw................................................................................................................................................... 27 2.3.4. Gdask i Gdynia ........................................................................................................................................... 27 2.3.5. Gogw ........................................................................................................................................................... 28 2.3.6. Krakw............................................................................................................................................................ 29 2.3.7. Pock................................................................................................................................................................ 30 2.3.8. Sopot................................................................................................................................................................ 30 2.3.9. Szczecin........................................................................................................................................................... 31 2.4. Projekt rewitalizacji dzielnicy Stare Bronowice i Kominek w Lublinie...................................................... 32 2.5. Rewitalizacja obszarw poprzemysowych i pomilitarnych ......................................................................... 33 3. Zaoenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji.....................................................................36 3.1. Nowe perspektywy rewitalizacji w Polsce........................................................................................................ 36
3.2. Podstawowe pojcia projektu Ustawy w ramach dotychczasowej dyskusji.............................................. 37 3.3. Procedury projektowanej Ustawy...................................................................................................................... 38 3.3.1. Inicjowanie i przygotowywanie uchway rewitalizacyjnej................................................................... 38 3.3.2. Uchwaa o przystpieniu do opracowania programu rewitalizacji..................................................... 39 3.3.3. Program rewitalizacji ................................................................................................................................... 40 3.3.4. Uczestnicy programu aktorzy procesu rewitalizacji........................................................................... 41 3.3.5. Problem ustawowych rodkw finansowych dla realizacji programu rewitalizacji........................ 41 3.3.6. Prawo pierwokupu ...................................................................................................................................... 44 3.3.7. Zakoczenie programu rewitalizacji......................................................................................................... 44 3.4. Zasady i moliwoci stosowania projektu Ustawy ......................................................................................... 44 3.5. Rewitalizacja miast w kontekcie strategii rozwoju pastwa i wojewdztw ............................................ 46 3.5.1. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego (NSRR) ........................................................................... 46 3.5.2. Strategie rozwoju wojewdztw.................................................................................................................. 47 4. Przygotowanie programu rewitalizacji.................................................................................................................50 4.1. Znaczenie studium uwarunkowa i strategii rozwoju gminy ..................................................................... 50 4.2. Pogbienie bada nad zjawiskami kryzysowymi........................................................................................... 50 4.2.1. Badanie zjawisk kryzysowych sfery przestrzennej ............................................................................... 51 4.2.2. Badanie zjawisk kryzysowych sfery ekonomicznej i socjalnej (zgodnie z metodami bada i analiz obszarw kryzysowych wg Programu URBAN) ................................................................................ 52 4.3. Analiza SWOT ........................................................................................................................................................ 53 5. Program rewitalizacji...............................................................................................................................................54 5.0.1. Wyznaczanie granic obszaru znajdujcego si w sytuacji kryzysowej i granic obszaru programu rewitalizacji............................................................................................................................ 54 5.1. Program rewitalizacji jako produkt kolektywny. Rola penomocnika..................................................... 56 5.2. Program rewitalizacji a plan miejscowy ............................................................................................................ 58 5.3. Program a projekty rewitalizacji.......................................................................................................................... 59 6. Projekty inwestycyjno-budowlane rewitalizacji.................................................................................................62 6.1. Projekty inwestycyjno-budowlane i problem ich rentownoci..................................................................... 62 6.2. Funkcja, zadania i odpowiedzialno gminy w dziedzinie finansowania rewitalizacji........................... 63 6.3. Finansowanie projektw inwestycyjno-budowlanych w programie rewitalizacji.................................... 65 6.4. Odpowiedzialno gminy i rola subwencji w procesie rewitalizacji............................................................ 66 6.5. Rola subwencji w finansowaniu projektw inwestycyjno-budowlanych.................................................. 67 6.6. Problem nierentownoci inwestycji w ramach programw rewitalizacji.................................................... 68 6.7. Subwencje publiczne zasady dziaania i sposb zabezpieczenia............................................................... 69 6.8. Modelowanie finansowania projektu inwestycyjno-budowlanego rewitalizacji...................................... 70 6.9. Gmina jako inicjator projektw inwestycyjno-budowlanych ...................................................................... 73 6.10. Alternatywne projekty oparte o zasad samopomocy i aktywno spoecznoci lokalnej.................... 74 6.11. Projekty zmierzajce do uzyskania zrnicowanego standardu mieszka.............................................. 76 6.12. Wsplne inwestowanie wacicieli (w tym np. Towarzystw Odnowy) i lokatorw............................... 76 6.13. Samopomocowe projekty inwestycyjno-budowlane jako impuls dla nowych aktywnoci.................. 76 6.14. Projekty: Wasn prac do wasnego domu (mieszkania)........................................................................ 77 7. Projekty spoeczne i ekonomiczne ....................................................................................................................... 78 7.1. Spoeczno-ekonomiczne projekty programu URBAN ................................................................................... 78 7.2. Samopomocowe dziaania ekonomiczne oparte o tzw. nisze ekonomiczne ..........................................80 7.3. Projekty tworzce nowe struktury socjalne na obszarze programu rewitalizacji...................................... 82
7.3.1. Opieka nad dziemi i modzie zajcie dla seniorw....................................................................... 82 7.3.2. Kluby seniorw obsugiwane przez modzie......................................................................................... 82 7.4. Programy ksztaceniowe i doskonalenie zawodowe....................................................................................... 82 7.5. Finansowanie projektw spoeczno-ekonomicznych..................................................................................... 83 8. Partycypacja spoecznoci lokalnych w procesie rewitalizacji.........................................................................84 8.1. Znaczenie partycypacji spoecznej w procesie rewitalizacji.......................................................................... 85 8.2. Informowanie spoecznoci lokalnej.................................................................................................................. 86 8.2.1. Studium uwarunkowa i strategia rozwoju gminy............................................................................... 86 8.2.2. Faza przygotowania programu rewitalizacji........................................................................................... 87 8.2.3. Program rewitalizacji i jego realizacja....................................................................................................... 87 8.2.4. Formy i metody informacji.......................................................................................................................... 87 8.2.5. Nowe media partycypacja wirtualna..................................................................................................... 89 8.3. Uzgadnianie planu miejscowego i programu rewitalizacji............................................................................ 90 8.4. Uspoecznione warsztaty planistyczno-koncepcyjne (community planning)........................................... 90 8.5. Innowacyjno i przedsibiorczo jako atrybuty aktywnej postawy partycypacyjnej........................... 91 8.6. Partycypacyjne zarzdzanie procesem rewitalizacji. Wsprzdzenie i wspodpowiedzialno.........94 8.7. Forum obszaru rewitalizacji.............................................................................................................................. 95 8.8. Forum obszaru rewitalizacji i jego aktorzy........................................................................................................ 96 8.8.1. Administracja................................................................................................................................................. 97 8.8.2. Eksperci........................................................................................................................................................... 97 8.8.3. Lobbyci, politycy i przedstawiciele gospodarki .................................................................................... 97 8.8.4. Koordynacja moderacja mediacja........................................................................................................ 98 8.8.5. Spoeczno lokalna...................................................................................................................................... 99 9. Sens i znaczenie partycypacyjnego i samorzdnego modelu rewitalizacji...................................................100 10. Rozwj programw rewitalizacji w Niemczech..............................................................................................102 10.1. Przyczyny powojennej degradacji dzielnic miejskich ............................................................................... 102 10.2. Obszary kryzysowe, ich odnowa i rewitalizacja.......................................................................................... 103 10.3. Zasady klasycznego niemieckiego modelu rewitalizacji............................................................................ 105 10.4. Waniejsze zasady rozwiza prawnych i finansowych........................................................................... 107 10.5. Niemiecki model rewitalizacji na terenie byej NRD po 1990 roku.......................................................... 108 10.6. Nowe strategie rewitalizacyjne w Niemczech i innych krajach europejskich....................................... 110 10.6.1. Niemiecki program Przebudowa miast w nowych krajach zwizkowych................................ 110 10.6.2. Strategie i koncepcje planistyczne zintegrowane plany rozwojowe........................................... 110 10.6.3. Badania i analizy w zintegrowanych planach rozwojowych........................................................... 112 11. Nowe programy rewitalizacyjne dla miast zachodnioeuropejskich ........................................................... 113 11.1. Przyczyny kryzysu miast europejskich w okresie globalizacji.................................................................. 113 11.2. Reakcje pastw i instytucji midzynarodowych ......................................................................................... 116 11.2.1. Socjalne programy rewitalizacji w Europie Zachodniej.................................................................... 117 11.2.2. Model amerykaski.................................................................................................................................. 117 12. Niemiecki program rewitalizacji socjalnej.......................................................................................................120 12.1. Kwartay miejskie o szczeglnych potrzebach rozwojowych miasto socjalne ............................... 120 12.1.1. Metody i organizacja dziaania. Integracja zasobw, potencjaw i rodkw kooperacja i partycypacja ................................................................................................................................... 122 12.1.2. Zarzdzanie programem (Quartiermanagement).............................................................................. 123 12.2. Dowiadczenia nowych programw rewitalizacji ...................................................................................... 123
12.3. Nowe formy kooperacji administracji gmin i miast oraz spoecznoci lokalnych ................................ 124 13. Przykady programw rewitalizacji ................................................................................................................. 125 13.1. Program klasycznej rewitalizacji w dzielnicy Frankfurt/Main-Bockenheim.......................................... 125 13.1.1. Badania i analizy....................................................................................................................................... 125 13.1.2. Programy i koncepcje rewitalizacji........................................................................................................ 126 13.1.3. Informacja i wspudzia spoecznoci w procesie planowania....................................................... 127 13.1.4. Zaoenia planu socjalnego..................................................................................................................... 127 13.1.5. Realizacja programu rewitalizacji ......................................................................................................... 127 13.1.6. Remonty kapitalne, naprawy, modernizacja i nowe budownictwo............................................... 128 13.1.7. Koszty i finansowanie ............................................................................................................................. 129 13.1.8. Wspieranie inwestycji budowlanych.................................................................................................... 130 13.2. Rewitalizacja Starego Miasta w Stralsundzie................................................................................................ 130 13.2.1. Zakres rewitalizacji obszary programu rewitalizacji....................................................................... 130 13.2.2. Przygotowania planistyczne .................................................................................................................. 130 13.2.3. Przygotowanie programu rewitalizacji Starego Miasta..................................................................... 131 13.2.4. Sytuacja wasnociowa i jej znaczenie dla realizacji programu w pierwszej fazie rewitalizacji................................................................................................................................................... 132 13.2.5. Rewitalizacja w ramach realizacji programu wspierajcego Miasta modelowe w latach 1990-1992 i jego kontynuacja w ramach funduszu rewitalizacyjnego (Staedtebaufoerderung)........... 132 13.2.6. Stan realizacji programu i jego koszty.................................................................................................. 133 13.2.7. Akcja "Ofensywna Starwka................................................................................................................. 134 14. Restrukturyzacja obszarw poprzemysowych i powojskowych w Niemczech........................................136 14.1. Powierzchnie konwersyjne.............................................................................................................................. 136 14.2. Waciciel powierzchni, forma sprzeday i problemy prawno-planistyczne......................................... 136 14.3. Pozytywne i negatywne potencjay powierzchni konwersyjnych........................................................... 137 14.4. Warunki udanej konwersji............................................................................................................................... 138 14.5. Darmstadt............................................................................................................................................................ 139 14.5.1. Projekt: Darmstadt Osiedle An der Rosenhhe........................................................................... 139 14.5.2. Projekt: Miejski park technologiczny Unternehmenspark Stadtkonzern" ................................. 140 14.6. Tbingen projekt: Restrukturyzacja terenw powojskowych Franzsisches Viertel.....................141 14.7. Zagbie Ruhry Projekt: IBA Emscher Park............................................................................................ 142 14.7.1. Zaoenia i cele projektu "IBA Emscher Park".................................................................................. 142 14.7.2. Idea przewodnia i sposb formuowania projektw IBA Emscher Park................................. 143 14.7.3. Przykady projektw................................................................................................................................ 143
Przedmowa
Wspczesne rozumienie pojcia rewitalizacji wymaga kompleksowego ujcia wielu rnorodnych dziedzin, skadajcych si na funkcjonowanie organizmu miejskiego. S to midzy innymi sfery: ekonomiczna, spoeczna, ekologiczna, ale rwnie prawna, finansowa i planistyczna. Podejmowanie i realizacja programw rewitalizacji to sprawa szczeglnie istotna nie tylko ze wzgldu na popraw warunkw ycia w miastach i jakoci przestrzeni publicznej, ale rwnie dlatego, i jest znaczcym czynnikiem podnoszenia konkurencyjnoci miast w skali ponadlokalnej, a nawet ponadnarodowej. Dotychczasowe dowiadczenia w przeprowadzaniu programw realizacji przedstawione w Podrczniku wskazuj na aktywno wybranych miast w dziaaniach na rzecz poprawy jakoci ycia swoich mieszkacw. Przykady te jednoczenie ukazuj, e w planowaniu i wdraaniu programw rewitalizacji miasta zdane s w zasadzie na inwencj swoich kadr i korzystanie z dowiadcze innych miast. Pomimo to efekty podjtych przedsiwzi s zauwaalne i zasuguj na uznanie, zwaszcza w kontekcie sytuacji finansowej budetw gmin i pastwa. Urzd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast przygotowuje projekt ustawy o programach rewitalizacji, ktra ma na celu uatwienie opracowywania i realizacji programw rewitalizacji wszystkim miastom zainteresowanym takim przedsiwziciem. Ustawa, nad ktr prace dopiero rozpoczto ma dopracowa zasady, procedury, organizacj (zwaszcza duych) przedsiwzi rewitalizacyjnych. Przygotowywany projekt ustawy bdzie odmienny od opisanego w Podrczniku, tym niemniej jednak zawarty opis jest cenny ze wzgldu na szereg komentarzy nawizujcych do dowiadcze praktycznych, ktre same w sobie stanowi rwnie wskazwk dla wszystkich zainteresowanych realizacj procesw rewitalizacyjnych. Doceniajc dowiadczenie, wiedz i zaangaowanie autorw Podrcznika oraz wysoko oceniajc jego warto merytoryczn, polecam jego lektur wszystkim zainteresowanym problematyk odnowy i kwesti wzrostu konkurencyjnoci polskich miast.
Marek Bryx Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Infrastruktury Prezes Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast
Wprowadzenie
Niniejszy podrcznik przygotowano we wsppracy polsko-niemieckiej realizowanej w ramach programu TRANSFORM. Ze strony polskiej partnerem programu by Urzd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast (UMiRM), ze strony niemieckiej Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ). Podrcznik stanowi wprowadzenie w zagadnienia nowoczesnej rewitalizacji miast, zapoznajc czytelnika z modelami i metodami rewitalizacji stosowanymi w Europie, w tym zwaszcza w Niemczech. Ponadto suy ma przyblieniu przygotowywanego obecnie i dyskutowanego projektu Ustawy o programach rewitalizacji. Czytelnik nie znajdzie w nim jednak sztywnych regu postpowania, systematycznego wykadu przepisw, czy te recepty na optymaln realizacj procesw rewitalizacji. Autorom podrcznika zaleao przede wszystkim na ukazaniu idei, z ktrych wyania si obecnie polska droga rewitalizacji, jak rwnie moliwoci i szans, jakie z tych idei mog wynikn. Idee, ktre w istotny sposb okrelaj projekt Ustawy, zakotwiczone s zarwno w dotychczasowych dowiadczeniach polskich, jak i tych, ktrymi dysponuj inne kraje europejskie. Istotnym celem podrcznika byo rwnie ukazanie tych dowiadcze i uwarunkowa. Podrcznik skada si z dwch zasadniczych czci. Cz pierwsza (A) prezentuje dotychczasowe polskie dowiadczenia rewitalizacyjne oraz definiuje pojcie, cel, przedmiot, uczestnikw i procedury rewitalizacji w kierunku, w ktrym przebiega dyskusja nad projektem Ustawy. Ukazuje zwizek polskiej koncepcji rewitalizacji tak z aktualnymi tendencjami europejskimi w tej dziedzinie, jak i oglnymi modelami wspczesnego rozumienia rozwoju spoecznego. Cz ta zawiera take szereg praktycznych wskazwek dotyczcych przygotowania programu i projektw w zakresie rewitalizacji, ich finansowania oraz problemw partycypacji spoecznej. Cz druga (B) ukazuje zagadnienia rewitalizacji w wybranych krajach Unii Europejskiej. Szczeglnie szerok reprezentacj znalazy tu przykady niemieckie. W odrnieniu od dowiadcze takich krajw jak Francja, Wielka Brytania czy USA, problematyka rewitalizacji w Niemczech nie posiada dotd obszerniejszej literatury w jzyku polskim. Obszar rzeczowy podrcznika dotyka wprawdzie kwestii odbudowy zniszczonych obszarw miejskich, jak i terenw poprzemysowych i powojskowych, gwnie jednak odnosi si do obszarw starego budownictwa. Nie uwzgldniono w podrczniku zagadnie zwizanych z budownictwem wielkopytowym, jako e posiadaj one odrbn specyfik, a temat ten znalaz ju wyraz w polskiej literaturze fachowej1.
Zob. J. M. Chmielewski, Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001. Ksika zawiera obszern bibliografi, zob. te: Rewitalizacja terenw mieszkaniowych. Dowiadczenia polskie i niemieckie (Materiay seminarium zorg. przez Urzd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH w Warszawie 18-19.XII.2001).
1
Podrcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla samorzdw gmin i dla ich przyszych penomocnikw do spraw rewitalizacji. Moe jednak okaza si interesujcy rwnie dla innych aktorw polskiej sceny rewitalizacyjnej, jak waciciele nieruchomoci i mieszka, politycy samorzdowi, lokatorzy i uytkownicy lokali, planici, a take zaangaowani czonkowie spoecznoci lokalnych.
10
Miasta nie skadaj si tylko z domw i ulic, ale z ludzi i ich nadziei w. Augustyn
11
CZ A DOWIADCZENIA I PERSPEKTYWY REWITALIZACJI W POLSCE USTAWA O PROGRAMACH REWITALIZACJI ZASADY PROCEDURY METODY DZIAANIA
Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania
12
1.
1.1. Definicje rewitalizacji

Pojcie rewitalizacji odnosi si do dziaa prowadzonych na istniejcych przestrzeniach zurbanizowanych, co w istotny sposb odrnia je od poj definiujcych dziaania skierowane na planowanie i realizowanie nowych zespow zabudowy na dotychczas nie zabudowanych terenach. Do dziaa rewitalizacyjnych zaliczy naley odbudow zniszczonych, ale niegdy ywych obszarw miejskich (np. centrw starych miast), mocno zdekapitalizowanych lub nawet utraconych w wyniku dziaa wojennych czy te powojennych dewastacji i rozbirek. Trudno je sobie wyobrazi jako trwae pustki pomiejskie, std ich odbudowa suy zarwno rewitalizacji tych terenw, jak i caego miasta. W obszarze pojcia rewitalizacji mieszcz si rwnie dziaania restrukturyzacji terenw poprzemysowych i pomilitarnych. Zakres pojciowy rewitalizacji jest wic bardzo szeroki, a cele zwizanych z ni dziaa mocno zrnicowane. Systematyzacj terminologii podjto m.in. w pracach Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej. Termin odnowa miast odnosi si do procesu przystosowania stanu zagospodarowania miasta do zmiennych potrzeb spoecznoci miejskich i jednostek, ktre je tworz. Generalnym celem odnowy miast jest zapewnienie harmonijnego i wielostronnego rozwoju miasta poprzez adaptacje starych zasobw do nowych potrzeb, co zapewnia popraw warunkw ycia w miecie, ochron i zachowanie tych zasobw, integracj form historycznych i wspczesnych oraz wyrwnanie standardw nowych i starych zasobw. (...) Jako dziaalno planistyczna powinna by ona skierowana na obszar caego miasta oraz sukcesywnie na wybrane obszary miasta, przede wszystkim jednak na obszary historyczne, XIX-wieczne i z I poowy XX wieku. Odnowa jest procesem spoecznym, dotyczy architektury miasta, infrastruktury technicznej, zagadnie prawnych, ekonomicznych, administracyjnych i politycznych oraz powinna by realizowana metod bezporednich konsultacji z mieszkacami.2 Pojcie odnowa miast jest przy tym (...) pojciem nadrzdnym w stosunku do poj: rehabilitacja, rewaloryzacja, przebudowa, restrukturyzacja, modernizacja, rewitalizacja, konserwacja, sanacja, remonty itp.3 Interesujca jest definicja ekonomiczna rewitalizacji Tadeusza Markowskiego4. Postrzega on problem rewitalizacji w kontekcie procesu marginalizacji terenw wypadajcych z obszarw innoZob. T. Sumie, J. Furman-Michaowska, K. Ufnalewska, W. Ws, Odnowa miast europejskich, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989, por. te: K. Skalisk, Problemy rewitalizacji (w:) Gospodarka przestrzenna gmin. Poradnik T. III, Fundusz Wsppracy Brytyjski Fundusz Know-How, Krakw 1998, s. 135-136. 3 Zob. T. Sumie, T. Topoczewska, K. Ufnalewska, Problemy odnowy zagospodarowania miast i stref podmiejskich na przykadzie dzkiego Zespou Miejskiego, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa
2
1992, s. 6. 4 Zob. T. Markowski, Zarzdzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999.
13
wacji, wzgldnie z procesw rozwojowych i w ten sposb pozostajcych poza nawiasem wydarze. Przy czym nie dotyczy to wycznie obszarw peryferyjnych, ale coraz czciej terenw pooonych centralnie. Dla Markowskiego zagadnienie rewitalizacji ma przede wszystkim wymiar ekonomiczny, decydujcy o powodzeniu lub porace programw. Podejmujc si polityki rewitalizacyjnej obszarw problemowych w miastach zauwaa Markowski naley sobie zdawa spraw ze zwizkw, jakie zachodz pomidzy generowaniem wartoci ziemi, jej cen, rent, efektami zewntrznymi a systemem podatkw od wartoci nieruchomoci. Zrozumienie istoty generowania wartoci ziemi jest podstaw koncepcji rewitalizacji obszarw miejskich. Pojawianie si korzyci zewntrznych na przeksztacanym obszarze jest moliwe tylko przy duej skali tych przeksztace. Przeksztacanie tkanki miejskiej jest czasochonne, a korzyci ujawniaj si tylko w dugim okresie. Zatem indywidualne, nie skoordynowane w czasie inwestycje nie s w stanie przywrci moliwoci generowania wysokiej renty na danym terenie. Wynika to midzy innymi ze specyficznych fizycznych cech przestrzeni i struktur spoecznych miasta, gdy potencjalne korzyci s niwelowane przez inne negatywne efekty zewntrzne. Dlatego te wszystkie dziaania rewitalizacyjne, znane z przykadw zachodnioeuropejskich, podlegay bardzo skomplikowanym regulacjom prawnym. Byy te intensywnie zarzdzane przez sektor publiczny oraz wspierane rodkami pochodzcymi z budetw pastwowych czy regionalnych. Markowski wskazuje na konieczno duego skumulowania inwestorw, jako warunek powodzenia procesu rewitalizacji oraz na niezbdny dla niej udzia wadzy publicznej. Ostatecznie przestrzega przed porak procesu rewitalizacji, jeli nie uwzgldni si w dostatecznym stopniu potrzeby koncentracji wysikw i podejmowania przeksztace o odpowiedniej skali przeobrae: Aby tego typu programy miay szans sensownej i zyskownej realizacji, niezbdna jest wsppraca publiczno-prywatna. Oprcz bezporedniego zaangaowania kapitau publicznego i prywatnego konieczna jest take pomoc w formie korzystnych kredytw spacanych w dugim okresie, rzdowe gwarancje kredytowe, dobra wizja przestrzennego zagospodarowania oraz konsekwentny i czytelny mechanizm zwrotu poniesionych nakadw. Warto wymienionych wyej definicji polega na tym, e ukazuj one dwa rne aspekty problemu rewitalizacji aspekt przestrzenno-urbanistyczny oraz ekonomiczny. Z punktu widzenia niniejszego opracowania istotna jest z kolei definicja rewitalizacji, zawarta w projekcie Ustawy o programach rewitalizacji. Odnosi ona rewitalizacj do obszarw kryzysowych, zdegradowanych i definiuje j jako dziaanie skierowane na rozwj spoecznoci lokalnej. W myl Ustawy celem rewitalizacji jest doprowadzenie do rozwoju obszarw kryzysowych poprzez realizacj zarzdzanych przez sektor publiczny programw i projektw. Podmiotami, odpowiedzialnymi za ten proces i w nim bezporednio uczestniczcymi, s: gmina, penomocnicy do spraw rewitalizacji, waciciele nieruchomoci, Towarzystwa Odnowy oraz mieszkacy obszaru dotknitego kryzysem. W myl takiej definicji rewitalizacja dokonuje si przede wszystkim w kontekcie spoecznym. Jej celem jest rozwj spoeczny, ktremu suy winny dziaania rewitalizacyjne, w tym te majce na celu modernizacj zabudowy. Takie rozumienie rewitalizacji wywodzi si zarwno z zaoe trwaego i zrwnowaonego rozwoju, jak i integruje zaoenia i praktyk nowych europejskich programw rewitalizacji socjalnej.
14
1.2. Wspczesne uwarunkowania rewitalizacji jako elementu rozwoju spoecznego

1.2.1. Globalna Agenda 21
Pod nazw Globalnej Agendy 21 rozumie naley dokument Konferencji Organizacji Narodw Zjednoczonych dla Spraw rodowiska i Rozwoju z czerwca 1992 roku, uchwalony w Rio de Janeiro na tzw. Szczycie Ziemi. Stanowi on globalny program dziaa na rzecz rodowiska i rozwoju. Program ten wskazuje, w jaki sposb mona rwnoway rozwj gospodarczy i spoeczny z poszanowaniem rodowiska. Kluczow rol w procesie wdraania Agendy 21 maj do odegrania wadze lokalne, zgodnie z zasad "Myl globalnie, dziaaj lokalnie. Agenda 21 skada si z czterech zasadniczych czci, omawiajcych nastpujce zagadnienia:
problemy socjalne i gospodarcze, zachowanie i zagospodarowanie zasobw w celu zapewnienia rozwoju, wzmocnienie znaczenia wanych grup spoecznych, moliwoci realizacyjne celw i zada Agendy.
Agenda 21 staa si podstaw dla formuowania celw wszystkich dziedzin ycia spoeczno-gospodarczego, opartych na zasadzie zrwnowaonego i trwaego rozwoju. Stosownie do tych zasad i wyprowadzonych z niego postulatw sektorowych organizowane s midzynarodowe i europejskie systemy wspierania rozwoju. W aspekcie postulatw Agendy 21 nie sposb ju postrzega zada rewitalizacji wycznie w kontekcie wypeniania luki remontowej, czy te tylko ochrony dbr kultury. Kontekst rewitalizacji jest dzi znacznie szerszy i obejmuje zoone problemy rodowiskowe i rozwojowe, w tym kwesti rewitalizacji miast cile zwizan z ide zrwnowaonego i trwaego rozwoju. Na ten nowy sposb widzenia Polska zareagowaa wczenie, publikujc w roku 1991 dokument Polityka Ekologiczna Pastwa. Wczy on nasz kraj do grona pastw, uznajcych zasady ekologii za podstaw postpu i rozwoju spoeczno-gospodarczego. Zasady te znalazy potwierdzenie w nowej Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (art. 5), przyjtej przez Zgromadzenie Narodowe w 1997 roku. Przedstawiciele Polski brali rwnie udzia w opracowywaniu zasad zrwnowaonego i trwaego rozwoju, ktre przyjto i wczono do wspomnianej wyej deklaracji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Jednoczenie Polska zobowizaa si do realizacji postulatw Agendy 21, podpisujc dokumenty kocowe Szczytu Ziemi, w tym zbir zalece i wytycznych dotyczcych dziaa zapewniajcych trway i zrwnowaony rozwj. Kolejne zobowizania wynikaj z podpisania przez Polsk Ukadu Stowarzyszeniowego ze Wsplnotami Europejskimi z dnia 16.12.1991. Art. 71 pkt. 2 tego dokumentu zawiera zapis: Polityka realizacji rozwoju gospodarczego i spoecznego Polski powinna kierowa si zasad trwaego rozwoju. Konieczne jest zagwarantowanie, aby wymogi ochrony rodowiska byy od samego pocztku w peni wczone do tej polityki. Pocigno to za sob m.in. sygnowanie lub ratyfikowanie ponad czterdziestu regionalnych lub globalnych konwencji ekologicznych, realizowanie wsppracy midzynarodowej w ra-
15
mach programu rodowisko dla Europy oraz przyjcie dokumentw Konferencji Ministrw w Lucernie w 1993 roku oraz w Sofii w 1995 roku. W roku 1995, w ramach przygotowa do Konferencji ONZ Habitat II, opracowano rwnie Krajowy Plan Dziaa, poprzedzony raportem o stanie osiedli ludzkich w Polsce. Plan okrela generalne warunki poprawy funkcjonowania i rozwoju osiedli ludzkich. Przystpienie do Unii Europejskiej z pocztkiem 2004 roku jest jednym z najwaniejszych celw strategicznych Polski. Od pocztku lat 90. prowadzone s dziaania majce na celu zblienie polskiego systemu spoeczno-gospodarczego, struktur prawa, rozwiza instytucjonalnych oraz infrastruktury spoecznej i ekonomicznej do wymogw obowizujcych w Unii Europejskiej. Odnosz si one rwnie do rewitalizacji miast, a ich czci maj by postanowienia Ustawy o programach rewitalizacji. Od tempa i skali wdraania zasad zrwnowaonego i trwaego rozwoju w Polsce zalee bdzie stopie innowacyjnoci i przedsibiorczoci gospodarki oraz jej zdolno do rozwoju i modernizacji. Odpowiednie podstawy prawne dla rewitalizacji bd te uatwia korzystanie z funduszy wspierajcych Unii Europejskiej, w tym szczeglnie z Funduszy Strukturalnych.
1.2.2. Raport Krajowy Ministerstwa Ochrony rodowiska. Idee trwaego i zrwnowaonego rozwoju w Polsce
Z midzynarodowej strategii Agenda 21 zostay wyprowadzone zaoenia programowe dla Raportu Krajowego Agendy 21 Ministerstwa Ochrony rodowiska pt. Idee trwaego i zrwnowaonego rozwoju. Zaoenia programowe Agendy zostay rwnie uwzgldnione we Wstpnym Narodowym Planie Rozwoju 2000-2002 (WNPR), przyjtym dnia 22.12.1999 przez Komitet Integracji Europejskiej. Pierwszy z wymienionych dokumentw zawiera wskazania dotyczce problemw urbanizacji i osadnictwa, odpowiadajce ujciom zgodnym z zaoeniami Agendy 21: Najwaniejszym celem polityki w odniesieniu do ludzkich siedzib jest poprawa ich warunkw socjalnych i gospodarczych, jak i poprawa panujcych na obszarze miast i wsi warunkw ekologicznych, a tym samym poprawa warunkw ycia i pracy wszystkich ludzi, a szczeglnie tych, cierpicych ndz. Podstaw dla dziaa skierowanych na popraw tej sytuacji winna by wsppraca techniczna, partnerstwo midzy sektorami prywatnym, publicznym i komunalnym oraz uczestniczenie w procesach decyzyjnych grup obywatelskich i specyficznych grup interesw, jak np. kobiet, spoecznoci rodzimych, ludzi starych i niepenosprawnych. Te zasady winny sta si staym skadnikiem narodowych strategii w dziedzinie rozwoju systemw osadniczych (...), a zwizane z nimi programy winny obejmowa nastpujce obszary problemowe:
zapewnienie odpowiednich warunkw mieszkaniowych, popraw struktury osadniczej, wspieranie zrwnowaonego planowania przestrzennego i gospodarki przestrzennej, wspieranie ekologicznego zaopatrzenia w energi i ekologicznych systemw komunikacji i transportu w
miastach i gminach, wspieranie panowania przestrzennego i polityki przestrzennej na obszarach zagroonych klskami ywioowymi,
wspieranie zintegrowanej struktury ochrony rodowiska dla zapewnienia zaopatrzenia w wod pitn, go-
spodark ciekami, kanalizacj i gospodark odpadami,
16
wspieranie rozwoju budownictwa ekologicznego,

wspieranie rozwoju zasobw ludzkich i tworzenie zasobw w dziedzinie mieszkalnictwa i osadnictwa.
W dokumencie znajdujemy rwnie postulaty odnoszce si do budownictwa, ochrony rodowiska i planowania przestrzennego:
modernizacja systemw grzewczych z uwzgldnieniem lokalnych zasobw energii odnawialnej,
termomodernizacja zasobw budowlanych, modernizacja sieci cieplnych, wodocigowych i kanalizacyjnych, racjonalizacja zuycia wody, usprawnienie gospodarki odpadowej, segregacja i recykling, modernizacja infrastruktury technicznej,
w zagospodarowaniu przestrzennym: zabezpieczenie wartoci przyrodniczych, krajobrazowych oraz dzie-
dzictwa kultury w planowaniu, programowaniu, wydawaniu decyzji, ocenach, studiach i ekspertyzach. Oznacza to, e zastosowanie zasad zrwnowaonego rozwoju w dziedzinie rewitalizacji polega bdzie na skutecznej integracji aspektw przestrzennych, budowlano-inwestycyjnych, spoecznych, ekonomicznych i ekologicznych w ramach jednego zwartego i skoordynowanego procesu. Problemy rewitalizacji miast zostay poruszone w Raporcie, w rozdziale dotyczcym mieszkalnictwa: Istotnym zagadnieniem jest rewitalizacja zabytkowej substancji miast i stopniowe wypenianie zniszczonej historycznej tkanki miast rnymi rodzajami zabudowy o wysokiej wartoci urbanistycznej, architektonicznej i materiaowej, w nawizaniu do wartoci historycznych. Dotychczas z pomocy pastwa na prowadzenie prac renowacyjno-modernizacyjnych skorzysta np. Krakw, Gdask i Warszawa. (...) W ostatnich latach pilotaowe projekty rewitalizacji miast przeprowadzono m.in. w miastach: Pozna, Gogw, Polkowice, Owicim, Przemyl, Pock i Bielsko-Biaa. Realizowane projekty miay na celu:
tworzenie przestrzennych warunkw do rozwoju miast, popraw stanu rodowiska przyrodniczego, ochron istniejcych wartoci kultury materialnej i krajobrazu, popraw warunkw zamieszkania, zapewnienie warunkw bezpieczestwa ludnoci.
Programy rewitalizacji zespow miejskich realizowane byy w oparciu o dokumenty planistyczne, jakimi s plany zagospodarowania przestrzennego, strategie rozwoju i studia uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego, a take opracowania specjalistyczne. rodki na realizacj tych programw pochodziy zarwno z funduszy pastwowych (m.in. Ministerstwo Kultury i Sztuki, Krajowy Fundusz Mieszkaniowy, Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej, pastwowy Fundusz Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych) i gminnych, jak i prywatnych oraz rde zagranicznych. Dokument nie wymienia jeszcze Ustawy o programach rewitalizacji ani projektw rewitalizacyjnych, realizowanych m.in. w Szczecinie, Elblgu, Koobrzegu (odbudowa starwek), Bornym Sulinowie (rewitalizacja dawnego miasta garnizonowego), w Szczecinie, Sopocie, Gdyni (rewitalizacja zasobw starego budownictwa), czy te w Lublinie Starych Bronowicach i Kominku. Wszystkie wspomniane projekty realizowane byy jeszcze przed przygotowaniem przez Urzd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast ostatniej, dyskutowanej obecnie wersji Ustawy. W latach 90. nastpi znaczny wzrost aktywnoci samorzdw, poszukujcych rozwiza w zakresie rewitalizacji i jej
17
finansowania. Na pocztku lat 90. w ramach programw polityki mieszkaniowej podjto te pierwsze prby opracowania regulacji prawnych dla rewitalizacji. Prby te jednak nie wyszy poza wstpny etap dyskusji rzdowych i parlamentarnych. Wiele z realizowanych projektw byo wynikiem inicjatyw lokalnych. Zmierzay one do poprawy warunkw otoczenia, infrastruktury towarzyszcej miejscom zamieszkania, jak i samych obiektw starego budownictwa. Dokument rzdowy WNPR porusza kwesti miast przede wszystkim w kontekcie ekonomicznym, w odniesieniu do procesw upadku przemysu i koniecznoci budowy nowej bazy ekonomicznej. Ministerstwo Gospodarki stwierdza w swym dokumencie: Miasta s podstawowym elementem tkanki ekonomicznej kraju. (...) Wspierane bd kompleksowe dziaania majce na celu tworzenie i rozbudow ekonomiczn maych miast, rozbudow i modernizacje infrastruktury lokalnej, infrastruktury edukacji, ochron zabytkw kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego.
1.2.3. Programy, akty prawne i inicjatywy istotne dla rewitalizacji

Dla problemu rewitalizacji i moliwoci realizacyjnych Ustawy istotne znaczenie mia szereg poprzedzajcych j dziaa, aktw prawnych i inicjatyw5. Wymieni tu naley m.in. strategi dziaa Rzdu w latach 1999-2001 w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego, gospodarki nieruchomociami oraz budownictwa mieszkaniowego. Wydany zosta dokument rzdowy Gospodarka Przestrzenna, Nieruchomoci, Budownictwo, adresowany do instytucji publicznych i integralnie powizany z innymi planami, koncepcjami i dziaaniami rzdowymi, zwizanymi z polityk finansow, prywatyzacj, reformami administracyjnymi i problemami integracji z Uni Europejsk. W strategii okrelono dziaania pastwa we wszystkich fazach procesu inwestycyjnego, od planowania, poprzez programowanie infrastruktury technicznej, proces budowlany, a po renowacj i modernizacj zabudowy. Dla problematyki rewitalizacji w jej wymiarze inwestycyjno-budowlanym znaczce byo powoanie przez Bank Gospodarstwa Krajowego Krajowego Funduszu Mieszkaniowego. Fundusz ten wspiera preferencyjnymi kredytami inwestycje mieszkaniowe podejmowane przez Towarzystwa Budownictwa Spoecznego (TBS) oraz gminy w zakresie inwestycji w infrastruktur techniczn w budownictwie mieszkaniowym. Ze rodkw Krajowego Funduszu Mieszkaniowego na atrakcyjnych warunkach kredytowane mog by rwnie spoeczne mieszkania czynszowe powstajce w wyniku adaptacji, przebudowy lub rozbudowy istniejcych obiektw. Innym wanym posuniciem byo utworzenie programu termomodernizacyjnego budownictwa. Na mocy Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o wspieraniu przedsiwzi termomodernizacyjnych w Banku Gospodarstwa Krajowego utworzono Fundusz Termomodernizacji oraz zagwarantowano wacicielom budynkw mieszkalnych, a gminom dodatkowo w odniesieniu do budynkw o funkcjach publicznych, moliwo korzystania z preferencyjnych poyczek z przeznaczeniem na remonty. W dziedzinie planowania przestrzennego dla kwestii rewitalizacji podstawowe znaczenie miay uchwalone ju wczeniej przepisy Ustawy o planowaniu przestrzennym.
Zob. Odnowa miast. Dowiadczenia brytyjskie i francuskie oraz wybrane materiay Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddzia w Krakowie, Krakw 2000, s. 117-158.
5
18
Zgodno zasad sporzdzania takich dokumentw z zasadami zrwnowaonego rozwoju wielu gminom pozwolia na korzystanie przy opracowywaniu strategii rozwoju z programw rozwoju lokalnego, finansowanych ze rodkw zagranicznych. W celu promowania, planowania i zarzdzania uytkowaniem gruntw, zgodnego z wymogami trwaego i zrwnowaonego rozwoju, na terenie caego kraju zaoono ewidencj gruntw w formie rejestrw i map, prowadzon przez organy urzdw powiatowych. Wychodzc naprzeciw wzrostowi zainteresowania energooszczdnymi i efektywnymi systemami ogrzewania i owietlenia miast, w Banku Ochrony rodowiska uruchomiono preferencyjne linie kredytowe. S one przeznaczone dla drobnych inwestorw oraz rynku komunalnego na cele:
wymiany owietlenia ulic na energooszczdne, usprawnienia systemw centralnego ogrzewania i zaopatrzenia w ciep wod, dostosowywania silnikw spalinowych do paliwa gazowego, zwaszcza pojazdw komunikacji
publicznej (autobusy, takswki),

zakupu i instalacji maych, przydomowych oczyszczalni ciekw.
Energooszczdne systemy owietlenia i zaopatrzenia w ciepo oraz racjonalne zasady gospodarowania energi promuj samorzdowe i pozarzdowe organizacje jak np. Fundacja na Rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii. Dla innych dziaa wspierajcych programy rewitalizacyjne zasadnicze znaczenie maj inicjatywy zorientowane na aktywizacj zasobw ludzkich. Z tytuu realizacji zaoe zrwnowaonego rozwoju inicjatywy te uzyskuj dostp do finansowanych ze rodkw zagranicznych programw wspierajcych rozwj lokalny, takich, jak:
Polsko-Brytyjski Program Wspierania Samorzdw Lokalnych, sponsorowany przez Fundusz
Know-How, a organizowany przez Fundusz Wsppracy (publikacje: Rozwj gospodarczy gminy, Zarzdzanie gmin, Zarzdzanie finansami gminy, Poradnik mieszkaniowy; projekty w dziedzinie budowania strategii rozwoju i rewitalizacji miast, np. Sopotu i inne).
Program innowacji lokalnych, organizowany przez Fundacj Rozwoju Demokracji Lokalnej, b-
dcy czci programu EWG PHARE, cel: rozwj i szkolenie samorzdu w Polsce (projekty w dziedzinie lokalnego rozwoju, zarzdzania gmin, gospodarki zasobami komunalnymi, rozwoju lokalnego kapitau ludzkiego, tworzenia ukadw partnerskich na poziomie lokalnym).
Program TEMPUS-PHARE (m.in. dwuletni projekt Nowoczesne Zarzdzanie Rozwojem Miast). Program Dialog Spoeczny finansowany przez EWG PHARE. Program Partnerstwo dla Samorzdu Terytorialnego finansowany ze rodkw USAID (United
States Agency for International Development).

Programy edukacyjne zwizane z aktywizacj mieszkacw, organizowane przez Fundacj Ba-
torego.
Program TRANSFORM projekty zwizane z problematyk budownictwa wielkopytowego, fi-
nansowania budownictwa i rewitalizacji oraz spdzielczoci mieszkaniowej, realizowane przy wsppracy Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ).
19
Programy te miay szczeglne znaczenie w pierwszym okresie dziaania (reaktywowania) samorzdw lokalnych w Polsce, speniajc wan funkcj w podnoszeniu kwalifikacji kadry urzdniczej i wzmacnianiu jej umiejtnoci programowania, monitorowania i kontroli programw rozwoju miast czy gmin oraz zarzdzaniu programami rewitalizacji. Aktualnie szczeglne znaczenie dla uatwienia wdroe programw rewitalizacji bd mie kursy ksztacce penomocnikw miast do spraw rewitalizacji, majcych dziaa w oparciu o planowan Ustaw. Istotny udzia w pracach nad Now Kart Atesk, popularyzujc w krajach Unii Europejskiej idee nowoczesnego planowania miast, miao te Towarzystwo Urbanistw Polskich, formuujc zasady ksztatowania obszarw miejskich zgodnie z zasad zrwnowaonego rozwoju. Wrd innych wanych inicjatyw przygotowujcych grunt pod programy odnowy miast, wymiany dowiadcze samorzdw i okrelanie standardw oraz ram prawnych rewitalizacji naley wymieni dziaalno zaoonego w roku 1998 Forum Rewitalizacji. Forum stawia sobie zadanie ksztatowania opinii i wspudzia w zakresie realizacji programu rewitalizacji wybranych obszarw miast i miejscowoci oraz wspudzia w inicjowaniu i koordynowaniu takich projektw, jak:
upowszechnianie wiedzy o procesach i procedurach rewitalizacji, prezentacja i promocja osigni rewitalizacji, udzielanie pomocy czonkom Forum (s nimi miasta i gminy) w sprawach zwizanych z progra-
mowaniem, promocj i wdraaniem programu rewitalizacji oraz prowadzenie poradnictwa w tym zakresie,
pozyskiwanie krajowych i zagranicznych rodkw na opracowanie dokumentacji i przygotowa-
nie programw rewitalizacji w zrzeszonych miastach i miejscowociach. Forum Rewitalizacji prowadzi rwnie dziaalno wydawnicz. Znaczn popularno osign wydany przez t organizacj pierwszy w Polsce poradnik rewitalizacji p.t. Vademecum Rewitalizacji6. Projekt Ustawy o programach rewitalizacji powstaje w kontekcie tworzenia i dopasowywania polskich programw i instrumentw obszaru budownictwa, mieszkalnictwa, planowania przestrzennego i ochrony rodowiska do zasad trwaego i zrwnowaonego rozwoju, jak i do wynikajcych z nich standardw europejskich i midzynarodowych.
1.2.4. Istotne dla rewitalizacji zaoenia rozwoju i strategii spoeczno-gospodarczej pastwa

Nowe perspektywy postrzegania problemu rewitalizacji oraz szerokie dziaania majce na celu sprzyjanie realizacji dziaa rewitalizacyjnych zbiegaj si z naglc potrzeb odnowy znacznej czci zasobw mieszkaniowych w Polsce. Do roku 2010, z uwagi na zy stan techniczny, trzeba bdzie wyburzy ok. 1 mln mieszka. Tzw. luka remontowa, czyli wysoko kwoty potrzebnej na prace remontowe wynosi w Polsce ok. 40 mld PLN. Remontw wymaga obecnie ok. 7,5 mln z oglnej liczby 12 mln mieszka. Luka remontowa szacowana jest jako rwnowarto kosztw budowy ok. 750 tys. nowych mieszka, podczas
Por. http://www.fr.org.pl/publik.htm
20
gdy w skali kraju na remonty przeznacza si zaledwie 33% koniecznych kosztw. Specjalici polscy odnosz si sceptycznie do moliwoci rozwizania tego problemu w najbliszym czasie7. Pomimo wzrostu powierzchni uytkowej przecitnego mieszkania (z 59,6 m2 w r. 1990, do 61,5 m2 w r. 2000), deficyt mieszkaniowy w Polsce szacuje si na ok. 1,2-1,5 mln mieszka. Od r. 1990 do r. 1998 oddano do uytku jedynie 666 tys. mieszka, a nasycenie mieszkaniami wzroso jedynie z 288,7 do 306,5 mieszka na 1 tys. mieszkacw pomidzy rokiem 1990 a 2000. Nowe budownictwo rwnoway tylko 50-60% potrzeb osb wchodzcych w zwizki maeskie w danym roku (w 1991 roku na 1000 zawartych maestw przypadao 469 mieszka, natomiast w roku 2000 ju tylko 416). Innym istotnym dla rewitalizacji problemem w kontekcie poday mieszkaniowej jest znaczny spadek procesw migracji ze wsi do miast, ktrych ludno stanowia dotd 61,7% (1990) ogu spoeczestwa. W 1999 roku saldo migracji pomidzy obszarami miejskimi i wiejskimi byo najnisze w okresie powojennym, co przypisuje si spadkowi liczby miejsc pracy w miastach. Obserwuje si rwnie zjawisko zmniejszania si liczby mieszkacw wielkich miast w aglomeracjach miejskich (22,4% ludnoci miast w 1990 r. i 21,8% w 2000 r.) na korzy orodkw satelitarnych i miast o maej i redniej wielkoci. Nastpuje powolny wzrost pozycji miast mniejszych, ktre speniaj rol wielofunkcyjnych orodkw usugowo-administracyjnych.
Niekorzystne prognozy dla mieszkalnictwa po r. 2002 zwizane s ze:

spadkiem zatrudnienia i wysok stop bezrobocia, spadkiem popytu krajowego, zarwno konsumpcyjnego, jak i zaopatrzeniowego, trudnociami budetowymi pastwa, pogarszajc si pynnoci finansow podmiotw gospodarczych i ich zdolnoci patnicz i
kredytow,
likwidacj tzw. duej ulgi budowlanej dla podatnikw inwestorw budownictwa mieszkanio-
wego.
Niezadowalajca jest rwnie sytuacja w przemyle budowlanym. W ostatnim dziesicioleciu tempo spadku zatrudnienia w budownictwie (17,5%) byo prawie dwukrotnie wiksze ni w caej gospo-
darce (ok. 9%). Coraz gorsze s rwnie wyniki finansowe przedsibiorstw budowlanych. Moliwoci uruchomienia w Polsce na szerok skal procesw rewitalizacyjnych ograniczone s trudnociami w finansowaniu, wystpujcymi z racji:
niskich dochodw ludnoci, w tym rwnie niskich dochodw wielu wacicieli mieszka i do-
mw,
przepisw dotyczcych regulacji czynszw i ochrony lokatorw, braku korzystnych, atwo dostpnych kredytw hipotecznych, wzgldnie braku zainteresowa-
nia bankw udzielaniem takich kredytw. Tak jak do niedawna podstawowe znaczenie dla rewitalizacji mia techniczny stan budynkw, tak w ostatnich latach pojawiy si nowe problemy w obszarach miejskich, zwizane ze skutkami procesw transformacji i globalizacji. W ich wyniku znaczne obszary Polski zagroone s zjawiskiem trwaej marginalizacji lub wykluczenia duych grup spoecznych, zamieszkujcych przede
Zob. red. A. Czyewska, Lokalne strategie mieszkaniowe, Municipium S.A., Warszawa 2000.
21
wszystkim stare zasoby mieszkaniowe. Dotyczy to przede wszystkim tych obszarw, na ktrych w cigu ostatnich lat zaszy procesy restrukturyzacji gospodarki. S to z reguy dzielnice o charakterze robotniczym oraz cae miasta o dotd jednolitej funkcji miastotwrczej, ktrych fundamentem byy najczciej likwidowane wielkie zakady przemysowe. Procesy te wywouj negatywne skutki dla rynku pracy oraz moliwoci rozwojowych, zarwno caych dzielnic miejskich, jak i regionw. Wpywaj te negatywnie na zadania rewitalizacji zasobw starego budownictwa. W innych miastach z kolei pojawiy si problemy zwizane z niedorozwojem funkcji miejskich. W wyniku tego zjawiska, miasta nie s w stanie zagwarantowa swoim mieszkacom odpowiednich usug handlowych, edukacyjnych, kulturalnych, czy te zwizanych ze sub zdrowia, nie mwic ju o funkcjach gospodarczych i infrastrukturze technicznej, zapewniajcych rozwj miejsc pracy. Powstaj nowe obszary kryzysowe, gdzie na procesy degradacji substancji budowlanej i funkcji przestrzennej nakadaj si zjawiska degradacji ekonomicznej i postpujcej za ni degradacji spoecznej. Zjawiska te obejmuj przede wszystkim obszary starego budownictwa, cierpicego z racji wspomnianej olbrzymiej luki remontowej, ale wkraczaj dzi take na obszary osiedli budownictwa wielkopytowego. Zakres problemu degradacji obszarw miejskich zwiksza dodatkowo powstawanie pustek poprzemysowych i pomilitarnych. Z reguy na zamieszkiwanych przez spoecznoci lokalne obszarach kryzysowych utrzymuje si dugotrwae bezrobocie. Dochody ludnoci s tam niskie, znaczny udzia stanowi w nich niewysoka pomoc socjalna. Niski lub nie dostosowany do aktualnych potrzeb poziom wyksztacenia ludnoci oraz patologie spoeczne powoduj postpujcy proces degradacji przestrzeni, substancji budowlanej oraz struktury spoeczno-gospodarczej. W metropoliach i duych miastach zaczynaj pojawia si zjawiska dotd w Polsce nieznane, a polegajce na segregacji przestrzennej ludnoci w zalenoci od jej dochodw i poziomu zamonoci. W duych miastach rynek mieszkaniowy realizuje z reguy budow mieszka wasnociowych o wysokim standardzie, natomiast brak jest inwestycji mieszkaniowych dla osb rednio zamonych oraz inwestycji sucych odnowie starych zasobw. Cakowicie brakuje dziaa na rzecz tworzenia rynku mieszka dla osb najuboszych. Z uwagi na te problemy, przyjte przez Rad Ministrw w dniu 28.12.2000 Kierunki rozwoju w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego objy m.in. takie zagadnienia jak: W kwestii rewitalizacji bazy ekonomicznej miast:
tworzenie i rozbudowa bazy ekonomicznej maych miast, rozbudowa i modernizacja infrastruktury lokalnej i infrastruktury edukacji, ochrona zabytkw kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego.
W kwestii rewitalizacji obszarw wielkomiejskich zagroonych marginalizacj spoeczno-gospodarcz:

wspieranie kompleksowych projektw rewitalizacji miast duych, wpywajcych na polepszenie
atrakcyjnoci inwestycyjnej,
tworzenie miejsc pracy i rozwj przedsibiorczoci, ochrona rodowiska i ochrona dziedzictwa kulturowego.
22
Zamierza si w ten sposb osign:

ograniczenie zjawisk patologii spoecznych na terenach restrukturyzowanych miast, podniesienie poziomu ycia mieszkacw maych miast, wzrost atrakcyjnoci miast w zakresie lokalizacji przedsibiorstw, usprawnienie procesu budowy mieszka, zrwnowaenie praw wacicieli i lokatorw w prywatnych zasobach mieszkaniowych w celu
zwikszenia atrakcyjnoci wynajmu. ledzc szereg programw prorozwojowych poczwszy od Agendy 21, mona dostrzec, e problem rewitalizacji znalaz si w nowym kontekcie strategii midzynarodowych, europejskich i narodowych. Problematyka ta dotyczy wspczenie ju nie tylko zagadnie inwestycyjno-budowlanych, lecz rozszerzya si na zagadnienia lokalnej ekonomii miasta, dzielnicy czy nawet kwartau oraz na zwizane z nimi kwestie socjalne.
1.2.5. Uwarunkowania procesw rewitalizacji

Polskie miasta znajduj si obecnie pod presj trzech zasadniczych negatywnych czynnikw:
dekapitalizacji i degradacji substancji (tzw. luka remontowa), spoeczno-gospodarczych skutkw transformacji, skutkw zwizanych z procesami globalizacji.
Z tego wzgldu waciwa i skuteczna strategia rewitalizacyjna musi obejmowa dziaania na trzech poziomach:
przestrzenno-funkcjonalnym, inwestycyjno-budowlanym, spoeczno-gospodarczym.
Pozyskiwanie rodkw wspierajcych z funduszw midzynarodowych (europejskich) bdzie moliwe dla rozwizywania problemw infrastrukturalnych, ekologicznych, czy te komunikacyjno-transportowych. Podobnie bdzie w odniesieniu do tworzenia warunkw sprzyjajcych rozwojowi spoeczno-ekonomicznemu na poziomie lokalnym. Nie bdzie jednak mona liczy na uzyskanie z tych rde rodkw na realizacj projektw inwestycyjno-budowlanych (rewitalizacja budynkw). Te pochodzi bd musiay z obszaru rynku kapitaowego, a wspieranie takich inwestycji lee bdzie w gestii budetw pastw narodowych. Podobnie przedstawia si sytuacja w dziedzinie gospodarki. Kapita sucy do realizacji bezporednich celw ekonomicznych pozyskiwany by musi na rynku kapitaowym, a rodki wspierajce su jedynie inicjowaniu dziaa majcych wywoa odpowiednie warunki ramowe dla gospodarki.
Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania
23
2.
2.1. Dziaania rewitalizacyjne po roku 1990

Jednym z dziaa rewitalizacyjnych, prowadzonych od koca lat 80., byy dziaania gmin, zmierzajce do reaktywowania zniszczonych orodkw staromiejskich w Koobrzegu, Elblgu, Gogowie, Szczecinie i Polkowicach. Obejmoway one swym zasigiem zdegradowane cakowicie zniszczone w wyniku dziaa wojennych historyczne centra miejskie. Podejmowano rwnie rewitalizacj obszarw starego budownictwa. Po roku 1990 przeprowadzono j w takich miastach jak: Szczecin, Sopot, Gdask, Gdynia, Krakw, Dzieroniw, Tarnw, Pock, Bielsko-Biaa, Lublin (dzielnice: Stare Bronowice i Kominek)8. Dla realizacji zabiegw rewitalizacyjnych tworzono instrumenty prawa lokalnego i opracowywano programy przygotowawcze. Celem wspierania realizacji przedsiwzi budowlano-rewitalizacyjnych korzystano z publicznych rodkw finansowych. Odbudowa orodkw staromiejskich stanowia w pierwszej fazie (przed 1989 r.) domen inwestycji spdzielczych (Koobrzeg, Gogw, Elblg). Po roku 1990 inwestycje takie realizowane byy rwnie przez inwestorw prywatnych. Budowali oni powierzchnie mieszkalne i uytkowe na sprzeda lub rzadziej na uytek wasny (Elblg). Uczestniczce w tych inwestycjach spdzielnie realizoway po roku 1990 rwnie powierzchnie przeznaczone na sprzeda (Szczecin-Dolne Stare Miasto, Koobrzeg, Gogw, Elblg). Wyjtkiem byy Polkowice, gdzie inwestycje suce odbudowie Centrum Staromiejskiego realizowane byy wycznie za pomoc rodkw gminnych. Wymieni te naley pojedyncze inwestycje rewitalizacyjne, ktre realizowane byy i s nadal przez prywatnych wacicieli budynkw. W niektrych wypadkach (np. Sopot, Szczecin, Gdask, Gdynia) byy one wspierane finansowo przez gminy, czciej jednak nie stanowiy elementu kompleksowych programw rewitalizacyjnych. Gminy deklaruj moliwo pomocy tym wacicielom, ktrzy gotowi s wyj z inicjatyw inwestycyjn. S one przy tym szczeglnie zainteresowane realizacjami majcymi istotny wpyw na popraw wartoci przestrzennych i usunicie deficytw budowlanych miasta. Tak postpowano np. w Lubaniu lskim9. Stosunkowo duo konkretnych przedsiwzi w tym zakresie zdoano zrealizowa w Szczecinie, a take w Sopocie, w innych za miastach udao si sformuowa odpowiednie strategie i koncepcje,
Istniej liczne, cho nieatwo dostpne materiay na ten temat. Wikszo z nich publikowana jest przez same gminy, jako materia informacyjny bd promocyjny. S one dostpne w gminach. Szereg informacji na temat projektw rewitalizacji znajduje si pod hasami: rewitalizacja i odnowa miast. 9 Zob. Rewitalizacja terenw mieszkaniowych. Dowiadczenia polskie i niemieckie (Materiay seminarium zorg. przez Urzd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH w Warszawie 18-19.XII.2001).
8
24
akty prawa lokalnego, czy nawet powoa struktury organizacyjne w ramach administracji gminnej dla koordynacji zada rewitalizacyjnych. Polskie dowiadczenia rewitalizacyjne obejmuj take restrukturyzacj terenw poprzemysowych i pomilitarnych.
2.2. Odbudowa starych miast

2.2.1. Inwestycje podmiotw prywatnych
Model ten szczeglnie w wersji prywatnie finansowanych powierzchni na sprzeda opiera si na stosunkowo prostej zasadzie: miasto przygotowywao dla terenu odbudowy odpowiednie podstawy planistyczno-prawne (plany miejscowe), a inwestorzy prywatni realizowali wedug nich swe przedsiwzicia budowlane. Wiele wskazuje na to, e w finansowaniu tych przedsiwzi nie stosowano w znaczcym stopniu kredytw bankowych, dlatego te ryzyko tych inwestycji lece wycznie po stronie prywatnych inwestorw nie byo szczeglnie wysokie. Dlatego proces sprzeday tworzonych powierzchni nie musia nastpowa natychmiast. W wypadku powierzchni przeznaczonych na sprzeda realizowane inwestycje ograniczay si czsto do tzw. stanu surowego zamknitego, co obniao ich koszty i korzystnie wpywao na szanse sprzeday obiektw i powierzchni.
2.2.2. Inwestycje komunalne

W wypadku odbudowy Starego Miasta w Polkowicach inwestorem bya gmina, finansujca i realizujca odbudow w oparciu o przygotowany plan miejscowy. rodki finansowe pochodziy z budetu gminnego i odzyskiwane byy w drodze sprzeday zrealizowanych powierzchni mieszkalnych i uytkowych. Ryzyko inwestycyjne leao cakowicie po stronie gminy. Nie sprzedane powierzchnie mogy zosta przez gmin wynajte na wolnym rynku.
2.3. Rewitalizacja starego budownictwa

Projekty rewitalizacji starego budownictwa objy w Polsce kilkanacie miast10 i realizowane byy na obszarach staromiejskich bd w dzielnicach pochodzcych z XIX i pocztkw XX wieku, pooNa temat dotychczasowych realizacji i dowiadcze rewitalizacyjnych starego budownictwa w Polsce: Lokalne strategie mieszkaniowe, red. Aleksandra Czyewska, Municipium, Warszawa 2000. M. Tertelis, Restrukturyzacja zarzdzania nieruchomociami komunalnymi, Municipium, Warszawa 2000. K. Skalski, Problemy rewitalizacji (w:) Gospodarka przestrzenna gmin. Poradnik T. III, Fundusz Wsppracy
10
Brytyjski Fundusz Know-How, Krakw 1998. TBS modernizuje, Fundusz Wsppracy Cooperation Fund, Warszawa 1998. Rewitalizacja Rehabilitacja Restrukturyzacja Odnowa miast, pod red. Z. Ziobrowskiego, D. PtaszyckiejJackowskiej, A. Rbowskiej, A. Geisslera, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddzia w Krakowie, Krakw 2000. Rewitalizacja terenw mieszkaniowych. Dowiadczenia polskie i niemieckie (Materiay seminarium zorg. przez Urzd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH w Warszawie 18-19.XII.2001).
25
onych w centralnych obszarach miasta. Najczciej miasta ponosiy wiksz cz kosztw przygotowania tych projektw. Opracowyway te wasne, lokalne instrumenty prawne i pozyskiway rodki z funduszy wasnych i krajowych. Dla realizacji procesw rewitalizacyjnych gminy stosoway rne systemy wspierania finansowego. W sumie w realizowanych projektach korzystano w latach 1994-1999 z funduszy:
pastwowych, Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska, Ministerstwa Kultury i Sztuki Generalnego Konserwatora Zabytkw, Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych, Agencji Poszanowania Energii, Krajowego Funduszu Mieszkaniowego, gminnych, w oparciu o rodki tworzone w ramach: agencji rewitalizacji miast, emisji obligacji w ramach poyczek komunalnych, remontowych funduszy gwarancyjnych, funduszy aktywizacji windykacji nalenoci czynszowych, rodkw prywatnych.
2.3.1. Bielsko-Biaa
W Bielsku-Biaej udao si wykona obszern dokumentacj i wypracowa ramow koncepcj rewitalizacyjn, a take przygotowa szereg aktw prawa lokalnego dla wsparcia procesw rewitalizacji Starego Miasta. Urzd Miasta opracowa obszerny dokument Program rewitalizacji Starwki bielskiej. Przesanki do strategii operacyjnej w latach 1997-2004. Dla realizacji programu powoano Zesp Koordynacyjny ds. Rewitalizacji Starwki. Przygotowa on we wsppracy z Urzdem Miejskim szereg uchwa, dotyczcych:
powoania Penomocnika ds. Rewitalizacji, przyjcia zaoe w sprawie rewitalizacji, ustalenia zada zespou koordynacyjnego, planu zagospodarowania przestrzennego Starego Miasta.
W toku dalszych dziaa stworzono Fundusz Rewitalizacji. Wrd zdobytych dowiadcze szczegln wag miay nastpujce wnioski:
konieczno optymalizacji wsppracy midzy instytucjami i urzdami uczestniczcymi w rewi-
talizacji,
zwikszenie skutecznoci zarzdzania procesem rewitalizacji i koordynacji dziaa innych sekto-
rw, zwaszcza na obszarze rozwoju i inwestycji,

usprawnienie relacji midzy obszarem politycznym i finansowym, zwikszenie koordynacji w ramach dziaa planistycznych gminy, zwaszcza pomidzy planami
zagospodarowania przestrzennego i obszarem urbanistyki operacyjnej (rewitalizacji),

konieczno skuteczniejszego monitoringu dziaa i eliminacji efektw negatywnych.
26
Finansowanie rewitalizacji w Bielsku-Biaej opierao si o:
rodki gminne:
finansowanie pomocy socjalnej dla osb przesiedlanych do innych mieszka w zwizku z reali-
zacj rewitalizacji (seniorzy, osoby mao zaradne),

wspieranie kosztw wynikajcych z remontu obiektw zabytkowych (sztukaterie, zocenia itp.), ulgi w czynszu, wzgldnie refundacja czci odsetek od kredytw dla drobnych inwestorw re-
montujcych i tworzcych podane powierzchnie.
Emisje obligacji w celu:

wspierania prywatnych inwestorw zamierzajcych przenie si na Starwk (zachty), tworzenia lokalnego Programu Maych Ulepsze, udzielania poyczek komunalnych dla modych maestw w celach remontu mieszka naby-
tych na Starym Miecie,

wspierania remontw prywatnych wacicieli domw wielorodzinnych.
Remontowy Fundusz Gwarancyjny:

Angaujc stosunkowo niewielkie rodki z budetu miasta, pozwala pozyska mniej wicej dziesiciokrotnie wiksze rodki od wacicieli wykupionych mieszka na finansowanie prac remontowych we wsplnych czciach budynku. Z funduszu udzielano:
gwarancji kredytowych dla banku na poyczki dla wacicieli wykupionych mieszka, pomocy przy spacie odsetek.
Fundusz aktywizacji windykacji nalenoci czynszowych:

Jego zadaniem jest aktywizowanie wpyww rodkw od uboszych najemcw mieszka oraz stymulowanie urzdnikw windykujcych nalenoci. Fundusz jest przeznaczony na okresowe obniki czci opat za mieszkania pobierane od uboszych lokatorw. Cz rodkw suy dla wypacania premii dla windykujcych naleno.
2.3.2. Bytom
W Bytomiu due znaczenie dla rewitalizacji miasta miao podpisanie na przeomie lat 1992/1993 porozumienia z IBA Emscher Park (Midzynarodowa Wystawa Budowlana powiecona restrukturyzacji obszarw poprzemysowych w Zagbiu Ruhry). Powstaa wwczas dokumentacja projektowa dla modernizacji kolonii robotniczej "Kolonia Zgorzelec" pochodzcej z przeomu XIX i XX wieku. Po upywie szeciu lat od rozpoczcia projektu udao si wyremontowa 9 z 37 zachowanych budynkw kolonii. Powstae w ten sposb 34 niewielkie, ale komfortowe mieszkania zasiedlone zostay przez dotychczasowych mieszkacw. Przeprowadzono rwnie prace nad odnow infrastruktury. W ich ramach zrealizowano 2,8 km wodocigu, 4,4 km kanalizacji, stacj redukcyjno-pomiarow gazu, linie energetyczn ze stacj transformatorow oraz gazocig. Dokonano rwnie odnowy i uksztatowania obszarw wok budynkw, zrealizowano drogi dojazdowe i dojcia do budyn-
27
kw. W samych budynkach instalowano azienki, wymieniano pokrycie dachw i niektrych elementw konstrukcyjnych, wymieniono stolark drzwi i okien, oraz wykonano ocieplenie cian. Finansowanie dziaa rewitalizacyjnych nastpowao ze rodkw miasta Recklinghausen, uczestniczcego we wspomnianym projekcie IBA Emscher Park (ok. 1 mln DM) oraz ze rodkw gminy, przeznaczonych gwnie na rozbudow infrastruktury (ok. 5 PLN). Cz budynkw remontowana bya ze rodkw pozyskanych przez mieszkacw w ramach niewielkich, nisko oprocentowanych kredytw. Mieszkacy uczestniczyli w caym projekcie, zarwno w fazie jego konstruowania i uzgadniania, jak i przy wykonywaniu prac wykoczeniowych w mieszkaniach. Drugim wanym projektem rewitalizacyjnym w Bytomiu bya rewitalizacja blokw przyrynkowych na Starym Miecie. Wykonane prace objy renowacj infrastruktury, modernizacj ulic i powierzchni publicznych oraz remonty budynkw i mieszka komunalnych. Inwestycj sfinansowano wydajc obligacje na sum ok. 15 mln PLN, z czego 1/3 przeznaczono na remont budynkw, reszt na infrastruktur i remont pyty rynkowej. Obligacje zostay nastpnie spacone z budetu gminy.
2.3.3. Dzieroniw
W roku 2000 Dzieroniw uzyska nagrod w konkursie Innowacje w miastach Miasto 2000, ogoszonym przez Zwizek Miast Polskich. Miasto otrzymao nagrod za przygotowywany wsplnie z brytyjskimi specjalistami od 1996 roku program zwizany z kompleksow rewitalizacj Starego Miasta. W 1998 roku zaczto wdraa projekt w oparciu o wyznaczone na ten cel specjalne rodki z budetu miasta. Ustanowiono rwnie stanowisko penomocnika d.s. rewitalizacji przy Urzdzie Miasta. Dla sfinansowania przedsiwzi stosowano m.in. Program Maych Ulepsze, ktry zakada dofinansowanie wsplnot podejmujcych remonty, za miasto uruchomio Program Poprawy Podwrek. Dla popularyzacji idei i realizacji rewitalizacji oraz dla pobudzenia aktywnoci spoeczestwa organizowane byy specjalne imprezy, wrd ktrych szczegln popularno zyskaa Poezja na Murach. Program rewitalizacji Dzieroniowa w duym stopniu rozwin aktywnoci partycypacyjne spoeczestwa lokalnego, a rwnoczenie by prb zastosowania postanowie projektowanej Ustawy o programach rewitalizacji, szczeglnie w odniesieniu do solidnego przygotowania programu rewitalizacji11.
2.3.4. Gdask i Gdynia

W Gdasku i Gdyni realizowano programy kredytw na remonty dla wsplnot mieszkaniowych. Rwnie i tam koncentrowano rodki na remonty dachw, fasad, ogrzewania, instalacji i izolacji. W Gdasku od roku 1998 miasto pokrywao w ramach tego programu rnic midzy oprocentowaniem kredytw komercyjnych i lombardowych w okresie do piciu lat. Budynki, bdce wasnoci gminy, remontowano z finansw przedsibiorstw gospodarki mieszkaniowej, uzupenianych dotacjami ze rodkw gminnych. Z budetu gminy udzielano poyczki w wypadku reZob. Poradnik mieszkaniowy, t. 1 Strategia mieszkaniowa i programy rewitalizacji, Halcrow Fox, Konsultingowe Biuro Usug Habitat, Brytyjski Fundusz Know-How i Program Wspierania Samorzdw Lokalnych, wyd. II, Warszawa 2000.
11
28
montw budynkw wsplnot mieszkaniowych z udziaem gminy. Rwnie z budetu gminy finansowane byy w caoci obiekty przejte, np. dawne hotele robotnicze adaptowane na mieszkania. Dla finansowania przedsiwzi termomodernizacyjnych udao si gminie uzyska rodki pomocowe z zagranicy. Rwnie w oparciu o pomoc zagraniczn udao si zrealizowa energooszczdny projekt 15 obiektw mieszkalnych. Rzd duski pokry koszty licznikw ciepa, ciepej wody, wzw cieplnych i zaworw regulacyjnych. Przedsiwzicie to wspfinansoway zarzdy remontowanych budynkw, przejmujc koszty prac przygotowawczych oraz monta urzdze ogrzewczych i instalacji. W Gdasku stosowano rwnie zasad obnionych podatkw od nieruchomoci w wypadku podejmowania ich renowacji przez wacicieli. W Gdyni, podobnie jak w Gdasku, realizacj programu rozpoczto w roku 1998 i rwnie tu wszystkim zainteresowanym pokrywano koszty poyczek na okres do piciu lat. W roku nastpnym przeznaczono kwot w wysokoci 200 tys. PLN na pokrycie kosztw udziau w renowacji, ponoszonych przez prywatnych wacicieli. Obecnie Gdynia realizuje, finansowany przez Uni Europejsk, projekt modernizacji infrastruktury ulicy witojaskiej, obejmujcy polepszenie nawierzchni chodnikw, modernizacj trakcji trolejbusw, popraw systemu parkowania i uatwienie ruchu rowerowego.
2.3.5. Gogw
Niezalenie od odbudowy centrum staromiejskiego przez inwestorw prywatnych, gmina zmierza do realizacji opracowanej w 1998 roku strategii rozwoju miasta w odniesieniu do takich problemw przestrzennych, jak: tworzenie przestrzennych warunkw jakociowego rozwoju miasta, poprawa stanu rodowiska przyrodniczego, ochrona krajobrazu kulturowego, poprawa warunkw mieszkalnictwa i rodowiska ycia mieszkacw, zapewnienie warunkw bezpieczestwa mieszkacw. W ramach realizacji tych zaoe porzdkuje si struktur wasnoci gruntu. Wyznacza si rwnie i rezerwuje tereny pod inwestycje, dozbrajajc je i realizujc nowe systemy komunikacyjne. Prowadzona jest rwnie modernizacja starych zasobw mieszkaniowych oparciu o opracowan dla tego celu dokumentacj. W jej ramach sporzdzono m.in. listy obiektw przeznaczonych do rozbirki, do remontw i do sprzeday, uwzgldniajc ich stan techniczny. W budecie gminy utworzono fundusze celowe suce zakupowi lub scalaniu gruntw, realizowaniu prawa pierwokupu oraz nabywaniu terenw pastwowych. Problemy adu przestrzennego, jego zabezpieczenia planistycznego i finansowego w polityce rozwoju miasta Gogowa odgrywaj szczegln rol. W dziedzinie modernizacji starych zasobw siga si przede wszystkim do wasnych gminnych rodkw finansowych. W przypadku wikszych inwestycji miejskich, ktrych finansowanie przekracza moliwoci gminy, gmina stara si o wsparcie z funduszy zewntrznych. Przy budowie i modernizacji oczyszczalni ciekw skorzystano ze rodkw Narodowego i Wojewdzkiego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej oraz rodkw kredytowych Wielkopolskiego Banku Kredytowego S.A. Na odbudow i rewitalizacj historycznego Ratusza na terenie Starego Miasta
29
rodki uzyskano z funduszy Fundacji Wsppracy Polsko-Niemieckiej. Modernizacj owietlenia ulicznego sfinansowano kredytem pochodzcym z Banku Gospodarstwa Krajowego.
2.3.6. Krakw
Dla Krakowa szczegln rol odgrywa problem niszczejcej substancji zabytkowej miasta. Ochrona i rewitalizacja zabytkw posiada tu dug tradycj. Polityka miasta zakada, e problemy ochrony dbr kultury maj zasadniczy wpyw na dziaania przestrzenne, rozwj i modernizacj miasta. Prace zwizane z rewaloryzacj obiektw zabytkowych s w Krakowie finansowane czciowo z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytkw Krakowa. Od okoo 20 lat istnieje te plan remontw i odnowy obiektw historycznych. Corocznie realizuje si okoo 100 projektw rewaloryzacji obiektw zabytkowych. W ostatnich latach na znaczeniu zyska program rewitalizacji historycznej dzielnicy Kazimierz. Dla terenu tego w latach 1993-1994 opracowano dokument strategiczny: Kazimierz Plan Dziaania. Prace nad nim wspieraa Unia Europejska w ramach systemu Wschodnioeuropejskiej Wsplnoty Miast (ECOS) i przy wsppracy miast Berlina i Edynburga. Strategia ta wychodzia z nastpujcych zaoe: respektowania substancji historycznej dzielnicy i jej charakterystycznej atmosfery zwizanej z poczeniem tam tradycji chrzecijaskich i ydowskich, potrzeby oywiania gospodarczego i aktywizacji ruchu turystycznego, koniecznoci poprawy jakoci rodowiska i walorw przestrzennych, postulatu rozwinicia szerokich form partycypacji i wsppracy midzy administracj miasta, mieszkacami i obszarem gospodarki polskiej i zagranicznej. Kazimierz jest jednym z siedmiu obszarw strategicznych w ramach polityki rewitalizacyjnej miasta Krakowa, na ktrych miasto stosuje specjalne regulacje prawne i podatkowe. Inwestujce tam podmioty maj moliwo uzyskania zwolnienia od podatku od nieruchomoci na okres do piciu lat oraz redukcji pierwszej opaty rocznej za nabycie praw do wieczystego uytkowania gruntw w wysokoci od 15 do 25%. Dla powyszych siedmiu obszarw opracowuje si rwnie programy aktywizacji ekonomicznej jako narzdzie urbanistyki operacyjnej, bardzo przydatne do zarzdzania procesami rewitalizacji. Programy te obejmuj: regulacj struktur przestrzennych lub sporzdzenie planu miejscowego, sporzdzenie programu polityki lokalizacyjnej i inwestycyjnej, sporzdzenie bilansu kosztw i zyskw potencjalnych inwestycji na tym terenie, koncepcj etapw realizacyjnych i ich finansowania (z reguy z rnych rde), oferty inwestycyjne. Na obszarach strategicznych organizuje si lub inicjuje powstawanie instytucji zajmujcych si rozwojem przestrzennym i gospodarczym rehabilitacj, rewitalizacj i animacj ekonomiczn. Instytucje takie ukierunkowane s na inwestowanie w systemie Private-Public-Partership i na praktykowanie promocji gospodarczej.
30
Pomimo tych aktywnoci, szeroko rozumiane procesy rewitalizacji napotykaj na znaczne problemy finansowe, co powoduje wyduanie si ich realizacji. Dotychczas na obszar rewitalizacji miasta kierowano rodki pochodzce z takich rde, jak: budet miejski (kwoty stanowice rnic midzy przychodami a wydatkami budetowymi), powiatowy i gminny fundusz ochrony rodowiska i gospodarki wodnej, rodki Unii Europejskiej (m.in. z Funduszu Instrumentw Polityki Strukturalnej Przystpienia ISPA), dotacje docelowe, obligacje komunalne, rodki prywatne krajowe i zagraniczne. W przyszoci miasto zamierza stara si o uzyskanie dostpu do dalszych rde finansowania rewitalizacji. Szczeglnie liczy si na moliwo korzystania z kredytw Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego, a take z kredytw komercyjnych bankw polskich.
2.3.7. Pock
Dla odnowy orodka staromiejskiego powoano tu agencj rewitalizacji miasta w formie spki z o.o. Moliwoci finansowe spki uzalenione s od partycypacji lokatorw w kosztach koniecznych remontw. Te jednak s ograniczone, co z kolei przekada si na moliwoci dziaania spki. Na trudnoci natrafio rwnie pozyskiwanie rodkw zagranicznych w celu realizowania wsplnych przedsiwzi inwestycyjnych. Najbardziej realna wydaje si by opcja uzyskania rodkw publicznych np. z pastwowych funduszy docelowych. Nie jest natomiast moliwe korzystanie na szersz skal, w ramach przewidzianych remontw obiektw staromiejskich (zabytkowe kamieniczki), z funduszy programu termomodernizacyjnego.
2.3.8. Sopot
W Sopocie program rewitalizacji obejmowa wykonanie obszernej dokumentacji, koncepcji i strategii dla wybranych obszarw miasta, a nastpnie realizacj inwestycji przez wacicieli obiektw przy wsparciu ze strony miasta. Realizowano przede wszystkim przedsiwzicia w zakresie: modernizacji systemw ogrzewczych, remontw dachw, werand i balkonw, remontw czci wsplnych budynkw, remontw elewacji. Gmina przygotowaa dwa programy wspierajce dla wacicieli obiektw. W pierwszym, polegajcym na czciowej refundacji kosztw remontu, dofinansowywaa nakady wacicieli nie przekraczajce 2-3 tys. PLN w wysokoci 30-50% poniesionych kosztw. Drugi program obejmowa kredyty na remonty dla wsplnot mieszkaniowych. Byy one przeznaczone na renowacj wsplnych czci obiektw, takich jak: fasady (izolacja i remont),
31
dachy, systemy grzewcze i instalacje (elektryka, gaz, woda, cieki). W ramach tego programu miasto pokrywao koszty inwestycji (do 75%), udziay we wsplnocie oraz koszty spaty odsetek, wedug zasady: 1 rok 100%, 2 rok 90%, 3 rok 75%. Od rozpoczcia programu do koca roku 1999 udzielono kredytw na cz sum prawie 4,7 mln PLN na pokrycie kosztw remontw czci budynkw oraz przeszo 2 mln PLN na cakowite koszty renowacji dla 420 obiektw. W ramach programu rewitalizacji w Sopocie realizowano projekt pilotaowy Program rewitalizacji zabytkowego centrum miasta przy udziale Brytyjskiego Funduszu Know-How w ramach Programu Wspierania Samorzdw Lokalnych.
2.3.9. Szczecin
W Szczecinie do wczenie, bo ju w roku 1990, rozpoczto prace nad programem rewitalizacji rdmiecia. W roku 1992 stworzono pierwsz wersj Strategii Renowacji dla rdmiecia dla obszaru 56 kwartaw zabudowy pochodzcej z XIX wieku. W ramach Strategii postanowiono podj dziaania majce na celu zahamowanie i odwrcenie trendu fizycznej i spoecznej degeneracji obszaru rdmiejskiego. Szczegowymi celami programu byy: poprawa warunkw mieszkaniowych poprzez zmniejszenie gstoci zaludnienia, poprawa stanu technicznego budynkw i ich otoczenia (ziele, parkingi, place zabaw), wzmocnienie funkcji handlowo-usugowych o znaczeniu oglnomiejskim i zachowanie walorw urbanistyczno-architektonicznych starej zabudowy, wprowadzenie do procesw remontowych nowych technologii o charakterze ekologicznym, wpywajcych na oszczdne funkcjonowanie systemw grzewczych oraz oszczdno energii i wody, poczenie strategii renowacyjnej z polityk prywatyzacji zasobw mieszkaniowych i powierzchni uytkowych, wywoanie zmian i zrwnowaenie struktury spoecznej mieszkacw rdmiecia. W roku 1993, jako dziaanie pilotaowe programu, w jednym z kwartaw obszaru rewitalizacji zrealizowano zabudow uzupeniajc (tzw. plomb) celem zabezpieczenia mieszka rotacyjnych, a do roku 1997 przeprowadzono remont czterech budynkw frontowych z oficynami. W tym samym kwartale udao si rwnie zrealizowa, przy pomocy finansowej rzdu holenderskiego, Demonstracyjny Projekt Renowacji Ekologicznej. Wikszo dziaa modernizacyjnych finansowana bya z funduszy gminy. Wkrtce miasto przekazao ok. 4,5 tys. mieszka i 337 lokali uytkowych Szczeciskiemu Towarzystwu Budownictwa Spoecznego (STBS), ktre zajmowao si do tej pory gwnie dziaaniami remontowymi w ramach Programu Maych Ulepsze (wspieranie dziaa skierowanych na popraw jakoci ekologicznej budynkw) i w oparciu o rodki pozyskane z Krajowego Funduszu Mieszkaniowego (KFM), udzielanego przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK). Realizowano nowoczesne systemy ogrzewcze, modernizowano toalety, azienki i kuchnie, a take dokonywano poprawy czci wsplnych budynkw i ich otoczenia. Program przeznaczony by zarwno dla najemcw, jak i wacicieli. W pierwszym wypadku refundowano 35-50% kosztw do
32
wysokoci 3,5-5 tys. PLN), w drugim do 30% poniesionych nakadw, do wysokoci 2 tys. PLN. W efekcie, w okresie piciu lat zrealizowano ponad 1,5 tys. przedsiwzi o cznej wartoci ok. 3,3 mln PLN. W ramach Naszego Funduszu Mieszkaniowego w Szczecinie zrealizowano rwnie program renowacji otoczenia budynkw, ktrego rodki kierowane byy do wacicieli obiektw. W jego ramach refundowano od 50 do 75% poniesionych kosztw. Tylko w roku 1998 wydano na ten cel 2.650 tys. PLN, a w roku nastpnym 1 mln PLN. W sumie zrefundowano czciowo koszty ok. 280 przedsiwzi remontowych. W dziaaniach tych znaczny udzia posiadao STBS. Ramowy program strategii rewitalizacyjnej STBS by przy tym znacznie szerszy i realizowa cztery zasadnicze cele: popraw standardu technicznego i funkcjonalnego, ksztatowanie racjonalnych i bezpiecznych form zamieszkiwania, ochron i ksztatowanie harmonijnych krajobrazw kulturowych i przyrodniczych identyfikujcych miasto i wspierajcych procesy identyfikacji spoecznej, rwnowaenie spoeczno-ekonomicznej struktury spoecznoci dla ograniczenia zjawisk patologii spoecznej. W tym sensie program przekracza cele czysto remontowe i stawia podobnie jak wspomniany wyej program rewitalizacji rdmiecia rwnie zadania odnoszce si do obszaru spoecznego. W praktyce zakres dziaa rewitalizacyjnych by jednak zbyt wski, aby spowodowa trwae przeksztacenie struktury spoecznej.
2.4. Projekt rewitalizacji dzielnicy Stare Bronowice i Kominek w Lublinie

Projekt ten zosta uznany przez United Nations Centre for Human Settlements (UNCHS) za jedn z najlepszych praktycznych realizacji (Best Practices) na Konferencji HABITAT II w Istambule. Realizowany by przez Urzd Miejski w Lublinie pod kierownictwem E. Kipty przy wsppracy Forum Rewitalizacji i konsultantw z Harwardu, Instytutu IRS z Erkner (RFN), projektu PHARE i przy zaangaowaniu publicznych i prywatnych rodkw finansowych (m.in. Urzdu Miasta i Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska). Projekt zakoczy si sukcesem, a podczas jego realizacji wypracowano model postpowania, nadajcy si do zastosowania dla obszarw kryzysowych wielu polskich miast12. Projekt dotyczy szczeglnie trudnego terenu dzielnic Stare Bronowice i Kominek, ktre jeszcze na dugo przed rokiem 1990 przeznaczone byy do rozbirki. Miejsce znajdujcej si tam i znacznie zdekapitalizowanej struktury miay zaj zespoy nowych osiedli mieszkaniowych. Zamiar ten przez lata nie by realizowany, a opnienie przyspieszyo i pogbio degradacj techniczn zabudowy i struktury spoecznej obu. Bardziej przedsibiorczy mieszkacy opuszczali je, a na ich miejsce przybyway grupy mniej zamone. Proces transformacji po 1990 roku spowodowa przywrcenie prywatnej wasnoci gruntu, a zmiany (urealnienie) opat czynszowych w mieszkaniach spdzielczych pozbawiy wikszo mieszkacw nadziei na uzyskanie nowego mieszkania w osiedlach wielkopytowych. Zy stan i za renoma obu obszarw nie rokoway rwnie nadziei na podjcie na tym terenie dziaalnoci przez inwestorw zewntrznych.
12
E. Kipta, Spoeczne aspekty rewitalizacji (w): Rewitalizacja terenw mieszkaniowych. op. cit.
33
Konieczno sporzdzenia nowych planw dla rozwoju dzielnic Stare Bronowice i Kominek wykorzystano, z inicjatywy E. Kipty, dla wszczcia intensywnych konsultacji spoecznych i uspoecznienia procesu planistycznego. Wynikiem wsppracy z wacicielami i uytkownikami bya koncepcja zagospodarowania przestrzennego. Nie bez oporu w roku 1993 uzyskano dla niej akceptacj Urzdu Miasta. Ustalono te organizacyjne i prawne formy koordynacji i realizacji planw oraz strategi dalszej wsppracy z wacicielami gruntw, lokatorami, mieszkacami i uytkownikami lokali. Wypracowano rwnie metody finansowania zarwno dziaa prywatnych, jak i publicznych obszarw inwestycyjnych, systemy wsppracy obu sektorw oraz umiejtnie wykorzystano rozmaite rodki pomocowe. Wynikiem tych dziaa byo oywienie aktywnoci gospodarczej na terenie obu dzielnic i powstanie w nich podstaw dla rozwoju gospodarki lokalnej. Nastpi znaczny rozwj dziaa inwestycyjnych w dziedzinie infrastruktury i budownictwa oraz poprawia si sytuacja spoeczna. Suma inwestycji prywatnych na obu, liczcych cznie ok. 110 ha obszarach, do roku 1998 osigna warto 8 mln PLN, a udzia lokalnych prywatnych inwestorw sign 77% cakowitej wartoci inwestycji. Realizatorzy projektu w Starych Bronowicach i Kominku podkrelaj zasadnicz rol zaangaowania lokalnej spoecznoci dla powodzenia obu projektw.
2.5. Rewitalizacja obszarw poprzemysowych pomilitarnych i

Problem restrukturyzacji obszarw poprzemysowych i powojskowych naley z jednej strony do zagadnie rewitalizacji miast, z drugiej do ochrony rodowiska. Przyjmuje si, e problemy te dotycz ponad 75% miast polskich o liczbie ludnoci powyej 50 tys. mieszkacw, jak i licznych miejscowoci mniejszych13. Nie uytkowane tereny poprzemysowe powstaj obecnie w wyniku procesw transformacyjnych i jako skutki globalizacji. Likwidacj wielu zakadw przemysowych powoduj rwnie przemiany w technologii oraz przeksztacanie si rynkw, konflikty z wymogami ochrony rodowiska i sprzeciwy mieszkacw. Przyczyn powstawania nieuytkw pomilitarnych staj si z kolei zmiany ukadu politycznego w Europie oraz znaczny spadek zapotrzebowania na powierzchnie wojskowe. Problem z zagospodarowaniem tych obszarw jest te czsto wynikiem ich lokalizacji w miastach o niskiej atrakcyjnoci inwestycyjnej. Dochodzi do tego problem zanieczyszczenia rodowiska (kontaminacja gruntu) i wysokie koszty jego oczyszczania. Skutkuje to dalsz degradacj terenu i stwarza zagroenie dla zdrowia ludzi i rodowiska naturalnego. Dowiadczenia krajw Unii Europejskiej dowodz, e zagospodarowanie terenw poprzemysowych przez podmioty gospodarcze jest moliwe w przypadku konkurencyjnoci tych terenw wobec innych lokalizacji. Jednoczenie inwestorzy oczekuj od gmin rodkw wspierajcych dla sfi-
Na temat restrukturyzacji terenw poprzemysowych zob. S. Kaczmarek, Rewitalizacja terenw przemysowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2001. Tam rwnie obszerna literatura przedmiotu. Zob te: Recykling przestrzeni. Zagospodarowanie terenw poprzemysowych i pomilitarnych, red. J. Gleisenstein, J. Hess, M. Kalinowska, K. Kowala-Stamm, wyd. Collegium Polonicum, Subice
13
2002.
34
nansowania nakadw w zakresie ochrony rodowiska, dekontaminacji gruntu, czy te realizacji koniecznych rozbirek i wyburze oraz likwidacji starej infrastruktury. W Polsce istniej wprawdzie nieliczne, ale udane przykady rewitalizacji nieuytkw poprzemysowych i pomilitarnych. Wrd nich np. udana restrukturyzacja obszarw po pastwowych zakadach Solvay w Krakowie, gdzie po likwidacji zakadw rozebrano budynki i zdekontaminowano grunty. Nastpnie udao si pozyska inwestora, ktry na terenie dawnego Solvayu zrealizowa znacznej wielkoci centrum handlowe. Idea przeksztacenia terenw poprzemysowych w centra handlowe przywieca rwnie francuskim projektantom dawnego zespou fabryczno-rezydencjonalnego I. K. Poznaskiego w odzi. Oprcz tego, w wielu polskich miastach podejmowane s dziaania bez udziau duych inwestorw. Polegaj one na spontanicznym przeksztacaniu pustych obiektw poprzemysowych w orodki handlu i usug. W procesie tym uczestnicz z reguy przedstawiciele gospodarki lokalnej. Podobne dziaania podejmowane s wobec niektrych obszarw powojskowych np. na obszarze dawnego lotniska wojsk radzieckich w Legnicy w dawnych zabudowaniach powstao nowoczesne centrum handlowe i swoj dziaalno zlokalizoway liczne firmy rzemielnicze. Innym przykadem jest teren dawnej elektrowni Jaworzno III S.A., na terenie ktrej powstaje nowoczesne centrum edukacyjno-szkoleniowe dla modziey oraz siedziba fundacji, ktrej celem jest uruchomienie w Jaworznie telewizji lokalnej. Wszystkie dziaania s realizowane ze rodkw Elektrowni Jaworzno III. Dobrym przykadem restrukturyzacji obszaru pomilitarnego jest teren dawnych koszar w Subicach. W wyniku czciowej rozbirki zabudowy garnizonowej, ale rwnie adaptacji dawnych zabudowa koszar, powsta tam orodek domw studenckich dla potrzeb Europejskiego Uniwersytetu Viadrina oraz subickiego Collegium Polonicum, wsplnej placwki naukowo-dydaktycznej tego Uniwersytetu i Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Rwnoczenie zaadaptowano cz dawnej zabudowy koszarowej na nowoczesne siedziby Urzdu Miasta i Gminy Subice oraz Starostwa Powiatowego. Przykadem rewitalizacji terenw pomilitarnych na du skal jest miasteczko Borne-Sulinowo. Istniejca zabudowa po stacjonujcych tam niegdy wojskach radzieckich zostaa przeksztacona, wsplnym wysikiem mieszkacw i wadz miejskich, dla celw mieszkaniowych, usugowych i administracyjnych. W zrewitalizowanych obiektach znalazy siedzib m.in. Urzd Miasta, koci, poczta. W Unii Europejskiej rozwizywanie tych problemw jest jednym z celw polityki strukturalnej. W Polsce Ministerstwo Infrastruktury dokonao wyboru trzech wojewdztw: maopolskiego, lskiego, i podkarpackiego na realizacj projektw pilotaowych restrukturyzacji obszarw poprzemysowych. Kierowano si nastpujcymi przesankami: w wojewdztwie lskim dominuj obszary przemysu wglowego (63 kopalnie) i stalowego (18 hut elaza); w wojewdztwie podkarpackim najwikszy udzia w produkcji przemysowej ma przemys chemiczny, elektromaszynowy, przedsibiorstwa monoprodukcyjne sektora zbrojeniowego oraz wydobywczego. I tutaj oczekiwa naley zwikszania si obszarw wymagajcych restrukturyzacji; w wojewdztwie maopolskim struktura przemysu jest zrnicowana i obejmuje gazie rozwojowe, takie jak przemys telekomunikacyjny, komputerowy i farmaceutyczny, ale rwnie trady-
35
cyjne gazie przemysu hutniczego, chemicznego, i wydobywczego (grnictwo wglowe). W tych ostatnich przewaaj due zakady pastwowe, oczekujce restrukturyzacji. Jednym z celw wyej wymienionego projektu jest wypracowanie, w oparciu o dowiadczenia krajw Unii Europejskiej i Polski, modelowego programu rewitalizacji terenw poprzemysowych. Ma on by zgodny z zasadami zrwnowaonego rozwoju spoeczno-ekonomicznego i oparty o system partnerstwa publiczno-prywatnego, w ramach ktrego rodki publiczne su do mobilizacji znacznych funduszy z sektora prywatnego. Realizacja programu ma przynie nastpujce efekty: opracowanie modelu rewitalizacji terenw poprzemysowych, udostpnienie samorzdom lokalnym i restrukturyzowanym przedsibiorstwom narzdzi i metod dokonywania restrukturyzacji terenw poprzemysowych, opracowanie trzech pilotaowych (wariantowych) programw rewitalizacji terenw poprzemysowych w trzech wybranych gminach Polsce, rozpowszechnienie wiedzy i narzdzi umoliwiajcych opracowanie i wdroenie programw rewitalizacji terenw poprzemysowych, zwikszenie iloci ekspertw w Polsce, zajmujcych si rewitalizacj terenw poprzemysowych.
Zaoenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji
36
3.
3.1. Nowe perspektywy rewitalizacji w Polsce

W drugiej poowie lat 90. kwesti rewitalizacji zaczto coraz czciej postrzega w kontekcie problemw spoecznych i zagadnie rozwoju gospodarki lokalnej. Wizao si to z intensywnymi pracami nad ustaw rewitalizacyjn, nazywan pocztkowo Ustaw o odnowie miast. Intensyfikacji ulegy wwczas kontakty polskich specjalistw z orodkami zachodnioeuropejskimi. Niemae znaczenie miay te dowiadczenia projektu lubelskiego (Kominek, Stare Bronowice), ktrego realizacja po raz pierwszy nie koncentrowaa si jedynie na pokonywaniu luki remontowej. Zaczto wwczas dostrzega rewitalizacj znacznie szerzej. Jak czytamy w t. 1 Poradnika mieszkaniowego, "Definicja rewitalizacji uwzgldnia musi symbiotyczny charakter modernizacji zasobw mieszkaniowych oraz zdrowej gospodarki i dobrobytu obywateli. Program rewitalizacji musi mie na celu popraw wszystkich aspektw ycia mieszkacw miast, poprzez rewaloryzacj stanu rodowiska zamieszkania oraz wsparcie rozwoju gospodarczego i spoecznego. Rewitalizacja polega na wdroeniu na danym obszarze kompleksowego pakietu programw i projektw w celu przezwycienia problemw wystpujcych w rnych dziedzinach gospodarki miejskiej i stworzenia w ten sposb sprzyjajcego otoczenia dla rozpoczcia inwestycji i modernizacji tkanki miejskiej."14 W tym okresie powstay rwnie pierwsze koncepcje rozwijajce szczegy tak rozumianej strategii rewitalizacyjnej, budowania jej programw, projektw i planw operacyjnych, a take zasad ich wdraania. Pogbiono w nich problematyk gospodarcz oraz kwestie aktywnoci i integracji spoecznej. Wpyw wywar tu rwnie opracowywany w tym czasie program rewitalizacji centrum Dieroniowa, nagrodzony w roku 2000 w ramach konkursu "Innowacje w miastach Miasto 2000". Od tej pory pojcie rewitalizacji w Polsce ostatecznie przestao obejmowa wycznie zagadnienia zwizane z remontami budynkw, czy te pracami konserwatorskimi. W polityce gmin odrnia si programy remontowe od programw rewitalizacji. Te pierwsze, finansowane ze rodkw gminy, obejmuj remonty wskazanych budynkw komunalnych bd udzia w kosztach remontw budynkw wsplnot mieszkaniowych. W tych drugich zagadnienia inwestycji remontowych stanowi jeden z elementw szerokiego programu gospodarczego i spoecznego. W 1999 roku powsta te dokument Biura Studiw i Ekspertyz Raport nr. 164. Zosta on przygotowany dla Sejmu i by prezentacj aktualnej sytuacji rewitalizacji w Polsce. Postulowa sprecyzowanie wymogw, jakie naleaoby postawi wobec programw rewitalizacji.
14
Poradnik mieszkaniowy, t. 1 Strategia mieszkaniowa i programy rewitalizacji, Halcrow Fox, Konsultingowe
Biuro Usug Habitat, wyd. Brytyjski Fundusz Know-How i Program Wspierania Samorzdw Lokalnych, wyd II, Warszawa 2000, s. 129-130.
37
Znajdujcy si wwczas w trakcie opracowywania projekt Ustawy sta si przedmiotem dyskusji od 1997 roku, kiedy to analizowano go w sejmowej Podkomisji Polityki Przestrzennej, Budowlanej i Mieszkaniowej, wskazujc na znaczenie prawnego skodyfikowania zasad przygotowania i realizacji programw rewitalizacji. Postrzegajc problem rewitalizacji jako zagadnienie obejmujce takie dziaania jak remont, modernizacja czy rewaloryzacja, stwierdzono w Raporcie nr 164, e rewitalizacja to kompleksowe dziaania podejmowane na wikszych obszarach miejskich, szczeglnie w starych zdegradowanych dzielnicach, wice dziaania poprzednio wymienione z dziaaniami zmierzajcymi do oywienia spoecznego i gospodarczego obszaru miejskiego. Powizanie spraw spoecznych, gospodarczych i technicznych w procesach rewitalizacji to nie tylko sprawa terminologiczna, ale istota zagadnienia, ktre w odrnieniu od tradycyjnych uj odnosi si do caoci ycia miasta, a nie tylko do jego formy. Dokument wskazywa rwnoczenie na wzrastajc aktywno miast, podejmujcych dziaania rewitalizacyjne bez oczekiwania na rozwizania prawne.
3.2. Podstawowe pojcia projektu Ustawy w ramach dotychczasowej dyskusji

Projekt Ustawy o programach rewitalizacji podejmuje wspczesne wyzwania spoeczno-ekonomiczno-polityczne, jakimi s zagroenia obszarw miejskich procesami degradacji. Wi si one z procesami dekapitalizacji zabudowy oraz rosncymi problemami spoeczno-gospodarczymi wielu spoecznoci lokalnych, zmianami funkcji i struktur przestrzennych w miastach. W myl Ustawy rewitalizacja ma by dziaaniem ukierunkowanym na rozwj spoeczno-gospodarczy i podniesienie jakoci ycia spoecznoci lokalnych. Postuluje si szczegowe planowanie procesu, aktywizacji i partycypacji spoecznej, integracji i koordynacji dziaa wielu rnych uczestnikw dziaa, wypracowanie modeli organizacyjnych oraz sposobw finansowania, a dalej budzenie i wzmacnianie identyfikacji oraz budowanie lokalnych aktywnoci spoeczno-gospodarczych. Szczegln rol peni ma informowanie i partycypacja spoeczestwa w fazie przygotowania i uzgadniania koncepcji rewitalizacyjnej oraz w toku jej realizacji. Projekt Ustawy zawiera wytyczne dotyczce: opracowywania, realizacji i finansowania programw rewitalizacji terenw znajdujcych si w stanie kryzysowym oraz zasad zarzdzania tymi programami, tworzenia i funkcjonowania gminnych i wojewdzkich funduszy rewitalizacji, tworzenia i funkcjonowania towarzystw odnowy, kredytu sanacyjnego. Do podstawowych poj projektu Ustawy nale: Stan kryzysowy zesp niepodanych, destrukcyjnych procesw w sferze przestrzennej, spoecznej i ekonomicznej, ktry spowodowa trwa degradacj obszaru. Rewitalizacja proces przemian przestrzennych, spoecznych i ekonomicznych, majcy na celu wyprowadzenie terenu ze stanu kryzysowego i prowadzcy do rozwoju, w tym do poprawy jakoci ycia lokalnej wsplnoty. Program rewitalizacji program wieloletnich dziaa w sferze przestrzennej, spoecznej i ekonomicznej, prowadzcy w okresie nie duszym ni 20 lat do rewitalizacji terenu znajdujcego si w stanie kryzysowym, opracowywany i realizowany w sposb okrelony w projekcie Ustawy.
38
Obszar programu rewitalizacji teren, dla ktrego opracowuje si i realizuje program rewitalizacji, obejmujcy cao lub cz terenu znajdujcego si w stanie kryzysowym. Projekt rewitalizacji realizowane na okrelonym terenie przedsiwzicie, bdce czci programu rewitalizacji, w ramach ktrego realizowane s zadania inwestycyjne, spoeczne i ekonomiczne. Obszar projektu rewitalizacji cz obszaru programu rewitalizacji obejmujca zwarty zesp nieruchomoci, na ktrej realizowany ma by jeden projekt rewitalizacji. Penomocnik do spraw rewitalizacji osoba fizyczna lub prawna, ktrej zgodnie z dyskutowanymi obecnie przepisami projektu Ustawy powierza si sporzdzenie i nadzorowanie realizacji programu rewitalizacji. Towarzystwo odnowy spka z o.o. lub spka akcyjna speniajca wymogi Ustawy, ktrej podstawowym celem jest realizacja zada inwestycyjnych ujtych w projektach rewitalizacji. Rada do spraw rewitalizacji rada powoana zgodnie z przepisami projektu Ustawy w celu sprawowania spoecznej kontroli nad opracowaniem i realizacj programu rewitalizacji. Gminny fundusz rewitalizacji rodki wyodrbnione w budecie gminy na zasadach okrelonych przez rad gminy w celu finansowania programu rewitalizacji. Wojewdzki fundusz rewitalizacji rodki wyodrbnione w budecie samorzdu wojewdztwa na zasadach okrelonych przez sejmik wojewdztwa w celu finansowania programw rewitalizacji prowadzonych na terenie wojewdztwa w tych zadaniach programu rewitalizacji, ktre su rozwojowi regionalnemu. Kredyt sanacyjny kredyt przeznaczony na sfinansowanie zada inwestycyjnych, okrelonych w projekcie Ustawy i ujtych w programie rewitalizacji. Waciciel waciciele lub uytkownicy wieczyci nieruchomoci pooonych w obszarze programu rewitalizacji. Waga i znaczenie zada rewitalizacyjnych wymaga przyznania instytucjom samorzdowym zasadniczej roli w przygotowaniu i realizacji procesw rewitalizacji. Z drugiej strony ju od samego pocztku rwnie wan rol dla inicjowania i ksztatowania tego procesu speniaj waciciele nieruchomoci oraz mieszkacy. Ich postulaty, postawy i preferencje winny zosta uwzgldnione przy opracowywaniu programw rewitalizacji. W trakcie opracowywania tych programw istniaby obowizek prowadzenia konsultacji z mieszkacami, uytkownikami i wacicielami.
3.3. Procedury projektowanej Ustawy

3.3.1. Inicjowanie i przygotowywanie uchway rewitalizacyjnej
Zainicjowanie procesu rewitalizacyjnego nastpi moe zarwno ze strony zarzdu gminy, jak i w oparciu o wnioski wacicieli nieruchomoci pooonych na terenach kryzysowych. Zanim jednak nastpi wdroenie formalno-prawnej procedury rewitalizacyjnej, ktra znajdzie swj wyraz w przyjciu przez zarzd gminy uchway w sprawie opracowania programu rewitalizacji, podjte zosta musz okrelone dziaania przygotowawcze, zwizane z zadaniami samorzdu lokalnego.
39
Obszary kryzysowe winny zosta rozpoznane i uwzgldnione ju w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy15. Sporzdzenie zarwno studium, jak i strategii rozwoju gminy stanowi ustawowy warunek rozpoczcia procedury rewitalizacyjnej. Wnioski zawarte w tych dokumentach okrelaj rol i miejsce rewitalizacji w ramach uwarunkowa planowania przestrzennego i strategii rozwoju gminy. Rewitalizacja wie si cile z zagadnieniami strategii mieszkalnictwa, rozwoju handlu i usug, wsparcia sektora maych i rednich przedsibiorstw itp. Kolejnym elementem przygotowawczym byoby dokonanie przez gmin odpowiednich bada i analiz, ktre pomog zarzdowi gminy udzieli odpowiedzi na nastpujce pytania: Jakie s granice terenu znajdujcego si w sytuacji kryzysowej? Jak dalece uzasadniona jest realizacja programu rewitalizacyjnego? Jaki zakres winno mie opracowanie programu rewitalizacji i jakie cele miaby on realizowa? Jaki zasig miaby ostatecznie posiada obszar, dla ktrego naley opracowa program rewitalizacji? Uzyskane t drog informacje winny zosta skonfrontowane z wnioskami wacicieli nieruchomoci. Wypowiedzi studium i strategii, wnioski wacicieli i przeprowadzone analizy i badania stanowi obszerny materia dokumentacyjny i analityczny, ktry pozwala zarzdowi gminy na ocen stopnia sytuacji kryzysowej. Materia ten powinien pozwoli rwnie na przedoenie radzie gminy projektu uchway w sprawie opracowania programu rewitalizacji. Do podjcia takiej uchway zarzd byby zobowizany, jeeli co najmniej 50% wacicieli nieruchomoci pooonych na terenie znajdujcym si w stanie kryzysowym zoyo wnioski o podjcie opracowania programu rewitalizacji.
3.3.2. Uchwaa o przystpieniu do opracowania programu rewitalizacji

W projekcie uchway w sprawie opracowania programu rewitalizacji zarzd gminy miaby okreli: granice obszaru programu rewitalizacji, termin opracowania programu rewitalizacji, zakres opracowania programu rewitalizacji, zakres przeprowadzenia bada postaw i preferencji mieszkacw obszaru programu rewitalizacji, zasady powoywania i odwoywania penomocnika do spraw rewitalizacji, zasady powoywania rady do spraw rewitalizacji. Rwnoczenie z podjciem uchway o przystpieniu do opracowania programu rewitalizacji gmina podejmowaaby uchwa o przystpieniu do sporzdzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub jego zmiany w granicach obszaru programu rewitalizacji. Uchwalenie tego planu ma m.in. zabezpieczy moliwo prowadzenia dziaa inwestycyjnych na obszarze rewitalizacji, jak i interesu publicznego w odniesieniu do polityki przestrzennej gminy. Od tego momentu szczeglna rola przypada powoanemu penomocnikowi do spraw rewitalizacji oraz radzie do spraw rewitalizacji. Penomocnik odpowiedzialny jest za sporzdzenie progra15
Ustawa o planowaniu przestrzennym znajduje si obecnie w trakcie nowelizacji.
40
mu rewitalizacji, a nastpnie za jego koordynacj (rwnie z opracowywanym rwnolegle planem miejscowym). Odpowiada take za proces zarzdzania i realizacji. Z kolei rada do spraw rewitalizacji peni rol organu spoecznego, towarzyszcego procesowi rewitalizacji od pocztku do momentu jego zakoczenia. Zadania rady polegaj na opiniowaniu kolejnych dziaa w ramach programu i jego promowaniu. Do zada rady do spraw rewitalizacji, bezporednio zapisanych w projekcie Ustawy, nale midzy innymi: opiniowanie wynikw bada i studiw poprzedzajcych opracowanie programu, opiniowanie programu i projektw rewitalizacji, opiniowanie wnioskw o dofinansowanie przedsiwzi rewitalizacyjnych, opiniowanie dziaalnoci penomocnika.
3.3.3. Program rewitalizacji

Po podjciu uchway w sprawie sporzdzenia programu rewitalizacji zarzd gminy zlecaby penomocnikowi opracowanie programu rewitalizacji. W myl projektu Ustawy, program rewitalizacji odnosi si do cile okrelonego obszaru kryzysowego lub jego czci. Procedura projektu Ustawy zawiera wymg dokadnego okrelenia najpierw granic obszaru kryzysowego, a nastpnie tej jego czci, ktra ma by objta programem rewitalizacji. W ramach programu okrelone musz zosta konkretne projekty rewitalizacyjne, ktre zamierza si zrealizowa na obszarze programu rewitalizacji. Program, a nastpnie projekty rewitalizacji wchodzce w skad danego programu powinny skada si z czterech zasadniczych czci: oglnej, inwestycyjno-budowlanej, spoecznej i ekonomicznej. Program rewitalizacji powinien zawiera wszystkie elementy konieczne w tego rodzaju opracowaniach: cele, okres realizacji, konkretne programy operacyjne, plan finansowy i rzeczowy, harmonogram czasowy. Istotnym elementem programu jest podzia na projekty rewitalizacji podprogramy inwestycyjno-budowlane, ekonomiczne oraz spoeczne dla danego obszaru. Zapewne istotne bd kryteria podziau obszaru programu rewitalizacji na projekty rewitalizacji. Wrd kryteriw delimitacji nie powinno zabrakn wynikw analizy wnioskw zoonych przez mieszkacw, czynnika struktury obszaru, natury i skali kryzysu, zamonoci i stopnia akceptacji programu przez mieszkacw, wieloletniego programu finansowego gminy, logistyki dziaania i oszacowania prawdopodobiestwa sukcesu. W czci inwestycyjno-budowlanej programu rewitalizacji powinny znale si zadania okrelajce przedsiwzicia remontowe, modernizacyjne, nowe inwestycje budowlane oraz inwestycje w sferze infrastruktury technicznej na caym obszarze objtym programem i w poszczeglnych projektach. Cz spoeczna powinna rekapitulowa zadania z zakresu polityki spoecznej, tak w rozumieniu polityki socjalnej, jak i zada integracyjnych, edukacyjnych i kulturalnych. W czci ekonomicznej zostan okrelone zadania z zakresu przeksztace struktury gospodarczej obszaru i jego czci skadowych (obszarw objtych poszczeglnymi projektami). Zapewne w wielu programach rewitalizacji w tym zakresie wystpi zagadnienia zwizane z rozwojem maej przedsibiorczoci, rozwojem usug lokalnych tradycyjnych i nowych, np. usug internetowych, klubw muzycznych, usug edukacyjnych, specyficznych usug gastronomicznych itp. Kluczow rol w opracowaniu programu rewitalizacji odgrywaby penomocnik do spraw rewitalizacji. W trakcie sporzdzania programu rewitalizacji, penomocnik do spraw rewitalizacji:
41
przyjmowaby wnioski do projektu rewitalizacji, bada postawy i preferencje mieszkacw, zabezpiecza partycypacj spoeczn w ramach przygotowywania projektu programu rewitalizacji, ocenia i uwzgldnia wyniki konsultacji, wnioski i zastrzeenia do projektu programu rewitalizacji, przedstawia projekt programu radzie do spraw rewitalizacji, przedkada projekt programu zarzdowi gminy.
3.3.4. Uczestnicy programu aktorzy procesu rewitalizacji

Projekt programu rewitalizacji otrzymuje sankcj prawn poprzez zatwierdzenie go odpowiedni uchwa rady gminy. Za jego realizacj odpowiadaby zarzd gminy oraz penomocnik ds. rewitalizacji. Bezporednimi aktorami uczestnikami procesu stawaliby si mieszkacy: lokatorzy, waciciele budynkw i mieszka, dzierawcy i uytkownicy powierzchni uytkowych (handlowych, biurowych, usugowych), waciciele nieruchomoci niezabudowanych czy przeznaczonych do rozbirki, w tym rwnie gminy. W myl dyskutowanego projektu Ustawy szczeglna rola w zakresie realizacji zada inwestycyjnych przypadaaby Towarzystwom Odnowy jako spkom prawa handlowego, tworzonym gwnie w celach realizacji inwestycji budowlanych i przejmujcym nieruchomoci od gminy lub czasowo wacicieli prywatnych. Towarzystwa stan si w ten sposb jednostkami wyspecjalizowanymi w dziedzinie zarzdzania oraz realizacji remontowo-budowlanych procesw inwestycyjnych. Proponuje si rwnoczenie, aby przysza Ustawa o programach rewitalizacji uwzgl-dniaa okrelone zasady powoywania i dziaania Towarzystw Odnowy. Aktorami rewitalizacji sta si mieliby rwnie uczestniczcy w przygotowywaniu i realizacji programu specjalici, lokalni politycy oraz formalne i nieformalne reprezentacje i grupy interesw.
3.3.5. Problem ustawowych rodkw finansowych dla realizacji programu rewitalizacji

Zapisy projektu ustawy odnosz si do spraw finansowania realizacji programu rewitalizacji dwojako. Z oglnych zapisw wyania si generalna zasada finansowania rewitalizacji. Kosztami dziaa inwestycyjno-budowlanych obciani bd przede wszystkim waciciele nieruchomoci, przy czym bd oni mogli korzysta ze wszystkich rde finansowania dostpnych na rynku. Dodatkowe wsparcie publiczne dla poszczeglnych zada i projektw pochodzioby przede wszystkim ze rodkw budetu gminy, ale rwnie z budetu wojewdztwa i budetu pastwa. Wsparcie to kierowane byoby na obszary deficytowe, tzn. na rzecz realizacji zada, ktre nie mogyby zosta zrealizowane na zasadach rynkowych, a majcych wysok rang spoeczn. I tak spdzielnie mieszkaniowe podejmujc si modernizacji swoich zasobw mogyby korzysta ze rodkw wasnych, kredytw preferencyjnych, o ile s one dostpne na zasadach oglnych dla planowanego zakresu robt, jak i kredytw komercyjnych. Jeli zadania budowlane bdzie w ramach programu wykonywao Towarzystwo Budownictwa Spoecznego, to mogoby ono korzysta z kredytw Krajowego Funduszu Mieszkaniowego, jak rwnie innych rde, stosownie do swoich moliwoci. Waciciele mieszka stanowicy wsplnot mieszkaniow bd wykorzysty-
42
wa rodki wasnego funduszu remontowego, kredyty i dotacje, zapewne zainwestuj te wasne rodki. Realizacja zada spoecznych oparta byaby w wikszym stopniu o rodki publiczne, w tym pochodzce z budetu gminy, grantw i dotacji. Zadania ekonomiczne podejmowane byyby w kombinacji rde prywatnych i publicznych. Przykadowo osoby otwierajce dziaalno gospodarcz na rewitalizowanym obszarze uzyskaj pomoc w formie nieodpatnych szkole, porad i konsultacji, finansowanych ze rodkw na aktywizacj rynku pracy. Gmina mogaby, korzystajc ze swego funduszu, pomc np. w uzyskaniu lokalu, w ktrym taka dziaalno bdzie prowadzona lub moe dofinansowa remont takiego lokalu. Zasada montau finansowego miaaby sta si oglnie stosowan zasad realizacji programw rewitalizacji. Celem finansowego wspierania programu rewitalizacji w projekcie Ustawy okrelono trzy nowe narzdzia: gminny fundusz rewitalizacji, wojewdzki fundusz rewitalizacji, kredyt sanacyjny. Ustawowe sprecyzowanie zasad funkcjonowania obydwu funduszy to w rzeczywistoci zachta do okrelenia zada rewitalizacyjnych w budecie gminy jako priorytetowych. Oto rang Uchway na program rewitalizacji przeznaczane byyby corocznie, co najmniej przez pi lat, okrelone rodki z budetu gminy, a ich wysoko i rda pochodzenia okrelayby same gminy. W projekcie Ustawy okrela si wachlarz moliwych rde zasilania funduszu. rodki gminnego funduszu rewitalizacji mogyby by pomnaane poprzez lokowanie przejciowo wolnych rodkw oraz poprzez pozyskiwanie dotacji z funduszu wojewdzkiego. cile okrelone miayby by takie wydatki funduszu jak: koszty przygotowania projektw rewitalizacji, koszty caoci lub czci zada inwestycyjnych, realizowanych w ramach programu przez gmin, dotacje celowe na pokrycie caoci lub czci kosztw realizacji zada inwestycyjnych, spoecznych i ekonomicznych w ramach programu rewitalizacji, dopaty do kredytw udzielanych wsplnotom mieszkaniowym na wykonywanie zada inwestycyjnych objtych programem rewitalizacji, koszty pozyskiwania rodkw funduszu. Dotacje zaleayby od charakteru i priorytetu zada. W projekcie Ustawy okrela si jedynie puapy maksymalne, ale w praktyce zadecyduje o nich gmina. Proponuje si, aby na wydatki z funduszu gminnego nakada dodatkowe warunki, przy czym instytucj rozpatrujc wnioski i dbajc o rodki funduszu byby penomocnik do spraw rewitalizacji. Fundusz gminny bdzie mg by wspomagany dotacjami z funduszu wojewdzkiego, stanowionego przez samorzd wojewdztwa, o ile ten bdzie zainteresowany wspieraniem zada o znaczeniu regionalym, wypenianych w ramach programw rewitalizacji w gminach danego wojewdztwa. Mechanizm tworzenia funduszu podobny jest do funduszu gminnego. Fundusz wojewdzki przeznaczaby swoje zasoby na dotacje celowe dla: pokrycia czci kosztw zada spoecznych i ekonomicznych, realizowanych w ramach programu rewitalizacji, a wypeniajcych cele strategii rozwoju wojewdztwa,
43
pokrycia czci kosztw zada inwestycyjnych w projektach rewitalizacji dotyczcych dbr kultury, inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej lub drogowej, pokrycia czci kosztw zada ujtych w kontrakcie wojewdzkim. Powoanie funduszy pozwolioby na okrelenie czytelnych zasad przepywu rodkw na rewitalizacj i dostpu do tych rodkw. Innego typu udogodnienie stanowiby kredyt sanacyjny. Koncepcja tego kredytu sprowadza si do zapewnienia bankom komercyjnym przez budet pastwa refundacji czci oprocentowania kredytw sanacyjnych. W ten sposb byby to kredyt taszy od komercyjnego dla inwestorw dziaajcych w ramach programu rewitalizacji. Cho kredyt ten pomylany jest wycznie dla realizacji zada inwestycyjnych zwizanych z inwestycjami budowlanymi, zakres rzeczowy takich zada jest szeroki. W zamyle projektodawcw Ustawy kredyt moe by udzielony na zadania realizowane w ramach projektu rewitalizacji polegajce na budowie, rozbudowie i remoncie budynku, wraz z towarzyszcymi robotami w obrbie nieruchomoci gruntowej. Nie wprowadza si ogranicze w przeznaczeniu budynku czy pojedynczych lokali, cho naley si spodziewa, e drog t bd realizowane gwnie inwestycje remontowe wacicieli budynkw mieszkalnych. Maksymalna kwota kredytu bdzie wyznaczana na podstawie szczegowej analizy rde finansowania przedsiwzicia, uwzgldniane te bd wszelkie inne dotacje i kredyty preferencyjne kierowane z pozostaych rde. Lista bankw uczestniczcych w programie i szczegowe warunki kredytu oraz ograniczenia dostpu do tego kredytu byyby okrelane na podstawie warunkw Ustawy i umw bankw komercyjnych z Bankiem Gospodarstwa Krajowego, penicego w takim kontekcie funkcj agendy rzdu w obsudze programu kredytu sanacyjnego. Naley zaznaczy, e w finansowaniu rewitalizacji na zasadach preferencyjnych bdzie obowizywa ostry reim okrelania i kontroli dostpu do subsydiw i preferencji. Nie tylko gmina bdzie musiaa opracowa i uchwali program rewitalizacji, ale jeszcze uczestnicy programu bd mieli obowizek wykazania si postpem w realizacji okrelonych czci tego programu. Dopiero po wykazaniu, e program jest wdraany i osigniciu pewnych efektw na wasn rk, otworz si moliwoci szerszego dostpu do rodkw publicznych dla potrzeb rewitalizacji. Warto te podkreli, e dziaania obydwu funduszy miayby by oparte na rocznych, aktualizowanych planach i finansowych sprawozdaniach, przy zaangaowaniu penomocnika ds. rewitalizacji i kontroli ze strony rady ds. rewitalizacji. W dyskusji nad rdami finansowania rewitalizacji wychodzi si z zaoenia, e bd wykorzystywane wszystkie rda finansowania, dostpne w systemie gospodarczym kraju. Dodatkowo, celem finansowego wspierania programu rewitalizacji zmierza si bdzie do powoania do ycia gminnych funduszy rewitalizacyjnych, z ktrych bd mogli korzysta waciciele nieruchomoci, w tym zarwno Towarzystwa Odnowy, jak i indywidualni waciciele domw oraz wsplnoty mieszkaniowe. Fundusz ten moe by wspomagany przez wojewdzki fundusz rewitalizacji, tworzony na poziomie samorzdu wojewdztwa dla zgromadzenia rodkw na dotacje dla funduszy gminnych z terenu danego regionu. Dyskusja nad projektem Ustawy toczy si rwnie wok koncepcji nowego instrumentu finansowego, jakim sta si mgby kredyt sanacyjny oraz wok problemu odpowiednich procedur w odniesieniu do korzystania z niego. Dotyczy to rwnie administrowania, sporzdzania rocznych planw finansowych i rzeczowych oraz sprawozda dla funduszy rewitalizacji.
44
Pierwsze analizy moliwoci stosowania do realizacji programw rewitalizacji rodkw unijnych (przede wszystkim tzw. Funduszy Strukturalnych), wskazuj na ich znakomit przydatno dla realizacji przedsiwzi infrastrukturalnych oraz dziaa zmierzajcych do poprawy stanu rodowiska, jakoci przestrzeni publicznej, ochrony dbr kultury, a take realizacji projektw zwizanych z realizacj celw socjalnych, w tym rozwoju kompetencji socjalnych i zawodowych czonkw spoecznoci lokalnych. W tym kontekcie coraz wyraniej rysuje si rozdzia odpowiedzialnoci finansowej za proces rewitalizacji pomidzy sektorem publicznym i prywatnym oraz midzy dziaaniami ramowymi, organizacyjnymi i koordynujcymi sektora publicznego i znajdujcymi si w jego dyspozycji rodkami finansowymi, a wacicielami i inwestorami korzystajcymi, w ramach stojcych do ich dyspozycji, ze rodkw rynku kapitaowego. W tym ostatnim przypadku podstawowe znaczenie mie bdzie rentowno prywatnych inwestycji, przede wszystkim w ich relacji midzy nakadem kosztw a wysokoci czynszw, decydujc o moliwoci spaty obcie kredytowych. Trzeba wic bdzie odpowiedzie na pytanie, jak strategi bd musiay kierowa si gminy przy podejmowaniu decyzji o kierowaniu swych rodkw budetowych na zabezpieczenie wasnych wkadw, koniecznych do uzyskania rodkw wspierajcych (np. unijnych Funduszy Strukturalnych) z jednej, a kierowaniu ich np. do proponowanych w projekcie Ustawy rodkw wspierajcych prywatne inwestycje rewitalizacyjne, z drugiej strony.
3.3.6. Prawo pierwokupu

Innym istotnym dla procesu rewitalizacji elementem proceduralnym jest moliwo realizacji przez gmin prawa pierwokupu nieruchomoci, znajdujcych si na terenie programu rewitalizacji.
3.3.7. Zakoczenie programu rewitalizacji

Procedura zakoczenia programu rewitalizacji nastpowaaby na podstawie podjcia odpowiedniej uchway rady gminy. Podj j bdzie mona, kiedy zrealizowane zostay wszystkie zadania programu i spacone wszystkie zobowizania podmiotw biorcych udzia w realizacji programu rewitalizacji wobec gminy. Bierze si przy tym moliwo wykazania przez nie stosownego zabezpieczenia ich spaty (np. odpowiednim wpisem hipotecznym lub uzgodnieniem innego sposobu regulacji takich zobowiza).
3.4. Zasady i moliwoci stosowania projektu Ustawy

Specyfik ustawy jest moliwo stosowania niektrych tylko jej postanowie. Brak np. Towarzystw Odnowy nie powoduje niemonoci przygotowania i realizacji programu. Naley podkreli, e najwaniejszymi czciami ustawy s te, w ktrych mwi si o sposobie przygotowania i realizacji programu rewitalizacji i jego projektw. Jedn z wikszych zalet dyskutowanej Ustawy jest jej elastyczno i moliwo dostosowania dziaa do rnych warunkw miejscowych. Rwnie brak funduszy rewitalizacji nie przekrela moliwoci stosowania Uchway dla
45
realizacji procesu rewitalizacyjnego, chocia zmusza to gmin do szukania rodkw finansowania tego procesu we wasnym zakresie. W tym miejscu warto ponownie wskaza na cay szereg udanych dziaa rewitalizacyjnych w miastach polskich, ktre realizowano nie tylko bez udziau gminnego i wojewdzkiego funduszu rewitalizacji16, dostpu do kredytu sanacyjnego, ale rwnie jeszcze przed wejciem w ycie Ustawy. W wielu wypadkach sukces rewitalizacji zaleny bdzie nie tyle od oczekiwania gminy na moliwo tworzenia funduszu rewitalizacji, ile od jej umiejtnoci gromadzenia i pozyskiwania potrzebnych funduszy. rdem takich rodkw moe by np. prywatyzacja wasnoci gminnej, z ktrej dochody kierowane bd na cele wspierania programu rewitalizacji. Przyjcie takich rozwiza nie wymaga zmiany ustawodawstwa. Naley doda, e zabezpieczenie udziau wasnych rodkw finansowych jest z reguy warunkiem otrzymania wikszoci rodkw pomocowych, np. z funduszy Unii Europejskiej. W oparciu o zasady projektowanej Ustawy realizowa mona z powodzeniem tylko niektre rodzaje przewidzianych przez ni rozwiza i norm dziaania. Mog to by np. wycznie projekty spoeczne i ekonomiczne na danym obszarze, o ile uzna si, e stanowi one gwny priorytet dla osignicia w tym obszarze skutkw rozwojowych. W tym przypadku Ustawa daje znakomit podstaw do korzystania z takich programw wspierajcych, jak np. program Unii Europejskiej URBAN, czy te Miasto Socjalne. W podobny sposb, korzystajc z Ustawy, mona realizowa programy inwestycyjno-budowlane. Bdzie to miao miejsce zwaszcza tam, gdzie priorytetem stanie si usuwanie skutkw luki remontowej. Nie mona te wykluczy sytuacji, w ktrej na podstawie ustawy realizowane bd przede wszystkim projekty inwestycyjno-budowlane w dziedzinie poprawy warunkw ekologicznych, oszczdnoci energii, rewitalizacji infrastruktury i obszarw publicznych. W takim wypadku gwnymi partnerami stan si gmina oraz spoeczno miejscowa, realizujca, w oparciu o fundusze publiczne i bezporedni wspudzia mieszkacw, wsplne projekty poprawy warunkw ycia na obszarze programu rewitalizacji. Naley te pamita o tym, e adna ustawa nie gwarantuje samoczynnie sukcesu. Normy prawne nie s ani cudownym rodkiem, w magiczny sposb realizujcym sformuowane w niej cele, ani prawem ultymatywnym, w represyjny sposb wymuszajcym okrelone skutki. Projekt Ustawy o programach rewitalizacji nie ma te stanowi gwarancji zabezpieczenia finansowania rewitalizacji z funduszy publicznych. Projekowana Ustawa daje gminom metodologi dziaania, stanowic narzdzie do systematycznego przygotowania i realizacji programw rewitalizacji. Taki instrument funkcjonuje tylko w oparciu o skuteczn funkcj zarzdzajc gminy i aktywno uczestnikw aktorw procesu rewitalizacji, a przede wszystkim gotowo partycypacji w programie spoecznoci lokalnej.
Chodzi tu o fundusz jako wyodrbniony element budetu gminy. Zarwno wczeniejsze, jak i przysze programy rewitalizacji, co najmniej te realizowane w obszarach zabudowy mieszkaniowej ze znaczcym udziaem zasobw publicznych, nie mogy i nie bd mogy oby si bez finansowego zaangaowania gminy.
16
46
3.5. Rewitalizacja miast w kontekcie strategii rozwoju pastwa i wojewdztw

3.5.1. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego (NSRR)17
W Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (NSRR) cel strategiczny okrelono jako tworzenie warunkw wzrostu konkurencyjnoci regionw oraz przeciwdziaanie marginalizacji niektrych obszarw w taki sposb, aby sprzyja dugofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spjnoci ekonomicznej, spoecznej i terytorialnej oraz integracji z Uni Europejsk. Okrelonych przy tym zostao 5 priorytetw polityki rozwoju regionalnego do 2006 roku. Programy rewitalizacji znajduj swoj podbudow w priorytecie wspierania obszarw wymagajcych aktywizacji i zagroonych marginalizacj (Priorytet D). W tej czci tekst NSRR odnosi si jednoczenie do wybranych regionw kraju (wsch. i pdn.-wsch. Polska, pn. Polska) oraz do struktur miejskich i wewntrzmiejskich. Zarwno w NSRR, jak i w projekcie Ustawy o programach rewitalizacji, znamiona kryzysu rozumiane s podobnie. NSRR mwi o dugotrwaym bezrobociu, niskich dochodach mieszkacw, ktrych znaczcym rdem czsto jest pomoc socjalna, niskim poziomie wyksztacenia ludnoci oraz patologiach spoecznych. Definicja obszaru kryzysowego w programach rewitalizacji wydaje si nieco szersza. Si rzeczy odnosi si do konkretnego obszaru oraz cech wskazujcych na jego degradacj. Ekonomiczne aspekty degradacji obejmuj lokaln gospodark, w tym techniczny stan zabudowy i infrastruktury technicznej. Zastosowanie problematyki degradacji do konkretnego, fizycznego obszaru musi przejawia si daleko wiksz szczegowoci opisu rde i przejaww kryzysu. Nie zawsze mamy do czynienia ze wszystkimi zjawiskami negatywnymi rwnoczenie. Problemem dzielnic rdmiejskich w duych miastach moe by zarwno koncentracja patologii spoecznej, jak i okrelonych grup spoecznych, najczciej ludnoci starszej i/lub grup ubogich czy choby niedostosowanie struktury i funkcji do potrzeb mieszkacw lub roli przypisywanej temu obszarowi. Jak okrela to NSRR celem priorytetu jest aktywizacja spoeczna i gospodarcza obszarw zagroonych marginalizacj oraz wczenie ich w procesy rozwojowe kraju i Europy. W jego ramach wyrnia si nastpujce cele szczegowe: aktywizacja obszarw wiejskich,
rewitalizacja bazy ekonomicznej miast,

rewitalizacja obszarw wielkomiejskich zagroonych marginalizacj spoeczno-gospodarcz. Spodziewane rezultaty obejmuj: wzrost poziomu przedsibiorczoci mierzony wzrostem liczby prywatnych maych i rednich przedsibiorstw (MSP) poza rolnictwem,
ograniczenie zjawisk patologii spoecznych na terenach wsi, w szczeglnoci na obszarach popegeerowskich

oraz restrukturyzowanych miast,
podniesienie poziomu ycia mieszkacw obszarw wiejskich i maych miast,
17
Uchwaa Nr 105 Rady Ministrw z 20.12.2000 r. (MP Nr 43 z 2000 r., poz. 851).
47
wzrost atrakcyjnoci miast i obszarw wiejskich w zakresie lokalizacji przedsibiorstw, podniesienie poziomu mobilnoci przestrzennej ludnoci.18
Trudno o bardziej czytelne nawizanie do celw i zada programw rewitalizacji. Oto fragmenty zapisu tekstu NSRR dotyczce rewitalizacji: Rewitalizacja bazy ekonomicznej miast Miasta s podstawowym elementem struktury ekonomicznej kraju. W latach 90. cz miast redniej wielkoci zostao dotknitych upadkiem przemysu, na ktrym opiera si byt mieszkacw. W szczeglnie trudnej sytuacji s miasta, ktre utraciy dotychczasow baz ekonomiczn w postaci duego zakadu przemysowego, niekiedy zatrudniajcego kilka tysicy osb. Koncentracja tego typu zjawisk majcych powane konsekwencje dla rynku pracy i moliwoci rozwojowych caych regionw wystpuje na terenie Polski poudniowo-wschodniej (wojewdztwo podkarpackie) oraz Polski wschodniej. Inn kategori miast problemowych s niewielkie orodki, w przewaajcej mierze pooone na terenach wojewdztw wschodnich, o niedorozwinitych funkcjach, nie zapewniajce ani wasnym, ani tym bardziej mieszkacom okolicznych terenw wiejskich dostpnoci do podstawowej infrastruktury edukacyjnej, kulturalnej i zdrowotnej. W miastach tych brak jest odpowiednio przygotowanych instytucji otoczenia biznesu oraz infrastruktury technicznej. Polityka regionalna pastwa wspiera bdzie kompleksowe dziaania majce na celu tworzenie i rozbudow bazy ekonomicznej maych miast, rozbudow i modernizacj infrastruktury lokalnej, infrastruktury edukacji, ochron zabytkw kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego. Szczeglna uwaga powinna by powicona tym funkcjom miast, ktre su obsudze procesw restrukturyzacyjnych i rozwojowych na wsi. Rewitalizacja obszarw wielkomiejskich zagroonych marginalizacj spoeczno-gospodarcz Procesy degradacji spoecznej s widoczne take w wielu miastach duych. Uzewntrzniaj si one gwnie w skali sypialnianych i poprzemysowych dzielnic, ale wpywaj niekiedy skutecznie na obnienie zainteresowania inwestorw caym miastem czy nawet przylegym regionem. Problem zdegradowanych obszarw wielkomiejskich jest ju dobrze rozpoznany w Europie. W Polsce natomiast jest to nowe zjawisko. Europejska polityka regionalna wprowadzia do katalogu dziaa rnorodne instrumenty zorientowane na rewitalizacj tego typu obszarw. Polityka rozwoju regionalnego bdzie w pierwszej kolejnoci wspiera kompleksowe projekty rewitalizacji miast duych, wpywajce na polepszenie atrakcyjnoci inwestycyjnej, tworzenie miejsc pracy, rozwj przedsibiorczoci i ochron rodowiska oraz ochron dziedzictwa kulturowego.
3.5.2. Strategie rozwoju wojewdztw

W Ustawie o samorzdzie wojewdztwa naoono na zarzdy wojewdztw obowizek opracowania i realizacji strategii rozwoju wojewdztwa19. Art. 11 ust. 1 tej ustawy wyznacza wojewdztwu cele, ktre powinna uwzgldnia strategia rozwoju. S to:
Ustawa z 12.05.2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz. U. Nr 95 z 2000 r., poz. 1041, z pn. zmianami). 19 Ustawa z 05.06.1998 r. o samorzdzie wojewdztwa (Dz. U. Nr 91 z 1998 r., poz. 576, z pn. zmianami).
18
48
Pielgnowanie polskoci oraz rozwj i ksztatowanie wiadomoci narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkacw, a take pielgnowanie i rozwijanie tosamoci lokalnej,
pobudzanie aktywnoci gospodarczej, podnoszenie poziomu konkurencyjnoci i innowacyjnoci gospodarki wojewdztwa, zachowanie wartoci rodowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzgldnieniu potrzeb przyszych pokole,
ksztatowanie i utrzymanie adu przestrzennego. Wykonanie dwch ostatnich celw strategii stanowi bezporednie zobowizanie do kierowania polityki wojewdztwa w stron rewitalizacji obszarw kryzysowych. Warto te podkreli, e samorzd wojewdztwa dysponuje moliwociami wspierania programw rewitalizacji. Tak jak we wszystkich zakresach polityki rozwoju wojewdztwa20, samorzd wojewdzki dysponuje narzdziami realizacji swej polityki. S nimi programy wojewdzkie i kontrakty wojewdzkie, wsppraca z jednostkami samorzdu terytorialnego z obszaru wojewdztwa, administracj rzdow, innymi samorzdami, np. gospodarczymi, organizacjami pozarzdowymi, midzynarodowymi oraz tworzenie i przystpowanie do spek dziaajcych w sferze uytecznoci publicznej. Samorzd dysponuje wasnym budetem, natomiast zasady finansowania programw wojewdzkich okrelono odrbnie. Strategie rozwoju wojewdztw byy opracowywane od pocztku 1999 r., samorzdy wojewdztw uchwalay je w 2000 r. Strategie byy opracowywane w rnych zespoach, z reguy obejmujcych pracownikw urzdw marszakowskich i ekspertw z danego regionu. Wszystkie strategie byy poddane szerokim konsultacjom spoecznym, czsto tekst strategii powstawa w oparciu o szerokie studia i analizy. Strategie co do formy i metodologii s zrnicowane. Wikszo celw strategicznych okrelanych w indywidualnych strategiach odnosi si do oglnych uwarunkowa gospodarki i rozwoju. Na najbardziej oglnym poziomie okrelane s misje strategii, cele i wizje rozwoju, zawierajce postulaty podnoszenia poziomu warunkw ycia mieszkacw i rozwoju gospodarczego regionu. W strategiach rnie okrelono hierarchi celw rozwoju, z reguy przyjmowano dwustopniowy ukad celw strategicznych (I rzdu, generalnych) i celw szczegowych (porednich, operacyjnych), okrelajc najczciej dziesicioletni horyzont czasowy dla strategii. Bardzo interesujcym zagadnieniem jest obecno w strategiach wojewdzkich zagadnie gospodarki i polityki mieszkaniowej. W zasadzie, tworzenie warunkw zaspokajania potrzeb mieszkaniowych spoecznoci lokalnej jest zadaniem wasnym samorzdu gminnego. Samorzdy wojewdztwa nie bdc odpowiedzialne za t sfer, jednak wiadome wielokierunkowych powiza mieszkalnictwa ze sfer jakoci i poziomu ycia, adu przestrzennego, specyfiki lokalnej, regionalnej, rozwoju gospodarczego i spoecznego mogy zajmowa i zajmoway indywidualne stanowiska. Mamy wic takie strategie, ktre wychodzc z zaoenia kompetencyjnego, nie odnosz si w wyrany sposb do zagadnie rozwoju budownictwa mieszkaniowego w regionie czy poprawy
W ustawie o samorzdzie wojewdztwa szczegowo okrelono midzy innymi nastpujce zakresy polityki rozwoju wojewdztwa: tworzenie warunkw rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy, utrzymanie i rozbudowa infrastruktury spoecznej i technicznej o znaczeniu wojewdzkim, wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego, promocja walorw i moliwoci rozwojowych wojewdztwa.
20
49
warunkw mieszkaniowych. Inne z kolei wojewdztwa podnosz w swych strategiach tematyk mieszkalnictwa, a nawet precyzyjnie lokuj j w sferze problematyki rewitalizacji obszarw mieszkaniowych. Te wojewdztwa posuguj si jako przesank albo potrzeb wsparcia de w obszarze poprawy warunkw i standardw mieszkaniowych w regionie, albo uznaniem zasobw mieszkaniowych za znaczcy majtek i potencja rozwojowy regionu, wymagajcy wsparcia. Przykadem strategii zorientowanej szeroko na zagadnienia mieszkalnictwa i odnowy jest strategia rozwoju wojewdztwa lubelskiego uchwalona przez Sejmik Wojewdztwa Lubelskiego 14.07.2000 r. Ta jedna z bardziej rozbudowanych strategii zawiera trzy poziomy celw, przy czym wyznaczono bardzo duo celw na rnym poziomie szczegowoci. Cele nadrzdne strategii obejmuj21: tworzenie jak najlepszych warunkw rozwoju gospodarki i wzrostu zamonoci mieszkacw regionu, wszechstronn popraw warunkw ycia czowieka w rodowisku jego zamieszkania, wzrost poziomu cywilizacyjnego spoeczestwa, rozwj gospodarczy zrwnowaony ekologicznie, ochron i pomnaanie wartoci dziedzictwa kulturowego, sta popraw adu przestrzennego. Szczegy rozwiza programowych na poziomie celw operacyjnych najniszego rzdu maj by opracowane przez zespoy zadaniowe, stosownie do rangi i horyzontu czasowego danego zadania. Z problematyk rewitalizacji stykaj si cele operacyjne w zespoach z zakresu turystyki, kultury i dziedzictwa narodowego, ochrony rodowiska, wsppracy transgranicznej, przygotowania regionu do integracji z Uni Europejsk i rozwoju lokalnego. Rozwiniciem strategii s programy wojewdzkie. Pierwsz edycj programw opracowano na lata 2001-2002 w zwizku z kontraktami wojewdzkimi. Ju obecnie uruchomiono drug edycj programw operacyjnych, obejmujcych okres akcesji do Unii i unijne fundusze okrelone do roku 200622.
Ustawa z 12.05.2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. Nr 95 z 2000 r., poz. 1041, z pniejszymi zmianami). 22 Aktualnie obowizujcy zakres programw unijnych obejmuje lata 2001-2006.
21
Przygotowanie programu rewitalizacji
50
4.
4.1. Znaczenie studium uwarunkowa i strategii rozwoju gminy

W studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego23 winny zosta wyznaczone obszary zdegradowane, wymagajce restrukturyzacji, wzgl. rewitalizacji. Identyfikacja obszarw kryzysowych nastpuje z reguy w oparciu o bezporednie obserwacje oraz oglnie dostpne dane. Rwnie strategia rozwoju gminy winna uwzgldnia problematyk rewitalizacji. Rewitalizacja jest programem wieloletnim, elementem strategii rozwoju spoeczno-gospodarczego. Program rewitalizacji wspuczestniczy w rozwizywaniu takich problemw, jak: mieszkalnictwo, handel, usugi, zatrudnienie, komunikacja, ochrona rodowiska, ochrona zabytkw, rozwj spoeczny, rozwj ekonomiczny. Rewitalizacja nie jest celem samym w sobie, ale rodkiem do celu, sucym rozwojowi wielu istotnych obszarw ycia spoeczno-gospodarczego gminy. Z tej przyczyny projekt Ustawy o programach rewitalizacji uzalenia rozpoczcie procedury rewitalizacyjnej tak od sporzdzenia studium uwarunkowa, jak i strategii rozwoju gminy.
4.2. Pogbienie bada nad zjawiskami kryzysowymi

Stwierdzeniu zakresu i rodzaju zjawisk kryzysowych na obszarach wyznaczonych przez studium su zarwno wnioski wacicieli, jak badania i analizy wykonywane przez gmin. Bd one obejmowa stwierdzenie istnienia zjawisk kryzysu i degradacji w odniesieniu do sfery problemw przestrzenno-budowlanych, spoecznych i ekonomicznych. Gmina winna zwrci uwag na koszty takich bada i moliwie precyzyjnie ustali ich zakres, ktry bdzie zaleny od wielkoci badanego
W trakcie przygotowywania niniejszego podrcznika trway jeszcze prace nad nowelizacj Ustawy o planowaniu przestrzennym. W nowej Ustawie spodziewa si naley zastpienia studium planem oglnym zagospodarowania przestrzennego. Oznacza to bdzie dla przyszej Ustawy o programach rewitalizacji postulat opierania si na postanowieniach planu oglnego.
23
51
obszaru, zasobu informacji znajdujcych si ju w dyspozycji gminy oraz od wagi istniejcych tam problemw, determinujcych sytuacj kryzysow. Trafno i skuteczno programw rewitalizacji zaley od dokadnoci przeprowadzonych bada. Z drugiej strony nadmierne wydatki na rozbudowany cmentarz danych czy te skomplikowane, ale mao uyteczne statystyki i inwentaryzacje planistw mijaj si z celem. Obecnie gminy posiadaj z reguy bardzo obszerne dane statystyczne dotyczce zarwno stanu technicznego budynkw, stanu zasobw mieszkaniowych, jak i problemw spoeczno-ekonomicznych, z ktrych naley korzysta podczas przygotowywania projektu uchway w sprawie opracowania programu rewitalizacji. Z tego punktu widzenia naley rozway konieczno angaowania specjalistycznych biur dla przeprowadzenia bada i analiz. Naley pamita, e badania i analizy mog zosta pogbione czsto dopiero w fazie sporzdzania programu. Wiele istotnych informacji daje si uzyska dopiero z biegiem czasu i w ramach zacieniajcej si wsppracy z mieszkacami. W fazie przygotowa naley zakres bada i analiz traktowa w sposb pragmatyczny. Szczegln uwag powici naley okreleniu zasigu obszaru kryzysowego oraz racjonalnemu wyznaczeniu proponowanego obszaru programu rewitalizacji. Faz bada i studiw warto ograniczy do koniecznego minimum, aby moliwie szybko przej do fazy opracowywania programu24.
4.2.1. Badanie zjawisk kryzysowych sfery przestrzennej Problemy oglne

Bada si tu bdzie przede wszystkim nastpujce zakresy problemw, identyfikujc w ich ramach zjawiska, stanowice rdo zjawisk negatywnych: struktura wasnoci, infrastruktura podziemna, jako ulic, placw i zieleni publicznej, estetyka przestrzeni publicznej, ochrona zabytkw, komunikacja (ruchu i parkowania), rozkad i jako funkcji handlowych i usugowych, ekologia, mieszkalnictwo tu w szczeglnoci: wiek budynkw, liczba mieszka, wielko mieszka w m2, ilo pomieszcze, stan wyposaenia mieszka w kuchnie, sanitariaty, azienki, piwnice, ilo gospodarstw domowych i mieszkacw przypadajcych na 1 mieszkanie i na 1 m2, otoczenie budynkw, wntrza kwartaw, infrastruktura socjalna.
Uproszczonym sposobem prowadzenia bada i analiz jest zastosowanie metody sondaowego rozpoznania terenu kryzysowego, tzn. badania go nie w sposb systematyczny, ale identyfikujc najwaniejsze zjawiska kryzysowe. Takie dane tworz swoist map ognisk kryzysowych, ukazujc koncentracj lub rozkad problemw pomagajc w ten sposb wzgldnie szybko okreli stopie degradacji, co umoliwia wybr obszaru programu.
24
52
Niezalenie od opisu stanu i zjawisk kryzysowych stwierdzonych w tych dziedzinach, zaleca naley stosowanie planw, rysunkw i dokumentacji fotograficznej (ew. video). Materia ilustracyjny, zaopatrzony w krtki i pogldowy komentarz, jest dla radnych, wacicieli i mieszkacw bardziej czytelny ni opase tomy precyzyjnych danych i fachowych analiz. Z ujcia problemw winno jasno wynika, e degradacja przestrzeni i zjawiska kryzysowe zagraaj prawidowemu funkcjonowaniu przestrzeni jako obszaru ycia publicznego. Oznacza to bdzie, e istnieje zagroenie dla prawidowego rozwoju spoecznoci lokalnej i caego miasta.
Sfera budowlano-techniczna
W odniesieniu do badania i analizowania substancji budowlanej nie wolno zapomina, e dokadn analiz jej deficytw pozostawi naley wacicielom nieruchomoci25. Dlatego te badania problemw budowlano-technicznych winny ogranicza si do oglnej, moliwie ujednoliconej oceny stanu budynkw. Znaczenie mie tu bdzie stan techniczny zabudowy danego obszaru, a nie szczegowe opisy wad technicznych kadego z obiektw. Celem takiej inwentaryzacji jest uzyskanie danych o sytuacji na caym badanym obszarze. Tak uzyskane dane, umieszczone na planie badanego obszaru, stanowi pogldowy materia dla radnych, wacicieli i ludnoci. Wnioski pynce z bada i analiz przydaj si do sporzdzania materiaw informacyjnych, wanych dla uzgodnie i wsppracy z mieszkacami. Warto te cao materiau zapisa na pycie CD. Sposb przygotowania i prezentacji materiau ma duy wpyw na ocen i postaw radnych, majcych na podstawie tych danych uchwali decyzje o przygotowaniu programu rewitalizacji. Bardzo obszerny i kosztowny, ale mao przekonywajcy materia nie jest dobrym argumentem dla radnych i opinii publicznej na rzecz rewitalizacji.
4.2.2. Badanie zjawisk kryzysowych sfery ekonomicznej i socjalnej (zgodnie z metodami bada i analiz obszarw kryzysowych wg Programu URBAN)
W przyszoci szczeglne znaczenie dla rewitalizacji mie bd programy europejskie, ukierunkowane na pokonywanie zjawisk kryzysowych w sferze spoeczno-gospodarczej. Jednym z takich programw by program URBAN II. Dla programu URBAN II zostay opracowane systemy bada i analiz sytuacji spoeczno-gospodarczej. W oparciu o ich wyniki formuowane byy wnioski o rodki wspierajce z funduszy Unii Europejskiej. Z tej racji warto stosowa ten system rwnie w ramach realizacji przyszej polskiej ustawy rewitalizacyjnej. W programie URBAN badania i analizy obejmuj nastpujce obszary problemowe: gospodarka i rynek pracy, warunki mieszkaniowe, pooenie socjalne, poziom i struktura wyksztacenia,
Innym zagadnieniem jest doradzanie wacicielom budynkw czy mieszka, jakie inwestycje w ich zasobach powinny by poczynione w ramach programu rewitalizacji, jakie bd wymagania, ewentualne moliwoci wsparcia finansowego, terminy, trudnoci, korzyci oraz mediacje w celu ustalenia wsplnego, racjonalnego programu dziaania.
25
53
transport i ochrona rodowiska, szanse zawodowe i spoeczne. List t naley rozszerzy o badania i analizy nastpujcych aspektw: stopnia aktywnoci i gotowoci spoecznoci miejscowej do dziaa partycypacyjnych (wspuczestniczenie w decyzjach, w tym w decyzjach nioscych skutki finansowe oraz w konkretnych dziaaniach, np. samopomocowych), stopnia identyfikacji spoecznoci miejscowej z obszarem kryzysowym. W ramach bada naley stwierdzi, ktre zjawiska kryzysowe zwizane s z przyczynami endogenicznymi (lokalnymi), a ktre maj swe rda zewntrzne, czy te makroekonomiczne.
4.3. Analiza SWOT

W oparciu o zebrane dane dotyczce sfery przestrzennej, budowlano-technicznej, spoecznej i ekonomicznej winna zosta przeprowadzona uproszczona analiza SWOT (analiza sabych i mocnych stron, szans i zagroe). Najlepiej przeprowadzi j w formie tabelarycznej. Jej celem jest rozwaenie potencjaw i deficytw oraz wstpna ocena szans i zagroe, zwizanych z podjciem programu rewitalizacji. Tabele SWOT, dziki zestawieniu w czytelnej formie szans i zagroe realizacji programu, uatwiaj naszkicowanie dwch skrajnych scenariuszy. Pozwalaj one na ocen szans obszaru kryzysowego i okrelaj, ktra jego cz winna podlega realizacji programu zmierzajcego do usunicia zjawisk kryzysowych.
Program rewitalizacji
54
5.
Formuowanie programu rozpoczynaoby si ju w ramach przygotowania uchway w sprawie opracowania programu rewitalizacji. Ju tam winny znale si takie elementy programu jak: okrelenie granic obszaru znajdujcego si w stanie kryzysowym, granice opracowania programu rewitalizacji, zasadno realizacji programu rewitalizacji, zakres realizacji programu rewitalizacji.
5.0.1. Wyznaczanie granic obszaru znajdujcego si w sytuacji kryzysowej i granic obszaru programu rewitalizacji
Zgodnie z projektem Ustawy obszar kryzysowy i obszar programu rewitalizacji mog, ale nie musz si pokrywa. Granice obszaru kryzysowego wyznacza zasig stwierdzonych zjawisk kryzysowych. Granice obszaru programu wyznacza gmina na podstawie krytycznej analizy wynikw bada i analiz, wnioskw wacicieli i wynikw analizy SWOT. Wyznaczenie granic obszaru programu rewitalizacji nie musi obejmowa caego obszaru kryzysowego. Zjawiska kryzysowe mog mie zrnicowany charakter. Mog np. nosi znamiona tak daleko idcej degradacji, e podjcie programu rewitalizacji w takim wypadku nie byoby ani sensowne, ani nawet moliwe. Przykadem mog by obszary o cakowicie zdekapitalizowanej substancji, niezamieszkae, czy te obejmujce w wikszoci obiekty nadajce si jedynie do rozbirki, a nie posiadajce adnych walorw zabytkowych. Obszary takie mona w rozsdny sposb zabudowa jedynie na nowo, wykorzystujc istniejc tam infrastruktur i kierujc na nie potencjay inwestycyjne np. nowego budownictwa komercyjnego czy spoecznego. Istotna bdzie tu skala przestrzenna jeli obszar penej dekapitalizacji jest niewielki, pooony centralnie w obszarze kryzysowym, mona wprowadzi go do programu rewitalizacji jako projekt komercyjny. Jeli natomiast mamy do czynienia z dekapitalizacj na du skal, zasadne wydaje si wyczenie tego terenu spod dziaania regu rewitalizacji. Innym przypadkiem, skaniajcym do wyczenia obszaru wykazujcego znamiona kryzysowe z obszaru programu rewitalizacji moe by wyjtkowo skomplikowana struktura wasnoci lub dowiadczenia silnych konfliktw lokalnych na tle wasnoci nieruchomoci. Takie sytuacje nie rokuj nadziei na szybk realizacj programu, mog wrcz hamowa procesy przeksztace obszarw ssiednich projektw rewitalizacji. Powodem, dla ktrego dany obszar nie zostanie objty programem rewitalizacji, moe by rwnie szczeglnie trudna i problematyczna struktura socjalna, nie rokujca nadziei na aktywno i partycypacj mieszkacw, szczeglnie w sytuacji skromnych moliwoci finansowych gminy. Bywaj te przypadki, e proces naprawiania sytuacji kryzysowej postpowa
55
bdzie bez pomocy organizacyjnej i bez wsparcia rodkami publicznymi. Rwnie w takim wypadku nie bdzie celowe realizowanie tam programu rewitalizacji. Przy wyznaczaniu obszaru programu rewitalizacji zarzd gminy winien wzi pod uwag istniejce tam zjawiska kryzysowe i degradacyjne, a take realne moliwoci ich usunicia. Winien np. w ramach analizy SWOT oceni stosunek koniecznych nakadw finansowych do spodziewanych rezultatw. Uwzgldni przy tym naley czas potrzebny dla realizacji programu oraz szanse na skuteczne i aktywne procesy partycypacyjne. Naley pamita, ze stosowanie instrumentw proponowanej Ustawy o programach rewitalizacji do usuwania zjawisk kryzysowych zwizane jest z duym nakadem organizacyjno-prawnym i wysikiem finansowym gminy. Uzasadnione jest to wtedy, gdy inne instrumenty daj niewielkie szanse usunicia kryzysu. Przy podejmowaniu decyzji wyznaczenia granic obszaru programu istotn rol odgrywa rwnie pewna logika przestrzeni. Rozumie przez to naley specyficzny dla danej przestrzeni wsplny mianownik, ktrym moe by wsplny charakter zabudowy, tradycja wsplnoty lokalnej lub potencjay sprzyjajce realizacji okrelonych projektw. Tymi ostatnimi mog by np. przestrzenie czy budynki nadajce si do przeprowadzania projektw szczeglnie sprzyjajcych realizacji programu. Swoistym wsplnym mianownikiem, sprzyjajcym rewitalizacji, mog by rwnie okrelone struktury spoeczne, posiadajce znaczny potencja aktywnoci, innowacyjnoci czy przedsibiorczoci. Nie ma elaznych regu dla okrelenia granic obszaru programu rewitalizacyjnego. Niekiedy dobrze jest wyznaczy wiksze obszary programowe, zwaszcza w wypadku, kiedy drog realizacji rozrzuconych w przestrzeni projektw osign mona efekt dyfuzji, polegajcy na tym, e realizowane projekty bd przekazywa pozytywne impulsy na swe najblisze otoczenie. Strategia taka czasem jednak zawodzi. Dzieje si tak wwczas, kiedy mamy do czynienia z obszarem o generalnie sabych potencjaach materialnych i spoecznych. Moe si wwczas okaza, e dua przestrze bezwadu bdzie silniejsza od wielu maych ognisk aktywnoci. Inne programy rewitalizacji bd y maymi projektami o charakterze spoeczno-ekonomicznym i wymaga stosownego dla nich wyznaczenia granic programu. Z reguy ssiedztwo obszarw silnych sprzyja rozwojowi sabszych obszarw ssiadujcych. Zdarza si te, e obszar, na ktrym program realizowany jest niesprawnie i nieskutecznie wywouje negatywne skutki dla swego otoczenia. Sytuacja kryzysowa moe si wwczas rozszerzy. Naley te zwrci uwag na fakt, e wspczenie obserwujemy proces sabnicia potencjaw w centralnych obszarach miast. Czstokro to wanie one, a nie obszary peryferyjne, wykazuj zjawiska kryzysowe i ulegaj degradacji. Wiele wskazuje na to, e faktyczne i potencjalne obszary kryzysowe bd koncentroway si szczeglnie w centralnych obszarach miast (zwaszcza maych i rednich), zabudowanych starym budownictwem. Przewaa tam bd potencjay negatywne, jak wysoki stopie dekapitalizacji (luka remontowa), poczony z niekorzystn struktur spoeczn. Atrakcyjno obszarw rdmiejskich dla inwestycji budowlanych znacznie w ostatnich czasach zmalaa. Wie si to m.in. z procesem koncentracji handlu w pooonych czsto peryferyjnie centrach handlowych, preferowaniem budownictwa jednorodzinnego, czy te rnych form rezydencjonalnych przez lepiej sytuowane grupy spoeczne. Z drugiej strony warto podejmowa wyzwanie odnowy centralnych czci miast. Wzgldy ekonomiki miasta nie pozwalaj na akceptowanie czarnej dziury w centrum miasta. Wspczenie
56
panuje jeszcze due przywizanie spoecznoci lokalnych do centrw miast, w ktrych koncentruj si budynki historyczne i obiekty symboliczne.
5.1. Program rewitalizacji jako produkt kolektywny. Rola penomocnika

W projekcie Ustawy za program rewitalizacji odpowiedzialny jest penomocnik do spraw rewitalizacji, ktry opracowuje go dla gminy, zgodnie z jej uchwa. Program jest kluczowym elementem procesu rewitalizacji. Stanowi on odpowied na stwierdzone zjawiska kryzysowe. Ma okreli wszystkie szczegy wyprowadzenia obszaru ze stanu kryzysowego i zapewni rozwj, ktrego celem jest poprawa jakoci ycia lokalnej wsplnoty. Cele te zakadaj wsplne dziaanie gminy i spoecznoci miejscowej w przygotowywaniu programu. Spoeczno nie jest przy tym tylko biernym odbiorc tego produktu. Wsplnym autorem programu rewitalizacji jest gmina i spoeczno lokalna. Wymaga to budowania nowych zasad wsppracy i odejcia nie tylko od odgrnego zarzdzania, ale rwnie od odgrnego zabezpieczenia interesw spoecznych. W wypadku programu rewitalizacji oznacza to stosowanie zasad kooperacji i partnerstwa sektora publicznego ze spoeczestwem. Chodzi przy tym zarwno o realizowanie wsplnych celw, jak i o ponoszenie z tego tytuu wsplnego ryzyka i dzielenie si odpowiedzialnoci. Jest to zadanie bardzo trudne, przy ktrym naley mie wiadomo rozlicznych konsekwencji formy wasnoci zasobw mieszkaniowych i struktury spoeczno-ekonomicznej mieszkacw. Powszechno wsplnot mieszkaniowych w budynkach wielorodzinnych narzuca od razu potrzeb zaoenia duszego okresu uzgadniania zakresu, harmonogramu, kosztw i rde finansowania przedsiwzi. Procedury zarzdzania zasobami wsplnot s odmienne ni decyzje indywidualnych wacicieli zasobw czynszowych. Naley te pamita o tym, e tzw. prywatni kamienicznicy dziaaj w warunkach prawnej regulacji czynszw i musz to uwzgldnia w swoich decyzjach inwestycyjnych. Rnie te przedstawiaj si relacje najemcw mieszka komunalnych z administratorami tych zasobw czy spdzielcw z zarzdami i administracj spdzielni mieszkaniowych. Odwane wizje architektw nie musz znale poparcia u konserwatywnej spoecznoci lokalnej. Modzi mieszkacy maj inne potrzeby i oczekiwania ni generacje starsze. Nawet pena wiara w sukces finansowy programu rewitalizacji nie wystarczy, jeli program obejmuje obszar zamieszkay przez silnie spauperyzowane grupy ludnoci. Wwczas duo skuteczniejsz, a czsto jedyn moliw jest strategia maych krokw. Kontekst spoeczny i znajomo lokalnej historii s niezwykle wane dla programu rewitalizacji. Z tej racji rewitalizacja, a tym samym jej program, winna by wsplnym produktem administracji, polityki, fachowcw i spoecznoci lokalnej, a czsto rwnie innych aktorw. Program rewitalizacji nie moe powsta bez kolektywnej pracy gminy, fachowcw oraz spoecznoci lokalnej. Oznacza to konieczno inicjowania dziaa, koordynacji i moderacji wielu spotka w wikszych i mniejszych grupach. Wymaga mobilizacji i aktywizacji spoecznoci lokalnej, opracowania materiau informacyjnego, mediacji w sytuacjach konfliktowych, szukania partnerw dla realizacji projektw i wielu innych, czsto trudnych do przewidzenia dziaa gminy, penomocnika i samego spoeczestwa.
57
Koncepcja rewitalizacji jako produktu kolektywnego wyklucza procedury polegajce np. na przygotowaniu programu w biurze planistycznym i prezentacji gotowego efektu gminie, penomocnikowi, czy nawet na zebraniu mieszkacw. Przygotowanie programu musi nastpowa etapowo oraz na kilku rnych poziomach rwnoczenie. Nie wolno przy tym oddziela dziaa teoretycznych (opracowanie tekstw lub planw) od tych, ktre skierowane s na budowanie relacji ze spoecznoci lokaln, czy te innymi wanymi w przyszoci aktorami. Zachowanie dialektycznego i wielopoziomowego dziaania w trakcie przygotowania programu jest istotnym warunkiem jego powodzenia. W trakcie budowaniu programu istotne s rwnie relacje sprzenia zwrotnego pomidzy treci programu i projektw, a reakcjami na nie jego potencjalnych uczestnikw. To, czy penomocnik (jako instytucja) bdzie program przygotowywa sam, czy zleci jego przygotowanie zewntrznemu biuru planistycznemu, jest spraw drugorzdn. Istotne jest zabezpieczenie zasady partycypacji oraz umiejtne zarzdzanie i koordynacja kolektywnym procesem jego tworzenia. Za program jako produkt kolektywny przed gmin odpowiada penomocnik. Warunkiem dobrego opracowania programu jest moliwie czsta konsultacja. W celu zabezpieczenia partycypacyjnej procedury powstawania programu i skutecznej wsppracy gminy, penomocnika, ekspertw i spoecznoci lokalnej, zaleca si stworzenie programowej grupy roboczej. Bdzie to grupa zadaniowa, gwnie do opracowania programu i podmioty okrelone w projekcie Ustawy mog, ale nie musz, w niej uczestniczy. Do grupy tej mogliby wej przede wszystkim wspautorzy programu, w tym urzdnicy i eksperci. Programowa grupa robocza byaby ciaem powoanym do opracowania programu rewitalizacji i dyskutowania rnych rozwiza przewidzianych do ujcia w programie. Jej naturalnym liderem byby zapewne penomocnik lub inna osoba, zaangaowana w opracowanie programu. Grupa robocza objaby urzdnikw i innych specjalistw, ktrych dziaania s niezbdne do opracowania programu rewitalizacji i zapewnienia mu skutecznego funkcjonowania. Chodzi przede wszystkim o prace planistyczne, prowadzone rwnolegle, polityk informacyjn i popularyzacj. Wydaje si, e cz czonkw grupy moe uczestniczy w dziaaniach gminy zwizanych z rewitalizacj, np. by czonkami rady do spraw rewitalizacji. W okresie opracowywania programu rewitalizacji niezwykle istotne jest sporzdzenie szczegowego harmonogramu pracy tej grupy. W ramach tego harmonogramu winno si ustali system spotka, uzgodnie, dyskusji oraz caego procesu partycypacji w opracowywaniu programu. Rzecz godn polecenia jest zapewnienie pynnego przejcia od fazy sporzdzania programu do jego realizacji poprzez kontynuacj form i struktur dziaania fazy przygotowywania programu w trakcie jego realizacji. Suy temu moe przeksztacenie programowej grupy roboczej w stae grono, uczestniczce w procesie realizacji programu. Realizacja programw rewitalizacyjnych dotyczy nie tylko ywotnych i strategicznie wanych problemw rozwoju gminy, ale jest procesem dugofalowym, znacznie duszym ni okresy kadencji wybieranych organw gminy, rzdzcych gmin. Dlatego te zabezpieczenie cigoci procesw rewitalizacji i jej naleytego miejsca w ramach dugofalowej strategii gmin jest istotnym warunkiem ich powodzenia. Gminy powinny w tym celu wykorzysta wszystkie ustawowe i zwyczajowe formy dziaania, wskazujc na istnienie i znaczenie programu, analizujc jego efekty, modyfikujc i promujc jego poszczeglne elementy.
58
W ramach przygotowywania programu liczy si naley z koniecznoci uzupenienia, a nawet pogbienia bada i analiz. Rwnie z tego wzgldu dla procesu rewitalizacji wana jest zasada kontynuacji gremiw i wsppracy z ekspertami.
5.2. Program rewitalizacji a plan miejscowy

Rewitalizacja realizowana wedug projektowanej Ustawy o programach rewitalizacji nie ma by w odrnieniu np. od klasycznego modelu rewitalizacji niemieckiej dziaaniem opartym na specjalnych planach przestrzennych, sucych realizacji tzw. nowego porzdku przestrzennego. W takim ujciu rewitalizacja nie jest dziaaniem planistyczno-urbanistycznym. Na terenach programw rewitalizacji prawo i warunki zabudowy okrela plan miejscowy. Zgodnie z Ustaw, winien on zosta uchwalony rwnoczenie z programem rewitalizacji i by z nim odpowiednio skoordynowany. Koordynacja tych dwch dokumentw bdzie zalena od kadorazowej sytuacji danego obszaru, a przede wszystkim od charakteru jego projektw. Plan miejscowy nie moe blokowa ani inwestycji budowlanych, ani projektw socjalnych i gospodarczych, zmierzajcych do wyprowadzenia obszaru programu rewitalizacji z sytuacji kryzysowej. Koordynacja obu dokumentw, prowadzona przez penomocnika do spraw rewitalizacji, bdzie zadaniem nieatwym, wymagajcym znacznego nakadu pracy. W tej sytuacji naley zaleci, aby w miar moliwoci zarwno program, jak i plan miejscowy, realizowane byy w ramach tego samego gremium, zabezpieczajc partycypacj wszystkich aktorw. Opracowanie planu miejscowego naley poczy z pracami nad programem rewitalizacji i realizowa to zadanie w ramach jednej i tej samej grupy roboczej. Wypowiedzi planu miejscowego winny zabezpiecza optymalne moliwoci realizacji programu rewitalizacji, a z drugiej strony ogranicza dziaania inwestycyjne, mogce przeszkodzi jego realizacji. W ramach wsplnej pracy nad planem i programem, szczeglnie dokadnie warto uzgodni nastpujce kwestie: weryfikacj podziaw wasnociowych, plany infrastruktury podziemnej i naziemnej oraz uksztatowanie obszarw publicznych, plany dotyczce systemu organizacji transportu (ruch i parkowanie). Kwestie te maj znaczenie dla realizacji wielu projektw, zarwno inwestycyjnych, jak i spoecznych i ekonomicznych. W niektrych dziedzinach rozwizania musz by podjte wyprzedzajco w stosunku do wprowadzania kolejnych zada na dany teren. Projekty zwizane z infrastruktur i transportem bd mogy by wspierane programami pomocowymi. Maj one rwnie niezwykle due znaczenie dla usuwania istotnych zjawisk kryzysowych na obszarach programw rewitalizacji. Jeeli chodzi o ewentualn weryfikacj struktur wasnociowych na terenach realizacji programw rewitalizacji, dotyczy ona moe nastpujcych sytuacji: poprawy podziaw wasnociowych, wynikych z wadliwego tworzenia parceli w trakcie prywatyzacji mieszka (parcele na obrysie budynkw), optymalizacji form wasnoci gruntu w zwizku z realizacj projektw inwestycyjnych, bd spoecznych czy te ekonomicznych, uzyskiwania nowych obszarw dla realizacji zada z zakresu ochrony przyrody, rekreacji i poprawy jakoci obszarw przestrzeni publicznej.
59
Ryc. Program i projekty rewitalizacji jako odpowied na zjawiska kryzysowe
Posugiwanie si w tych sytuacjach instrumentem planu miejscowego nie zawsze bdzie wskazane. Czsto o wiele bardziej skuteczne bd umowy midzy stronami, realizowane w oparciu o mediacj penomocnika. W wypadku poprawy podziaw wasnociowych, wynikych z procesw prywatyzacji mieszka, rzecz szczeglnie istotn bdzie wyczenie z wasnoci komunalnej i przekazanie wsplnotom mieszkaniowym obszarw wewntrz kwartaw. W ten sposb gmina moe dokona znacznej poprawy warunkw ycia, mieszkania i rekreacji mieszkacw, pozbawionych czsto zaplecza podwrek czy prywatnych terenw zielonych, placw zabaw oraz parkingw. Z drugiej strony, przy okazji szczegowych analiz granic wasnoci mona liczy si z tym, e dany fragment ziemi niczyjej moe pobudzi inicjatyw prowadzc do powstania nowego zadania czy to w sferze przestrzeni publicznych czy w sferze maego i redniego biznesu. Warto stale podkrela, e dowiadczenia krajw realizujcych od lat program rewitalizacji wskazuj na bezwzgldn konieczno koordynacji wszystkich dziaa na terenie programw rewitalizacyjnych. Dlatego te wszystkie dziaania winny by znane penomocnikowi i programowej grupie roboczej. Istotnym warunkiem uzyskania takiego stopnia i zakresu koordynacji jest moliwie wczesne i kompletne wczenie do programu rewitalizacji wszelkich dziaa inwestycyjnych i spoeczno-gospodarczych. Oznacza to rwnie konieczno moliwie wczesnego wczenia do programowych grup roboczych wszystkich aktorw zwizanych z tymi projektami zarwno publicznych, jak i prywatnych. Na terenie realizacji programu rewitalizacji wsplnym mianownikiem wszystkich znajdujcych tam miejsce dziaa i aktywnoci winien sta si jej mechanizm koordynacyjny.
5.3. Program a projekty rewitalizacji

Koncepcja projektu Ustawy o programach rewitalizacji wyrnia w ramach programu rewitalizacji jego cele, a w odniesieniu do projektw ich cele, zakresy i zadania. W ten sposb realizuj si cele, zakresy i zadania rewitalizacji w poszczeglnych projektach jej programu. Gwnym celem programu rewitalizacji jest wyprowadzenie danego obszaru ze stanu kryzysowego drog usunicia zjawisk, ktre spowodoway jego degradacj. Poszczeglne projekty, realizu-
60
jc swe cele, zakresy i zadania, ukierunkowane bd na usuwanie poszczeglnych zjawisk kryzysowych. Obszarami takich projektw mog by kwartay zabudowy albo te inne jednostki, jak np. obszary jednej wasnoci, obszary morfologiczne czy funkcjonalne. Projekty bd przygotowywane i realizowane na drodze wypeniania zada. Zadaniami mog by jako przedsiwzicia inwestycyjno-budowlane, realizacje celw socjalnych oraz gospodarczych. Zadania bd prowadzone w oparciu o szerok partycypacj spoeczn oraz realizowane w ramach aktywnego wspudziau spoecznoci lokalnej. Okrelenie w programie celw i zada projektw ucila ich tre, przeznaczenie i zamierzone skutki ich oddziaywania w odniesieniu do konkretnych problemw obszaru programu rewitaliza-
Ryc. Konstrukcja programu rewitalizacji wg Ustawy
61
cji. Umoliwia to ewaluacj projektw i ocen ich skutecznoci. W tym kontekcie rozumie naley rwnie wymg sporzdzenia w ramach programu prognozy skutkw programu rewitalizacji i jej wpywu na rozwj gminy. Nie naley jednak formuowa projektw rewitalizacji, ich celw czy zada w sposb sektorowy i autonomiczny. Wiele z nich bdzie miao charakter zintegrowany czcy np. cele inwestycyjne z celami spoecznymi bd cele gospodarcze z celami i zadaniami socjalnymi. Takie projekty posiadaj szczegln warto, gdy integruj mechanizmy suce pokonywaniu zjawisk kryzysowych, ktrych wiele przyczyn ley w dezintegracji dziaa. Dlatego integracyjne zasady formuowania projektw uatwia bd pozyskiwanie wspierajcych rodkw europejskich.
Projekty inwestycyjno-budowlane rewitalizacji
62
6.
6.1. Projekty inwestycyjno-budowlane i problem ich rentownoci

Program rewitalizacji skada si z projektw wyznaczonych obszarem i zadaniami, ktrymi mog by inwestycje spoeczne i ekonomiczne. Sowo projekt ma tu dwa znaczenia: z jednej strony dotyczy caego przedsiwzicia realizowanego na danym terenie, z drugiej poszczeglnych dziaa jednostkowych. Dlatego mwic o projektach inwestycyjno-budowlanych naley mie na myli wanie owe projekty czci caego projektu rewitalizacji. Wrd elementw programu rewitalizacji projekty inwestycyjno-budowlane posiadaj szczegln wag, a realizowane s w specyficznym dla nich kontekcie organizacyjno-finansowym. S nie tylko kosztowne i trudne w przygotowaniu i realizacji, ale rwnie uwikane w problemy wasnoci, odpowiedzialnoci finansowej i naznaczone pitnem wysokiego ryzyka ponoszonego przez inwestorw. Na obszarach programw rewitalizacji projekty takie mog by realizowane przez rnych inwestorw: Towarzystwa Odnowy, wsplnoty mieszkaniowe, spdzielnie mieszkaniowe, Towarzystwa Budownictwa Spoecznego, pojedynczych inwestorw prywatnych (wacicieli kamienic), obcych inwestorw komercyjnych (developerw), amatorw bd grupy inicjatywne spoecznoci lokalnej. Generalna zasada realizacji inwestycji budowlanych polega na inwestowaniu pienidzy w celu osignicia zysku. Dotyczy to przede wszystkim inwestorw, ktrzy tworzone lub remontowane przez siebie powierzchnie przeznaczaj na wynajem lub sprzeda. W ramach gospodarki wolnorynkowej trudno wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej waciciel gotw byby zainwestowa w nieruchomo, jeli z gry wiadomo, e poniesie strat. W wypadku inwestowania wycznie wasnej gotwki, wyrzuciby j wwczas na przysowiowy bruk. W wypadku lokowania kapitau uzyskanego na rynku (w banku), mgby by pewien, e straci sw inwestycj na rzecz banku. Brak dochodw z obiektu nie pozwalaby na obsug kredytu. Wprawdzie teoretycznie mona sobie wyobrazi inwestora posiadajcego tajemnicze rdo gotwki, ktre inwestuje bez ogldania si na straty czy zyski, taka sytuacja zainteresowaaby jednak wkrtce urzd finansowy lub prokuratur. Podobnie, jak majtek prywatny nie suy temu, aby trwoni go na nierentowne inwestycje, rwnie i budet gminy nie jest do tego przeznaczony. Dlatego dziaanie inwestycyjne gminy jako inwestora budowlanego winno by obliczone co najmniej na odzyskanie zainwestowanych rodkw. Niemono ich bezporedniego odzyskania zarwno dla inwestora prywatnego, jak i dla gminy oznacza konieczno dofinansowania przedsiwzicia ze specjalnych rodkw publicznych.
63
6.2. Funkcja, zadania i odpowiedzialno gminy w dziedzinie finansowania rewitalizacji

W wyniku prywatyzacji komunalnych zasobw mieszkaniowych i reprywatyzacji nieruchomoci, wiele obiektw wyprowadzonych zostao z obszaru wasnoci komunalnej. Ju z tej racji zasig wpywu gminy na procesy rewitalizacji uleg znacznej redukcji. Zmieni si tym samym zakres odpowiedzialnoci gminy za stare zasoby budowlane w miastach. Obszar odpowiedzialnoci finansowej gmin zmniejszy si, odpowiedzialno polityczna za stan miasta pozostaa. Istnieje ona szczeglnie wtedy, gdy stan zasobw przestrzennych miasta wskazuje na zjawiska kryzysowe lub degradacj i tym samym hamuje bd uniemoliwia jego rozwj spoeczno-ekonomiczny. Zapytajmy teraz, jak ta odpowiedzialno przekada si na odpowiedzialno finansow gminy w dziedzinie rewitalizacji. Naley odrni gmin w jej roli waciciela nieruchomoci od gminy jako waciciela obiektw i obszarw uytecznoci publicznej. Do pierwszego rodzaju wasnoci zaliczy naley: mieszkania komunalne, powierzchnie uytkowe w nieruchomociach komunalnych, przestrzenie oraz grunty z istoty swej nie publiczne, jak np. wntrza kwartaw pozostae po akcjach prywatyzacji mieszka przy gminach bd nalece do mieszka czy domw komunalnych. Do drugiego rodzaju wasnoci zaliczamy: infrastruktur, ulice, place, publiczne zielece, publiczne place zabaw, budynki uytecznoci publicznej. Rozrnienie obu tych form wasnoci niezalenie od tego, czy odpowiada mu odpowiednia regulacja prawna, czy te nie istotne jest dla zasad finansowania rewitalizacji przez sektor publiczny. W odniesieniu do tych ostatnich obszarw i obiektw istnieje niezaprzeczalna i pena odpowiedzialno finansowa gminy26. Z kolei mieszkania komunalne, powierzchnie uytkowe w komunalnych nieruchomociach i inna wasno wymieniona wczeniej stanowi nietypow form wasnoci komunalnej w tym sensie, e nie jest ona konieczna do wypeniania ustawowych zada gminy.
Nie musi by to regu. Obecnie przedmiotem prywatyzacji staj si rwnie typowe obiekty uytecznoci publicznej, jak ratusze, szkoy, teatry, kliniki, szpitale itd. Czsto obiekty takie realizowane s przez inwestorw prywatnych, a nastpnie (podobnie do zasady leasingu), wynajmowane gminom za czynsz, a po pewnym czasie nieodpatnie im przekazywane. Dzieje si tak wwczas, gdy inwestor zrefundowa ju sw inwestycj, osign odpowiedni zysk i nie ma zamiaru dalej by administratorem obiektu wymagajcego coraz wikszych nakadw organizacyjnych i finansowych.
26
64
Obszary tej wasnoci z natury rzeczy stanowi potencja prywatyzacyjny. Gmina w ramach strategii rozwoju miasta powinna okreli, jak zamierza t wasno sprywatyzowa, gdy stanowi ona typowe formy wasnoci prywatnej, ktre nie powinny nalee do sektora publicznego27. Dlatego te gminy powinny unika realizowania dziaa inwestycyjnych (rewitalizacji) na obszarze swej wasnoci, ktra winna by przedmiotem prywatyzacji. W ramach prywatyzacji, gmina moe zastosowa rne rozwizania: utworzy z zasobw komunalnych wasne spki z o.o., przekaza je Towarzystwu Odnowy, przekaza je Towarzystwom Budownictwa Spoecznego, sprzeda na rynku nieruchomoci jako budynki lub mieszkania. Aby zachowa wpyw na polityk mieszkaniow, gminy mog zdecydowa si na jedno z trzech pierwszych rozwiza. Dla wspierania procesu rewitalizacji, projekt Ustawy o programach rewitalizacji przewiduje rozwizanie w formie tworzenia Towarzystw Odnowy spek kapitaowych z udziaem gmin. Zachowanie zasobw mieszkaniowych jako wasnoci gminnej oznacza odpowiedzialno finansow oraz niebagatelne nakady i koszty organizacyjno-techniczne (administracja). Z kolei idea Towarzystw Odnowy, proponowana w projekcie Ustawy, znajduje uzasadnienie w tym, e Towarzystwo moe pozyskiwa rodki na konieczne nakady modernizacyjne z rynku finansowego, natomiast sprzeda mieszka czy budynkw zrewaloryzowanych moe da przychody pozwalajce na spat zobowiza. Wydaje si, e remont zorganizowany przez profesjonaln firm bdzie przeprowadzony lepiej i taniej. Jeli chodzi o gospodarowanie komunalnymi zasobami mieszkaniowymi, to koncepcja Towarzystwa Odnowy jako podmiotu gospodarczego przejmujcego wasno mieszka komunalnych i dcego do ich prywatyzacji po remoncie i podwyszeniu standardu, zwalnia niejako gmin od mediacji z najemcami i wspwacicielami (jeli mamy do czynienia ze wsplnotami mieszkaniowymi). Zakadajc takie zasady dla wasnoci komunalnej w dziedzinie mieszkalnictwa, problem finansowania rewitalizacji komunalnych zasobw mieszkalnych docelowo nie ley w gestii gminy, ale przenosi si na poziom wyszy, na ktrym gminy posiada bd tylko wpyw poredni. Dotyczy on systemu kredytw bankowych, odpowiednich dla finansowania moliwych do zrefundowania kosztw rewitalizacji. Wpyw gmin na rewitalizacj dotyczy bdzie natomiast: tworzenia systemw subwencjonowania rewitalizacji, tworzenia warunkw organizacyjnych dla aktywizacji spoecznoci lokalnej. Doda naley, e tworzenie systemw subwencji nie bdzie prawdopodobnie moliwe bez udziau pastwa. Do takiego rozwizania zmierza projekt Ustawy o programach rewitalizacji, wprowadzajc form gminnych i wojewdzkich funduszy rewitalizacyjnych, jak i specjalnych kreWynika to midzy innymi z zasady unikania konkurencji midzy sektorem wolnorynkowym a publicznym w odniesieniu do obszarw majcych znaczenie gospodarcze. Do zada gminy nie naley prowadzenie dziaalnoci gospodarczej, a do takiej naley obszar mieszkalnictwa. Rwnie i tutaj istnieje subtelna rnica midzy bezporedni dziaalnoci gminy jako inwestora w dziedzinie inwestycji mieszkaniowych a jej polityczn odpowiedzialnoci za stan mieszkalnictwa.
27
65
dytw sanacyjnych oraz tworzc ramy organizacyjne dla zarzdzania procesem rewitalizacji, przy zaoeniu znaczcej roli aktywnoci spoecznej. Zasoby gminne mieszka i terenw na obszarze programu rewitalizacji mog pomc gminie w optymalnym przygotowaniu projektw w fazie formuowania i pierwszej fazie realizacji programu rewitalizacji. Ze swej wasnoci gmina moe stworzy korzystne konstelacje wasnoci dla Towarzystw Odnowy oraz rezerwowa i ksztatowa tereny dla realizacji projektw. Moe te optymalizowa struktur wasnoci i uytkowania gruntu. Ostatecznym celem bdzie jednak prywatyzacja tych zasobw komunalnych.
6.3. Finansowanie projektw inwestycyjno-budowlanych w programie rewitalizacji

Niezalenie od tego, czy inwestycje budowlane (rewitalizacyjne) realizowane bd przez Towarzystwa Odnowy, wacicieli prywatnych, czy te wsplnoty mieszkaniowe, reguy finansowania bd dla wszystkich identyczne. Podstawow zasad bdzie partycypacja lokatorw, wzgldnie wacicieli w finansowaniu inwestycji rewitalizacyjnych budownictwa. Zakada si rwnie wczenie najemcw mieszka w finansowanie rewitalizacji, ktre moe obj dwa zakresy: remonty i ulepszenia w wynajmowanych mieszkaniach, bdce inwestycj najemcw we wasny komfort zamieszkiwania, wspfinansowanie remontu/modernizacji budynku na zasadach uzgodnionych w programie rewitalizacji. Uzasadnieniem tego jest fakt, e lokatorzy, tak jak waciciele mieszka bdcy ich uytkownikami, sa tymi adresatami programu rewitalizacji, wzgldnie waciciele mieszka s tymi podmiotami, ktrym inwestycje rewitalizacji przynosz bezporedni korzy. Prcz lokatorw korzystajcych z dobrodziejstwa remontu domw, w ktrych mieszkaj, z rewitalizacji korzystaj rwnie inni czonkowie spoecznoci lokalnej, np. dziki temu, e obszar kryzysowy (ulice, place, tereny zielone, fasady budynkw, znajdujce si tam obiekty zabytkowe itp.) odzyskuje walor przyjaznej przestrzeni miejskiej. W ten sposb krajobraz miasta staje si nie tylko przestrzeni przyjazn dla czonkw spoecznoci bezporednio zainteresowanych rewitalizacj, lecz rwnie dla pozostaych mieszkacw, ktrzy winni wspuczestniczy w kosztach poprawy warunkw ycia w miecie. Generalnie, rewitalizacja powinna by finansowana przez spoeczno lokaln, w tym: lokatorw rewitalizowanych mieszka za pomoc paconych przez nich czynszw netto (bez kosztw dodatkowych ogrzewanie, prd, itp.), pozostaych mieszkacw miasta dziki paconym przez nich podatkom, z ktrych okrelona cz wspiera bdzie finansowanie rewitalizacji (subwencje). Podobnie jak budowa nowych powierzchni, rewitalizacja jest wytwarzaniem okrelonego, nowego produktu, ktry jako towar zostaje nabyty przez lokatorw, a dziki poprawie sytuacji przestrzenno-funkcjonalnej miasta, przez og obywateli.
66
6.4. Odpowiedzialno gminy i rola subwencji w procesie rewitalizacji

Inwestor prywatny, finansujcy przedsiwzicie rewitalizacyjne ze rodkw wasnych lub pozyskanych z banku, zmierza do odzyskania ich z czynszu (netto)28. Pragnie on rwnie osign zysk ze swej inwestycji. Gmina, prowadzca proces rewitalizacyjny w oparciu o projektowan Ustaw, znajdzie si w nieco innej sytuacji. Rwnie i ona nie moe rozdawa pienidzy za darmo, ale w sytuacji pokonywania takich problemw jak: sytuacja kryzysowa, degradacja przestrzeni, luka remontowa, zahamowanie lub brak rozwoju spoeczno-ekonomicznego, niskie dochody ludnoci, bariery finansowe i psychologiczne w odniesieniu do problemu czynszu, konieczno znacznej mobilizacji zewntrznych potencjaw inwestycyjnych, negatywne skutki spoeczno-ekonomiczne transformacji i globalizacji inwestycje zmierzajce do rewitalizacji substancji budowlanej nie bd mogy w krtkim czasie osign spodziewanej rentownoci, a z pewnoci nie bd przynosi zysku. Mimo to, nie bdzie mona zrezygnowa z zasady partycypacji lokatorskiej w kosztach rewitalizacji29. Dla realizacji socjalnie zorientowanej rewitalizacji trzeba wypracowa system, w ktrym obcienie lokatorw czynszem po rewitalizacji nie bdzie prowadzio do wypierania mieszkacw z dotychczasowych obszarw ich zamieszkania. Oznacza to, e projekty inwestycyjno-budowlane bd
Czynsz netto to opata za sam wynajem lokalu stanowica czysty zysk wynajemcy w odrnieniu od innych opat, takich jak ogrzewanie, wiato, wywz mieci itp. Tak dugo, jak wynajemca musi spaca swe zobowizania kredytowe zwizane z poczynion inwestycja, czynsz netto winien te spaty pokrywa. Potem staje si on ju dochodem waciciela jego rent. 29 Liczc si z oporem lokatorw wobec perspektywy ich partycypacji w pokrywaniu kosztw rewitalizacji drog opaty czynszowej (netto), czyli praktycznie podwyki czynszu po rewitalizacji, naley zwrci uwag na nastpujce czynniki: urealnienie czynszw jest nieuchronne, gdy bez niego nie da si zrefundowa adnych powaniejszych programw rewitalizacji. Przykadem urealnienia czynszu stay si mieszkania TBS. Rwnie mieszkania wasnociowe sprzedawane s za realne ceny. Obie formy inwestycji mieszkaniowych wyznaczaj jednoczenie jedyny obszar realnego przyrostu powierzchni mieszkalnej; istnieje cay szereg modeli, pozwalajcych na rnicowanie czynszw w zalenoci od zakresu inwestycji, czy te dochodw lokatorw, jak te na rozcignicie w czasie refundacji kosztw rewitalizacji przez czynsz netto. Oznacza to, e zwikszenie czynszu w wyniku rewitalizacji nie musi oznacza dramatycznego wzrostu obcie lokatorskich; problem czynszu wie si czsto z wysokimi kosztami dodatkowymi (eksploatacja mieszka). Koszty te s najczciej wynikiem niskiego standardu mieszka i pyncych std strat energii. Inn przyczyn jest niska sprawno organizacyjna i brak innowacji w dziedzinie wielu usug komunalnych; istniej modele umoliwiajce podzia kosztw rewitalizacji na cz refundowan przez czynsz i cz pokrywan ze rodkw publicznych (subwencje kosztw budowy bd dodatki mieszkaniowe).
28
67
Ryc. Podstawowy schemat funkcjonowania inwestycji budowlanej wzgl. rewitalizacyjnej
musiay by finansowane w oparciu o zrnicowane systemy partycypacji lokatorw i przy udziale rodkw publicznych (subwencji). Nietrudno przewidzie, e program rewitalizacji bdzie oferowa rne zasady finansowania dla rnych zada inwestycyjnych. Istotne bdzie te stosowanie w projektach inwestycyjnych takich rozwiza, ktre przynosi bd zarwno oszczdnoci kosztw budowy, jak i energii (koszty eksploatacji).
6.5. Rola subwencji w finansowaniu projektw inwestycyjno-budowlanych

Subwencje pochodz z podatkw obywateli i mog by stosowane tylko tam i tylko w takim stopniu, w jakim su interesowi publicznemu. Wsparcie (subwencje) finansowe ze rodkw publicznych, kierowane do prywatnych lub gminnych inwestycji rewitalizacyjnych, mog dotyczy nastpujcych celw: obnienia wysokoci czynszu dla osb o ograniczonych dochodach (interes spoeczny), finansowania niektrych czci budynkw, jak: fasad, dachw, elementw zabytkowych, posiadajcych znaczenie historyczne lub wpywajcych na zachowanie estetyki przestrzeni publicznej i obszaru miasta, dziaania ekologiczne sprzyjajce ochronie rodowiska, zasobw naturalnych i oszczdnoci energii. Dyskutowany projekt Ustawy o programach rewitalizacji nie zmierza do szczegowego ujcia sposobu dystrybucji rodkw publicznych. Wynika ma ona z oglnych zasad stosowania rodkw publicznych i by zgodna z powszechnie stosowanymi standardami europejskimi. Ustawa zmierza jedynie do okrelenia grnych granic wspierania ze rodkw publicznych (gminnego funduszu rewitalizacyjnego) prywatnych projektw inwestycyjno-budowlanych. Zakres subwencjonowania inwestycji prywatnych i refundacji ich kosztw z czynszu (netto) musi by dokadnie ustalony dla kadej inwestycji rewitalizacyjnej (inwestycyjno-budowlanej). Musi on by rwnie moliwy do skontrolowania, najpniej w ramach rozliczenia inwestycji z udzielonych jej subwencji. Pene fi-
68
nansowanie rewitalizacji ze rodkw gminnych czy innych rodkw publicznych jest niedopuszczalne, chyba e chodzi bdzie o realizacj projektw obejmujcych cele publiczne. Uwzgldniajc aktualn sytuacj naley zaoy, e zapotrzebowanie inwestorw prywatnych na subwencje (Towarzystw Odnowy, spdzielni mieszkaniowych, pojedynczych wacicieli domw, czy te wsplnot mieszkaniowych) bdzie raczej wysokie. Bdzie to opniao realizacj projektw inwestycyjno-budowlanych, a w kadym razie znacznie j utrudniao. Dlatego doradza naley rozwijanie i wspieranie rozwiza innowacyjnych dla pokrycia kosztw inwestycji remontowych. W maksymalnym stopniu korzysta przy tym naley z subwencji kierowanych na popraw bilansu cieplnego domw, innowacyjne rozwizania systemw energetycznych, a take zmierza do obniania innych kosztw eksploatacji mieszka. Zasad winny by: optymalna kalkulacja kosztw, bardzo oszczdne inwestowanie, wczanie lokatorw do realizacji remontw, korzystanie z subwencji obniajcej koszty eksploatacji budynkw, szukanie moliwoci komplementowania rnych rodkw pomocowych. Inwestor moe finansowa projekty inwestycyjno-budowlane (np. rewitalizacyjne) tylko w tym wymiarze, w jakim jest w stanie odzyska zainwestowane rodki drog sprzeday lub wynajmu zrealizowanych powierzchni. Jego podstawowym celem jest przy tym osignicie zysku z inwestycji.
6.6. Problem nierentownoci inwestycji w ramach programw rewitalizacji

Osignicie rentownoci i zysku w inwestycjach mieszkalnictwa jest trudne i udaje si przede wszystkim w dziedzinie prywatnie finansowanego mieszkalnictwa wasnociowego oraz w wypadku mieszka czynszowych TBS (stosownie do uwarunkowa tego programu, np. odmiennych regulacji stawek czynszu lub dostpu do preferencyjnego kredytu dugoterminowego). Wraz z wyczerpywaniem si moliwoci finansowych i zaspokajaniem rynku w Polsce, rwnie dynamika mieszkalnictwa wasnociowego ulega w ostatnich latach zahamowaniu. W rozwinitych krajach zachodnich rewitalizacja zasobw mieszkaniowych przeznaczonych dla szerokich grup spoecznych nie naley do inwestycji przynoszcych zysk. Z trudnoci udaje si tam uzyska rentowno bez wsparcia subwencjami publicznymi. Podobnie ma si rzecz z rewitalizacj starych zasobw mieszkaniowych. Z tego wzgldu, inwestycje w dziedzinie rewitalizacji mieszka naley widzie w innej perspektywie ni perspektywa rentownoci i szybkiego zysku. W krajach zachodnich inwestycje rewitalizacyjne kalkulowane byy z reguy w oparciu o subwencje i dugoletnie, korzystnie oprocentowane kredyty. Zakadano, e dochody z takich inwestycji bdzie mona uzyska dopiero po wielu latach. W ten pomylane one byy z reguy jako zabezpieczenie waciciela na okres staroci, wzgldnie jako uzupenienie emerytury, czy te spadek dla dzieci. Inwestycje te mog te by mao atrakcyjne wobec konkurencyjnoci innych, znacznie atwiejszych i bardziej intratnych sposobw inwestowania.
69
Ryc. Struktura subwencjonowanej inwestycji budowlanej
Z tej racji, bardzo istotne dla rewitalizacji s takie czynniki, jak zaangaowanie sektora publicznego w proces zarzdzania rewitalizacj, funkcja penomocnika bdcego gwnym menaderem programu rewitalizacji oraz subwencje publiczne. Rola penomocnika polega bdzie midzy innymi na skutecznym doradztwie inwestorom prywatnym. Do jego zada bdzie naleao nie tylko przekonanie inwestorw o korzyciach inwestowania w ramach programw rewitalizacji, ale rwnie pomoc w tworzeniu koncepcji finansowania, czy te w organizowaniu procesw inwestycyjnych. Jest to ogromne wyzwanie penomocnik bdzie musia konsultowa i oferowa rozwizania bardzo rnym klientom, poczynajc od skromnie uposaonego najemcy maego mieszkania, a koczc na duym przedsibiorcy.
6.7. Subwencje publiczne zasady dziaania i sposb zabezpieczenia

Dyskutowany projekt Ustawy o programach rewitalizacji powouje do ycia gminny fundusz rewitalizacji i formuuje ramowe zasady jego dziaania. Szczegowe zasady dystrybucji rodkw z tego funduszu i ich stosowania bd przedmiotem specjalnych uchwa gminnych, warto jednak w tym miejscu wskaza na niektre oglne zasady ich funkcjonowania i zabezpieczania. Jak ju wspomniano, subwencje publiczne winny przede wszystkim pokrywa te koszty inwestycji, ktre z racji spoecznych, wzgldnie dla realizowania interesu publicznego nie bd mogy zosta pokryte z dochodw pyncych z wynajmu rewitalizowanych powierzchni. Wyliczenie tych niedoborw inwestycji, dla ktrych pokrycia uzasadnione jest zastosowanie subwencji, bdzie naleao do wanych zada penomocnika. Gmina musi rwnie ustali, jak zabezpieczy wpywajce do inwestycji prywatnej rodki publiczne przed ich nieuzasadnionym przenikaniem do obszaru zysku prywatnego. Zjawisko to moe to nastpi wwczas, gdy uzyskana cena sprzeday bdzie wysza od nakadw poniesionych przez prywatnego inwestora lub kiedy dochody z czynszu (netto) przekrocz wysoko obcie wynikajcych z obsugi jego obcienia kredytowego30. Aby tego unikn, udzielone prywatnym inDla uproszczenia zakadamy, e udzia kapitau prywatnego inwestora obejmowa wycznie rodki obce (kredyt bankowy) i pomijamy ewentualny udzia kapitau wasnego, ktrego wysoko i oprocentowanie rynkowe naleaoby w tym miejscu rwnie uwzgldni.
30
70
westorom subwencje musz zosta zabezpieczone. Moe to nastpi w ramach umowy lub poprzez zapis w ksidze wieczystej. W obu wypadkach naley okreli wysoko i okres dziaania subwencji31.
6.8. Modelowanie finansowania projektu inwestycyjno-budowlanego rewitalizacji

Modelowanie finansowania klasycznego projektu rewitalizacji nastpuje podobnie jak w wypadku przygotowywania nowej inwestycji budowlanej. W modelowaniu takim chodzi przede wszystkim o ustalenie relacji kosztw do zysku oraz zakresu i sposobu finansowania. Sporzdzony model ma rwnie pozwoli na ustalenie zakresu rentownoci inwestycji i wysokoci koniecznych subwencji. Model ten jest przydatny zarwno dla inwestorw, jak i dla gmin. Szczeglnie za bdzie pomocny przyszym penomocnikom w ich dziaalnoci doradczej, a take pomoe ustali wysoko rodkw wspierajcych i metody kontroli ich wydatkowania. Przeksztacenie takiego modelu w form tabelaryczn moe stworzy z niego przydatny zacznik dla stawiania wnioskw o udzielenie rodkw wspierajcych przez inwestorw, jak i do uzyskania i zgromadzenia danych statystycznych dla projektw inwestycyjno-budowlanych na obszarze programw rewitalizacji. Model taki moe rwnie znacznie uproci i uatwi negocjacje inwestorw z bankami w sprawie udzielania kredytw na inwestycje. Na samym pocztku naley sporzdzi zestawienie podstawowych danych obiektu rewitalizacji. Obejmuj one:
A. Dane statystyczne obiektu i zestawienie wysokoci czynszw po rewitalizacji

Wysoko czynszw po rewitalizacji wynika bdzie przede wszystkim z przeoenia na nie kosztw inwestycji, ew. pomniejszonych o uzyskane subwencje. Przy ustalaniu ich wysokoci inwestor uwzgldnia bdzie zazwyczaj wysoko czynszw w podobnych obiektach oraz realne moliwoci finansowe potencjalnych wynajemcw (warunki rynku mieszkaniowego). W ten sposb nowa wysoko czynszw bdzie funkcj faktycznych nakadw inwestora i warunkw na rynku mieszkaniowym. Z oddziaywania obu czynnikw wynika bdzie zapotrzebowanie na okrelon subwencj. Oba te czynniki i wynikajce z nich realne moliwoci odzyskiwania za pomoc czynszu nakadw inwestycyjnych stanowi te bd istotn podstaw dla formuowania przez gmin swej polityki mieszkaniowej i socjalnej oraz strategii wspierania inwestycji budowlanych i rewitalizacyjnych.
Dziaanie subwencji mona ograniczy w czasie tak, aby np. zagwarantowa optymalne oddziaywanie subwencji na poziom czynszu w przecigu okrelonego czasu. Po upywu tego czasu subwencja zostaje wymazana. Zapisana na okrelony czas w ksidze wieczystej, informuje o specyficznym obcieniu danej nieruchomoci, co jest istotne w wypadku jej sprzeday. Obcienie takie jest swego rodzaju kredytem, ktry nie jest obsugiwany, ale nie moe te przej (np. drog sprzeday nieruchomoci) do kieszeni waciciela. W ten sposb, prawidowo zabezpieczona subwencja ma nie tylko wpyw na czynsz, ale rwnie na cen sprzeday nieruchomoci do czasu jej wymazania z ksigi hipotecznej. Powyszy system jest istotnym elementem procedur rewitalizacyjnych w Niemczech.
31
71
A. Dane obiektu Miejscowo Ulica Nr. Waciciel 1. Powierzchnie mieszkalne Miasteczko Podgrna 14 Jan Kowalski Ilo m2 przed rewitalizacj Ilo m2 po rewitalizacji Wysoko czynszu w PLN za m po rewitalizacji Mieszkanie 1 Mieszkanie 2 Mieszkanie 3 Mieszkanie 4 Mieszkanie 5 Mieszkanie 6 Mieszkanie 7 Mieszkanie 8 Suma: 2. Powierzchnie uytkowe Biuro 1 Biuro 2 Biuro 3 Sklep 1 Sklep 2 Suma powierzchni 3. Suma czynszu (brutto) na 1 m/c 4. Suma czynszu brutto na 1 rok 5. Ryzyko pustostanu i biece naprawy (10%) 6. Suma czynszu (netto) rocznie 51.030,00 - 5.670,00 56.700,00 4.725,00 00,00 00,00 00,00 80,00 80,00 160 50,00 60,00 60,00 80,00 80,00 330 10,00 10,00 10,00 12,00 12,00 500,00 600,00 600,00 960,00 960,00 3.620,00 30 30 30 30 50 50 60 60 340 30 30 30 30 50 00,00 00,00 00,00 170 6,50 6,50 6,50 6,50 6,50 6,50 6,50 6,50
2
Wysoko czynszu w PLN po rewitalizacji na 1 m/c 195,00 195,00 195,00 195,00 325,00 00,00 00,00 00,00 1.105,00
72
B. Koszty inwestycji 1. Cena zakupu obiektu 2. Koszty pozostae (np. notariusza) 3. Koszty budowy (wg. rzemios lub czci obiektu) 4. Koszty architekta, statyka etc. Suma kosztw inwestycji 5. Koszty kredytu okresu budowy (odsetki 15% rocznie, czas trwania inwestycji 2 lata) 6. Suma: C. Struktura finansowania 1. Koszty budowy (A-6) 2. rodki wasne Gotwka Warto wkadu pracy Inne rodki Rnica (C1 - C-2) 3. Zapotrzebowanie na rodki kredytowe 4. Zdolno kredytowa przy obcieniu rocznym spaty kredytu w wys. 51.030,00 (wg. A-6) 5. Rnica: (C-3 - C-4) 6. Zapotrzebowanie na rodki wspierajce 7. Subwencja %
Ryc. Przykadowe modelowanie finansowania projektu budowlano-inwestycyjnego rewitalizacji
(PLN) 00,00 500,00 500.000,00 10.000,00 560.000,00 168.000,00 728.000,00 (PLN) -728.000,00 120.000,00 58.000,00 550.000,00 550.000,00 -340.200,00 (15% spaty kredytu i odseteki) 209.800,00 209.800,00 ca 38%
B. Zestawienie kosztw inwestycji

Zalenie od tego, w jaki sposb inwestor zamierza przeprowadzi przetarg, zestawienie to bdzie kalkulacj opart bd o poszczeglne rzemiosa (murarz, ciela, stolarz, instalator etc.), bd czci budynku, jak stropy, fasady, klatka schodowa, piwnica etc. Ten ostatni sposb kalkulacji kosztw warto stosowa m. in. tam, gdzie spodziewa si mona wspierania rodkami publicznymi niektrych tylko obszarw inwestycyjnych (np. renowacji fasady lub okien). Moliwie precyzyjne ustalenie kosztw budowy upraszcza zabezpieczenie kontroli jej przebiegu i realizacji zada przez firmy, jak rwnie zapewnia przejrzysto w wypadku dofinansowywania inwestycji ze rodkw publicznych, uatwiajc gminie i penomocnikowi kontrol nad ich wydatkowaniem przez inwestora. W wypadku stosowania zasady generalnego wykonawcy, tak szczegowa
73
kalkulacja kosztw przez inwestora nie bdzie zazwyczaj brana pod uwag. Stosowanie tej zasady moe przynie inwestorowi okrelone organizacyjne i finansowe korzyci. W wypadku subwencjonowania tak przeprowadzonych inwestycji ze rodkw publicznych, gmina winna ustali szczeglne zasady subwencjonowania. Do kosztw samej budowy nale rwnie koszty architekta, statyka, rzeczoznawcw, doradcw etc., jak rwnie koszty finansowania kredytu w trakcie prowadzenia budowy. W tym bowiem czasie inwestycja nie przynosi inwestorowi dochodu, a musi by finansowana z jego rodkw wasnych, wzgldnie kredytw bankowych. Stanowi to bardzo krytyczny punkt w strukturze finansowania inwestycji, albowiem na ten pusty okres inwestor musi podj kredyt dodatkowy, odpowiadajcy praktycznie wysokoci kosztw inwestycji32.
C. Struktura finansowania inwestycji

Ten etap obejmuje zestawienie stojcych inwestorowi do dyspozycji rodkw wasnych oraz zapotrzebowania na kapita obcy. Wartoci te zostaj skonfrontowane z zakadanym dochodem z czynszu. Pozwala to oszacowa rentowno inwestycji, wzgldnie zapotrzebowanie na subwencj. Tabela na s. 71-72 przedstawia przykadowe modelowanie finansowania projektu budowlano-inwestycyjnego rewitalizacji. W wypadku nierentownoci inwestycji i ograniczonych moliwoci subwencyjnych takie zestawienie danych jest pomocne przy weryfikacji kalkulacji (np. poprzez oszczdnoci w zakresie nakadw inwestycyjnych). Zmniejszenie zapotrzebowania na subwencj mona osign drog podwyszenia czynszu, uruchomienia dodatkowych rodkw wasnych lub redukcji kosztw budowy.
6.9. Gmina jako inicjator projektw inwestycyjno-budowlanych

Gminy, poprzez wysuwanie wasnych inicjatyw inwestycyjnych, mog skutecznie inicjowa procesy rewitalizacyjne. Inicjatywy te powinny mie miejsce przede wszystkim na obszarze wasnoci publicznej i obejmowa: remonty obiektw komunalnych i uytecznoci publicznej, odnow infrastruktury podziemnej i naziemnej, inwestycje w ramach poprawy jakoci przestrzeni publicznej placw, ulic, placw zabaw, czy te terenw zielonych, optymalizacj rozwiza komunikacyjnych. Dziaania takie mog by rozwijane przez gminy rwnie w odniesieniu do obszarw wasnoci prywatnej, przy czym rewitalizacja tych obszarw musi lee w interesie publicznym. Bd to np.: programy wspierania odnowy obiektw zabytkowych, programy wspierania odnowy fasad, dachw czy prywatnych terenw zielonych, jak rwnie opotowa, istotnych dla obrazu miasta, uzasadnione wzgldami socjalnymi programy wspierania uytkownikw mieszka.
Zdarza si, e bank udziela na ten okres moratorium, podwyszajc jednak odsetki od kredytu hipotecznego. Czasem da za ten okres jedynie spaty odsetek.
32
74
Inicjatywy gminy, majce na celu aktywizacj obszaru prywatnego, realizowane w ramach ekonomicznych zada rewitalizacji, obejmowa mog rwnie: akcje pod hasem popierania handlu w dzielnicy (doradztwo specjalistw dla drobnego handlu, pomoc organizacyjno-fachowa przy zakadaniu nowych sklepw czy punktw usugowych), akcje skierowane na promocj potencjaw majcych znaczenie dla turystyki, kultury, czy te ochrony zabytkw, akcje ukierunkowane na obszar infrastruktury socjalnej, np. inicjowanie i promowanie dziaa skierowanych na ksztacenie i doskonalenie zawodowe. Rwnie i tu szczeglne znaczenie bd mie projekty zintegrowane.
6.10. Alternatywne projekty oparte o zasad samopomocy i aktywno spoecznoci lokalnej

Na terenach realizacji programw rewitalizacji realizowane bd nie tylko due, ale rwnie drobne projekty inwestycyjno-budowlane. Zrnicowanie projektw inwestycyjnych przyczynia si do tworzenia zrnicowanych standardw powierzchni mieszkalnych i uytkowych. Otwiera te moliwoci mieszkania i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej zrnicowanym grupom spoecznym i podmiotom gospodarczym. Sprzyja powstawaniu lokalnych dziaa inwestycyjnych, realizowanych systemami samopomocowymi, aktywizujcymi spoeczno lokaln. Wspieranie takich inicjatyw wymaga realistycznej oceny ich moliwoci realizacyjnych oraz odpowiedniego wsparcia ze strony gminy i penomocnika. W trakcie przygotowywania projektw, a take prywatyzacji lub przekazywania Towarzystwom Odnowy wasnoci komunalnej, naley zabezpiecza lokalizacje dla dziaalnoci takich niewielkich, lokalnych inicjatyw inwestycyjnych. Dostrzegajc potencjay lokalne i prawdopodobiestwo powodzenia maych inwestycji, gmina moe wykupywa okrelone obiekty, a nastpnie przekazywa je na korzystnych warunkach aktywnym grupom i inicjatywom lokalnym. Szczeglnie popiera naley dziaania, prowadzce do tworzenia powierzchni jednoczenie mieszkalnej i uytkowej (model: Mieszkanie i praca pod jednym dachem). Projekty takie naley inicjowa i wspiera, szczeglnie intensywnie te z nich, ktre wychodz z inicjatywy samych mieszkacw. Bd to najczciej niewielkie projekty, zmierzajce do realizacji lokalnych inicjatyw mieszkaniowych lub rzemielniczo-usugowych. Popieranie takich inicjatyw daje aktywnym i przedsibiorczym czonkom spoecznoci szans na samodzielne przeamanie sytuacji kryzysowych i przeciwdziaanie degradacji. Wzmacnia to identyfikacj mieszkacw z terenem ich zamieszkania i mobilizuje dalsz aktywno spoeczn. Projekty takie wymagaj szczeglnej opieki penomocnika. Dla ich realizacji warto uruchomi specjalne doradztwo, aby w ten sposb jeszcze efektywniej wspiera inicjatywy inwestycyjne na obszarze programu rewitalizacji. Bardzo przydatne dla procesu rewitalizacji s wsplne dziaania spoecznoci lokalnej i miasta w dziedzinie budowania infrastruktury. Tak realizowane projekty odegray istotn rol we wzorcowym programie rewitalizacji dzielnic Lublina Kominek i Stare Bronowice. Mae, indywidualnie lub grupowo realizowane projekty inwestycyjne mog obejmowa:
75
modernizacj bd rozbudow pustych lub zdekapitalizowanych mieszka, modernizacj niewielkich budynkw, np. dawnych oficyn itp. w podwrzach, zagospodarowanie powierzchni nadajcych si dla maego rzemiosa, czsto w efekcie tworzcych podstawy egzystencji dla maych, lokalnych podmiotw gospodarczych, remont pomieszcze dla organizacji projektw ksztacenia lub doskonalenia zawodowego np. w dziedzinach budownictwa i rzemiosa, remont pomieszcze dla organizacji maych centrw komunikacji spoecznej dla modziey czy innych grup spoecznych, np. kawiarni dla spoecznoci lokalnej. W dwch ostatnich przypadkach mamy do czynienia z przykadami projektw integrujcych inwestycje budowlane z celami i zadaniami projektw spoeczno-ekonomicznych. Gmina moe w znacznym stopniu wspomc takie inicjatywy, udostpniajc pomieszczenia czy budynki, udzielajc niewielkiej nawet pomocy finansowej, organizacyjnej, czy te przekazujc materia budowlany. Projekty takie realizowa mona tylko w warunkach wysokiego stopnia gotowoci grup spoecznych do solidarnych dziaa zespoowych i aktywnej partycypacji. Dlatego tak istotne jest budzenie aktywnoci wrd spoecznoci lokalnej. Korzystnym punktem wyjcia dla realizacji maych projektw jest wykorzystanie pustostanw. W wielu wypadkach istniej one w obiektach, ktre planuje si wyburza, uznajc je za obiekty nie odpowiadajce wspczesnym, powszechnie obowizujcym standardom. Dowiadczenia zachodnie, a take lubelskie z Kominka i Starych Bronowic ucz czego innego. Stosowanie do starej zabudowy wymogw urbanistyki osiedli modernistycznych, a take nadmierne ambicje estetyczne, prowadz czsto do powstawania wysokich kosztw rozbirek i strat powierzchni mieszkalnej i uytkowej. Spoecznoci lokalne czsto krytykuj takie postpowanie jako marnotrawienie rodkw i ograniczanie moliwoci nietypowych dziaa innowacyjnych i alternatywnych w dziedzinie tworzenia nowych form mieszkania i pracy. Dlatego te pustostany czstokro nadaj si do realizacji tanich, oszczdnych, samopomocowych projektw inwestycyjnych. Pustostany to nie tylko puste, znacznie ju zdekapitalizowane mieszkania czy budynki. Nale do nich rwnie nie uytkowane strychy, budynki warsztatw, czci piwnic, dawne stajnie i wozownie, mae fabryczki i inne zabudowania, licznie niegdy wznoszone w starych dzielnicach miast. W ramach bada i analiz, wzgldnie opracowywania programu rewitalizacji, obiekty takie winno si dostrzega i ocenia z punktu widzenia maych projektw spoecznoci lokalnej. Istotn rol penomocnika bdzie wspieranie bd inicjowanie takich dziaa. Projekty takie naley uwzgldnia ju podczas formuowania programu rewitalizacji, prbujc moliwie wczenie budzi nimi zainteresowanie grup samopomocowych i szuka form wsparcia. Grupy samopomocowe i osoby realizujce mae projekty winny od samego pocztku wiedzie, jakie koszty bd musiay ponie podczas ich realizacji oraz by w stanie realistycznie oceni swe moliwoci finansowe i wkad pracy wasnej. Szczegln wag w ramach przygotowywania i realizacji takich projektw naley przywizywa do aspektw ekologicznych. Naley wspiera rozwizania ekologiczne i suce oszczdzaniu energii. Celem tych dziaa winno by midzy innymi obnienie kosztw energii i eksploatacji obiektw. Naley rwnie wspiera stosowanie ekologicznych materiaw i technik budowania oraz re-
76
montw. Do tej kategorii naley rwnie wtrne wykorzystanie materiaw budowlanych (recykling), czsto nieopacalne w ramach duych inwestycji, a moliwe wanie w maych inicjatywach inwestycyjno-budowlanych. W wypadku wspierania takich projektw rodkami publicznymi naley zwraca uwag, aby nie byy one kierowane na realizacj rozwiza luksusowych czy ponadstandardowych.
6.11. Projekty zmierzajce do uzyskania zrnicowanego standardu mieszka

Problemy z finansowaniem duych projektw inwestycyjno-budowlanych winny skania do redukcji kosztw remontw. W tym celu penomocnik wraz z inwestorem mog przeprowadzi konsultacje z lokatorami, ktrych celem bdzie przeanalizowanie realnych moliwoci lokatorw w zakresie wysokoci czynszu (netto) z jednej, a preferencji w zakresie standardu z drugiej strony. W wyniku takich konsultacji moe si okaza, e moliwoci i preferencje lokatorw nie s jednakowe. Niektrzy z nich mog by gotowi do rezygnacji ze znacznego podwyszenia standardu na rzecz niszego czynszu. Moe to pomc w redukcji kosztw budowy i pozwoli uboszym lokatorom pozosta w swym dotychczasowym miejscu zamieszkania.
6.12. Wsplne inwestowanie wacicieli (w tym np. Towarzystw Odnowy) i lokatorw

Model ten nie jest nowy, gdy stosowany jest ju od dawna przez prywatnych polskich developerw w ramach tworzenia nowych powierzchni mieszkalnych i uytkowych z przeznaczeniem na sprzeda. W celu obnienia cen swych produktw, developerzy decyduj si na realizacj tych powierzchni jedynie do stanu surowego, pozostawiajc ich rozbudow nabywcom, ktrzy czsto mog zrealizowa ten cel o wiele taniej. Identyczny model stosowa mona w ramach projektw rewitalizacji, co prowadzi bdzie do znacznego obnienia kosztw budowy, a w konsekwencji do obnienia czynszu (netto), koniecznego do refundacji kredytu i zwrotu zainwestowanych rodkw wasnych. Warunkiem jest zapewnienie ekologicznego i energooszczdnego rozwizania dla takich elementw budynkw jak okna, izolacja termiczna, systemy ogrzewania, systemy wodno-kanalizacyjne.
6.13. Samopomocowe projekty inwestycyjno-budowlane jako impuls dla nowych aktywnoci

Aby samopomocowe dziaania budowlano-inwestycyjne przynosiy trwae efekty gospodarcze, konieczna jest wsppraca z izbami rzemielniczymi oraz bankami finansujcymi inicjatywy maej przedsibiorczoci, wzgldnie z odpowiednimi organizacjami pomocowymi. W ramach takich dziaa udaje si niekiedy przeksztaci umiejtnoci i dowiadczenia inicjatyw lokalnych w samodzieln dziaalno gospodarcz. Polega to moe na tworzeniu firm zajmujcych si rozbirkami, pracami porzdkowymi lub nawet drobnymi pracami budowlano-rzemielniczymi. Umiejtnoci z tym zwizane oparte bd na wczeniejszej realizacji wasnych maych projektw inwestycyjno-budowlanych.
77
Inn moliwoci jest rozwijanie dziaa doradczych na podstawie dowiadcze zdobytych w dziaalnoci samopomocowej i inwestycyjnej, np. skierowanych na nowe inicjatywy maych inwestycji, wspierajcych doradztwo penomocnika. Pomoc tak moe gmina nawet gratyfikowa jako istotny wkad do realizacji programu rewitalizacji oparty na konkretnych dowiadczeniach jego bezporednich uczestnikw. Dziaania takie sprzyjaj tworzeniu maych obszarw przedsibiorczoci i pracy. Ich walorem jest znaczna sia motywacyjna dla dalszych dziaa spoecznoci lokalnej.
6.14. Projekty: Wasn prac do wasnego domu (mieszkania)

Projekty takie inicjowane przez gmin i penomocnika kierowane by mog do lokatorw mieszka komunalnych. Polegaj na zaangaowaniu si lokatorw w remont wasnych mieszka, z perspektyw otrzymania ich na wasno. Dziaania lokatorw mog by wspierane niewysokimi subwencjami rzeczowymi (np. materiaami budowlanymi). W oparciu o umow zawart midzy gmin a lokatorami, wkad pracy lokatorw w remont mieszkania bdzie wkadem na rzecz jego zakupu. Po zakoczeniu remontu lokator staje si wacicielem domu (mieszkania), przy czym reszt ustalonej wczeniej ceny spaca gminie w korzystnych ratach. Takie projekty maj szczeglne szanse powodzenia w odniesieniu zarwno do mieszka, jak i domkw na osiedlach robotniczych. Z punktu widzenia gminy, ich efektem bdzie usunicie zjawisk kryzysowych, rozsdna prywatyzacja mienia komunalnego oraz aktywizacja spoecznoci i wzmacnianie jej identyfikacji z miejscem zamieszkania. Projekty takie mobilizuj rwnie przedsibiorczo i innowacyjno lokalnych spoecznoci.
Projekty spoeczne i ekonomiczne
78
7.
Przy planowaniu inicjatyw projektw, majcych na celu realizacj zada zwizanych z pokonywaniem zjawisk kryzysowych w dziedzinie spoeczno-ekonomicznej, naley uwzgldnia rda tych zjawisk, stwierdzone w ramach bada i analiz. Dziaaniem lokalnym nie bdzie mona usun takich zjawisk kryzysowych, ktrych przyczyny le w sferze ponadlokalnej - majcych charakter strukturalny i regionalny lub makroekonomiczny. W skali lokalnej mona jednak dy do zagodzenia efektw takich uwarunkowa w odniesieniu do ycia spoecznego i gospodarczego danej przestrzeni i spoecznoci lokalnej. W takim wypadku konieczna jest integracja dziaa i rodkw ponadlokalnych.
7.1. Spoeczno-ekonomiczne projekty programu URBAN

Istotny obszar realizacji programu rewitalizacji stanowi projekty ekonomiczne i spoeczne oraz ich cele i zadania. Projekt przewiduje, e obejmowa maj zarwno problemy ochrony rodowiska przyrodniczego, jak kulturowego, popraw bezpieczestwa, ale take zagadnienia informacji, partycypacji, aktywizacji i integracji spoecznej. W ramach projektw spoecznych i ekonomicznych bd rwnie realizowane cele i zadania zwizane z kwestiami lokatorskimi (mieszkania zastpcze), a rwnoczenie takie jak aktywizacja gospodarki lokalnej i angaowanie rodkw pomocowych. W zwizku z realizacj programu realizowane bd projekty, zmierzajce do usuwania zjawisk kryzysowych w sferze spoecznej i ekonomicznej i tworzce podstawy dla rozwoju lokalnej spoecznoci. Cele i zadania realizowane w ramach projektw spoecznych oraz w ramach projektw ekonomicznych s czsto ze sob zwizane. Interpretacja powyszych zagadnie w projekcie Ustawy jest cakowicie zbiena z liter europejskiego programu URBAN II. Wspomniano ju wczeniej w rozdziale dotyczcym przygotowania programu rewitalizacji e spodziewa si naley kontynuacji tego programu jako URBAN III. Bdzie on mia doniose znaczenie dla wspierania programw rewitalizacji w Polsce. Program URBAN jest czci zintegrowanego systemu wspierania rozwoju spoeczno-ekonomicznego. Rozwj ten identycznie jak w polskiej Ustawie jest obecnie uwaany za gwny cel i zadanie europejskich programw rewitalizacji miast. Z tego wzgldu warto w ramach realizacji Ustawy o programach rewitalizacji orientowa si na ten program rwnie przy formuowaniu celw i zada projektw rewitalizacji. S nimi:
Cele wiodce:
tworzenie i zachowanie miejsc pracy, tworzenie nowych i remonty starych powierzchni mieszkaniowych,
79
budowanie nowych struktur rzemiosa i kultury na obszarze programu, poprawa bezpieczestwa, stabilizacja struktury spoecznej i poprawa warunkw ycia mieszkacw.
Gwne cele operacyjne, odnoszce si do tworzenia warunkw ramowych dla osignicia celw wiodcych:
rozwj ekonomii lokalnej i poprawa jej konkurencyjnoci, poprawa imageu dzielnicy i jej promocja na obszarze oglnomiejskim, wzmocnienie identyfikacji i integracji spoecznej, realizacja rwnych szans kobiet i mczyzn, wzmocnienie spoecznych potencjaw innowacyjnych, przedsibiorczoci i aktywnoci spoecznej.
Podrzdne cele operacyjne, majce wspiera realizacj gwnych celw operacyjnych:

uzupenienie, wzgldnie stworzenie odpowiedniej infrastruktury spoecznej (kultura i wypoczynek), poprawa sytuacji transportu i rodowiska, poprawa otoczenia domw i estetyki obiektw, integracja wartoci historycznych i tradycji lokalnych. Z powyszego wynika, e rwnie program URBAN realizuje zasad cisej integracji projektw wyprowadzonych ze sfer inwestycyjnych, spoecznych i ekonomicznych, widzc w tym optymalny instrument do przezwyciania sytuacji kryzysowych. Z tej racji warto po raz kolejny poleca, zarwno gminom, jak i penomocnikom, integracyjny sposb widzenia programu rewitalizacji i stosowne formuo-wanie treci, celw i zada projektw. Rola projektw ekonomicznych i spoecznych polega przede wszystkim na przygotowaniu jednostek i grup do wejcia do obszaru pracy, w doskonaleniu ich wyksztacenia, przygotowania zawodowego, a wic ich kompetencji socjalnych. Suy to zwikszeniu szans osb i grup na tworzenie samodzielnych miejsc pracy i wejcie na rynek zatrudnienia. Projekty mog suy zarwno bezporedniemu ksztaceniu, jak i mie charakter orodkw doradczych. Innym rodzajem projektw bd takie, ktre zmierzaj do podejmowania konkretnych dziaa, bezporednio owocujcych powstawaniem nowych miejsc pracy. Jeszcze inne su tworzeniu paszczyzn komunikacji i integracji spoecznej. Niektre projekty spoeczno-ekonomiczne rewitalizacji bd wymagay znacznych mechanizmw i rodkw wspierajcych, inne bd dziaa bardziej samodzielnie i niezalenie. Dla tych ostatnich dziaalno doradcza bdzie miaa charakter ramowy i towarzyszcy. Przy realizowaniu projektw spoeczno-ekonomicznych, skierowanych na tworzenie zdrowych i dynamicznych podstaw rozwoju spoecznoci lokalnej, szczegln uwag zwrci naley na ich funkcj skutecznej katapulty do samodzielnoci. Istotnym warunkiem powodzenia projektw spoeczno-ekonomicznych jest tworzenie dla nich zintegrowanej sieci powiza instytucjonalnych. Zmierza tu naley do pozyskania takich instytucji jak koci, izby rzemielnicze, doradztwa projektw pomocowych czy instytucje zajmujce si
80
szkoleniem lub doskonaleniem zawodowym. Zadba trzeba o stworzenie dobrze funkcjonujcego systemu komunikacji midzy tymi instytucjami, penomocnikiem, spoecznoci lokaln i odpowiednimi wydziaami urzdw miejskich (np. d.s. modziey, szkolnictwa, spraw socjalnych, urzdw pracy, policji, promocji gospodarczej, kultury itp.).
7.2. Samopomocowe dziaania ekonomiczne oparte o tzw. nisze ekonomiczne

Jednostki, pragnce rozwin dziaalno jako samodzielne podmioty gospodarcze, czsto orientuj si na tzw. szeroki rynek. Wymaga to jednak sporych inwestycji, nakadw organizacyjnych i administracyjnych. Wymaga te utrzymywania staego i wysokiego poziomu towarw i usug wobec konkurencyjnej poday, a take odpornoci na okresowe zaamania koniunktury. To wszystko sprawia, e tego typu aktywnoci s kosztowne. W Polsce wikszo samodzielnych inicjatyw gospodarczych nie powstaje w oparciu o kredyty bankowe, lecz z trudem zdobyt gotwk. Niepowodzenie oznacza w takim wypadku powrt do pozycji wyjciowej i czsto pozbawia szans na ponowienie prby. Dlatego prb rozpoczcia samodzielnej dziaalnoci gospodarczej warto oprze na szukaniu tzw. nisz ekonomicznych oraz atwo odnawialnym kapitale wasnej pomysowoci i siy wasnych mini. Wane jest te tworzenie form grupowego dziaania samopomocowego. Nisze ekonomiczne s to obszary dziaa gospodarczych, nieatrakcyjnych dla duych podmiotw gospodarczych, np. sieci handlowych czy wyspecjalizowanych firm usugowych. Przyczyn tego jest z reguy spora pracochonno, nieprzydatno dla produkcji masowej, zindywidualizowane gusta potencjalnych klientw lub niska opacalno produkcji. Nisze powstaj rwnie wtedy, gdy tworzy si nowy obszar popytu, nie dostrzeony jeszcze przez masowy rynek. Do obszarw niszowych nale czsto dziaania i produkty odpowiadajce na alternatywne style ycia, afirmowane jako bardziej etyczne, ekologiczne lub realizowane z innych przyczyn. Poszukiwanie, definiowanie i praktyczne wykorzystanie takich nisz posiada niebagatelne znaczenie dla obszarw kryzysowych. Przy realizacji takich dziaa potrzeba czsto przysowiowej wdki, a wic pomocy ze strony gminy, czy te penomocnika. Pomoc ta jest szczeglnie wana w dziedzinie doradztwa i szkolenia, transferu dowiadcze i wzorcw dla osb i grup zamierzajcych zbudowa i prowadzi niszow dziaalno gospodarcz. Potrzebuj one czsto oprcz porad odpowiednich pomieszcze, nieco materiaw, czy te pomocy promocyjnej np. w prowadzeniu rozmw i negocjacji z bankami czy innymi partnerami. W takich przypadkach gmina lub penomocnik stosowa bd metod wsparcia w pocztkowych fazach projektu, wspomagajc przygotowania do wejcia na rynek, jakim z reguy bdzie may rynek gospodarki lokalnej. Wsparcie takich projektw zwykle polega bdzie na udostpnieniu odpowiednich lokali, doradztwie w pierwszych fazach projektu, udzielaniu pomocy przy adaptacji pomieszcze, wzgldnie doradztwie w zakresie maego biznesu oraz w promocji. Promocja moe tu by bardzo istotna i warunkowa nie tylko start okrelonej inicjatywy, ale rwnie jej przetrwanie i trwae wkomponowanie w lokalny krajobraz i lokalne zwyczaje oraz mody. Na Zachodzie, ale coraz czciej rwnie w Polsce, przykadem takich nisz mog by niewielkie warsztaty naprawy rowerw lub wypoyczalnie samochodw, poczone z warsztatem napraw-
81
czym. Zasad ich dziaalnoci jest zakup tanich, starszych modeli samochodw, ich naprawa i tworzenie parku taniej wypoyczalni samochodw dla osb zamierzajcych dokona podry w promieniu 100-150 km lub zmuszonych dojeda czasowo do miejsca pracy, nie posiadajcego poczenia komunikacj publiczn. Klientami takich wypoyczalni-warsztatw s czsto studenci, ludzie nie posiadajcy samochodu lub ubosze rodziny, ktre dziki temu mog wyjeda z dziemi na weekend. Z czasem warsztaty takie rozszerzaj sw dziaalno i specjalizuj si w naprawie starszych rocznikw samochodw (a take tzw. oldmobilw), bazujc na tym, i dla klienta taka usuga nie byaby opacalna w drogich warsztatach firmowych. Jeszcze innymi formami dziaalnoci gospodarczej, ktre rozwijano pomylnie jako projekty w ramach programw rewitalizacji w krajach zachodnioeuropejskich, byy warsztaty stolarskie, specjalizujce si w naprawie i handlu uywanymi meblami. Zajmoway si one rwnie konserwacj mebli, przedmiotw zabytkowych, najprzerniejszych staroci, a nawet dzie sztuki. Osoby i grupy, podejmujce t dziaalno, czsto organizoway targowiska i imprezy na terenach rewitalizacyjnych, zyskujce z czasem ponaddzielnicow, a nawet ponadlokaln renom. W ramach projektw powstaway rwnie mae warsztaty, zajmujce si skupem, sprzeda i napraw sprztu elektronicznego np. recyklingiem komputerw i innych urzdze elektronicznych ktrych naprawa byaby w inny sposb trudna lub nieopacalna. W ramach projektw mona te poczy kilka celw, np. inicjowanie dziaalnoci gospodarczej, realizowanie projektu inwestycyjnego, szkolenie zawodowe i popularyzowanie budownictwa ekologicznego. Z reguy takie projekty wymagaj wsparcia specjalnych programw Unii Europejskiej. Istotny jest te dobr odpowiednich partnerw (np. firm, izb rzemielniczych, szk zawodowych itp.). Wspomniane projekty opieraj si na dziaaniu grupowym. Grupy czsto rekrutuj si z osb bezrobotnych, a ich celem jest pozyskanie nowych umiejtnoci zawodowych lub bezporednie tworzenie miejsc pracy. Czsto bd to obszary obejmujce nowe technologie budownictwa ekologicznego (np. ostatnio szczeglnie popularna jest technologia budowy z gliny), lub te bardzo tradycyjne rkodziea. Nauka zawodu poczona tu bdzie z realizacj konkretnego projektu. Uczestnicy projektu mog sta si mieszkacami lub uytkownikami zrealizowanych powierzchni oraz w oparciu o zdobyte kwalifikacje uruchomi w nich wasn dziaalno gospodarcz. Na tych terenach realizowania programw rewitalizacyjnych, na ktrych gmina i penomocnicy dostrzegali w por konieczno inicjowania i wspierania maej ekonomii, czsto pojawiaj si efektywne i innowacyjne inicjatywy gospodarcze. W Polsce klasycznym tego przykadem stay si, znakomicie przygotowane i skutecznie zrealizowane, programy rewitalizacji w dzielnicach Lublina: Stare Bronowice i Kominek. Udao si tam powiza dziaania miasta, koordynatorw procesu rewitalizacji, mieszkacw, instytucji i firm, oraz organizacji i rodkw pomocowych. Przede wszystkim jednak udao si zaktywizowa spoeczno lokaln, ktra nie tylko partycypowaa w realizacji wsplnych inwestycji, ale na szerok skal podja aktywno gospodarcz.
82
7.3. Projekty tworzce nowe struktury socjalne na obszarze programu rewitalizacji

7.3.1. Opieka nad dziemi i modzie zajcie dla seniorw
Projektem realizujcym rwnoczenie cele integracji i pomocy spoecznej moe by wczenie seniorw do dziennej opieki nad maymi dziemi. Miasto moe uatwi uzyskanie dla projektu odpowiednich pomieszcze, przy ktrych remoncie i organizowaniu odpowiedniego zaplecza (ziele, place zabaw) pomocni bd rodzice. Gmina wspiera moe projekt tanio odsprzedajc materiay budowlane i wyposaenie dla zaplecza. Rodzice dzieci i modziey pokrywaj koszty eksploatacji pomieszcze i udzielaj okrelonej gratyfikacji seniorom za opiek w takim alternatywno-spoecznym przedszkolu. Podobn inicjatyw, angaujc np. bezrobotnych lub emerytowanych nauczycieli, mona stworzy dla orodkw pomocy dzieciom przy odrabianiu lekcji bd dla opieki nad nimi w czasie pozaszkolnym. Rwnie i w tym celu projekt rozpocz mona ma dziaalnoci inwestycyjn w celu uzyskania odpowiednich pomieszcze. W takich inicjatywach bardzo pomocne mog okaza si parafie.
7.3.2. Kluby seniorw obsugiwane przez modzie

Na obszarach kryzysowych powanym problemem spoecznym jest wyobcowanie starszych samotnych osb, czsto dysponujcych niewielk rent, cierpicych z powodu niedostatku i braku kontaktw spoecznych. Nie zawsze mog one realizowa swe wasne projekty lub uczestniczy aktywnie w innych. Prb rozwizania tego problemu moe by aktywizacja bezrobotnej modziey w celu organizacji i opie ki nad ludmi starszymi w klubach seniorw. Organizacja takich klubw przebiega moe podobnie jak w wypadku poprzednio opisanych projektw. Ich znaczenie wykracza moe poza dziaalno wycznie opiekucz i suy ksztaceniu modych ludzi w dziedzinie opieki spoecznej.
7.4. Programy ksztaceniowe i doskonalenie zawodowe

Brak wyksztacenia jest dzi bodaj gwn przyczyn marginalizacji spoecznej i utraty spoecznej kompetencji. Dlatego te szczegln rol w ramach projektw spoeczno-ekonomicznych odgrywa powinno podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Programy ksztaceniowe bd te chtnie wspierane z programw pomocowych Unii Europejskiej. Trudno je jednak zorganizowa bez szerokiej integracji z instytucjami szkoleniowymi czy urzdami zatrudnienia. Na samym pocztku zadba naley o dostarczenie odpowiedniej informacji. Rol tak spenia moe biuro penomocnika, w ktrym w okrelone dni tygodnia zainteresowani otrzyma mog kompetentne informacje o moliwociach ksztacenia i doskonalenia zawodowego. Rwnie i dla tych projektw istotne znaczenie mie bdzie ich integracja z projektami socjalnymi, czy te inwestycyjnymi.
83
7.5. Finansowanie projektw spoeczno-ekonomicznych

Projekty spoeczno-ekonomiczne mog by wspierane przede wszystkim ze rde publicznych. Wspieranie takich projektw ze rodkw publicznych zakada jednak udzia aktywnoci i energii spoecznych. Jednym z waniejszych zada projektw spoecznych i ekonomicznych jest wanie aktywizacja spoecznoci lokalnych na obszarach kryzysowych. Generalnie jest ona podstaw dla realizacji wikszoci projektw i zawartych w nich celw i zada. Pomoc w realizacji projektw ekonomicznych i spoecznych bd odpowiednie programy europejskie. Pamita naley, e zarwno polski projekt Ustawy, jak i wikszo nowych programw europejskich wspierajcych rewitalizacj, umieszcza w ramach problematyki spoeczno-gospodarczej takie dziedziny, jak: ochrona rodowiska, ochrona dbr kultury, bezpieczestwo, transport, oszczdno energii, ksztacenie. Zwaszcza przy realizacji tych celw bdzie mona liczy na wsparcie ze rodkw pomocowych. Kwestie te powinny by ujmowane w programach rewitalizacji.
Partycypacja spoecznoci lokalnych w procesie rewitalizacji
84
8.
W sferze spoecznych celw projektw, projekt Ustawy o programach rewitalizacji wymienia rozwijanie tosamoci oraz aktywizacj i integracj spoeczn. W tej czci projektu Ustawy znajdujemy rwnie postulaty dotyczce dziaa sucych polityce informacyjnej oraz konsultacjom spoecznym. Chocia projekt Ustawy nie stosuje pojcia partycypacji, wspomniane wyej postulaty dotycz klasycznych form partycypacji spoecznej w procesie rewitalizacji33. Dotd wymieniano partycypacj w kontekcie uczestniczenia spoecznoci w finansowaniu rewitalizacji. Ten proces uzgadniania programu inwestycji budowlanej i rozkadania obcie finansowych wie ograniczone grono osb uytkownikw mieszka w danym budynku, ma te konkretny wymiar ekonomiczny. Jest to oczywicie proces konieczny i w warunkach polskich duego udziau budynkw wsplnotowych mona atwo przewidzie, e bdzie trudny w realizacji. Jednak z perspektywy caego programu rewitalizacji, jego celw i zada, mona to okreli jako swego rodzaju partycypacj techniczn, konieczn w wskich gremiach z bardzo konkretnym celem wspdziaania. Proces partycypacji stanowi podstaw i warunek powodzenia dobrze przygotowanego i skutecznie realizowanego programu rewitalizacji. Proces ten rozpoczyna si dziaaniem instytucji samorzdowych skierowanych ku mieszkacom: informacj dla obywateli o obszarach kryzysowych, o moliwociach i koniecznoci ich rewitalizacji. To pierwsze posannictwo winno stanowi jednoczenie zaproszenie do dialogu i do konstruktywnej wsppracy spoecznoci lokalnej z samorzdem. Pierwszym wyrazem tej wsppracy bdzie m.in. gotowo obywateli do udzielenia informacji o wasnej sytuacji, wyobraeniach i preferencjach. Wyrazem takiej gotowoci bd te wnioski wacicieli wskazujce na potrzeby rewitalizacyjne. Wnioski te traktowa naley powanie, nie wolno ich bagatelizowa bd z gry odmawia im racji. Takie podejcie podkopaoby od samego pocztku wiarygodno gminy w odniesieniu do jej zamiarw rewitalizacyjnych i gotowoci wsppracy ze spoecznoci lokaln. Dalsze etapy partycypacji obejmowa bd dyskusj na temat planw i zamiarw samorzdu, treci programu rewitalizacji i jego projektw. Bdzie to istotna konfrontacja samorzdu i fachowcw z opini publiczn. W ostatniej fazie rewitalizacji partycypacja realizowana bdzie na etapie zaangaowania si spoecznoci lokalnej w realizacj programu i projektw rewitalizacji. Bdzie to praktyczne dziaanie na rzecz rozwoju, w oparciu o cis wspprac samorzdu, mieszkacw i inwestorw.
Pojcie partycypacji pochodzi od aciskiego sowa pars cz. W ten sposb partycypacja oznacza posiadanie w swej czci; innymi sowy uczestnictwo.
33
85
Zasadnicz rol w tworzeniu zrbw partycypacji i jej realizowaniu na wszystkich etapach procesu rewitalizacji odgrywa bdzie penomocnik gminy do spraw rewitalizacji. Partycypacja posiada istotne znaczenie jako motor procesu rewitalizacji. Jej gbszy sens ujawnia si w kontekcie jej znaczenia dla rozwoju spoecznego. Jest ona podstaw dla tworzenia si w procesie partycypacji wspczesnych form samowiadomoci spoecznej, stanowicej warunek wzrostu samorzdnoci i realizacji samorozwoju spoecznoci lokalnej. Partycypacja uatwia te dyskusj publiczn i kontrol nad wykorzystaniem efektw rewitalizacji, bez czego atwo moe doj do ponownej deterioracji obszaru.
8.1. Znaczenie partycypacji spoecznej w procesie rewitalizacji

Planowanie odnowy i rozwoju miasta, oparte na partycypacji spoecznej, znalazo szczeglny wyraz w dyskusjach, postulatach i postanowieniach konferencji ONZ w Rio de Janeiro w roku 1992, jak i w Istambule w roku 1996 (Habitat II). Temat partycypacji spoecznej w procesie ksztatowania ludzkiego osadnictwa pojawia si rwnie w agendach licznie organizowanych przez ONZ konferencji dotyczcych praw czowieka i praw kobiet. Pojcie partycypacji ulego tam rozszerzeniu od pierwotnego sensu jako wspuczestnictwo w decyzjach poprzez wspudzia w konkretnych dziaaniach, a do akcentowania jej jako elementu prowadzcego do samorzdnoci. W ten sposb partycypacja stanowi dzi pojcie opisujce sposb dziaania opartego na wspdecydowaniu, wspuczestniczeniu w dzia-aniach i ostatecznie wsprzdzeniu. Oznacza to, e na drodze partycypacji spoeczno przejmuje wspodpowiedzialno za ksztat swego rodowiska i swj rozwj. Partycypacja sprzyja integracyjnemu myleniu i dziaaniu. Stanowi tym samym rwnie na obszarze rewitalizacji istotn i pozytywn przeciwwag dla wyspecjalizowanego mylenia i dziaania ekspertw oraz twrcze wyzwanie dla sektorowo zorganizowanego obszaru administracji publicznej. Powodzenie i skuteczno zasady partycypacji w procesie rewitalizacji zaley oczywicie od stopnia wiadomoci i aktywizacji spoeczestwa, ale rwnie od postawy administracji i gremiw politycznych. Dlatego polityka i administracja winny szybko i konsekwentnie sygnalizowa spoecznoci lokalnej, e jej partycypacja w procesie rewitalizacji nie jest rytuaem pozorw, lecz yw treci dialogu i wsppracy oraz podstawowym elementem procesu rewitalizacyjnego elementem, bez ktrego nie ma szansy powodzenia. Administracja nie powinna ograniczna si do przyjmowania do wiadomoci postaw i postulatw spoecznych, lecz przede wszystkim skutecznie przekazywa je wiatowi polityki, ten za zabezpiecza wynikajce z postulatw priorytety i konieczne dla ich realizacji rodki. W ten sposb istotn osi partycypacji bdzie aktywno, integralno dziaa i reagowanie na aktywno innych u wszystkich aktorw i podmiotw rewitalizacji. Tak pragnie rozumie zasad partycypacji spoecznej projekt Ustawy o programach rewitalizacji, wymieniajc j wrd zada spoecznych programu rewitalizacji. Trzeba liczy si z tym, e spoeczno lokalna pocztkowo wykazywa moe pasywno, apati i brak zainteresowania problemem rewitalizacji. Zdarza si to szczeglnie czsto na obszarach mocno dotknitych procesami degradacji. Z tego wzgldu, administracja samorzdowa winna moliwie wczenie i bardzo uwanie oceni stopie zainteresowania spoecznoci lokalnej procesem rewitali-
86
zacji oraz wycign z tej oceny odpowiednie wnioski dla swych dziaa. Czste, dobrze przygotowane i prowadzone zebrania informacyjne i dyskusje z mieszkacami winny suy tak informacji, jak motywowaniu spoeczestwa do aktywnego wspdecydowania i wspuczestnictwa w procesie rewitalizacji. Zarwno administracja, jak i penomocnik do spraw rewitalizacji musz wykorzysta wszelkie stojce do ich dyspozycji rodki, aby zaktywizowa spoeczno lokaln na planowanym obszarze programu. Bez niej nie mona liczy na partycypacj w procesie rewitalizacji, a bez partycypacji proces ten skazany jest na niepowodzenie. Brak pobudzenia zainteresowania i motywacji do wspdziaania oznacza, e nie wystpuj podstawowe przesanki dla realizacji programu rewitalizacji. Proces partycypacji musi by zrnicowany zalenie od stopnia, w jakim poszczeglne grupy spoecznoci lokalnej dotknite s problematyk obszarw kryzysowych. Zainteresowa nim naley ca spoeczno lokaln, cho bezporedni udzia mie bdzie spoeczno zamieszkujca obszary kryzysowe, wzgldnie obszary programu rewitalizacji.
8.2. Informowanie spoecznoci lokalnej

8.2.1. Studium uwarunkowa i strategia rozwoju gminy
Informowanie spoecznoci lokalnej o rewitalizacji stanowi podstawowy obowizek gminy i jest wanym instrumentem budowania zaufania pomidzy samorzdem a mieszkacami. Im wicej rzeczowej i wyczerpujcej informacji, tym wiksze zaufanie spoeczestwa dla dziaa rewitalizacyjnych administracji samorzdowej. Proces partycypacji spoecznej towarzyszcy caemu procesowi rewitalizacji rozpoczyna si od pierwszej informacji samorzdu na temat obszaru kryzysowego. Informacja ta winna by zawarta w studium uwarunkowa oraz w strategii rozwoju gminy. Niezalenie od obligatoryjnego wyoenia tych dokumentw, warto sporzdzi oddzielny materia dla mieszkacw, zawierajcy informacje o wyznaczonych w studium obszarach kryzysowych oraz zamiarach rewitalizacyjnych zawartych w strategii gminy. Materia ten winien obejmowa rwnie informacj o najwaniejszych procedurach przyszej Ustawy o programach rewitalizacji, co da wacicielom nieruchomoci moliwo zapoznania si z prawnymi ramami programw rewitalizacji oraz wszczcia przygotowa do stawiania wnioskw zgodnie z postanowieniami uchway. Naley rwnie informowa spoeczno o znaczeniu gromadzenia informacji i zasadach prowadzenia bada i analiz jako dziaa przygotowawczych, niezbdnych dla powodzenia rewitalizacji. W adnym wypadku nie wolno konfrontowa mieszkacw z procesem zbierania danych, wykonywaniem inwentaryzacji itp., bez odpowiedniego przygotowania informacyjnego. Obok informowania, pomocne moe by opublikowanie wywiadu z osob reprezentujc polityczny szczebel administracji. Informacja winna by tak przygotowana, aby mobilizowaa spoeczno do podjcia dyskusji na temat zamierzonej rewitalizacji. Przydatne bdzie rwnie zaprezentowanie konkretnych przykadw z gmin liderw skutecznego prowadzenia programw rewitalizacji.
87
8.2.2. Faza przygotowania programu rewitalizacji

Kolejny etap informowania nastpi winien po wykonaniu bada i analiz. Jest on bardzo istotny dla uzyskania akceptacji spoecznej dla procesu rewitalizacji. Demonstruje wiarygodno, otwarto i konsekwencj dziaania administracji samorzdowej, a rwnoczenie przekazuje spoecznoci systematyczny obraz sytuacji na obszarach kryzysowych. Pozwala wsplnie oceni potencjay, szanse i deficyty struktury przestrzennej, spoecznej i ekonomicznej obszaru kryzysowego. Towarzyszca tej informacji dyskusja pozwala gminie oceni potencjay partycypacyjne lokalnej spoecznoci.
8.2.3. Program rewitalizacji i jego realizacja

Faza budowania programu rewitalizacji, a zwaszcza jego realizacja, s etapami wymagajcymi szczeglnie wysokiej aktywnoci partycypacyjnej w dziedzinie wspdecydowania i wspdziaania. Los uchway zaley czsto od dobrej informacji i wysokiego stopnia wiadomoci wspuczestnictwa spoecznoci lokalnej w tym procesie. Okresowi przygotowywania uchway musi towarzyszy stae informowanie, realizowane w formie materiaw drukowanych, informacji prasowych, radiowych i telewizyjnych, zebra i warsztatw. W toku tych dziaa informacja winna splata si z dyskusj. Im bardziej proces rewitalizacji wkracza bdzie w faz przygotowywania programu, tym bardziej bd si rnicoway interesy spoecznoci lokalnej. Gmina i penomocnik winni ten proces dokadnie obserwowa i stosownie do niego rnicowa instrumenty i dziaania informacyjne. Naley starannie identyfikowa poszczeglne grupy interesw i realizowa z nimi zrnicowane formy wsppracy. Od pocztku realizacji zada programu prowadzi naley otwart polityk informacyjn, promujc i naganiajc sukcesy programu rewitalizacji, ale te dzielc si ze spoeczestwem trosk w wypadku jego niepowodze i trudnoci. Im bardziej zaawansowany bdzie proces rewitalizacyjny, tym bardziej aspekt informacyjny rozszerza si bdzie o dyskusj i wspdecydowanie. Z kolei na etapie realizacji programu na znaczeniu zyska aktywne wspdziaanie wszystkich aktorw rewitalizacji. Partycypacja spoecznoci lokalnej w procesie rewitalizacji jest dziaaniem wielowymiarowym i kompleksowym, dziki czemu posiada wysoki walor tworzenia i wzmacniania identyfikacji, integracji i aktywizacji spoecznoci lokalnej.
8.2.4. Formy i metody informacji

Istniej dwie podstawowe formy informowania spoecznoci lokalnej o aktualnych problemach rewitalizacji:
Porednie medialne:
prasa, radio, telewizja, informacje internetowe, specjalnie wydawane w tym celu materiay i broszury informacyjne;
88
Bezporednie interaktywne:
zebrania mieszkacw, spotkania z poszczeglnymi grupami interesw, okrge stoy i warsztaty. Obie formy s rwnowane i niezbdne dla realizacji skutecznej partycypacji w procesie rewitalizacyjnym. Materiay przekazywane spoecznoci lokalnej obejmuj z reguy rysunki, plany i schematy, dane statystyczne, zamiary i koncepcje oraz inne informacje wizualne czy akustyczne. Naley przy tym pamita, e chocia materiay informacyjne nie stanowi dokumentw formalnych, to s one odbierane przez spoeczno lokaln z du dosownoci. Dlatego ich forma i tre winny by przygotowane solidnie i odpowiedzialnie. Naley mie na uwadze, e odbiorc materiaw z reguy interesuje jego wasno i najbliszy mu obszar, std moe emocjonalnie reagowa na informacje mogce go zaniepokoi lub niemile zaskoczy. Zwaszcza w pierwszych materiaach informacyjnych koncentrowa si naley na prezentacji i analizie stanu rzeczy, unikajc przedwczesnego konfrontowania odbiorcy materiau informacyjnego z gotowymi wizjami i planami zmian. Dotyczy to przede wszystkim problemw przestrzennych i budowlanych, mieszkaniowych i funkcjonalnych. Spoeczno lokalna winna z pierwszych materiaw informacyjnych wynie przede wszystkim moliwie wiele informacji o swym obszarze oraz jego obecnych problemach i zjawiskach kryzysowych. Na tym etapie istotne znaczenie mie bd wszelkie informacje dotyczce historii obszaru i jego walorw historyczno-architektonicznych. Stosowa naley sposb prezentacji, nazywany niekiedy odnajdywaniem i dokumentacj ladw. Najlepiej celowi takiemu su znane ju w Polsce specjalne publikacje, ukazujce miasta na starych fotografiach czy widokwkach. Warto te niezalenie od materiau informacyjnego bezporednio zwizanego z problematyk rewitalizacji inicjowa publikowanie materiaw dotyczcych przeszoci i minionej wietnoci obszarw kryzysowych. Ma to szczeglne znaczenie w tych polskich miastach, w ktrych ludno osiedlia si po drugiej wojnie wiatowej bd do ktrych emigrowaa w okresie wzmoonej industrializacji lat 50. Dziaania takie sprzyjaj procesom identyfikacji spoecznej, a te stanowi istotny warunek powodzenia procesw aktywizacji i partycypacji spoecznej. Odgrywaj te istotn rol dla powodzenia dziaa konserwatorskich i wysikw w dziedzinie zachowania tradycyjnego obrazu dzielnicy czy miasta. Materiay dotyczce problemw obszaru kryzysowego powinnny by zrozumiae dla przecitnego odbiorcy, dlatego unika naley zbyt fachowego jzyka i abstrakcyjnego sposobu prezentacji. W materiaach informacyjnych odpowiednio duo miejsca winny zajmowa problemy spoeczno-ekonomiczne. Chodzi o to, aby mieszkacy od samego pocztku mieli wiadomo, e podstawowym celem rewitalizacji jest poprawa ich sytuacji, a instrumentem temu sucym jest wspdziaanie gminy i spoecznoci lokalnej. Std istotne jest dzielenie si ze spoecznoci lokaln problemami zwizanymi z zagadnieniami kosztw, odpowiedzialnoci finansowej i czynszw. Powanym bdem byoby prezentowanie gminy jako gwnej siy sprawczej i gwnego finansisty rewitalizacji. Wywoaoby to w spoecznoci lokalnej postaw roszczeniow, cechujc si pasywnoci, a nie gotowoci do aktywnej partycypacji. Dlatego od samego pocztku podkrela naley aspekt partycypacyjny procesu rewitalizacji i realizowa go jak najwczeniej, konsekwentnie i wiarygodnie.
89
Zebrania mieszkacw su zarwno wyjanianiu zasad i procedur rewitalizacyjnych, jak i przyjmowaniu informacji i uwag od wacicieli, mieszkacw i uytkownikw. Zebrania winny odbywa si ju po wydaniu pierwszych materiaw informacyjnych typu medialnego. Spoeczno lokalna winna dostrzec wsplny mianownik w treci materiaw informacyjnych i treciach goszonych przez administracj, penomocnika i fachowcw na zebraniach. Pierwsze zebrania mog by adresowane zarwno do mieszkacw obszarw kryzysowych, jak i do innych przedstawicieli spoecznoci lokalnej. Z biegiem czasu zebrania oglne, jak rwnie te przeznaczone dla mieszkacw obszarw programu, bd ustpowa spotkaniom typu warsztatowego. Przewaa bd spotkania w grupach interesw, czy te grupach zwizanych z konkretnymi projektami. Celem zebra bdzie: przekazanie moliwie wielu informacji na temat sytuacji kryzysowej obszaru oraz zasad funkcjonowania programw rewitalizacji, uzyskanie moliwie wielu informacji od spoecznoci lokalnej, uwiadomienie spoecznoci lokalnej jej wiodcej roli w procesie rewitalizacji, w celu aktywizacji jej potencjaw innowacyjnoci i przedsibiorczoci.
8.2.5. Nowe media partycypacja wirtualna

Kiedy mwimy o formach partycypacji wykraczajcych poza bierny odbir informacji, o kreatywnym wspdziaaniu spoecznoci w procesie rewitalizacji, warto zwrci uwag na moliwo stosowania do tego celu Internetu i poczty elektronicznej. Wikszo gmin w Polsce posiada ju swe portale internetowe i prezentuje tam problemy rozwoju przestrzennego gminy. Miejsce w Internecie powinny znale rwnie zagadnienia zwizane z rewitalizacj. Zwikszy to moliwo otwarcia gminy na opinie, krytyk, a przede wszystkim idee lokalnych spoecznoci. Tre korespondencji elektronicznej na temat rewitalizacji winna by oglnie dostpna. W ten sposb Internet moe intensyfikowa kreatywny wpyw spoeczestwa na proces formuowania i realizacji programu rewitalizacji. Faza dyskusji nad programem winna by rozumiana jako aktywne spoeczne wspdecydowanie o sposobach usuwania zjawisk kryzysowych i degradacji przestrzennej, spoecznej i ekonomicznej na obszarze programu rewitalizacji. W trakcie tego etapu partycypacji wszyscy uczestnicy procesu rewitalizacji, tzn. waciciele, lokatorzy, uytkownicy, inwestorzy, eksperci, penomocnik, czonkowie rad rewitalizacyjnych oraz administracja samorzdowa, powinni uwiadomi i okreli swoj rol w procesie rewitalizacji. Wraz z budowaniem programu rozpoczyna si etap aktywnej partycypacji spoecznoci lokalnej, etap wspdecydowania o kierunku i charakterze rewitalizacji, czyli o procesie rozwoju obszaru programu. Szczeglna rola przypada tu ekspertom, ktrzy dotd zajmowali si gromadzeniem i analizowaniem danych oraz wyprowadzaniem z nich wnioskw i diagnoz dla badanego obszaru kryzysowego. Bez ich udziau dyskusja nad ksztatem i form procesu rewitalizacji byaby bardzo trudna. Ekspertom przypadnie zadanie wspierania penomocnika w jego funkcji koordynujcej dyskusj nad planami, koncepcjami, programem i projektami. Od osignitego poziomu aktywnoci spoecznej na etapie dyskusji, czyli wspdecydowania, zalee bdzie nie tylko tre programu rewitalizacji, ale rwnie stopie motywacji spoecznoci lokalnej dla dalszej partycypacji w jego realizacji.
90
Chtnie uczestnicz w realizacji tego, o czym mogem wczeniej wspdecydowa! mwi czsto mieszkacy na zebraniach dotyczcych rewitalizacji ich dzielnicy. Sposobw aktywizowania spoecznoci lokalnej na etapie dyskusji i planowania programu jest wiele. Naley wybiera takie rodki motywujce i mobilizujce aktywno, ktre trafi do moliwie wielu osb i grup, ktrych obszar ycia, pracy, mieszkania i wasnoci ma zosta wyprowadzony z sytuacji kryzysowej. Pozyskiwa do dyskusji i wspdecydowania naley nie tylko samych przedstawicieli spoecznoci lokalnej, ale rwnie ich autorytety. Mog nimi by szkoy (nauczyciele), czy te parafie (ksia), znane osobistoci zwizane z miastem czy obszarem.
8.3. Uzgadnianie planu miejscowego i programu rewitalizacji

Aspekt planistyczny (sporzdzanie planw przestrzennych), cho nie stanowi przedmiotu procesu rewitalizacyjnego, jest z nim cile zwizany w wyniku zalenoci pomidzy uchwaleniem programu a uchwaleniem planu miejscowego. W przygotowywaniu planu miejscowego spoeczno lokalna bdzie uczestniczya rwnolegle do procesu przygotowywania programu rewitalizacji. Zadanie koordynacji sporzdzania planu miejscowego i formuowania programu rewitalizacji zgodnie z projektem Ustawy przypada penomocnikowi do spraw rewitalizacji. Zaleca si realizowanie obu dokumentw w cisej wsppracy ze spoecznoci lokaln, w ramach wsplnych posiedze czy warsztatw. Przepisy polskie zabezpieczaj opiniowanie planw miejscowych przez spoeczno lokaln. W wypadku planu miejscowego, realizowanego rwnolegle z programem rewitalizacji, taka procedura nie bdzie wystarczajca, gdy nie realizuje w peni wzrastajcego zapotrzebowania na demokratyzacj i uspoecznienie procesw planistycznych. Powizanie planu miejscowego z programem rewitalizacji wymaga pogbionego uczestnictwa (partycypacji) spoecznoci lokalnej w procesie realizacji planu. Nie oznacza to nic innego, jak wspln prac planistw i przedstawicieli spoecznoci lokalnej. Dlatego te opracowywanie obu tych dokumentw winno by cile zintegrowane, a procedury ich sporzdzania szczeglnie uspoecznione. Proces planistyczny rozumie si obecnie nie tylko jako realizacj regu technicznych stanowic wycznie domen specjalistw. Planowanie przestrzenne stanowi dzi odpowied na zmieniajce si i ywe zapotrzebowanie spoeczne w przestrzeni miasta. Zapotrzebowanie to znane i rozumiane jest najlepiej przez tych, ktrych dotyczy przez spoeczno mieszkajc i pracujca na terenach objtych planowaniem, czy te procesem rewitalizacji. Z tego wzgldu partycypacja w procesach planistycznych nie moe ogranicza si do rytualnego speniania minimalnych wymogw prawa (publiczne wykadanie planw). W tym sensie zarwno program rewitalizacji, jak i towarzyszca mu praca nad planem miejscowym, winny by przedmiotem intensywnych negocjacji spoecznoci, politykw, ekspertw i administracji.
8.4. Uspoecznione warsztaty planistyczno-koncepcyjne (community planning)

Nieformalno takich form partycypacji nie oznacza jednak, e nie musz one podlega okrelonym reguom gry. Reguy takie maj znaczenie zwaszcza dla tzw. uspoecznionych warsztatw
91
planistycznych (community planning), niezbyt jeszcze popularnych w Polsce. System tych warsztatw stosowa mona znakomicie do rnych procedur planistycznych. Nadaje si on rwnie do procedury uzgadniania planu miejscowego z programem rewitalizacji. Reguy warsztatw polegaj przede wszystkim na przestrzeganiu okrelonych etapw postpowania. Etapy te s nastpujce: okrelenie obszaru i celu zamierzonego przedsiwzicia i prezentacja zwizanych z nim problemw; ogoszenie zamiaru przeprowadzenia uspoecznionego procesu planistycznego i przeprowadzenie akcji aktywizacji mieszkacw w celu wywoania silnej motywacji dla ich udziau w warsztatach; organizacja warsztatw planistycznych, realizujca podzia na grupy problemowe (np. komunikacja, ziele, problem dzieci, infrastruktura socjalna, uytkowanie terenu itp.); wynikiem ich pracy winny sta si konkretne wyobraenia planistyczne lub koncepcyjno-programowe; konfrontacja wynikw prac poszczeglnych grup i procedura uzyskiwania konsensusu miedzy spoecznoci, fachowcami, administracj i wacicielami oraz potencjalnymi inwestorami; wynikiem tego etapu winna by koncepcja planistyczno-programowa, na ktr uzyskany zosta moliwie szeroki konsensus; podjcie przez administracj formalnej procedury planistycznej w oparciu o uzyskany konsensus. Zalet powyszego postpowania jest nie tylko moliwo kreatywnego wspudziau spoecznoci w procesie tworzenia planu miejscowego zintegrowanego z programem rewitalizacji. Jego zalet jest rwnie przygotowanie i motywacja spoecznoci lokalnej do uczestnictwa w procesie realizacji projektw. Dziki aktywnemu udziaowi uczestnicy warsztatw bd lepiej rozumieli kompleks wzajemnych zalenoci programu i planu, a take zalenoci midzy aspektami planistycznoprawnymi, budowlano-technicznymi, socjalnymi, ekonomicznymi i finansowymi. Bardziej zrozumiae stan si dla nich relacje midzy interesem publicznym a prywatnym oraz role, zadania, moliwoci i ograniczenia poszczeglnych aktorw procesu rewitalizacji. Warsztaty pomog unikn konfliktw, skarg i protestw. Trzeba podkreli, e proponowane formy partycypacji nie uchylaj formalnych procedur sporzdzania planu i programu, np. obowizku ich wyoenia do wiadomoci publicznej. Warunkiem skutecznoci powyszych metod partycypacji jest uzyskanie dla ich realizacji reprezentatywnych iloci uczestnikw. Istotne jest rwnie, aby uczestniczcy w tym procesie specjalici odznaczali si moliwie wysokim stopniem fachowoci, innowacyjnoci oraz otwartoci na idee lokalnej spoecznoci.
8.5. Innowacyjno i przedsibiorczo jako atrybuty aktywnej postawy partycypacyjnej

Faza realizacji programu i projektw wymaga zaistnienia szczeglnych mechanizmw budzcych i utrwalajcych aktywno spoeczn. Faza ta jest znacznie bardziej konfliktogenna i naraona na spadek motywacji ni faza wspdecydowania. Skuteczno dziaa partycypacyjnych w fazie
92
realizacji projektw zaley zarwno od endogenicznych potencjaw spoecznych, jak i od stopnia ich wspierania z zewntrz. W szczeglnoci zaley od dwch wanych atrybutw aktywnoci spoecznoci lokalnej potencjau innowacyjnego i potencjau przedsibiorczoci34. Innowacyjno jest postaw sprzyjajc wywoaniu zmian jakociowych w ramach struktury spoeczno-ekonomicznej i przestrzennej obszaru kryzysowego. W sytuacji kryzysowej mamy najczciej do czynienia z dwiema skrajnymi postawami: tendencj do apatii i rezygnacji oraz determinacj, sprzyjajc innowacyjnoci i przedsibiorczoci. Mniejsz tendencj do innowacyjnoci wykazuj z reguy jednostki i grupy przyzwyczajone do decyzyjnej funkcji administracji i opiekuczej roli pastwa w ksztatowaniu ycia spoeczno-ekonomicznego. Wikszy stopie innowacyjnoci spotykamy u spoecznoci zmuszonych do samodzielnego rozwizywania swoich problemw. W tym miejscu warto wskaza na znaczenie determinacji wielu uczestnikw programu rewitalizacji w Starych Bronowicach i Kominku. Do uruchomienia potencjaw innowacyjnych spoeczno ta zostaa zmuszona po utracie szansy na odgrne rozwizanie swych problemw mieszkaniowych i bytowych. Uruchomienie potencjaw spoecznych okazao si moliwe rwnie dlatego, e spoeczno lokalna uznaa swj dotychczasowy styl ycia za moliwy do zmiany. Kolejnym sprzyjajcym elementem bya pomoc z zewntrz. Ta ostatnia jednak nie stanowia elementu opiekuczego, ale pomoga uruchomi aktywno i potencjay innowacyjne. Nastpia korzystna relacja midzy gotowoci do innowacji a pomoc z zewntrz. Szczeglne znaczenie mie bd te potencjay innowacyjne, ktre nie stanowi podanych z zewntrz gotowych rozwiza, ale s owocem wasnych poszukiwa. W ten sposb autentyczny i skuteczny potencja innowacyjnoci to ten, ktry powstaje jako oryginalny produkt aktywnoci lokalnej spoecznoci. Nie bez znaczenia bdzie przy tym odniesienie procesw i produktw innowacji do miejscowej tradycji mylenia i dziaania. Jednoczenie wane bdzie, czy dadz si one ukierunkowa ku wsplnej wizji przyszoci lokalnej spoecznoci. Socjologowie zwracaj uwag na fakt, e wspczesne rozumienie innowacyjnoci rni si tego, jakie dominowao w okresie industrializacji. Wwczas innowacja wynikaa z prymatu postpu nad tradycj, systemu politycznego nad yciem, czynnikw materialnych nad niematerialnymi. Nie pytano o zasadno innowacji, a jedynie o jej zgodno z paradygmatami postpu, rozumianego jako zerwanie z tradycj. Na zwizek wspczesnego pojcia innowacji z tradycj wskazuje wspczesna zasada zrwnowaonego i trwaego rozwoju. Zasada ta sygnalizuje rwnie pierwszorzdne zna-
Problem partycypacji, aktywizacji spoeczestw lokalnych i koniecznych ich atrybutw jest ju od duszego czasu jednym z waniejszych tematw analiz i postulatw pimiennictwa socjologicznego w Polsce. Na ten temat zob. np.: A. Kaleta, Spoeczno lokalna jako przedmiot i podmiot samorozwoju, (w): Polityka rozwoju regionalnego i lokalnego w okresie transformacji systemowej, red. S. L. Bagdziski, W. Maik, A. Potoczek, Toru 1995, s. 132-135. Rwnie: Problematyka aktywizacji spoecznoci lokalnych (w): Problematyka rozwoju lokalnego w warunkach transformacji systemowej, red. W. Maik, Warszawa 1997, Biuletyn PAN-KPZK, z. 177, s. 143-179.
34
Prace te, jak i podana tam literatura przedmiotu zawieraj istotne wskazwki na temat polskich pogldw na problemy partycypacji i aktywizacji spoecznoci lokalnych, nie rnice si zbytnio od pogldw, reprezentowanych przez specjalistw w innych krajach Europy i USA. Z dowiadcze niemieckich w dziedzinie partycypacji i community planing zob. I. Wiese von Ofen, Kultur der Partizipation. Beitrge zu neuen Formen der Brgerbeteiligung bei rumlicher Planung, Perspektiven Werkstatt Essen. Wie geht es weiter am Berliner Platz, 1999.
93
czenie endogenicznych rde innowacji i odniesienia rozwoju do twrczych tradycji spoecznoci lokalnych. Rwnie w projekcie Ustawy o programach rewitalizacji w jednym zdaniu wymienia si aktywizacj, integracj i tosamo lokaln jako podstawy skutecznej realizacji celw i zada projektw rewitalizacji. Na etapie realizacji projektw rewitalizacji innowacyjna aktywno spoecznoci lokalnych zalee bdzie od konkretnych korzyci, ktre dana spoeczno spodziewa si uzyska. Innowacyjno musi by stale budzona i stymulowana. Dlatego jej rola i znaczenie zalee bd od zaangaowania si penomocnika do spraw rewitalizacji w procesy aktywizowania i budzenia endogennych potencjaw spoecznych na obszarach kryzysowych i realizacji programu. Drugim wanym atrybutem aktywnoci spoecznej jest przedsibiorczo, ktra ma podstawowe znaczenie zarwno przy realizowaniu projektw inwestycyjno-budowlanych, jak i spoeczno-gospodarczych. Trzeba bowiem zakada, e realizacja tych projektw nastpowa bdzie przy ograniczonych moliwociach finansowych. Bdzie to zmusza wszystkich uczestnikw-aktorw rewitalizacji do poszukiwania i integrowania rnych rde finansowania i sposobw wspierania projektw, jak rwnie do innowacyjnoci mylenia i dziaania. Stanie si to wane szczeglnie wtedy, gdy w pierwszej fazie realizacji programw rewitalizacji brakowa bdzie jeszcze inwestorw, a procesy rozwoju spoeczno-gospodarczego bd jeszcze mao dynamiczne. Obszary kryzysowe mog by jeszcze dugi czas okrelone negatywnymi skutkami procesw transformacji i globalizacji. W takiej sytuacji przedsibiorczo spoecznoci lokalnych, w tym jej poszczeglnych czonkw, posiada bdzie szczeglne znaczenie dla realizacji procesw rewitalizacyjnych. Dlatego na obszarach programw rewitalizacji tak wielkie znaczenie ma popieranie lokalnej przedsibiorczoci. Od jej sukcesu zalee bdzie sukces wielu projektw rewitalizacji. Na obszarach rewitalizacji szczeglnie wana i wymagajca intensywnego wspierania bdzie maa przedsibiorczo, tzw. small business. Jego wymiar i charakter dostosowany jest do moliwoci i specyfiki niewielkich spoecznoci lokalnych, nie wyposaonych w powane zasoby kapitaowe. Spoecznoci te s z reguy gotowe do znacznego wkadu wasnej pracy i energii w dziaania gospodarcze. Przedsibiorczo bdzie konieczna dla realizowania projektw remontw i odnowy budynkw, jak i dla realizacji zada spoecznych i gospodarczych. Przedsibiorczo spoecznoci lokalnej nie moe jednak rozwiza wszystkich problemw obszarw kryzysowych. Pamita naley, e wiele rde kryzysu ma swe odniesienia do ponadlokalnych procesw ekonomicznych. Dlatego w ramach realizowania programu rewitalizacji naley zwraca uwag na wyrane zakrelenie granic skutecznoci przedsibiorczoci i potencjaw innowacyjnych spoecznoci lokalnej. W przeciwnym razie wystpi moe zjawisko frustracji i zaamanie si wiary spoecznoci lokalnej w jej zdolno realizowania rozwoju spoeczno-ekonomicznego. Nie wolno te zapomina o moliwoci korzystania w lokalnych procesach rewitalizacji z dziaa regionu, pastwa i Unii Europejskiej. Bez wspdziaania i pomocy wszystkich tych obszarw, innowacyjno i przedsibiorczo spoecznoci lokalnej nie wystarcz do rozwizania wszystkich problemw obszarw kryzysowych. Bdzie rzecz nieodzown realizowanie dostpu lokalnych spoecznoci do zasobw infrastrukturalnych, spoeczno-kulturowych, rodkw kapitaowych, technologicznego know-how, jak rwnie do rodkw pomocowych z obszarw zewntrznych regionalnych, pastwowych i europejskich. Jedynie wspdziaanie potencjaw aktywnoci lokalnej z jej atrybutami innowacyjnoci i przedsibiorczoci z jednej i pomocy ponadlokalnej z drugiej strony, mog zagwarantowa sukces w realizacji programw rewitalizacyjnych.
94
Ryc. Rewitalizacja jako element samowiadomoci i samorzdnoci spoecznoci lokalnej
8.6. Partycypacyjne zarzdzanie procesem rewitalizacji. Wsprzdzenie i wspodpowiedzialno

Wedug koncepcji projektu Ustawy, polityczn odpowiedzialno za realizowany w oparciu o ni proces rewitalizacji ponosi gmina. Faktycznie jednak nie jest ona w stanie ponie tej odpowiedzialnoci bez partycypacji spoecznoci lokalnej. Partycypacja w odniesieniu do procesw rewitalizacji oznacza wic nie tylko gotowo spoecznoci lokalnej do aktywnego wspdziaania w usuwaniu zjawisk kryzysowych i degradacji obszaru jej ycia, mieszkania i pracy, lecz rwnie poniesienie wspodpowiedzialnoci i podzia ryzyka wypywajce z tak rozumianego wspdziaania. Jest to cena, ktr spoecznociom lokalnym przychodzi zapaci za finalny produkt partycypacji udzia w zarzdzaniu procesem rewitalizacji, ktry jest warunkiem uzyskania przez nie peni podmiotowoci i realizacji procesu rewitalizacji jako samorozwoju. Partycypacja z natury rzeczy wie si z decentralizacj i gbokim uspoecznieniem systemu sprawowania wadzy. Zaoenie to uwaa si dzisiaj za jeden z najwaniejszych przejaww emancypacji i rozwoju podmiotowoci wspczesnego spoeczestwa obywatelskiego. Przyjmuje si te, e partycypacja jest wyrazem przekonania o tym, e gwnym specjalist w zakresie dotyczcym spraw lokalnych, w tym rwnie w sprawach rewitalizacji jest spoeczno lokalna, a nie wadza czy zewntrzni eksperci. W cigu ostatnich 10 lat znaczenie partycypacji spoecznej w krajach europejskich znacznie wzroso. Zmienio si rwnie rozumienie roli wadzy w procesach zarzdzania. Jej funkcj pojmuje si obecnie raczej w kategoriach wpywu na aktywizacj obywateli i wspierania samorozwoju ni pasywnego egzekwowania prawa. Poniewa za osiganie celw w procesie zarzdzania wie si z zawieraniem umw spoecznych i trudnymi kompromisami, w wielu krajach podejmuje si stosowne reformy struktur administracji pastwowej i lokalnej. Wzrasta znaczenie dele-
95
gowania zada z obszaru administracji publicznej do sprawniejszych od niej instytucji prywatnych, a take do nieformalnych gremiw spoecznych. W kontekcie tych zmian widzie naley rwnie problem partycypacji spoecznej w procesie rewitalizacji. Rozwj partycypacji na poszczeglnych etapach rewitalizacji winien sprzyja uruchomieniu samorozwoju i nowych form samorzdnoci. Bdzie to wyrazem przejmowania przez spoeczno lokaln wspodpowiedzialnoci za rewitalizacj i tym samym jej bezporedniego uczestniczenia w zarz-dzaniu tym procesem.
8.7. Forum obszaru rewitalizacji

Oprcz przygotowania partycypacyjnego, proces rewitalizacji wymaga rwnie organizacji i zarzdzania. Z dowiadcze krajw zachodnich wynika, e coraz trudniej jest okreli horyzont czasowy dla procesw rewitalizacji obszarw kryzysowych. Z tej racji zarzdzanie rewitalizacj bdzie mogo przyj form permanentn i bdzie towarzyszy dugim sekwencjom rozwojowym miast europejskich. Przede wszystkim jednak zarzdzanie procesem rewitalizacji winno realizowa nowy typ zarzdzania, skierowanego na inicjowanie, organizowanie, koordynacj, aktywizowanie, wspieranie, moderacj i mediacj, a nie odgrne zarzdzanie. W ten sposb zarzdzanie realizowa moe zasad partycypacji. Zarzdzanie programem, koordynacja i wspieranie projektw rewitalizacji bd udziaem jej aktorw. Partycypacyjne zarzdzanie procesem rewitalizacji nie wynika bezporednio z proponowanej Ustawy. Projekt Ustawy podkrela wprawdzie istotno zasady konsultacji spoecznych, ale nie okrela precyzyjnie sposobw jej realizowania. Otwiera to olbrzymie szanse dla innowacyjnej organizacji zarzdzania procesami rewitalizacji. Ta otwarto skania winna gminy i penomocnikw do rozwijania i optymalizacji innowacyjnych form organizacji i zarzdzania procesami rewitalizacji. Szereg impulsw i przykadw dla takich rozwiza daj dowiadczenia krajw zachodnioeuropejskich, a take USA. Naley z nich korzysta, dostosowujc je do warunkw polskich. Penomocnik winien zmierza do tego, aby dziaanie jego sprzyjao partycypacyjnemu zarzdzaniu procesami rewitalizacji. Dla skutecznej realizacji tego celu winien on stworzy nieformaln struktur zarzdzania i koordynacji programu, obejmujc wszystkich istotnych aktorw procesu rewitalizacji, ktra bdzie w praktyce realizowa procesy partycypacyjnego przygotowania, wdraania i zarzdzania rewitalizacj. Struktura ta winna by niesformalizowana i otwarta dla administracji, ekspertw, przedstawicieli spoecznoci lokalnej, jak i reprezentantw gospodarki prywatnej, politykw i lobbystw. Gminy w swym wasnym interesie powinny korzysta z otwartoci proponowanej Ustawy o programach rewitalizacji i wspiera penomocnikw w budowaniu nieformalnych struktur zarzdzajcych procesami rewitalizacji. Nie naley obawia si utraty kompetencji, czy te powstawania konkurujcych z administracj aktywnoci spoecznych. Jeszcze raz warto podkreli, e wspczesne rzdzenie oznacza przede wszystkim budzenie aktywnoci moliwie wielu podmiotw spoecznych w celu wspierania samorozwoju spoecznoci.
96
Realizujc maksymalne otwarcie struktur zarzdzajcych procesami rewitalizacji, nie naley ba si udziau w niej sektora gospodarki35. Coraz istotniejsze bdzie rwnie integrowanie lobbystw osb majcych kontakty i powizania z obszarami polityki i gospodarki. Gremia takie winny rozwin si moliwie wczenie z tych struktur, ktre dziaa bd ju na etapach przygotowywania programu rewitalizacji (programowe grupy robocze). Na etapie realizacji programu i jego partycypacyjnego zarzdzania grupa taka przeksztaci si moe w Forum obszaru rewitalizacji. Jako gremium nieformalne, Forum nie jest identyczne z przewidzian w projekcie Ustawy rad do spraw rewitalizacji, zalen od zarzdu gminy, ktry j tworzy i odwouje. Std nie moe ona przyj takich funkcji, jakie sprawowa ma Forum. Rada jest organem formalnym, Forum natomiast nieformalnym, stanowicym wyraz aspiracji lokalnej spoecznoci do samorzdnego zarzdzania procesem rewitalizacji. Forum suy ma tworzeniu i wyraaniu opinii, konfrontacji pogldw, mediacji konfliktw i oglnej koordynacji dziaa na obszarze programu. Jest swego rodzaju alternatywnym parlamentem dzielnicowym bez kompetencji decyzyjnej. Rada do spraw rewitalizacji winna traktowa Forum jako wan instytucj spoeczn, ktrej opinia winna by brana pod uwag. Rada winna spenia funkcj pasa transmisyjnego, kierujcego opinie, pogldy i nastroje spoeczne do organw administracyjno-politycznych.
8.8. Forum obszaru rewitalizacji i jego aktorzy

Forum obszaru rewitalizacji moe zgromadzi nastpujcych aktorw programu rewitalizacji: przedstawicieli administracji (urzdw gminnych zajmujcych si problemami istotnymi dla programu rewitalizacji), ekspertw, ktrzy stale lub okresowo wsppracuj z penomocnikiem bd gmin w ramach przygotowywania i realizacji programu rewitalizacji, przedstawicieli spoecznoci lokalnej, lobbystw, politykw, przedstawicieli gospodarki prywatnej, osb uczestniczcych w dziaaniach koordynacyjno-moderacyjno-mediacyjnych. Zadaniem Forum bdzie wykreowanie na obszarze programu rewitalizacji praktyki sprzyjajcej samoorganizacji, partycypacji i samorzdnoci spoecznoci lokalnej.
Niektrzy przedstawiciele sektora publicznego, a take reprezentanci spoecznoci lokalnych, przypisuj gospodarce prywatnej a priori zamiary wycznie egoistyczne, godzce w podstawowe interesy spoeczne. Problem polega raczej na tym, e w najbliszej przyszoci, a praktycznie ju teraz, gospodarka bdzie istotnym aktorem procesw rewitalizacji, nie tylko jako realizator wielkich projektw, ale jako sponsor i partner maych aktywnoci spoeczno-ekonomicznych. Lki przed kapitaem mona usuwa wyjaniajc i moliwie jasno okrelajc rol przedstawicieli gospodarki prywatnej czy lobbystw w procesie rewitalizacji. Wiele problemw na obszarach kryzysowych daje si usun tylko we wsppracy ze stabilnymi finansowo inwestorami prywatnymi.
35
97
Ryc. Forum obszaru rewitalizacji i jego elementy
8.8.1. Administracja
Administracja jest odpowiedzialna za przygotowanie i realizacj programu rewitalizacji zgodnie z obowizujcym prawem. Jest rwnie odpowiedzialna za przebieg rewitalizacji przed organem politycznym gminy, jakim jest rada gminy. Poprzez swe wydziay fachowe (budowlane, gospodarcze, socjalne, mieszkaniowe itp.) gmina reprezentuje rwnie wyspecjalizowany aspekt rewitalizacji.
8.8.2. Eksperci
Ekspertami s planici, socjologowie i przedstawiciele innych specjalnoci. Mog oni by angaowani w celu przeprowadzania bada i analiz obszaru kryzysowego, sporzdzania programu rewitalizacji i planu miejscowego dla obszaru rewitalizacji. W fazie realizacji programu ekspertw wcza si w charakterze staych lub czasowych doradcw, np. w celu wykonania dodatkowych opracowa czy studiw bd do wsparcia fachowego realizacji konkretnych projektw. Ekspertw moe powoa penomocnik, ale winien to czyni w uzgodnieniu z zarzdem gminy.
8.8.3. Lobbyci, politycy i przedstawiciele gospodarki

Pod pojciem lobbystw rozumie naley organizacje, czy te pojedyncze osoby, ktre posiadaj kontakty w instytucjach politycznych, gospodarczych lub organizacjach typu pozarzdowego, mogce odgrywa istotn rol w realizacji programu rewitalizacji. Wzrastajca konkurencja miast w pozyskiwaniu inwestorw czy rodkw wspierajcych przynosi potrzeb wsparcia lobbystw dla skutecznej realizacji interesw gospodarczych i spoecznych gmin. Szczegln rol odgrywa bd pod tym wzgldem reprezentanci gmin w parlamentach re-
98
gionalnych, w Sejmie, a w niedalekiej przyszoci rwnie w instytucjach Unii Europejskiej. Ich zadaniem bdzie wspieranie lokalnych interesw rewitalizacji na poziomie regionalnym, centralnym i europejskim oraz u potencjalnych sponsorw. Istotnymi lobbystami bd rwnie instytucje i osoby, posiadajce kontakty z obszarami prywatnej gospodarki i inwestorami. Z racji wzrastajcego znaczenia lobbingu w dziedzinie realizacji programw rewitalizacji, nie sposb ogranicza kontaktw z lobbingiem tylko do obszaru administracji i polityki. Poszukiwa go i pozyskiwa dla lokalnych interesw rewitalizacji winny rwnie takie platformy jak Fora obszarw rewitalizacji. Dla inwestorw coraz istotniejszy jest kontakt ze spoecznoci lokaln. W zwizku ze wzrostem znaczenia opinii publicznej i wpywem wielu nieformalnych inicjatyw obywatelskich na polityk i gospodark inwestorw nie zadowala dzi tylko kontakt z zawodowymi politykami. Podmioty gospodarcze i inwestorzy przywizuj coraz wiksz wag do nastawienia i oceny spoecznoci lokalnych. Ma to miejsce szczeglnie wtedy, kiedy spoeczno demonstruje aktywno i zdolno spoecznej samoorganizacji.
8.8.4. Koordynacja moderacja mediacja Koordynacja

Koordynacja dziaa Forum jest zadaniem trudnym i posiadajcym jednoczenie kluczowe znaczenie dla sprawnego i skutecznego funkcjonowania Forum. Funkcje koordynacyjne realizowane s na obszarze dziaania Forum na dwch zasadniczych poziomach: w odniesieniu do realizacji programu i projektw, w odniesieniu do dziaa realizujcych samorzdno i samorozwj spoecznoci lokalnej. W pierwszym wypadku jest to dziaalno cile zwizana z funkcjami i odpowiedzialnoci penomocnika, ktry koordynuje dziaania w zakresie realizacji celw i zada programu i projektw rewitalizacji. Koordynuje te proces rewitalizacji midzy administracj a spoecznoci lokaln, midzy poszczeglnymi projektami, developerami a kierownikami projektw. W razie potrzeby zasiga rady ekspertw i koordynuje ich wspprac z projektami. Do jego zada naley rwnie koordynacja inwestycji gminnych, realizowanych na terenie obszaru programu i stanowicych istotny wkad gminy w proces rewitalizacji. Naley dy do tego, aby kady z projektw rewitalizacji posiada koordynatora swego rodzaju kierownika, osob dobrze zorientowan w biecych kwestiach projektu rewitalizacji i na stae wsppracujc z penomocnikiem. Istotnym elementem wsppracy midzy penomocnikiem a koordynatorami projektw winien by stay monitoring i ewaluacja projektw.
Moderacja i mediacja
Moderacja i mediacja konieczne s wtedy, gdy dyskusje lub uzgodnienia midzy spoecznoci lokaln, fachowcami, administracj, a nierzadko rwnie gospodark w ramach dziaalnoci Forum wymagaj szczeglnego stopnia fachowoci. Typow sytuacj wymagajc powoania moderatora zewntrznego bd np. warsztaty. Moderatorem bdzie z reguy specjalista w dziedzinie planowania i rewitalizacji, zarazem biegy w problematyce negocjacji i rozwizywania konfliktw. W sytuacjach konfliktowych penomocnik nie powinien podejmowa si roli mediatora w ramach Forum.
99
Dziaa on na zlecenie administracji samorzdowej i uczestniczy bezporednio w realizacji programu, dlatego te moe by traktowany jako strona zwizana z sytuacj konfliktow. Idealny mediator to osoba cakowicie neutralna, o wysokim prestiu spoecznym. W krajach zachodnioeuropejskich istniej biura, dysponujce zarwno fachowcami planistami, koordynujcymi prace w ramach grup warsztatowych, jak i specjalistami w dziedzinie moderacji i mediacji.
8.8.5. Spoeczno lokalna

Jednym z warunkw skutecznej partycypacji ze strony spoecznoci jest jej zdolno do samoorganizacji. Nie chodzi przy tym tylko o umiejtno organizowania si w celu realizacji projektw, lecz o zdolno spoecznoci lokalnej do wiadomego i konsekwentnego reprezentowania siebie samej jako podmiotu spoecznego. Realizacja tak rozumianej partycypacji nastpuje wanie w ramach dziaania Forum. Takie formy samoorganizacji i partycypacji spoecznej s postulowane i zalecane przez organizacje europejskie i midzynarodowe, zaangaowane w inicjowanie nowych form rozwoju spoeczno-gospodarczego spoeczestw lokalnych. Z dowiadcze w tym zakresie wynika, e obszary kryzysowe, konfrontowane z szans poprawy swej sytuacji, wykazuj zaskakujco due potencjay samoorganizacji i zdolnoci do realizacji wasnej, niezalenej podmiotowoci. Do tych dziaa i tworzonych w ich ramach gremiw, administracja i formalne gremia polityczne w pocztkowych stadiach odnosz si nieufnie. Wkrtce jednak okazuje si, e wikszoci problemw obszarw kryzysowych nie da si rozwiza bez form i struktur aktywnej partycypacji spoecznoci lokalnych. Dlatego te samorzdy lokalne i lokalne gremia polityczne krajw zachodnioeuropejskich od dawna ju uwaaj samoorganizacj spoeczestw lokalnych za atut w walce o usunicie zjawisk kryzysowych i zahamowanie procesw degradacji, a nie za konkurenta, czy te przeciwnika politycznego.
Sens i znaczenie partycypacyjnego i samorzdnego modelu rewitalizacji
100
9.
Wspczesne procesy rewitalizacji postrzega naley w perspektywie dziesicioleci. Dotyczy to nie tylko sytuacji w Polsce. Specjalici zachodnioeuropejscy i amerykascy coraz czciej mwi o rewitalizacji miast jako dziaalnoci ustawicznej 36, rozwizujcej na bieco pojawiajce si problemy. Kryzys i degradacja obszarw miejskich XXI wieku staj si zjawiskiem wymagajcym staej interwencji, bezustannych dziaa prewencyjnych i rewitalizacyjnych. Dziaania te przestaj mie charakter dorany, stajc si istotn czci aktywnoci urbanistycznej naszych czasw. Ju w tej chwili, w wielu krajach europejskich planowanie przestrzenne tylko w niewielkim stopniu obejmuje planowanie rozwoju miast. O wiele waniejszym wyzwaniem staje si szukanie rozwizania takich problemw, jak spadek iloci mieszkacw, tworzenie si nowych obszarw ubstwa, bezrobocie oraz towarzyszca tym problemom spoeczno-ekonomiczna degradacja wielu dzielnic miejskich. Sytuacj miast okrelaj coraz bardziej procesy trudno przewidywalne i nieatwe do opanowania samymi tylko rodkami administracyjnymi i programami inwestycyjnymi. Sia zarzdzajca sektorw publicznych, administracji i polityki, ich moliwoci finansowe oraz wpyw na procesy gospodarcze okazuj si by coraz bardziej ograniczone. Dlatego pomimo wielkiego zaangaowania instytucji europejskich, midzynarodowych, a take dziaa i programw narodowych, nie bdzie mona rozwiza problemu degradacji miast bez wspudziau i wspodpowiedzialnoci si spoecznych, zdolnych do aktywnych dziaa partycypacyjnych. Te z kolei wymagaj odpowiedniego poziomu samowiadomoci i zdolnoci samoorganizacji. Z tego wzgldu, zawarta w niniejszym podrczniku propozycja partycypacyjnego modelu rewitalizacji nie wynika z doktryn ideologicznych, ale z przesanek pragmatycznych. Projektowana Ustawa o programach rewitalizacji otwiera szerokie moliwoci realizacji takiego wanie modelu, otwierajc tym samym obiecujc perspektyw dla polskiej rewitalizacji.
Die Soziale Stadt. Eine erste Bilanz des Bund-Lnder-Programms Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbedarf die soziale Stadt, hrsg. Vom Deutschen Institut fr Urbanistik, 2002.
36
101
CZ B DOWIADCZENIA I PERSPEKTYWY REWITALIZACJI NA ZACHODZIE
Rozwj programw rewitalizacji w Niemczech
102
10. Rozwj programw rewitalizacji w Niemczech
10.1. Przyczyny powojennej degradacji dzielnic miejskich

Po drugiej wojnie wiatowej nasiliy si procesy degradacji starych zasobw zabudowy w miastach europejskich, spowodowane utrat ich pierwotnych wartoci i funkcji przestrzenno-ekonomicznych. Prowadzio to z reguy do zahamowania procesu ich amortyzacji i rozwoju. Nieopacalne stay si biece naprawy i nowe inwestycje. Konsekwencj tych zjawisk bya postpujca dekapitalizacja substancji i degradacja caych dzielnic miejskich. Zjawiska takie obserwowa mona byo rwnie wczeniej, zwaszcza w momentach przeomowych, np. w epoce industrialnej zarwno w jej pocztkach, jak i obecnie w momencie jej zmierzchu37. Procesom tym towarzyszyy i towarzysz liczne niekorzystne zjawiska spoeczne, polegajce na opuszczaniu starych obszarw miast przez ich dotychczasowych mieszkacw. Po drugiej wojnie wiatowej charakterystyczny by proces przenoszenia si ludnoci ze starych obszarw miast do nowych osiedli jedno- i wielorodzinnych domw, lokalizowanych z reguy na peryferiach miast. Stare, zdegradowane obszary miast zasiedlay jednoczenie inne, z reguy ekonomicznie sabsze grupy spoeczne. W Europie Zachodniej, w tym rwnie w Niemczech, szczeglny udzia dla przebiegu tego procesu miay liczne grupy obcokrajowcw przybyych z pastw o niszym standardzie ekonomicznym. Szukali oni w dynamicznie rozwijajcych si krajach Europy korzystnych moliwoci zatrudnienia, pracy i lepszych warunkw opieki socjalnej. O ile w pocztkowym okresie industrializacji degradacja i zjawiska kryzysowe obejmoway z reguy dzielnice staromiejskie, tak po drugiej wojnie wiatowej objy one dzielnice z koca XIX i pocztku XX wieku. Procesy degradacji starych obszarw zurbanizowanych w Europie Zachodniej osigny w kocu lat 60. w Europie wymiar katastrofy urbanistycznej, stajc si problemem politycznym. Procesy te nie dotyczyy wszystkich starych dzielnic miast europejskich. Wiele z nich, zwaszcza tych o dugiej tradycji tzw. dobrych dzielnic oraz centralnie pooonych i nie zniszczonych wojn dzielnic rdmiejskich, zachowao sw atrakcyjno. Dziki temu byy one przedmiotem intensywnych inwestycji. W Niemczech niemal wszystkie orodki metropolitalne, a take znaczna cz redniej wielkoci miast utraciy w wyniku wojny swe tradycyjnie zabudowane cen-
Pod koniec XVIII w. stan miast w obrbie redniowiecznych murw miejskich zarwno w Zachodniej Europie, jak i w Polsce by katastrofalny. W wieku XVII i XVIII w krajach bogatszych rozwijay si nowe obszary miejskie, do ktrych przenosia si ludno bogatsza. Niezalenie od tego spontanicznie powstaway nowe obszary gromadzce ubogie warstwy ludnoci, za w cigu XIX w. gwnie imigrantw, cigajcych w poszukiwaniu pracy. W Polsce pierwszymi prbami poprawy (rewitalizacji) stanu miast byy Komisje dobrego porzdku, co dowodzi, e ju u schyku XVIII stulecia istniaa w Polsce wiadomo koniecznoci interwencji publicznej w celu osignicia poprawy stanu obszarw miejskich.
37
103
tra i wiele ssiadujcych z nimi dzielnic. W ten sposb obszary centralne stay si po wojnie miejscem intensywnych inwestycji w now zabudow, podczas gdy spora cz nie zniszczonych obszarw starego budownictwa ulegaa postpujcej degradacji. Na tych wanie terenach w ostatniej dekadzie XX wieku miay miejsce w Niemczech intensywne procesy rewitalizacyjne.
10.2. Obszary kryzysowe, ich odnowa i rewitalizacja

Reakcj na degradacj starych dzielnic stay si programy rewitalizacyjne, przygotowywane i realizowane od koca lat 60. w licznych krajach zachodnioeuropejskich38. Niezalenie od obiektywnej koniecznoci poprawy sytuacji przestrzennej, budowlano-technicznej i mieszkaniowej, istotnym impulsem dla rozpoczcia procesw rewitalizacyjnych w krajach zachodnioeuropejskich byy przyczyny ekonomiczne. Np. w Niemczech od koca lat 60. wzrastay koszty inwestycji budowlanych, realizowanych na nowych obszarach, co spowodowane byo przede wszystkim wzrostem cen energii i realizacj postulatw ochrony rodowiska. Dlatego te zainteresowanie inwestorw kierowao si coraz czciej na obszary zdegradowane. Obszary te w przewaajcej czci byy usytuowane stosunkowo centralnie, uzbrojone i skomunikowane. Interesowali si nimi zarwno inwestorzy komercyjni, jak i spki realizujce tanie budownictwo mieszkaniowe w ramach programw wspieranych rodkami publicznymi. Rozpoczte na tych terenach inwestycje pocztkowo realizowane byy metod ingerowania w substancj przestrzenn i architektoniczn oraz struktur spoeczn. W sytuacji gospodarki wolno-
Na temat programw rewitalizacyjnych na Zachodzie zob.: T. Sumie, J. Furman-Michaowska, K. Ufnalewska, W. Ws, Odnowa miast europejskich, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989. H. Zaniewska, J. Bogusz, Zasady finansowania modernizacji zasobw mieszkaniowych w wietle dowiadcze krajowych i zagranicznych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1992. K. Skalski, Problemy rewitalizacji (w:) Gospodarka przestrzenna gmin. Poradnik t. III, Fundusz Wsppracy
38
Brytyjski Fundusz Know-How, Krakw 1998. Red. Z. Ziobrowski, D. Ptaszycka-Jackowska, A. Rbowska, A. Geissler, Rewitalizacja, rehabilitacja, restrukturyzacja, odnowa miast, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddzia w Krakowie, Krakw 2000. Odnowa miast. Dowiadczenia brytyjskie i francuskie oraz wybrane materiay Urzdu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miasta, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddzia w Krakowie, Krakw 2000. M. Tertelis, Restrukturyzacja zarzdzania nieruchomociami komunalnymi, Wyd. Municipium, Warszawa 2000, s. 143-149. Die Soziale Stadt. Eine erste Bilanz des Bund-Lnder-Programms Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbedarf die soziale Stadt, Deutsches Institut fr Urbanistik, 2002.
W Polsce tak znacznych programw nie byo, chocia w porwnaniu z innymi krajami tzw. Bloku Wschodniego np. z by NRD obszary starego budownictwa nigdy nie byy tu wyludnione. Dokonywano w nich biecych napraw, a take sporadycznie przeprowadzano generalne remonty. Sami lokatorzy, zwaszcza w okresie wzgldnego rozgszczenia zatoczonych pocztkowo starych mieszka, z wasnej inicjatywy i na wasny koszt dokonywali remontw w obrbie swych mieszka. Dziaania te fragmentaryczne i mao systematyczne cho nie byy w stanie zapobiec postpujcemu procesowi dekapitalizacji starej substancji, przyczyniay si do jego spowolnienia.
104
rynkowej prywatne dziaania inwestycyjne posiadaj z natury rzeczy charakter komercyjny. Ich skutkiem jest powstawanie powierzchni mieszkalnej czy uytkowej o moliwie wysokiej wartoci, co powoduje wypieranie dotychczasowych mieszkacw z odnawianych terenw. Procesom tym towarzysz zjawiska spekulacyjne, skutkujc znacznym wzrostem cen gruntw. Prowadzone w ten sposb inwestycje powodoway opr i konflikty spoeczne oraz liczne akcje protestacyjne, co dyskredytowao ide odnowy i rewitalizacji miast39. Dziaania rewitalizacyjne prowadzone w oparciu o standardowe instrumenty planistyczno-prawne i czyste mechanizmy wolnorynkowe prowadziy te do cakowitego wyburzania starej zabudowy, ktrej adaptacja bya dla inwestorw zbyt droga i technicznie uciliwa. Rwnie przepisy prawa budowlanego ukierunkowane byy na standardy nowego budownictwa. Dlatego powodowao to konflikty z inicjatywami obywatelskimi, zmierzajcymi do zachowania i ochrony historycznych struktur miejskich oraz tradycyjnego obrazu miast, jak te ze sub konserwatorsk40. Pozytywn stron takich form odnowy miast bya wysoka sprawno organizacyjna i znaczne tempo realizacji inwestycji. Powstajca w ten sposb zabudowa uzyskiwaa rwnie wysok warto rynkow. Szeroka krytyka skierowana przeciwko negatywnym skutkom spoecznym dziaa inwestorw spekulantw spowodowaa konieczno nowego okrelenia zasad polityki rewitalizacyjnej. W Niemczech zaowocowao to uchwaleniem w roku 1971 ustawy rewitalizacyjnej (Stdtebaufrdegrungsgesetz StBauFG)41. Ustawa ta regulowaa zasady postpowania w ramach programw rewi-
Odpowiedzi na wyburzenia obiektw, a nawet caych kwartaw w znacznie zdekapitalizowanych dzielnicach duych miast zachodnioeuropejskich byo nielegalne zajmowanie domw przeznaczonych do rozbirki przez zorganizowane grupy oporu (niem. Hausbesetzer). Dziaania te stay si jedn z przyczyn zmian koncepcji odnowy miast. Polityczny wpyw i skuteczno takich dziaa zwizane byy z ogln atmosfer politycznych napi koca lat 60. i 70. na Zachodzie Europy. 40 Od koca lat 60. ochrona zabytkw konsekwentnie rozszerzaa obszar swych zainteresowa na obszary architektury i budownictwa XIX i XX w. oraz na dotd pomijane obiekty, takie jak kamienice mieszczaskie, budynki gospodarcze, obiekty przemysowe i osiedla robotnicze. Z drugiej strony zaczto docenia walory zespow urbanistycznych i dostrzega w nich obok pojedynczych obiektw now, zasugujc na ochron, jako konserwatorsk. Pojawio si w tym czasie kontrowersyjne pojcie urbanistycznej ochrony zabytkw, nieobecne np. w (zachodnio-) niemieckich ustawach o ochronie zabytkw, ale stanowice niebawem postulat realizowany w kontekcie nowych programw odnowy miast. Wiodc rol w przemianie pogldw na zakres ochrony konserwatorskiej i ratowanie starych orodkw miejskich na Zachodzie miay w latach 60. publikacje historykw sztuki i publicystw, a nastpnie dziaalno licznych inicjatyw obywatelskich. 41 Czyli ustawa o wspieraniu budowy miast, ktra w latach 80., po kilku nowelizacjach, staa si czci prawa budowlanego, a dokadniej prawa o planowaniu urbanistycznym (Baugesetzbuch-BauGB). Jest to prawo federalne, na ktrego podstawie gminy niemieckie (a od 1990 roku rwnie nowe kraje zwizkowe na terenie b. NRD) przygotowuj i realizuj programy rewitalizacji miast. Stosowanie postanowie tej ustawy warunkuje otrzymanie ze strony Federacji i krajw zwizkowych odpowiednich subwencji, uzupenianych nastpnie rodkami gminnymi. Subwencje te stanowi specjalne rodki wspierajce programy rewitalizacyjne i musz by administrowane w ramach budetw gminnych jako majtek powierniczy. Dlatego najczciej administruj nimi penomocnicy miast do spraw rewitalizacji. Wymaga to z kolei uzyskania przez te instytucje (z reguy prywatne, zwizane z gminami odpowiednimi umowami) statusu powiernikw rodkw publicznych.
39
105
talizacyjnych. Rwnoczenie dla realizacji tych programw uruchomione zostay systemy wsparcia finansowego. Korzystanie z nich byo uwarunkowane realizacj socjalnie zorientowanej polityki rewitalizacyjnej. Polityka ta gwarantowaa zabezpieczenie ludnoci przed wypieraniem jej z zajmowanych dotd obszarw. Dawaa te oson socjaln i prawn lokatorom oraz realizowaa zasad wspuczestnictwa mieszkacw w procesach przygotowywania oraz wdraania programw rewitalizacyjnych. Szczeglne znaczenie uzyskali inwestorzy realizujcy na obszarach rewitalizacji subwencjonowane mieszkalnictwo spoeczne (sozialer Wohnungsbau)42 o umiarkowanym czynszu. Najczciej byy to bardzo liczne w Niemczech spki miejskie i spdzielnie mieszkaniowe, ktre zajmoway si realizacj mieszkalnictwa na nowych osiedlach. Dla niemieckiego pastwa ich dziaalno bya zabezpieczeniem realizacji spoecznej polityki mieszkaniowej. W pocztkowym okresie instytucje te realizoway rewitalizacj terenw zdegradowanych metod radykalnych wyburze. Prowadzio to do przeksztacania starych obszarw XIX-wiecznego budownictwa w nowe struktury przestrzenne, odpowiadajce urbanistyce i funkcji modernistycznych osiedli mieszkaniowych. Wymagao to bardzo wysokiego angaowania rodkw publicznych w celu wykupu terenw oraz subwencjonowania kosztw budowy dla osignicia odpowiednio niskiego czynszu. Postpowanie takie spotykao si z masow krytyk przeciwnikw niszczenia zabudowy staromiejskiej. Przedsiwziciom rewitalizacyjnym zarzucano wymuszanie na spoecznociach starych dzielnic radykalnej zmiany dotychczasowego stylu ycia, argumentujc, e przyczynia si do ich dezintegracji spoecznej. Zarzucano im rwnie marnotrawienie rodkw publicznych na realizacj rozbirek. Interpretowano to jako niedopuszczalne niszczenie wartoci przestrzeni kulturowych za publiczne pienidze. Wkrtce i ten gos wpyn znaczco na metody dziaa rewitalizacyjnych, przynoszc nowy konsensus, oparty na zasadzie rewitalizacji zachowawczej (behutsame Stadterneuerung). Pojcie zachowawczoci odnosio si przy tym tak do struktur spoecznych rewitalizowanych obszarw, jak i do istniejcych tam struktur przestrzennych i architektonicznych. Realizacj tych zasad zabezpieczay przepisy regulujce dostp do rodkw pomocowych oraz regulacje prawa lokalnego (przepisy o ochronie obrazu miasta i struktur spoecznych).
10.3. Zasady klasycznego niemieckiego modelu rewitalizacji

W oparciu o wspomnian Ustaw o wspieraniu rozwoju miast (StBauFG) oraz zasady rewitalizacji zachowawczej powsta w Niemczech efektywny model odnowy miast realizowany najpierw na terenie Niemiec Zachodnich, za po zjednoczeniu rozszerzony na obszar byej NRD. A do koca lat 80. stanowi on klasyczn metod rewitalizacji ukierunkowan na pokonywanie skutkw procesu dekapitalizacji przestrzeni miejskich, opart o system zabezpiecze socjalnych mieszkacw
S to mieszkania o wysokim standardzie, realizowane w oparciu o kredyty komercyjne w takiej wysokoci, w jakiej kredyty te mog by spacane z okrelonego przepisami lokalnymi czynszu socjalnego. Wysoko takiego czynszu jest znacznie nisza od przecitnego czynszu rynkowego. Koszty inwestycji przekraczajce wysoko tych kredytw s subwencjonowane z funduszy publicznych (fundusz mieszkalnictwa spoecznego).
42
106
oraz realizujc metody uspoeczniania procesw planistycznorealizacyjnych i zasady ochrony starych struktur zabudowy miejskiej. Model niemiecki wychodzi z nastpujcych zaoe:
Charakter dziaa rewitalizacyjnych:

dziaania rewitalizacyjne realizuj interes publiczny, celem dziaa rewitalizacyjnych jest poprawa warunkw ycia, mieszkania i pracy poprzez usunicie deficytw funkcji przestrzeni i substancji budowlanej.
Rozwizania prawne:
ograniczenie na okres operacji rewitalizacyjnej mechanizmw rynkowych i praw wacicieli nieruchomoci w celu zapobieenia spekulacji i inwestycjom sprzecznym z celami rewitalizacji, dostarczenie instrumentw planistycznych dla przygotowywania, zarzdzania i skutecznej koordynacji programu rewitalizacji, dostarczenie instrumentw ochrony interesw mieszkacw i realizacji dla nich oson socjalnych, zapewnienie wpywu mieszkacw na proces rewitalizacji (dziaalno informacyjna i partycypacja spoeczna w dziedzinie planowania i realizacji procesw rewitalizacyjnych).
Rozwizania finansowe:
zaangaowanie rodkw publicznych dla finansowania zada planistycznych, inwestycji infrastrukturalnych, zada publicznych i wspierania inwestycji prywatnych.
Rozwizania organizacyjne:
realizowanie skutecznych form wsppracy sektora publicznego i wacicieli prywatnych w dziedzinie przygotowywania, wdraania i finansowania inwestycji, posugiwanie si instytucjami penomocniczymi i powierniczymi, koordynujcymi proces rewitalizacji oraz umowami inwestorskimi43, regulujcymi due prywatne dziaania inwestycyjne zgodnie z interesem samorzdowej koncepcji rewitalizacyjnej. Oparte na tych zasadach programy odnowy miast stay si nie tylko istotnym instrumentem dla rewitalizacji obszarw zdegradowanych, ale rwnie skutecznie wspieray polityk ochrony dbr kultury i tradycyjnego obrazu miast. Byy ukierunkowane zarwno na przywrcenie zdegradowanym obszarom miast ich wartoci materialnej, jakoci urbanistycznej, zachowanie wartoci historyczno-architektonicznej, jak i na popraw stanu technicznego substancji budowlanej. Ich celem byo zapewnienie mieszkacom i uytkownikom tych obszarw zdrowych i socjalnych, odpowiadajcych wspczesnym standardom warunkw ycia, mieszkania i pracy.
Umowa inwestorska jest umow zawart midzy inwestorem prywatnym a gmin, okrelajc zadania inwestora prywatnego wynikajce z faktu nabycia przez niego wasnoci komunalnej. Stanowi ona jeden dokument zawierajcy warunki sprzeday oraz zadania i zobowizania obu stron. Zasady umowy reguluje niemiecki kodeks budowlany (Baugesetzbuch BauGB), odpowiadajcy polskiej Ustawie o planowaniu przestrzennym.
43
107
Istot tych programw byo ich ukierunkowanie na dziaania inwestycyjno-budowlane w celu rozwizania problemu olbrzymiej luki remontowej skutku wieloletniego, powojennego procesu dekapitalizacji licznych dzielnic miast niemieckich. Problem ten nabra szczeglnego znaczenia na terenie byej NRD. Spoeczno-politycznym celem podejmowanych zada byo nadanie obszarom zdegradowanym wspczesnych walorw funkcjonalnych i uytkowych. Jednoczenie, drog regulacji wysokoci czynszw, zabezpieczano interesy yjcej tam spoecznoci, nie chcc dopuci do masowego wypierania mieszkacw z ich dotychczasowych miejsc zamieszkania. Istotn zasad takiego modelu byy ograniczenia prawne wobec wacicieli, konieczne dla penej realizacji interesu spoecznego, a rwnowaone wysokim zaangaowaniem rodkw publicznych. Model ten zakada, e rewitalizacja jest jednorazow radykaln interwencj, zabezpieczajc stabilizacj substancji, funkcji i struktury spoecznej na duszy okres czasu. Wynikao to z przekonania o stabilnoci istniejcych wwczas korzystnych warunkw spoeczno-gospodarczych. Przekonanie to towarzyszyo rwnie pocztkowej fazie rewitalizacji miast w byej NRD, gdzie na szerok skal stosowano opisany wyej model.
10.4. Waniejsze zasady rozwiza prawnych i finansowych

Podstaw dla przygotowania i realizacji programw rewitalizacji jest kodeks budowlany (Baugestzbuch BauGB), porwnywalny z polsk Ustaw o planowaniu przestrzennym, a w nim rozdzia Szczeglne prawo urbanistyczne Prawo rewitalizacyjne44. Momentem decydujcym w procedurze prawa rewitalizacyjnego jest podjcie przez gmin uchway o rozpoczciu bada i analiz na obszarze wykazujcym znamiona kryzysu, tzn. takim, na ktrym wystpuj deficyty funkcji oraz substancji przestrzennej i budowlano-technicznej. Na mocy tej uchway gmina moe odmwi zezwolenia na inwestycje, ktre mogyby stan na przeszkodzie realizacji programu rewitalizacji. Po zakoczeniu bada i analiz i potwierdzeniu wystpowania zjawisk kryzysowych gmina podejmuje uchwa o wprowadzeniu postanowie prawa rewitalizacyjnego. Z reguy uchwala si wwczas rwnie ramow koncepcj przestrzenn dla programu rewitalizacji i jego gwne cele. Dokumenty te winny by sukcesywnie dopasowywane do aktualnej sytuacji i charakteru procesu rewitalizacji. Szczeglne znaczenie w ramach tych przepisw ma tzw. zezwolenie rewitalizacyjne, ktre obliguje wszystkich inwestorw prywatnych do uzgodnienia z gmin swych zamiarw inwestycyjnych45, zanim zo wniosek o udzielenie pozwolenia na budow.
Przepisy te miay pierwotnie (od 1971 roku) charakter oddzielnej ustawy, wczonej w latach 80. do kodeksu budowlanego, jako jeden z jego rozdziaw. 45 Pod tym pojciem rozumie si kade dziaanie mogce przynie wzrost wartoci nieruchomoci, ktrej dotyczy inwestycja. Formalnie oznacza to konieczno uzyskania tzw. pozwolenia rewitalizacyjnego warunku uzyskania pozwolenia na budow. Zezwolenie rewitalizacyjne ma podobne skutki prawne jak polska decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Zezwolenie to wymagane jest rwnie w wypadku sprzeday nieruchomoci. Jego przedmiotem jest cena nieruchomoci, ktra na terenach objtych prawem rewitalizacyjnym nie moe przekracza wartoci ustalonej przez rzeczoznawc. Celem tej procedu44
108
Regulacje prawa rewitalizacyjnego dotycz rwnie powoywania penomocnika i tworzenia oraz administrowania powierzonym mu majtkiem gminy. Majtek ten obejmuje nieruchomoci komunalne na obszarze programu rewitalizacji oraz rodki finansowe (subwencje). Prawo rewitalizacyjne zabezpiecza te interesy mieszkacw obszarw rewitalizowanych (prawo do pozostania na tych obszarach, opieki i dziaa osonowych w trakcie prowadzenia prac remontowych) oraz obliguje gmin do sporzdzenia odpowiedniego planu socjalnego dla programu rewitalizacji. Niezalenie od prawa rewitalizacyjnego, ktre reguluje jedynie najwaniejsze sprawy proceduralne, rzd federalny i rzdy krajw zwizkowych ju od 1971 roku tworzyy specjalne fundusze rewitalizacyjne. Wymogiem korzystania z tego funduszu przez gminy jest jego uzupenienie rodkami wasnymi w wysokoci 33%. Zasady subwencjonowania reguluj z kolei wytyczne rzdw krajw zwizkowych, dostosowujc je do aktualnych potrzeb i zada lokalnych. Subwencje funduszu rewitalizacji mog by uyte w celu realizacji zwizanych z programem zada planistycznych, zlecanych przez gmin lub penomocnika. Su one rwnie finansowaniu rewitalizacji ulic, placw, publicznych terenw zielonych, placw zabaw i infrastruktury publicznej. Ponadto mog by wykorzystane dla finansowania prac rozbirkowych, zakupu gruntw w interesie realizacji programu, jak i opacenia penomocnika. rodki te mog by rwnie stosowane dla wspierania prywatnych inwestycji rewitalizacyjnych, jednak tylko w przypadku, gdy te odpowiadaj celom przestrzennym, budowlano-technicznym, uytkowym socjalnym programu rewitalizacji. i Aby zabezpieczy mieszkacw przed wyparciem ich z obszaru rewitalizacji na skutek wzrostu czynszw, gmina subwencjonuje z funduszu rewitalizacyjnego koszty ponoszone przez prywatnych inwestorw. W ten sposb na inwestorze prywatnym spoczywa tylko ta cz kosztw inwestycji, ktr moe refinansowa z wyznaczonego przez gmin czynszu. Rwnoczenie standard rewitalizowanych i w ten sposb subwencjonowanych mieszka nie moe by w istotny sposb niszy od standardu mieszka w nowym budownictwie spoecznym. Oznacza to, e mieszkania winny mie nowoczesne azienki, odpowiednie kuchnie i metra odpowiadajcy obowizujcym normom. Omawiany wyej model przynis wiele pozytywnych efektw. Obszary rewitalizacji stare miejskie kwartay przeksztacone zostay w ywe i dobrze funkcjonujce dzielnice miejskie. Niezalenie od tego w zachodnich krajach zwizkowych po upywie okresu karencyjnego dla subwencji czynszw46 czsto dochodzio do ich dopasowania do warunkw rynkowych. Powodowao to znaczn fluktuacj lokatorw.
10.5. Niemiecki model rewitalizacji na terenie byej NRD po 1990 roku

Po roku 1990 wikszo subwencji i rodkw przeznaczonych na zastosowanie modelu rewitalizacji zostaa skierowana na tereny byej NRD. Sytuacja na tym obszarze przedstawiaa si nastpujco:
ry jest wykluczenie moliwoci spekulacji przy sprzeday nieruchomoci na obszarze programu rewitalizacji. 46 Niskie czynsze, jako wynik subwencjonowania kosztw inwestycji, posiadaj okrelon karencj wynoszc od 15 do 20 lat. Po tym okresie zostaj uwolnione i mieszkania takie mog by wynajmowane na wolnym rynku.
109
Sytuacja mieszkalnictwa:
W momencie zjednoczenia Niemiec znaczna cz starego budownictwa na terenie byej NRD, wskutek zego stanu technicznego, bya niezamieszkana. Po zjednoczeniu sytuacja ulegaa znacznej poprawie, problem pustostanw jednak pozosta. Jego przyczynami s: cigle nie zrewitalizowane obszary starego budownictwa (spadek po NRD), mozolny proces rewitalizacji starego budownictwa po 1990 roku w wyniku dugotrwaych i skomplikowanych problemw restytucji prywatnej wasnoci nieruchomoci przy jednoczesnym szybkim powstawaniu nowych inwestycji mieszkaniowych, wtrne pustostany w wyniku pogbiajcej si recesji gospodarczej i zwizanej z ni migracji ludnoci do zachodnich krajw zwizkowych, znaczny wzrost moliwoci wyboru mieszkania (lokale zrewitalizowane, z wielkiej pyty, nowe budownictwo, czsto subwencjonowane przez pastwo, mieszkania wasnociowe itp.).
Sytuacja demograficzna i spoeczno-ekonomiczna

Na terenie byej NRD doszo do radykalnego zrnicowania spoecznego, majcego swe rdo w procesach transformacji powodujcych gwatowany spadek miejsc pracy oraz migracj na Zachd. Liczba ludnoci znaczco spada rwnie z uwagi na niski przyrost naturalny.
Parcie inwestycyjne
Obecnie wystpuje ono na obszarach starego budownictwa tylko tam, gdzie inwestorzy mog liczy na odpowiedniej wysokoci profity (np. sektory hotelarski i gastronomiczny w odwiedzanych przez turystw starwkach miast). Inne obszary inwestycyjne to due centra handlowe lokujce si przewanie na obrzeach miast.
Struktura budowlana
Wiele wschodnioniemieckich miast, dziki niszemu stopniowi ich zniszczenia podczas wojny, zachowao star, zabytkow substancj budowlan. Jednake w wyniku wielkich zaniedba i wysokiego stopnia dekapitalizacji remontowanie budynkw zgodnie z zasadami rewitalizacji zachowawczej jest trudne i bardzo kosztowne.
Partycypacja mieszkacw w procesach rewitalizacji

Wsppraca z mieszkacami musi by z reguy inicjowana i przeprowadzana przez administracj i penomocnikw d.s. rewitalizacji. Motywacja mieszkacw jest w tej dziedzinie najczciej do niska. Dodatkowo obniaj j m.in. dua ilo pustostanw i fluktuacja mieszkacw. Zainteresowanie ludnoci zamieszkiwaniem na terenach starego budownictwa cigle utrzymuje si na niskim poziomie. Przeamanie tej sytuacji wymaga inicjatyw ze strony gminy, administracji i penomocnikw, co zwiksza odpowiedzialno gminy za inicjowanie strategii rewitalizacyjnych, ich wdraanie oraz pozyskiwanie dla nich akceptacji spoecznej.
110
10.6. Nowe strategie rewitalizacyjne w Niemczech i innych krajach europejskich

Problemy zwizane z sytuacj wschodnich krajw zwizkowych i konieczno reorientacji metod i strategii w wyniku oddziaywania procesw globalizacyjnych byy impulsem dla powstania w latach 90. nowych inicjatyw i modeli w dziedzinie rewitalizacji. W ich wyniku wprowadzono dwa nowe programy: Przebudowa miast w nowych krajach zwizkowych oraz Miasto socjalne. W pierwszym programie szczeglne miejsce zajmuje mieszkalnictwo, w drugim problematyka spoeczno-ekonomiczna. Programy te wyznaczaj nowy kierunek polityk rewitalizacyjnych. Gwn przyczyn ich wprowadzenia byo przesunicie akcentu z problemu walki z luk remontow na kwesti nowej dystrybucji obszaru mieszkalnictwa oraz zagadnienia spoeczno-ekonomiczne.
10.6.1. Niemiecki program Przebudowa miast w nowych krajach zwizkowych

Obecnie rewitalizacja na obszarze wschodnich krajw zwizkowych boryka si musi z nowymi problemami, zwizanymi ze spadkiem zapotrzebowania na powierzchnie mieszkalne i uytkowe. W wyniku negatywnego bilansu demograficznego, na obszarze Niemiec Wschodnich w cigu ostatnich piciu lat zanotowano znaczn nadwyk powierzchni mieszkaniowej. W roku 2002 wynosia ona 1,3 mln jednostek mieszkaniowych. Skutki tej sytuacji s katastrofalne, zarwno dla wacicieli, jak i firm prywatnych i komunalnych dostarczajcych wod, odprowadzajcych cieki oraz zaopatrujcych w energi ciepln, gaz i elektryczno. Postpujcy spadek iloci mieszkacw miast wschodnioniemieckich negatywnie odbija si rwnie na obrotach przedsibiorstw komunikacyjnych. W tej sytuacji rzd federalny utworzy i wdroy nowy program rewitalizacyjny Przebudowa miast w nowych krajach zwizkowych.
10.6.2. Strategie i koncepcje planistyczne zintegrowane plany rozwojowe

Program Przebudowa miast w nowych krajach zwizkowych wymaga obligatoryjnego sporzdzenia zintegrowanego planu rozwoju gminy. Plan taki musi zawiera programy rewitalizacji i ich cele, uzgodnione z wynikami analiz w nastpujcych zakresach: sytuacja wyjciowa rozwoju demograficznego i spoecznego gminy, analiza struktury i sytuacji mieszkaniowej, sytuacja gospodarcza i prognozy rozwoju gospodarczego, inne zakresy i obszary problemowe, zawarte w planach oglnych zagospodarowania przestrzennego. W zachodniej czci Republiki Federalnej Niemiec gminy uczestniczce w programach rewitalizacyjnych nie wykazuj tendencji rozwojowych. Miasta wschodnioniemieckie z kolei, objte nowym programem przebudowy miast, stoj wobec zadania redukcji swych zasobw mieszkaniowych. Redukcj tak nie bd jednak objte zasoby starego budownictwa o znaczeniu historycznym lub majce znaczenie dla identyfikacji miast i ich tradycji. Na podstawie zintegrowanego
111
Zasady programu Przebudowy miast we wschodnich krajach zwizkowych

Cel: Poprawa warunkw i potencjaw lokalizacyjnych przez polepszenie jakoci przestrzeni miejskiej i atrakcyjnoci warunkw mieszkaniowych Dziaania: Poprawa jakoci kwartaw miasta, w tym szczeglnie obszarw miejskich podlegajcych redukcji, wspieranie mieszkalnictwa w centrum i w dzielnicach staromiejskich, koncentracja na modernizacji mieszka w dzielnicach centralnych i staromiejskich, wspieranie tworzenia mieszka wasnociowych w centrum i w dzielnicach staromiejskich, dystrybucja rodkw w oparciu o konkurencyjno projektw (preferencja lokalizacji rdmiejskich), uruchomienie odpowiednich linii kredytowych, podwyszenie dodatkw inwestycyjnych dla rewitalizacji w centrum i w dzielnicach staromiejskich. Warunek przyjcia gminy do programu: Sporzdzenie zintegrowanego planu rozwoju gminy Wysoko subwencji w skali Republiki Federalnej: W latach 2002-2009 cznie 2,7 mld Euro, z tego 1,1 mld Euro rodkw federalnych
rdo: Verband deutscher Hypothekenbanken: Stadtumbau Ost - Herausforderung fr Staat und Wirtschaft, Berlin, 2002.
planu rozwoju gminy mog okreli, jakie obszary mieszkalnictwa bd redukowa, a ktre utrzymywa, modernizowa i rozwija. W niektrych z tych obszarw zostanie przeprowadzona rozbirka budynkw mieszkalnych, w innych programy socjalnej i przestrzenno-budowlanej stabilizacji. Procesy te mog prowadzi do wystpienia zupenie nowych impulsw rozwojowych i przeksztacania obszarw objtych redukcjami, np.: powstawania lunej zabudowy na miejscu zabudowy zwartej, renaturyzacji dotychczas zabudowanych obszarw i ich przeksztacania w obszary naturalne i w konsekwencji do zwikszenia obszarw zielonych w miecie, zwikszenia powierzchni infrastruktury (komunikacja parkingi, parki i tereny rekreacyjnosportowe). Na pozostaych obszarach wzmocnieniu i stabilizacji ulegn dotychczasowe funkcje tych terenw. W kontekcie formuowania nowego programu zarysoway si rwnie wyraniej problemy mieszkalnictwa, odgrywajce kluczow rol dla jego realizacji. Naley przyj, e pomimo powanego spadku iloci mieszkacw istnie bd grupy spoeczne o wyszych dochodach, zamierzajce inwestowa w mieszkania o wyszym standardzie, mieszkania wasnociowe lub domy jednorodzinne. Wymaga to tworzenia atrakcyjnej i zrnicowanej oferty. Dlatego strategia optymalizacji struktury mieszkalnictwa na obszarach nie podlegajcych redukcji i obszarach programw rewitalizacji musi uwzgldnia tworzenie mieszka:
112
czynszowych o zrnicowanym standardzie i cenie, powstajcych w systemie projektw grupowych, opartych o wsplne tworzenie mieszka wasnociowych przez grupy pragnce mieszka w bezporednim ssiedztwie, jednorodzinnych domw miejskich, powstajcych z przeksztacenia starej zabudowy, bd w wyniku zabudowy wolnych przestrzeni zabudow jednorodzinn w centrum miasta. Strategia tworzenia atrakcyjnych warunkw mieszkaniowych w sytuacji zagroenia migracj lokatorw z dzielnic centralnych musi rwnoczenie uwzgldnia zrnicowanie grup potencjalnych inwestorw takich przedsiwzi.
10.6.3. Badania i analizy w zintegrowanych planach rozwojowych

W ramach sporzdzania zintegrowanych planw rozwoju gminy uwzgldnia si nastpujce obszary problemowe:
Demografia:
liczba ludnoci, liczba i wielko gospodarstw domowych, struktura wiekowa, dochody ludnoci wedug poszczeglnych grup spoecznych, struktura zawodowa, odbiorcy pomocy spoecznej, bezrobotni i odbiorcy dodatkw mieszkaniowych, bilans i struktura migracji (wg zawodw, wieku oraz motyww migracji).
Mieszkalnictwo:
wielko, rozkad i struktura zasobw mieszkaniowych, wiek zabudowy, struktura wasnoci i wacicieli mieszka, zapotrzebowanie na mieszkania uwzgldniajce: ilo osb oczekujcych na mieszkanie, zapotrzebowanie na mieszkania zastpcze, nowe zapotrzebowania z uwagi na wzrost dochodw, przyrost zaludnienia czy zmian preferencji, nadmiar mieszka, pustostany.
Handel, usugi i rzemioso:

istniejce funkcje i powierzchnie i zrnicowanie wedug bran, szacunek aktualnych obrotw i oczekiwania ze strony handlowcw, zapotrzebowanie na zwikszenie powierzchni, ocena problemw lokalizacji, rozwaenie moliwoci stymulowania procesami lokalizacji midzy obszarami peryferyjnymi a rdmiejskimi, take w aspekcie lokalizacji duych centrw handlowych.
Komunikacja:
warunki dla przyjaznego mieszkacom rozwoju komunikacji, ochrona obszarw mieszkalnych przed zakceniami ruchem preferencje dla stref ograniczenia prdkoci (strefy 30 km/h).
Nowe programy rewitalizacyjne dla miast zachodnioeuropejskich
113
11. Nowe programy rewitalizacyjne dla miast zachodnioeuropejskich
11.1. Przyczyny kryzysu miast europejskich w okresie globalizacji

Co najmniej od pocztku lat 70. w miastach europejskich obserwowa mona byo skutki przemian strukturalnych w dziedzinie gospodarczo-spoecznej, zwizane ze zmierzchem epoki industrialnej. Dopiero jednak pod koniec lat 80. i na pocztku lat 90. stao si jasne, e zjawiskom tym nie mona przeciwdziaa tylko programami skierowanymi na inwestycje budowlane. Pojawi si problem gwatownego spadku iloci miejsc pracy w dziaach produkcyjnych (przemysowych) oraz w administracji publicznej. Podobnie stao si w tych sektorach, ktre dotd naleay do obszaru monopolu pastwowego (np. kolej, poczta, suba zdrowia itp.). Wskutek globalizacji nastpia polaryzacja midzy poziomami najwyszych i najniszych dochodw (zanik stabilnej grupy dochodw rednich). Rwnoczenie nastpiy zmiany w dziedzinie mieszkalnictwa. W obszarze polityki mieszkaniowej spado znaczenie sektora publicznego, zmniejszyy si i ulegy ograniczeniu subwencje i systemy wspierania mieszkalnictwa przez pastwo. Dla wyboru miejsca zamieszkania, ceny mieszka, wzgldnie wysokoci czynszu wzroso znaczenie czynnika lokalizacji i socjalnego rodowiska, co sprzyjao procesowi segregacji spoecznej. W miastach Europy Zachodniej powstay obszary tzw. nowego ubstwa i zwizane z nimi zjawiska deklasacji, segregacji spoecznej czy selektywnej mobilnoci mieszkacw. Pojawiy si nowe, czsto liczne grupy spoeczne, ktre z powodw strukturalnych, a nie tylko przejciowo sabej koniunktury, pozbawione zostay dostpu do nowo organizujcego si postindustrialnego rynku pracy. Zjawiska te posiadaj ju wasny sownik. Szczeglne znaczenie maj nastpujce pojcia: Dual City miasta (szczeglnie metropolie) o skrajnie zrnicowanej strukturze przestrzennej, charakteryzujce si ostrym zrnicowaniem socjalnym mieszkacw. Za klasyczny przykad uchodz Nowy Jork i Londyn. Ekskluzja (Exclusion) pojcie utworzone przez socjologw francuskich, oznaczajce procesy strukturalnej negatywnej selekcji grup mieszkacw na terenie niektrych dzielnic, zwaszcza dzielnic o przestrzenno-funkcjonalnej monostrukturze (np. nowe osiedla mieszkaniowe). Gentryfikacja procesy dowartociowywania starych dzielnic miast drog realizacji inwestycji zmierzajcych do utworzenia z nich obszarw o wysokiej atrakcyjnoci dla dobrze sytuowanych nabywcw bd najemcw lokali mieszkalnych i uytkowych. Jeeli dotyczy to obszarw zamieszkiwanych dotychczas przez ludno ubosz, to zostaje ona z takich obszarw wyparta. Interwencje instrumentami rewitalizacji w latach 70. miay m.in. zapobiec takim procesom. Hyperghetto pojcie wywiedzione z bada amerykaskich. Okrela proces skrajnej selekcji spoecznej na terenach od duszego czasu podlegajcych degradacji w wyniku cakowitego zaniku
114
potencjaw i nie dajcej szans jakiemukolwiek procesowi rewitalizacji. W USA obszary takich hyperghett byy w ostatnich latach konsekwentnie wyburzane, a ich ludno przenoszona w niewielkich grupach do innych obszarw miasta. Celem tych dziaa byo usunicie dotychczasowych, negatywnych wizw spoecznych i wyizolowanie poszczeglnych rodzin i jednostek z ich pierwotnych ukadw w ramach hyperghetta. Kumulatywna marginalizacja proces kumulowania zjawisk kryzysowych w dziedzinie przestrzenno-budowlanej i gospodarczo-spoecznej. Powoduje on wzajemne potgowanie i pogbianie si procesw wyobcowania i izolacji mieszkacw yjcych na danym terenie. New Urban Underclass obszary biedy w miastach s zjawiskiem znanym. Dotyczyy one w przeszoci tych grup, ktrym nie udao si wej na rynek pracy lub w istotny sposb poprawi swej egzystencji. W tym wypadku chodzi o zjawisko tzw. nowego ubstwa, ktre dotyczy grup spoecznych nie majcych w wyniku ich strukturalnych deficytw (wyksztacenie, wiek, znajomo jzykw itp.) szans wejcia na nowoczesny rynek pracy. Nierzadko s to jednostki nalece w przeszoci do warstw rednich czy robotniczych, ktre w wyniku restrukturyzacji utraciy miejsca pracy i nie posiadaj szansy na zdobycie nowego. Powodem tego by moe wiek, niska zdolno do przekwalifikowania etc. Mobilno selektywna Proces przenoszenia si mieszkacw z gorszych obszarw miejskich do lepszych, w ktrym uczestnicz jedynie mieszkacy lepiej sytuowani (np. przenoszenie si z obszarw deficytowych do atrakcyjnych osiedli budownictwa jednorodzinnego). Segregacja Tworzenie si podziaw wedug zasad etnicznych, socjalnych lub opartych na okrelonych stylach ycia. Dla oceny tego zjawiska jest rzecz istotn, czy procesy te s wymuszane, czy te nastpuj dobrowolnie. Tipping point Punkt zapaci, wyznaczajcy moment, w ktrym osignity zostaje stan krytyczny dla danego obszaru, ujawniajcy ostatecznie jego stan kryzysowy. Od tego momentu ustaj moliwoci samonaprawy takiego obszaru i dla poprawy sytuacji konieczna jest interwencja z zewntrz47. Na terenie byej NRD skutki globalizacji naoyy si na procesy transformacji, doprowadzajc do skrajnej redukcji miejsc pracy i powanych trudnoci ekonomicznych, ktrym towarzyszyy niekorzystne zmiany demograficzne. Jednym ze zjawisk rzutujcych na rozwj miast by nagy powrt tych trendw, ktre udao si zahamowa w poprzednich dekadach. Naleay do nich tendencje dezurbanizacyjne oraz wzrost mobilnoci grup spoecznych, szukajcych moliwoci realizacji swych nowych zapotrzebowa mieszkaniowych. Zmiany strukturalne w gospodarce przyniosy spoeczestwu zachodnioniemieckiemu gbokie poczucie niepewnoci. Dotychczasowe pastwo opiekucze tracio zdolno przejmowania penej odpowiedzialnoci za problemy rynku pracy, za sprawno i stabilno systemw rentowych, za dotychczasowe formy suby zdrowia czy ochrony rodowiska. Wymagao to sformuowania nowych zasad politycznych, odejcia od odgrnego zarzdzania, koniecznego, jak si wydawao, dla skutecznego zabezpieczenia wszystkich interesw spoecznych
(Za: Sozialorientierte Stadtentwicklung. Gutachten, im Auftrag der Senatsverwaltung fr Stadtentwicklung Umweltschutz und Technologie, Berlin 1998, s. 3). Szereg wyej wymienionych zjawisk znanych jest od dawna, ale ich koncentracja jest wiadectwem przewagi problematyki gospodarczo-spoecznej w ramach aktualnych problemw obszarw kryzysowych, wywoanych skutkami globalizacji.
47
115
i skierowania si ku kooperacji i partnerstwu z szerokimi krgami spoeczestwa. Wzrastaa konieczno nie tylko realizowania wsplnie okrelonych celw, ale rwnie ponoszenia z tego tytuu wsplnego ryzyka i wsplnej odpowiedzialnoci. W wyniku procesw globalizacyjnych rwnie samorzdy gmin i miast stany w obliczu nowych konfliktw i napi. Zaznaczy si proces utraty kompetencji lokalnych na rzecz jednostek regionalnych i ponadregionalnych, gdy wiele dotychczasowych dziaa lokalnych coraz czciej mona byo realizowa tylko na wyszych poziomach zarzdzania. Spoeczno lokalna, lepiej rozumiejc i umiejc skuteczniej rozwizywa swoje problemy, czciej dya do tworzenia wasnych, nieformalnych struktur, rwnolegych do formalnych obszarw polityczno-administracyjnych. Obecnie, w wyniku przemian gospodarczych, gminy trac znaczn cz swych dotychczasowych dochodw. W wyniku trudnoci finansowych wynikajcych np. ze wzrostu obcie socjalnych i spadku dochodw podatkowych (upadek przemysu), trac rwnie wpyw na gospodark. Koszty gmin zwikszaj si te z racji nowych regulacji instytucji Unii Europejskiej. Dla kwestii rewitalizacji najistotniejszy sta si fakt pojawienia si w miastach nowych obszarw kryzysowych. Jak stwierdzono, zjawiska te nie posiaday przyczyny tylko w zym stanie budynkw czy mieszka. Stwierdzone objawy kryzysowe posiaday inne ni miao to miejsce w przeszoci proporcje midzy sfer przestrzenno-funkcjonaln a ekonomiczno-spoeczn. Listy zjawisk kryzysu byy przy tym dugie, powtarzay si w wielu miastach i krajach, obejmujc z reguy takie zjawiska, jak: W sferze przestrzenno-budowlanej i funkcjonalnej: zdecydowanie negatywny image danego obszaru w ramach miasta, wystpowanie zarwno zjawisk skrajnej dekapitalizacji, jak i zaniedbania oraz dewastacji budynkw i otoczenia, deficyty ochrony rodowiska, brak zieleni, obszarw rekreacyjnych, obcienie spalinami i haasem (skutkami nadmiernej intensywnoci transportu), degradacja przestrzeni publicznej i deficyty obszarw rekreacji, negatywne skutki dezindustrializacji, upadek przemysu, rzemiosa, powane deficyty struktury handlu i usug, za struktura zaopatrzenia ludnoci, sabo rozwinita infrastruktura socjalna, kulturalna i rekreacyjna, zwaszcza w stosunku do zapotrzebowania dzieci i modziey. W sferze ekonomicznej i socjalnej: koncentracja ekonomicznie upoledzonych grup spoecznych, brak miejsc pracy, wysoki procent bezrobocia, brak moliwoci ksztacenia zawodowego, szczeglnie wysokie bezrobocie wrd modziey, wysoka liczba osb dugo pozostajcych na zasiku, napicia socjalne, koncentracja obcokrajowcw, niskie zarobki, deficyty wyksztacenia i niskie kompetencje socjalne, wysoka liczba kobiet samotnie wychowujcych dzieci, zjawiska degradacji rodzin, ponadprzecitna ilo osb korzystajcych z pomocy socjalnej, obszary biedy, niska sia nabywcza mieszkacw, ponadprzecitny poziom przestpczoci, wandalizm,
116
niski poziom zdrowotny, alkoholizm, narkomania, problemy dzieci i modziey w szkoach, dezintegracja, apatia spoeczna, poczucie izolacji i segregacji, brak nadziei na lepsz przyszo, napyw przegranych grup spoecznych zbiegajcy si w czasie z odpywem grup lepiej sytuowanych.
Mieszkacy obszarw kryzysowych podlegaj z reguy wielorakiej izolacji. W wyniku brakw w wyksztaceniu, jak te redukcji kompetencji socjalnych, podlegaj oni eliminacji z rynku pracy (izolacja ekonomiczna). Wskutek wiadomoci swej negatywnej sytuacji spoecznej ulegaj rwnoczenie procesowi degradacji poczucia wasnej wartoci, wchodzc w rol izolowanego od reszty spoeczestwa marginesu spoecznego (izolacja spoeczno-kulturalna). Skutkiem tych zjawisk jest coraz sabszy kontakt tych grup i ich przedstawicieli z instytucjami spoecznymi, politycznymi i administracj (izolacja spoeczno-instytucjonalna). Rozpoznanie sytuacji nowych obszarw kryzysowych w krajach Europy Zachodniej doprowadzio do zmiany perspektywy, z jakiej formuowano dotd programy rewitalizacji.
11.2. Reakcje pastw i instytucji midzynarodowych

Pastwa zachodnioeuropejskie pragny za wszelk cen utrzyma specyfik miasta europejskiego jako organizmu opartego na historycznej tradycji, harmonijnym rozwoju przestrzennym, gospodarczym i spoecznym. Od koca lat 80. i pocztku lat 90. na nowe problemy miast uwag kieroway rwnie instytucje midzynarodowe. Najwczeniej prb nowych form rewitalizacji dokonywano w krajach, w ktrych ju w latach 70. i 80. powstaa konieczno uwzgldniania w rewitalizacji problemw ekonomiczno-spoecznych. Dlatego ju w latach 70. podjto w Wielkiej Brytanii i Francji, a wkrtce potem rwnie w Holandii, dziaania zmierzajce do poprawy sytuacji. W Niemczech jeszcze przez szereg kolejnych lat preferowano model rewitalizacyjny, zorientowany na dziaania budowlano-inwestycyjne. Korzystano przy tym z dynamicznego rozwoju rynku budowlanego po zjednoczeniu oraz ze znacznego potencjau rodkw publicznych. Jeszcze przed szczytem ONZ w roku 1995 w Kopenhadze, powiconym rozwojowi spoecznemu oraz konferencj HABITAT II w Istambule w roku 1996, w ramach dziaa Unii Europejskiej powstaa w roku 1994 inicjatywa URBAN I, kontynuowana od roku 2000 jako URBAN II. W ramach tych inicjatyw nastpio sformuowanie wielu wanych postulatw dotyczcych ekonomiczno-socjalnych aspektw nowego podejcia do rewitalizacji miast, szczeglnie w odniesieniu do metod zintegrowanych dziaa w obrbie nowych obszarw kryzysowych. Istotn rol odegraa rwnie konferencja wiatowa URBAN 21, ktra odbya si w Berlinie w roku 2000. Dziki tym konferencjom i inicjatywom, w latach 90. silniej zaakcentowano problematyk miast i uznano ich socjalny i zrwnowaony rozwj za jeden z gwnych priorytetw rozwojowych programw narodowych. W tym kontekcie naley postrzega obecne dziaania i programy rewitalizacyjne w krajach Unii Europejskiej, najczciej zintegrowane z szeregiem programw unijnych, zwaszcza tzw. programw strukturalnych.
117
11.2.1. Socjalne programy rewitalizacji w Europie Zachodniej

We Francji ju w roku 1981 powstay pierwsze programy socjalnego rozwoju miasta, ktre od roku 1988 stanowi element oglnej strategii rozwoju miast. Cechuje je obok odnowy substancji budowlanej integracja z programami zatrudnienia, wychowania i ksztacenia48. W Wielkiej Brytanii podobne dziaania realizuje si w ramach programu City-Challenge-Programm. Program ten opiera si na cisej integracji wielu stron-uczestnikw w celu odnowy deficytowych kwartaw miast. W centrum programu stoi integracja i aktywizacja sektora prywatnego i mieszkacw49. W Holandii od roku 1985 realizuje si projekty skierowane na tzw. obszary o szczeglnym nawarstwieniu problemw. Pomylane pocztkowo jako programy suce wspieraniu integracji cudzoziemcw, od roku 1988 przeksztaciy si w programy zajmujce si generalnie rewitalizacj problemowych kwartaw miejskich50. Podobne programy powstay rwnie w Szkocji, Belgii i Woszech. Niektre z nich, np. woskie, nie le w gestii rzdu, ale wyszy z inicjatyw prywatnych, zmierzajc do mobilizacji administracji sektora publicznego w kierunku poprawy sytuacji obszarw kryzysowych.
11.2.2. Model amerykaski

Problemy degradacji w miastach amerykaskich wystpiy znacznie wczeniej i przebiegay z wikszym nasileniem ni w Europie. W latach 60. i 70. rewitalizacj w Stanach Zjednoczonych zajmoway si instytucje pod nazw Community Development Corporations (CDC), ktrych dziaalW ramach tych programw rozrnia si przedsiwzicia remontowe w odniesieniu do powierzchni mieszkalnych oraz przedsiwzicia towarzyszce (inwestycje w dziedziny tworzenia centrw socjalnych i kulturalnych, wspieranie aktywnoci w dziedzinie ksztacenia, oywienia socjalnego i kulturalnego). Programy te wspierane s przez poziomy administracji pastwa, regionw i gmin w ramach lokalnych projektw. Ich zaoeniem jest, aby 1 euro rzdu centralnego partycypowa w 3 do 4 euro pozostaych stron projektw, ktre wsppracuj ze sob na podstawie umw. Celem jest tworzenie skutecznych i funkcjonalnych sieci powiza moliwie wielu uczestnikw projektw. 49 Projekty przygotowywane s przez gminy i podlegaj w dalszej procedurze konkursowi. Zawiera winny nastpujce, jasno zdefiniowane informacje: cel projektu, docelowa grupa spoeczna, cele ekonomiczno-spoeczne projektu i ich zwizek z grup docelow,
48
zestaw skadowych projektw, sposb pozyskania i partycypacji sektora prywatnego i mieszkacw. Za projekty w ramach tego programu odpowiedzialne jest brytyjskie Ministerstwo Ochrony rodowiska,
ale projekty mog uzyska dodatkowo jeszcze rodki z innych ministerstw. 50 Rwnie i tu wielki nacisk kadzie si na czenie rozwiza dla problemw mieszkalnictwa, polityki socjalnej, ksztacenia i rynku pracy, w celu uzyskania jak najlepszych efektw synergicznych. Wiksza cz rodkw dla realizacji tego programu pochodzi z Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych, ale czone s one rwnie ze rodkami innych ministerstw. Na pocztku programu, holenderskie Ministerstwo Spraw Wewntrznych wyznaczyo kwartay w miastach, dla ktrych zawarto specjalne umowy z odpowiednimi samorzdami, w ramach ktrych rzd gwarantowa rodki na okres czterech lat.
118
no ju wczeniej skierowana bya na budownictwo, polityk mieszkaniow i problemy rynku pracy. CDC s organizacjami o wysokim stopniu profesjonalnoci i prestiu spoecznym. W latach 70. i 80. rzd amerykaski realizowa specjalne programy, zorientowane na przeciwdziaanie negatywnym skutkom restrukturyzacji, jak wzrost obszarw biedy oraz masowy exodus lepiej zarabiajcych z dzielnic zagroonych (deprived urban areas), wzgldnie objtych procesami degradacji spoecznoekonomicznej. Programy te skierowane byy na obszary okrelane jako kwartay kryzysowe. W ostatnich latach w USA zaznaczya si istotna zmiana w polityce rewitalizacyjnej. W ramach zmian w polityce socjalnej w latach 90. nastpia znaczna redukcja finansowego zaangaowania pastwa w programy rewitalizacyjne. Zaczto stosowa stosunkowo restryktywne zasady pomocy socjalnej. Zmiany te okrelane s czsto jako zwrot from Welfare to Workfare. Oznacza to, e gwnym celem programw i dziaa rewitalizacyjnych jest pomoc mieszkacom obszarw kryzysowych w przejciu od pomocy socjalnej do zatrudnienia, co ma zapobiec stabilizacji ich zej sytuacji w oparciu o korzystne stawki pomocy socjalnej. W odrnieniu od modeli europejskich, nowe modele amerykaskie koncentruj si przede wszystkim na dziaaniach o charakterze mediacyjno-moderacyjno-koordynacyjnym. Tak reorientacj przeszy rwnie wspomniane wyej CDC. Ukierunkoway si one na integracj dziaa czynnikw umoliwiajcych rozwizanie kryzysowej sytuacji danego obszaru. W ten sposb model amerykaski polega nie na realizacji programw, ustanowionych przez obszar publiczny, dajcych zarwno wsparcie finansowe, jak i okrelajcy reguy gry, ale na tworzeniu okrelonego managementu. CDC, jako instytucje mediacyjno-moderacyjno-koordynacyjne, najpierw rozpoznaj problem lokalny, nastpnie za stawiaj diagnoz i organizuj kooperacyjne koncepcje dziaa w oparciu o integracj wszystkich stojcych do dyspozycji aktorw, zasobw, potencjaw i rodkw. Istotn cech dziaania takich struktur jest take poszukiwanie i integracja potrzebnych potencjaw i kooperantw zewntrznych. Dziaania podejmowane przez CDC obejmuj m.in.: integracj programw rewitalizacji ze strukturami lobbystycznymi, dziaajcymi na szczeblu rzdowym w dziedzinach przydatnych dla realizacji regionalnego czy lokalnego interesu rewitalizacji, szeroki wachlarz aktywnoci, sigajcy od kontaktw z obszarami rynkowo-komercyjnymi do wspierania dziaa organizacji typu non profit w obszarze inicjatyw lokalnych, organizowanie pozyskiwania/pozyskiwanie pomocy finansowej ze rde fundacji narodowych i prywatnych, profesjonalny management dziaa w dziedzinie rewitalizacji oraz integrowanie do jej programw si gospodarczych wolnego rynku, bezpatne doradztwo dla planistw, architektw, prawnikw i menaderw zajmujcych si problemami rewitalizacji w ramach sponsoringu socjalnego, transfer know-how w postaci doradztwa i treningu. Instytucje typu CDC s wysoko profesjonalne, zorientowane na wymierne sukcesy i sprawn realizacj zada. Prowadz intensywny controlling i ewaluacj dziaa, a na ich podstawie stale weryfikuj i optymalizuj metody swych dziaa. Instytucje te okreli mona rwnie jako agentury intermedialne dla dziaa lokalnych. W ostatnich latach koncentruj si one na profesjonalnym przygotowywaniu zintegrowanych programw dziaa rewitalizacyjnych (Compreshensive Revitalisation
119
Plans). Programy te stanowi podstawowy warunek dla zbudowania lobbingu politycznego, pozyskania prywatnych bd publicznych rodkw wspierajcych, nawizania kontaktw z obszarem gospodarki rynkowej, czy te innych potencjaw potrzebnych dla realizacji programw rewitalizacyjnych. Z reguy programy takie zawieraj liczne elementy planowania strategicznego, przygotowywanego na podstawie profesjonalnej analizy potencjaw i deficytw. S one ukierunkowane na dziaania dugofalowe, a nie dorane pozyskiwanie pienidzy z okrelonego programu rzdowego. W ramach programw naley m.in. wykaza, e bd w nich uczestniczy powani i liczcy si aktorzy sektora publicznego zarwno regionalnego, jak i pastwowego oraz sektora prywatnego. Trzeba rwnie wykaza udzia organizacji publicznych i spoecznych, gospodarki prywatnej, fundacji pastwowych i prywatnych oraz co jest szczeglnie istotne konkretnych spoecznoci lokalnych. Programy musz si cechowa wysokim stopniem integracji dziaa programowych z obszarem gospodarki oraz dopasowa metody realizacji swych celw do warunkw rynkowych. Ma to na celu przekonanie o trwaoci i integratywnoci dziaa i programu. W zwizku z zachodzcymi przemianami zwizanymi z restrukturyzacj gospodarki i z nowymi formami polityki socjalnej w USA, dziaalno CDC stanowi przykad skutecznych rozwiza w zakresie: wzrostu bezpieczestwa obszarw kryzysowych, aktywizacji miejsc pracy i rozwoju ksztacenia, aktywizacji lokalnego kapitau spoecznego, aktywizacji i integracji mechanizmw rynkowych na obszarach kryzysowych. Z tych powodw CDC s wysoko cenionym partnerem administracji lokalnej w USA jako agentury intermedialne dla dziaa lokalnych. Instytucje tego typu staj si faktycznie form wspierania rozwoju partycypacyjnej i kooperatywnej samorzdnoci lokalnej (local governance). Moliwo przeniesienia takiego modelu na grunt zachodnioeuropejski wydaje si problematyczna. Wie si to z odmiennymi zasadami polityki dystrybucji rodkw wspierajcych, polityki socjalnej, jak i systemw polityczno-administracyjnych wikszoci pastw zachodnioeuropejskich. Przydatno takich modeli w Polsce zalee bdzie od stopnia podobiestwa sytuacji w tym kraju do wspomnianych systemw zachodnioeuropejskich.
Niemiecki program rewitalizacji socjalnej
120
12. Niemiecki program rewitalizacji socjalnej
12.1. Kwartay miejskie o szczeglnych potrzebach rozwojowych miasto socjalne

W Niemczech51 realizacj programw podobnych do wyej omwionych rozpoczto nieco pniej. Najwaniejszym sta si realizowany od roku 2000 program rzdu federalnego i krajw zwizkowych Kwartay miejskie o szczeglnych potrzebach rozwojowych miasto socjalne (Bund Lnderprogramm: Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbedarf die soziale Stadt)52. W latach 1990-2000, w ramach budetu federalnego na rok 1999 i 2000, program ten wyposaony zosta w rodki w wysokoci 51,13 mln euro, a w budecie na lata 2001 i 2002 przeznaczono na jego realizacj 76,69
Jeszcze w pierwszej poowie lat 90. na obszarze b. NRD znaczne rodki przeznaczano na realizacj klasycznych programw odnowy miast, zwaszcza na odnow olbrzymich tam obszarw zdekapitalizowanego starego budownictwa. W wyniku szeroko realizowanych programw odnowy miast w latach 70. i 80. oraz dobrej koniunktury gospodarczej Republiki Federalnej Niemiec, skutki globalizacji byy tam znacznie agodniejsze. W roku 1993 miasto Hamburg wdroyo Program zwalczania biedy (Armutsbekmpfungsprogramm). Wkrtce kraj zwizkowy Dolnej Nadrenii-Westfalii rozpocz realizacj nowego programu Kwartay o szczeglnym zapotrzebowaniu na rewitalizacj (Quartiere mit besonderem Erneuerungsbedarf). 52 Z programem tym czony by np. program Uczcy si region niemieckiego Ministerstwa Ksztacenia i Nauki. Komisja Europejska wspieraa go dodatkowo rodkami programu Terytorialne kompakty zatrudnienia (Territoriale Beschaftigungspakete). Program Miasto socjalne posiada w Niemczech znacznie rozbudowany system powiza z innymi programami wspierajcymi. Oto niektre z nich: zapobieganie przestpczoci, wspieranie inwestycji (w ramach szeciu programw specjalnych), wspieranie budowania nowych podstaw egzystencjalnych (w ramach czterech programw specjalnych), wspieranie oszczdnoci energii i ochrony rodowiska (sze programw specjalnych), wspieranie rotacyjnych miejsc pracy (tzw. ABM), program zapobiegajcy bezrobociu wrd modziey, program wspierajcy rozwj szans modych na obszarach socjalnie trudnych, program Modzie za tolerancj i demokracj, program badawczy Budownictwo i mieszkalnictwo, program wspierania socjalnych przestrzeni mieszkalnych, programy modernizacji systemw ogrzewania (Anty-Co2), wspieranie tworzenia wasnoci w mieszkalnictwie, program poprawy systemw komunikacji, liczne programy Unii Europejskiej, w tym programy strukturalne. W latach 1999-2001 realizowano ten program na 249 obszarach kryzysowych w 184 gminach, z ktrych 60% pooone byo na terenach centralnych bd w ich pobliu, a w 40% na peryferiach. Znaczcy udzia miay nowe osiedla zbudowane w okresie od lat 60. do 80. Ponad poow projektw realizowano w miastach
51
121
mln euro. Fundusze te mog zosta wykorzystane do realizacji programu przez gminy pod warunkiem uzupenienia ich rodkami wasnymi. Jeeli rodki zostan wykorzystane w penym zakresie, to ich czna kwota, wraz z uzupenieniem z budetw gmin, osignie w latach 1999-2002 blisko 767 mln euro53. Zasad programu jest poczenie dwch celw: rozwoju przestrzeni, funkcji i substancji, rozwoju spoeczno-gospodarczego, socjalnego i kulturalnego. Istotny dla programu sta si postulat wspierania i budowania na obszarach kryzysowych podstaw rozwoju nowej, lokalnej ekonomii. Przyczyn aktualnych procesw degradacyjnych wielu dzielnic miejskich upatruje si w braku miejsc pracy, moliwoci ksztacenia i zdobywania potrzebnych kwalifikacji oraz braku skutecznych metod wspierania budowy lokalnych form gospodarki. Program oddziaywuje w nastpujcych dziedzinach: socjalnej w zakresie aktywizacji potencjaw lokalnych, wzmacniania poczucia lokalnej odpowiedzialnoci, transmisji potencjaw decyzyjnych na poziomy lokalne oraz sprzyjania wzrostowi bezpieczestwa publicznego, ekonomicznej rozwijanie kwalifikacji zawodowych i kompetencji socjalnych, stabilizacja i tworzenie struktur dla rozwoju gospodarki lokalnej, ekologicznej np. w dziedzinie oszczdzania energii, redukcji obcie pyncych z intensywnego transportu, ochrony przed haasem, tworzenia obszarw zielonych, renaturyzacji zdegradowanych przestrzeni, kulturalnej rozwj identyfikacji lokalnej, wspieranie lokalnej dziaalnoci kulturalnej i komunikacji spoecznej, w dziedzinie dziaa budowlanych wspieranie dziaa samopomocowych na rzecz mieszkalnictwa i ksztatowania przestrzeni, w dziedzinie rozwoju partycypacji spoecznej wspdecydowanie i wspdziaanie spoecznoci lokalnych w planowaniu i ksztatowaniu obszarw, dziaania samopomocowe i grupowe, pomoc ssiedzka, W zakresie nowych dziaa administracyjnych szczeglnie poprzez inicjowanie projektw wymagajcych podejmowania dziaa ponadsektorowych czy te tworzenia specjalnych budetw dla dziaa lokalnych. Istotne znaczenie uzyskay przy tym: zasada integracji dziaa budowlano-inwestycyjnych, ekonomicznych i socjalnych, zasada zrwnowaonego i trwaego rozwoju miasta oraz czenie ze sob rnych programw wspierajcych.
liczcych poniej 100 tys., za 10% poniej 20 tys. mieszkacw. Liczba bezrobotnych na obszarach objtych programem wynosia 6% powyej redniej krajowej orodkw miejskich. 53 M. Krautzberger, Soziale Stadt Chancen fr einen gesellschaftlichen Wandel, (in:) Bundesbaublatt, H. 7, 2002, s. 20.
122
12.1.1. Metody i organizacja dziaania. Integracja zasobw, potencjaw i rodkw kooperacja i partycypacja
Podstawowym zaoeniem nowych programw jest zasada integracji zasobw, potencjaw oraz rodkw wykorzystywanych i kierowanych na rozwizywanie problemw obszarw kryzysowych, czyli na realizowanie celw rewitalizacji. Programy wymagaj sprecyzowania obszarw dziaa i odnoszonych do nich projektw, jak i wyznaczenia zada wiodcych oraz przedsiwzi strategicznych. Centralne znaczenie maj dziaania ukierunkowane na aktywizacj lokalnych spoecznoci oraz budowanie struktur i form wspierajcych zasady partycypacji i koope-racji w ramach zabiegw rewitalizacyjnych. Dla powodzenia programw istotne znaczenie ma rwnie sprawny monitoring i systematyczna ewaluacja uzyskiwanych rezultatw. Wan rol odgrywa jednoczenie istniejcych zasobw, potencjaw i rodkw. Odnosi si to zarwno do rodkw finansowych (np. rnych rodkw z programw wspierajcych), jak i do integracji potencjaw ludzkich i instytucjonalnych. Wymaga to nieraz pokonania wielu przeszkd w obszarze struktur administracyjnych i biurokratycznych. Dziki temu realizacja nowych programw rewitalizacji oddziauje rwnie na przemiany struktur administracyjnych i weryfikuje ich sektorowe dziaania. O powodzeniu programw decyduje umiejtno integracji gospodarki prywatnej i wykorzystanie jej potencjaw dla kooperacji z inicjatywami spoecznoci lokalnych. Aktywizacja spoeczestwa stanowi podstaw skutecznej jego partycypacji, zarwno w uzgodnieniach koncepcji dziaania, jak i przy realizacji programw i projektw rewitalizacyjnych. Powysze zasady dziaa s warunkiem sine qua non nowych programw rewitalizacyjnych. W oparciu o wyej wymienione indykatory nastpuje ich ocena w ramach procedur przyznawania rodkw wspierajcych z funduszy narodowych i europejskich. Dla realizacji tych zasad szczeglne znaczenie ma przygotowanie zintegrowanych koncepcji dziaania, stanowicych podstawowy instrument strategiczny dla wdraania programw rewitalizacyjnych. Zintegrowane koncepcje dziaania obejmuj: uzasadnienie wyboru i granic obszaru kryzysowego, przeznaczonego do realizacji programu rewitalizacji, poczone z analiz znaczenia wybranego obszaru dla caoci obszaru miasta i jego funkcji, okrelenie podstawowych obszarw problemowych, deficytw i zjawisk kryzysowych danego obszaru, jak rwnie jego potencjaw i moliwoci rozwojowych w oparciu o stosown analiz strukturaln, zestawienie dotychczasowych dziaa podejmowanych na danym obszarze oraz skierowanych tam rodkw, sformuowanie linii przewodniej zamierzonych dziaa rewitalizacyjnych, prezentacja struktury, sposobw i zasad ich integracji w oglnej strategii rozwoju miasta, zestawienie potencjalnych uczestnikw programu, jego sprzymierzecw, partnerw, a w szczeglnoci adresatw programu, zestawienie koncepcji finansowania programu i czasu jego realizacji, sposoby i metody aktywizacji spoecznoci lokalnej i potencjalnych stron uczestnikw programu, koncepcje zarzdzania programem na obszarze jego wdraania (Quartiermanagement),
123
koncepcje systemu monitoringu i ewaluacji wynikw dziaa rewitalizacyjnych, zestawienie kosztw programu wraz z jego planem finansowym.
12.1.2.Zarzdzanie programem (Quartiermanagement)

Kluczowe znaczenie dla powodzenia programu ma umiejtne zarzdzanie integrujce wszystkie zasoby i rodki. W zakresie zarzdzania mieszcz si nastpujce zadania: skuteczne angaowanie zasobw komunalnych dla realizacji programu, zabezpieczenie realizacji programu w uzgodnieniu z koncepcjami rozwoju caego miasta (gminy), integrowanie poszczeglnych projektw, poziomw i metod dziaania, aktywizacja i dynamizacja spoecznoci lokalnej na terenie obszaru programu rewitalizacji. Podobnie jak miao to miejsce w dotychczasowych, klasycznych programach rewitalizacji, szczegln rol odgrywa tu funkcja koordynatora, managera, czy te penomocnika, ktrego pocztkowym zadaniem jest utworzenie odpowiedniej Grupy Koordynacyjnej. Grupa ta obejmuje reprezentantw trzech obszarw: administracyjnego (przedstawiciele administracji lokalnej), realizacyjnego (strony uczestnicy programu), mediacyjno-moderacyjno-koordynacyjnego (penomocnicy dla przygotowania i realizacji programu, koordynatorzy projektw, mediatorzy itp.). Interesujcym przykadem organizacji i zarzdzania programem, ukazujcym nowe formy partycypacji i samorzdnoci grup koordynacyjnych jest eksperyment berliskiej Grupy Koordynacyjnej (Berliner Quartiersmanagement). W maju 2001 Grupa Koordynacyjna utworzya program rewitalizacyjny Lokalne Jury dla Funduszu Lokalnego, ktry decyduje o rozdziale rodkw wspierajcych na poszczeglne zadania i projekty programu w dzielnicy. Czonkowie tego Jury nie rekrutuj si przy tym wycznie z czonkw Grupy Koordynacyjnej, ale wybierani s losowo z ksig meldunkowych obszaru programu rewitalizacyjnego, a ich decyzje zapadaj wikszoci gosw. Ta forma partycypacji i zarzdzania wykazaa, e: gremium Jury operuje niezwykle odpowiedzialnie rodkami funduszu lokalnego, forma ta sprzyja przejmowaniu indywidualnej odpowiedzialnoci za sprawy dzielnicy (obszaru programu) przez czonkw lokalnej spoecznoci, sprzyja wczaniu si czonkw spoecznoci w realizacj programu, szczeglnie mobilizujco wpywa na modzie54.
12.2. Dowiadczenia nowych programw rewitalizacji

Przeprowadzone analizy pierwszych dowiadcze z nowymi programami rewitalizacyjnymi w pastwach europejskich wskazuj na dugofalow perspektyw ich realizacji. S to programy, dla ktrych trudno ustali termin zakoczenia. Takie przesanki wynikaj z najduej trwajcych do-
54
Krautzberger, M., op. cit. s. 21.
124
tychczas programw niemieckich Soziale Stadt, realizowanych w Pnocnej Nadrenii-Westfalii i w Hamburgu. Z innych dowiadcze wskaza naley na znaczny wpyw socjalnych programw rewitalizacyjnych na optymalizacj dziaa administracji, szczeglnie w odniesieniu do wdraania wsppracy midzyresortowej oraz dziaa ponadsektorowych. Podkrela si rwnie konieczno pooenia wikszego nacisku na projekty nieinwestycyjne, ukierunkowane na rozwj zasobw ludzkich. Zwaszcza w Niemczech wskazuje si na zbyt jeszcze ma rol takich projektw w stosunku do projektw budowlano-inwestycyjnych. Interesujcym postulatem, wywodzcym si zwaszcza z dowiadcze brytyjskich, jest wspieranie zasad konkurencyjnego (konkursowego) wyboru obszarw realizacji nowych programw. Wane jest tu zwikszenie wysiku w kierunku podnoszenia kwalifikacji i profesjonalizacji stron uczestnikw programw, jak i rozwoju wiadomoci oraz zdolnoci partycypacyjno-kooperacyjnych lokalnych spoecznoci. Dlatego za podstawowy wskanik jakoci i skutecznoci nowych programw uwaa si tzw. implement partycypacyjny, tzn. stopie rozwoju aktywnoci, innowacyjnoci, przedsibiorczoci i samorzdnoci spoecznoci lokalnej. Innym wnioskiem z dotychczasowych dowiadcze jest istotna rola controllingu i ewaluacji uzyskiwanych wynikw, szczeglnie w aspekcie zakadanej dugofalowoci nowych programw. W dokumentach ewaluujcych dziaania niemieckich projektw socjalnej rewitalizacji postuluje si te otwarcie wikszych moliwoci dla eksperymentowania w ramach realizacji programw. Bdzie to miao pozytywny wpyw na zdynamizowanie procesw innowacyjnych i stworzy lepsze moliwoci dla integracji nowych modeli dziaania55.
12.3. Nowe formy kooperacji administracji gmin i miast oraz spoecznoci lokalnych
Jak ju sygnalizowano, istotnym dowiadczeniem nowych programw bya konieczno unowoczenienia pracy struktur administracyjnych, szczeglnie w dziedzinie przeamywania barier sektorowych i poprawy kooperacji pomidzy poszczeglnymi obszarami administracji. Rwnoczenie administracja musi coraz silniej przejmowa inicjatyw celem tworzenia struktur i zachcania do dziaa kooperacyjnych, obejmujcych lokaln gospodark, grupy spoecznoci lokalnej i inwestorw. W trakcie ksztatowania si nowych form dziaania i kooperacji okazao si, e uczestnicy gremiw kooperacyjnych, reprezentanci spoecznoci lokalnej czy nawet gospodarki nie dysponuj tak si przebicia oraz potencjaami organizacyjnymi jak przedstawiciele administracji i polityki. Dlatego stworzone zostay mechanizmy kompensacji szans, na mocy ktrych grupy koordynacyjne, niezbdne dla realizacji zasad kooperacji i partycypacji w procesie rewitalizacyjnym, rozbudowuje si do struktur o wysokim stopniu samorzdnoci. W Bremie funkcj tak spenia Stadtteilforum, w Essen Warsztaty perspektyw przyszoci o charakterze planistycznym56.
Die Soziale Stadt. Eine erste Bilanz des Bund-Lnder-Programms Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbedarf die soziale Stadt, hrsg. Vom Deutschen Institut fr Urbanistik, 2002. 56 Neue Kooperationsformen in der Stadtentwicklung, Bundesamt fr Bauwesen und Raumordnung (BBR) (hrsg.), Bonn 2002, s. 51.
55
Przykady programw rewitalizacji
125
13. Przykady programw rewitalizacji
13.1. Program klasycznej rewitalizacji w dzielnicy Frankfurt/Main-Bockenheim

Dzielnica Bockenheim stanowi obszar ok. 90 ha zwartej zabudowy XIX-wiecznej. Poniewa w rozumieniu niemieckiej ustawy rewitalizacyjnej stanowi ona obszar kryzysowy, w roku 1972 przeprowadzono badania i analizy jej stanu. Na podstawie uzyskanych wynikw wydzielono z badanego terenu dwa obszary programu rewitalizacji (Sanierungsgebiete) Bockenheim Ost i Bockenheim West, w sumie obejmujce 15,4 ha i w roku 1978 podjto odpowiedni uchwa rewitalizacyjn.
Proces planistyczny
W pierwszym etapie uzgodnieniu podlegay cele rewitalizacji i istniejce dokumenty planistyczno-formalne i nieformalne:
Formalne:
plan oglny zagospodarowania przestrzennego
Nieformalne:
plany ramowe dzielnic Frankfurtu, gwny plan koncepcyjny systemu komunikacji miasta, prognozy rozwoju ludnoci, prognozy rozwoju rynku mieszkaniowego, prognozy rozwoju rynku pracy, program rozwoju gospodarczego, koncepcja rozwoju handlu detalicznego, koncepcja uksztatowania miasta i jego obrazu, inne opracowania planistyczne i konceptualne. W odniesieniu do obligatoryjnych planw miejscowych ustalono, e uchwalenie ich nastpi dopiero w ostatniej fazie procesu rewitalizacji, w celu zabezpieczenia jej wynikw. W roku 1975 rozpoczto prace nad planem rozwojowym dla caego obszaru dzielnicy Bockenheim. Rwnoczenie rozpoczto pogbione analizy obu obszarw rewitalizacji (Bockenheim-West i Bockenheim-Ost).
13.1.1. Badania i analizy

Przeprowadzone dla 90 ha obszaru Bockenheim badania i analizy obejmoway przede wszystkim problemy budowlano-techniczne (stan techniczny budynkw, ich wyposaenie, ziele, obcienie haasem, zagszczenie zabudowy). Przeprowadzono je w oparciu o:
126
wizje lokalne wszystkich parceli w celu ustalenia stopnia zabudowy, stanu zabudowy, rodzaju uytkowania, wyposaenia w ziele i parkingi, analiz danych statystycznych miasta (wiek zabudowy, wielko jednostek mieszkaniowych, wyposaenie mieszka, struktura wasnociowo-uytkowa, wysoko czynszw, zagszczenie mieszka, struktura socjalna mieszkacw, zawd, wiek mieszkacw). W celu przeprowadzenia inwentaryzacji i analizy powierzchni oraz jednostek uytkowych korzystano z danych statystycznych i ankiet. W trakcie pogbionych analiz i bada obu obszarw programu dokonano inwentaryzacji wszystkich parceli, budynkw i miejsc pracy. Inwentaryzacja obejmowaa m.in. ok. 1.750 mieszka i trwaa od kwietnia do wrzenia 1976 roku. Zebrane dane zostay przeanalizowane zim 1976/1977. W cigu roku 1977 miasto wypracowao gwne cele programu rewitalizacji, plan socjalny, jak i koncepcje przestrzenne dla obu obszarw. Koordynacja tych prac leaa w gestii grupy koordynacyjnej, w skad ktrej wchodzili przedstawiciele urzdw miejskich. Miasto w tym czasie nie zdecydowao si na powoanie penomocnika (Sanierungstraeger). Zarwno wyniki bada i analiz, jak i spo-rzdzane koncepcje przestrzenne oraz plan socjalny byy przedmiotem intensywnych konsultacji z mieszkacami, ktre przeprowadzono wiosn 1978 roku. Wnioski z tych dyskusji podsumowano w grudniu 1978 roku. W tym samym czasie opracowano koncept finansowy programw rewitalizacji dla obu obszarw. Na podstawie tak przeprowadzonej analizy, w roku 1980 zapada uchwaa o wdroeniu pro-cesu rewitalizacji (frmliche Festlegung).
Niektre wyniki bada i analiz

Na obu obszarach programu rednio 13-14% budynkw nadaje si tylko do rozbirki, w tym na obszarze Bockheim West liczba ta wynosi a 20-24%. W niektrych kwartaach udzia budynkw do rozbirki siga nawet 41% zabudowy. Na obszarze Bockenheim West 64,4%, a na obszarze Bockenheim Ost 54% mieszka nie posiada naleytego wyposaenia, tzn. toalety lub azienki oraz dysponuje jedynie ogrzewaniem piecowym.
13.1.2. Programy i koncepcje rewitalizacji

Podstawowymi dokumentami, ukazujcymi najistotniejsze cele i koncepcje rewitalizacji byy koncepcyjne plany przestrzenne, ktre obejmoway nastpujce zagadnienia: koncepcja przestrzenna zabudowy, koncepcja funkcji i uytkowania terenu, plan rozbirek. Gwnym celem programu rewitalizacji bya przede wszystkim realizacja nowego adu przestrzennego. Cel ten realizowano poprzez rozszerzenie powierzchni niezabudowanych wewntrz kwartaw, zwikszenie procentu terenw zielonych oraz budow placw zabaw. W dziedzinie inwestycyjno-budowlanej celem rewitalizacji bya rozbirka obiektw cakowicie zdekapitalizowanych i budowa na ich miejscu nowych obiektw mieszkalnych i uytkowych, modernizacja i remonty kapitalne budynkw.
127
13.1.3. Informacja i wspudzia spoecznoci w procesie planowania

Ju w roku 1976 dla obszarw rewitalizacji otwarte zostao biuro informacyjne. Odbyway si w nim zebrania mieszkacw i konsultacje z lokatorami i wacicielami. Biuro otwarte byo dwa dni w tygodniu, rwnie w godzinach wieczornych. Od roku 1979 a do zakoczenia programu w 1994 roku wydawano gazetk dla mieszkacw informujc o postpach rewitalizacji oraz powoano stanowisko adwokata mieszkacw przy Midzynarodowym Centrum Rodziny, reprezentujcego wycznie interesy mieszkacw. Stanowisko to pozytywnie oceniane przez 87% mieszkacw funkcjonowao od 1981 do 1993 roku.
13.1.4. Zaoenia planu socjalnego

W ramach planu socjalnego i w oparciu o konsultacje spoeczne ustalono reguy gry dla polityki socjalnej na rewitalizowanym obszarze i zasady zapobiegajce przede wszystkim drastycznym podwykom czynszu, a w konsekwencji wypieraniu mieszkacw z obszaru programu rewitalizacji. W tym celu uruchomiono rodki wspierajce z funduszu rewitalizacji (1/3 budet federalny, 1/3 budet kraju zwizkowego, 1/3 fundusz gminny). Z funduszu tego subwencjonowano koszty prywatnych inwestycji budowlanych. Dziki temu czynsz za 1 m2 powierzchni mieszkalnej nie przekracza 4,75 DM, przy czym standard rewitalizowanych mieszka nie mg przekracza standardu nowoczesnych mieszka socjalnych na nowych osiedlach57. Aby zapobiec naruszeniu struktury spoecznej obszaru rewitalizowanego, wprowadzono zakaz przeprowadzania przez prywatnych wacicieli remontw ponadstandardowych, prowadzcych do powstawania wysokich czynszw58. Rwnoczenie plan socjalny regulowa prawo mieszkacw do mieszka zastpczych na okres rewitalizacji oraz do przejmowania kosztw zwizanych z koniecznymi przeprowadzkami.
13.1.5. Realizacja programu rewitalizacji

Dla sprawniejszej realizacji nowego adu przestrzennego miasto nabywao niektre tereny celem przeprowadzenia koniecznych rozbirek, porzdkowania bd optymalizowania podziaw katastralnych, jak i przygotowania obszarw pod nowe inwestycje. Tereny zakupione w tych celach przez gmin wynosiy ok. 20% caego obszaru objtego przez program. 37% zakupionych terenw przeksztacono w tereny publiczne (gwnie ziele), reszt sprzedano inwestorom pod przygotowane przez miasto projekty. Koszty zakupu gruntw wyniosy 18% caego budetu rewitalizacyjnego (wynosi on 135 mln DM).
Stadt Frankfurt am Main: Sanierung Frankfurt am Main Bockenheim Ost und West, Abschlussbericht, Frankfurt am Main 1994. 58 Zezwala na to niemiecki kodeks budowlany, wedug ktrego gmina uchwali moe tzw. prawo zachowania struktury zabudowy i skadu spoecznego na okrelonym obszarze miasta. Inn moliwo daje tzw. zezwolenie rewitalizacyjne, konieczne dla uzyskania zezwolenia na budow. Gmina moe odmwi jego wydania w przypadku inwestycji niezgodnych z planem socjalnym lub z programem rewitalizacji.
57
128
13.1.6. Remonty kapitalne, naprawy, modernizacja i nowe budownictwo Remonty kapitalne

W procesie inwestycyjnym uczestniczyo 176 prywatnych wacicieli nieruchomoci. Ogem wyremontowano 1.074 mieszkania. Spord nich 581 remontw mieszka byo subwencjonowanych rodkami wspierajcymi z funduszu rewitalizacyjnego. Przecitna wysoko subwencji przypadajcej na jedno mieszkanie wynosia 66.350 DM. Udzia subwencji z funduszu rewitalizacyjnego by w tym przypadku wysoki, co uzasadnione byo zym stanem budowlano-technicznym obiektw. Zakada si, e wyremontowane budynki bd mogy by uytkowane bez kapitalnego remontu przez kolejnych 50 lat.
Naprawy
Naprawy obejmoway nastpujce elementy budynkw: pokrycia dachw i usuwanie szkd spowodowanych wilgoci na poziomie piwnic, odnawianie fasad budynkw, usuwanie zawilgocenia budynkw powyej partii piwnic, odnow klatek schodowych, bram i drzwi wejciowych oraz drzwi do mieszka, napraw szkd i ubytkw tynkw wewntrznych, napraw, wzgldnie wymian instalacji wodnej, elektrycznej i kanalizacji, odnow podg.
Modernizacja
Modernizacja obejmowaa: ocieplanie budynkw, wymian okien, realizacj nowoczesnych wzw sanitarnych (azienki, toalety), realizacj nowoczesnych systemw ogrzewczych (centralnych w budynkach, bd etaowych w mieszkaniach), optymalizacj wadliwych lub niefunkcjonalnych ukadw pomieszcze, unowoczenianie wzw elektrycznych.
Inwestycje nowego budownictwa

Pojedyncze mae inwestycje obejmoway 25 obiektw. Do koca 1994 roku powstao w ten sposb 446 mieszka, z czego 330 byo subwencjonowanych z funduszy wspierania budownictwa spoecznego, za 41 finansowanych byo prywatnie. W roku 1995 zrealizowano kolejne 53 mieszkania ze rodkw publicznych. Pozyskano rwnie inwestorw dla realizacji nastpujcych wikszych inwestycji: kompleksu 80 mieszka dla seniorw (w tym jednego dla dozorcy), kompleksu mieszkalno-handlowo-usugowego (157 mieszka, 40 sklepw, restauracja, 9 biur i gabinetw lekarskich), kompleksu 82 mieszka spoecznych,
129
Domu Spokojnej Staroci dla 121 osb. Poza tym zrealizowano jeszcze 21 dalszych, mniejszych projektw nowego budownictwa.
13.1.7. Koszty i finansowanie

Koszty, o ktrych teraz mowa, ponoszone byy przez gmin, a nie przez prywatnych inwestorw. Wydatki gminy na realizacj programu rewitalizacji wyniosy ogem 135.034.188 DM. Dzieliy si one wedug nastpujcych grup wydatkw:
Koszty (DM)
I II III IV V IV Badania i analizy, plany etc. Dalsze przygotowania Zakup gruntw Prace rozbirkowe, porzdkowe, przeprowadzki mieszkacw Inwestycje publiczne, dotacje Kredyty, penomocnik etc. Ogem 1.157.796 9.880.158 1.119.920 47.842.946 52.419.084 4.614.284 135.034.188
Finansowanie (DM)
I II III IV V Dochody ze sprzeday gruntw Podatki wyrwnawcze wacicieli Subwencje pastwowe rodki wasne gminy Ogem
59
15.331.555 37.240 6.198.713 63.648.500 49.818.180 135.034.188
Dochody gminy z gospodarki gruntami
Koszty (DM)
Budynek Inwestycja Subwencja 588.287,30 321.56,27 Mieszkanie 89.477,30 47.798,57 Powierzchnia mieszkalna 1.574,85 841,28
S to podatki, ktre gmina otrzymuje od wacicieli gruntw po zakoczeniu programu rewitalizacji. Uwzgldniaj one przyrost wartoci gruntu spowodowany przeprowadzeniem programu rewitalizacyjnego, a nie wynikajcy ze wzrostu cen gruntu na rynku.
59
130
13.1.8. Wspieranie inwestycji budowlanych

Subwencja przyznawana bya na podstawie 177 BauGB (Kostenerstattungsbetrag), a wic pokrywaa nierentowno inwestycji przy jednoczesnym ustaleniu grnej dopuszczalnej granicy czynszu.
13.2. Rewitalizacja Starego Miasta w Stralsundzie

13.2.1. Zakres rewitalizacji obszary programu rewitalizacji
Obszar programu rewitalizacji w Stralsundzie obejmuje cao Starego Miasta o powierzchni 56 ha z 3.200 mieszkacami. Stare Miasto pooone na wyspie, podobnie jak ma to miejsce w Lubece stanowi nadal centrum miasta. Jeszcze w 1962 roku, w czasach NRD, zostao ono w caoci wpisane do rejestru zabytkw. Obecnie na Starym Miecie znajduje si 525 pojedynczych obiektw zabytkowych, wpisanych na list dbr kultury miasta. W roku 1990 na terenie staromiejskim rozpoczto prowadzenie bada i analiz pilotujcych program rewitalizacji. Uchwaa o wdroeniu programu zapada ju w roku 1991, jej czci by przestrzenny plan ramowy koncepcja programowa rewitalizacji. Program rewitalizacji Starego Miasta Stralsundu nie jest jeszcze zakoczony.
13.2.2.Przygotowania planistyczne
Ju w 1990 roku rozpoczto prace nad nastpujcymi planami istotnymi tak dla caoci miasta, jak i programu rewitalizacji centrum staromiejskiego: oglnym planem zagospodarowania przestrzennego, koncepcj konserwatorsk, koncepcj ksztatu przestrzeni miejskiej, koncepcj komunikacji i transportu, koncepcj funkcji i uytkowania powierzchni, koncepcj strukturaln handlu detalicznego. Jednoczenie podjto uchway o sporzdzeniu dla niektrych terenw miasta planw miejscowych. W nastpnych latach (1991 i 1994) uchwalono przepisy lokalne dotyczce ochrony struktury miejskiej i jego obrazu. W oparciu o powyszy plan w roku 1991 opracowano koncepcj ramow rewitalizacji centrum staromiejskiego. Oparta ona bya na przeprowadzonych w latach 1990-1991 badaniach i analizach obszaru staromiejskiego. W roku 2000 miasto Stralsund zoyo wniosek o przyjcie do programu Przebudowy miast w nowych krajach zwizkowych60, musiao rwnie sporzdzi zintegrowany plan rozwoju miasta, w ramach ktrego wyznaczono dla poszczeglnych czci miasta w tym rwnie dla Centrum Staromiejskiego okrelone przewodnie linie rozwojowe. Stralsund dotknity jest znacznym spadkiem liczby mieszkacw (od 1990 liczba mieszkacw miasta zmniejszya si o 13 tys., t.j. o ok. 18%) i powanymi pustostanami. Oznacza to ujt w zin60
Por. rozdz. 10.6.1
131
tegrowanym planie rozwoju konieczno likwidacji od 1.250 do 1.450 mieszka. Jednoczenie w caym miecie naley podda modernizacji co najmniej 3.350 mieszka. Planuje si tego dokona do roku 2010. Oprcz tego plan rozwoju uwzgldnia niezbdne naprawy, remonty i nowe inwestycje na obszarze infrastruktury miasta, w tym przedsiwzicia zwizane ze zmian otoczenia budynkw na rnych terenach caoci miasta.
13.2.3. Przygotowanie programu rewitalizacji Starego Miasta

Zintegrowany plan rozwoju wskazuje na konieczno realizowania zrnicowanych strategii rewitalizacyjnych wobec poszczeglnych obszarw miejskich, nadajc obszarowi staromiejskiemu priorytet w odniesieniu do stabilizacji struktury i remontw budynkw i mieszka. Sporzdzanie planu ukoczono w czerwcu 2002 roku, ale ju w roku 2000 opracowano plan strategiczno-operacyjny dla obszaru staromiejskiego, ktry stanowi zweryfikowan form planu ramowego dla programu rewitalizacji z 1991 roku. Plan ten wyznacza dziaania rewitalizacyjne na okres od 5 do 10 lat i jest stale aktualizowany. Przewiduje on: zachowanie, ochron i rewitalizacj centrum staromiejskiego jako dobra kultury, rozwijanie i stabilizacj funkcji gwarantujcych trwa funkcjonalno, zapewnienie Staremu Miastu takich funkcji i takiego charakteru, aby mogo ono wspczenie funkcjonowa jako ywy organizm miejski, ochron zrnicowanego, historycznego charakteru przestrzeni i obrazu miasta, zachowanie gwnej funkcji centrum staromiejskiego jako podstawy identyfikacyjnej dla caoci miasta i otaczajcego go regionu. W celu koordynacji procesu rewitalizacyjnego powoano penomocnika do spraw rewitalizacji, ktrym zostaa firma Stadterneuerungsgesellschaft Stralsund mbH (SES), zaoona przez wyspecjalizowan w dziaaniach penomocniczych firm z Kilonii BIG-Staedtebau GmbH i miasto Stralsund. Penomocnik posiada jednoczenie status powierniczy. Mg wic tworzy majtek powierniczy i przejmowa do niego nieruchomoci komunalne z obszaru programu rewitalizacji. Tym samym mg skutecznie przygotowywa nowe projekty i prywatyzowa obiekty komunalne, wzgldnie remontowa je samodzielnie na zasadach niekomercyjnych. Jako instytucja powiernicza SES moga rwnie administrowa rodkami wspierajcymi przeznaczonymi na cele programu rewitalizacyjnego. Ju od pocztku dziaalnoci w roku 1990 penomocnik organizowa konsultacje z mieszkacami, towarzyszce dziaaniom planistyczno-koncepcyjnym, ktre poprzedziy zainicjowanie w roku 1991 programu rewitalizacji opartego o wspomniany ju plan ramowy. W trakcie realizacji programu co dwa tygodnie organizowane byy spotkania informacyjno-dyskusyjne dla mieszkacw Starego Miasta, aby uatwi im partycypacj w procesach decyzyjnych i dyskusjach planistycznych. Czsto organizowano publiczne prezentacje, poczone z dyskusjami nad planami i projektami. Do dzi aktywn rol spenia inicjatywa obywatelska Forum Altstadt", komitet obywatelski Ratujcie Stare Miasto ("Rettet die Altstadt"), grupa robocza ycie dla Starwki ("Vitalisierung Altstadt"), jak i lokalna grupa Agenda 21 ("Lokale Agenda 21").
132
13.2.4. Sytuacja wasnociowa i jej znaczenie dla realizacji programu w pierwszej fazie rewitalizacji
Dugotrwae i skomplikowane procesy restytucji wasnoci po zjednoczeniu Niemiec (94% budynkw na Starym Miecie zostao w czasach NRD przejtych przez pastwo) dugo hamoway proces rewitalizacji. W ten sposb w pierwszej fazie programu mona byo jedynie prowadzi prace zabezpieczajce, finansowane z okrelonych programw wspierajcych i realizowane przez penomocnika na zlecenie miasta. Programy te, posiadajce charakter dorany, obejmoway z reguy prace dekarskie i blacharskie w obrbie dachw obiektw, zabezpieczanie pustych domw przed wandalizmem oraz zabezpieczanie obiektw zabytkowych przed zawaleniem si. Przeprowadzono je na 300 obiektach. Koszt tych prac wynis ok. 10 mln DM.
13.2.5. Rewitalizacja w ramach realizacji programu wspierajcego Miasta modelowe w latach 1990-1992 i jego kontynuacja w ramach funduszu rewitalizacyjnego (Staedtebaufoerderung)
Program Miasta modelowe zosta wdroony dla kilku tylko miast w roku 1990, a wic jeszcze przed zjednoczeniem Niemiec, na podstawie porozumienia midzy wczesn ju niekomunistyczn NRD a Republik Federaln Niemiec. Program ten skierowany by na finansowanie bada i analiz wstpnych i sporzdzanie planw ramowych dla programw rewitalizacji. Jedn z jego funkcji byo przygotowanie administracji do wdraania realizacji przepisw rewitalizacyjnych. Program skierowany by wycznie na miasta o wysokich wartociach zabytkowych. W samym 1990 roku miasto Stralsund otrzymao na jego realizacj ok. 28 mln DM. Z tych rodkw finansowano m.in. wspomniane wyej prace zabezpieczajce. W tym czasie, z racji problemw wasnociowych, o ktrych bya ju mowa, udzia wacicieli prywatnych w procesie rewitalizacji by jeszcze znikomy i praktycznie taki pozosta do koca 1992 roku. Obejmowa zaledwie pi projektw inwestycyjnych i dwa oparte o samopomoc grupow. W roku 1993 program Miasta modelowe zosta zakoczony i miasto Stralsund zostao wczone do klasycznego programu wspierajcego programy rewitalizacji (Staedtebaufoerderung). Byo to zwizane z powanym zahamowaniem dziaa rewitalizacyjnych, gdy nowe fundusze byy znacznie mniejsze od dotychczasowych otrzymywanych w ramach programu Miasta modelowe. Fakt ten by o tyle niekorzystny, e w tym samym czasie zaznaczya si zwikszona aktywno inwestorw prywatnych, ktrych nie mona byo odpowiednio wspiera z racji sabszego wyposaenia finansowego nowego programu. Przyznane rodki szy niemal w caoci na spaty zobowiza wobec dotychczasowych, kontynuowanych jeszcze lub finalizowanych projektw. Niekorzystnym zjawiskiem dla rewitalizacji bya ofensywa centrw handlowych na obrzeach miasta. Doprowadzio to do znacznego pogorszenia si warunkw dla rozwoju handlu detalicznego na obszarze Centrum Staromiejskiego, posiadajcego istotne znaczenie dla realizacji programu rewitalizacji.
133
13.2.6. Stan realizacji programu i jego koszty

Po 10 latach od wdroenia programu, jego zaoenia i projekty zrealizowano w ok. 35%. Zakoczenie programu widzie naley w perspektywie nastpnych dwuziestu lat. d Jak wynika z poniszych zestawie, program rewitalizacji Starego Miasta w Stralsundzie w zasadniczej czci finansowany jest z subwencji funduszu rewitalizacyjnego. Prywatni inwestorzy wspierani byli z funduszu rewitalizacyjnego od roku 1990 w wysokoci 77,5 mln DM. Po pocztkowym okresie niskiej dynamiki rewitalizacji prywatnej, obecnie na subwencje czeka okoo 60 prywatnych inwestorw, przewanie wacicieli pojedynczych nieruchomoci, ktrzy bez nich nie s w stanie zrealizowa swoich zamiarw inwestycyjnych. Ograniczona wysoko dostpnych obecnie subwencji z funduszu rewitalizacyjnego staje si przyczyn narastania kontrowersji wok systemu ich przyznawania. Z tej racji rozdzia tych rodkw musi by prowadzony przy zachowaniu maksymalnej przejrzystoci i jednoznacznych kryteriw. W Stralsundzie kryteria te odnosz si przede wszystkim do takich kategorii jak warto historyczna obiektu i jego znaczenie dla struktury przestrzennej i funkcjonalnej miasta, jak rwnie aspektw jego ekonomicznoci. Rzutuje to na wysoko niezbdnego dofinansowania. Ograniczone rodki subwencyjne nie pozwalaj te gminie na udzielanie nakazw remontowych, gdy wwczas byaby ona zobligowana do wsparcia takich, z reguy nierentownych przedsiwzi inwestycyjnych. Dlatego te gmina prbuje nakania prywatnych wacicieli do poszukiwania alternatywnych rde finansowania. Innym problemem jest coraz trudniejsza sytuacja na rynku kredytowym. Z uwagi na saby popyt na powierzchnie tak mieszkalne jak i uytkowe, banki niechtnie udzielaj kredytw na przedsiwzicia rewitalizacyjne. Z kolei przedsiwzicia realizowane bez udziau subwencji prowadz do powstawania powierzchni trudnych do wynajcia z powodu zbyt wysokich czynszw. Znaczne trudnoci przeywaj na obszarze Starego Miasta rwnie handel i usugi. Zwizane jest to ze wspomnianym ju oddziaywaniem duych centrw handlowych, jak i z faktem niskiej siy nabywczej ludnoci, wrd ktrej ok. 28% nie ma staej pracy. Na obszarze handlu i usug najlepiej daj sobie rad te podmioty, ktre maj charakter rodzinny (nie zatrudniaj osb trzecich) oraz dziaaj na wasnych powierzchniach uytkowych.
Ryc. rodki wspierajce z funduszu modelowego (do 1993) i rewitalizacyjnego (od 1994)
Einnahm en des Sonderverm gens fr die Sanierungsm anahm e ALTSTADTINSEL 30 25

Mio DM
28 23 17 14 11 9 17 23 17 18
20 15 10 5 0
1990 1991
19 92 1993 1994
1995
1996 1997 1998
19 99
134
Dochody (DM)
Subwencje funduszu rewitalizacji (Stdtebaufrderung), cznie z 30% udziau miasta Inne dochody gminy Ogem 45.077.000 174.428.000 129.351.000
Wydatki (DM)
Plany, rzeczoznawstwo, public relations, koszty penomocnika Analizy, badania wstpne, koszty przygotowania budowy Zakup gruntu i budynkw Prace rozbirkowe, wykopaliska archeologiczne, badania architektoniczne Drogi i dojazdy Modernizacja, naprawa, remonty kapitalne, zabezpieczanie budynkw Inwestycje samorzdowe (cele publiczne) Administracja nieruchomoci Inne wydatki Ogem 25.375.000 7.116.000 13.181.000 1.997.000 28.122.000 77.432.000 7.774.000 7.763.000 1.065.000 169.825.000
Ryc. Struktura finansowania programu rewitalizacji Starwki w Stralsundzie
13.2.7. Akcja "Ofensywna Starwka

Stagnacja programu rewitalizacji w latach 1994-1995, a obecnie rwnie dajca si zauway na obszarze inwestycyjno-budowlanym, zmusza do poszukiwa nowych, bardziej aktywnych strategii, majcych zwikszy motywacj dla inwestowania na Starym Miecie. W zwizku z tym penomocnik (SES) i miasto Stralsund opracoway na przeomie roku 1996/97 program Ofensywna Starwka na zasadzie pola akcyjnego dla zwikszenia szans rewitalizacji Starego Miasta. W celu jego sfinansowania korzystano ze rodkw programu rewitalizacji (Staedtebaufoerderung), oraz z funduszy miejskich. Program zawiera nastpujce projekty dziaa: finansowe wsparcie renowacji zabytkowych fasad (udao si to zrealizowa w odniesieniu do fasad 28 budynkw), rewitalizacja gwnego deptaka Starego Miasta (finansowanie ze rodkw wspierajcych planw i inwestycji na obszarze przestrzeni publicznej okres przygotowania i realizacji projektu wynis 15 miesicy), opracowanie przykadw dobrej reklamy na obiektach historycznych, realizacja konkursu na dobr reklam i wystawy prac konkursowych w Stralsundzie i innych miastach, podobne przedsiwzicia w odniesieniu do systemw owietlenia ulic i obiektw zabytkowych, cznie z finansowym wspieraniem zwizanych z tym inwestycji, odnowa posadzek chodnikowych na terenie Starego Miasta,
135
stworzenie stanowiska menadera Starego Miasta, ktrego zadaniem jest koordynacja interesw gospodarki, handlu i kultury na terenie Starego Miasta, zwikszenie powierzchni i rozszerzenie dziaalnoci biura doradczego penomocnika na terenie programu rewitalizacji, uaktualnienie koncepcji ramowej dla programu rewitalizacji, majcej zwikszy zainteresowanie potencjalnych inwestorw, wspieranie inicjatywy utworzenia maej spdzielni mieszkaniowej "Wohnungsgenossenschaft Frankenstrae", ktra na zasadzie samopomocowej podjaby remont 28 mieszka na Starym Miecie, wspieranie realizacji maego centrum rzemiosa i handlu na Starym Miecie dla maych inicjatyw gospodarczych, realizacja pracowni dla artystw w domu staromiejskim, budowa mieszka studenckich w trzech rnych punktach Starego Miasta cznie 150 miejsc, popularyzacja maych form budzenie zainteresowania dla historycznych drzwi i innego detalu staromiejskiego, akcje porzdkowania ulic i podwrek "czyste Stare Miasto, ktra uzyskaa nadspodziewan popularno. Ostatnio obserwuje si zahamowanie odpywu ludnoci z obszaru staromiejskiego. Nowym zjawiskiem jest osiedlanie si na obszarze Starego Miasta starszych rocznikw mieszkacw zachodnich krajw zwizkowych. Staj si oni nowymi wacicielami mieszka lub lokatorami domw staromiejskich.
Restrukturyzacja obszarw poprzemysowych i powojskowych w Niemczech
136
14. Restrukturyzacja obszarw poprzemysowych i powojskowych w Niemczech
14.1. Powierzchnie konwersyjne

Poczesne miejsce w ramach problemw rewitalizacji w Niemczech, a take w innych krajach europejskich, zajmuje restrukturyzacja (konwersja) nieuytkw (obszarw konwersyjnych) na terenach miejskich. Powstaj one z reguy w wyniku przemian w zakresie uytkowania terenu i infrastruktury przez: przemys, wojsko, instytucje transportowe zwizane z kolejami lub portami, instytucje zwizane z poczt i telekomunikacj. Przyczyn tych pustek, wzgldnie nieuytkw, s procesy ekonomicznych zmian strukturalnych na obszarze przemysu oraz znacznej redukcji zapotrzebowania na powierzchni ze strony wojska, komunikacji i transportu. W roku 1990 uytkowano okoo 970 tys. ha dla celw militarnych, z czego 386 tys. przekazano w ostatnim czasie na cele cywilne. Najwiksza koncentracja powierzchni stojcych obecnie do dyspozycji obszarw militarnych wystpuje w Brandenburgii, Saksonii-Anhalt, Dolnej Saksonii oraz Nadrenii-Platynacie. Z redukcj funkcji wojskowych wie si te spadek zatrudnienia. Dlatego w ramach procesw konwersji zamierza si rwnoczenie tworzy nowe miejsca pracy.
14.2. Waciciel powierzchni, forma sprzeday i problemy prawno-planistyczne

Z reguy powierzchnie konwersyjne stanowi wasno Republiki Federalnej Niemiec, a konkretnie niemieckiego Ministerstwa Finansw. Politycznym i ekonomicznym zadaniem Ministerstwa jest osignicie jak najwyszej ceny przy ich sprzeday, oszacowywanej przez urzdowych rzeczoznawcw61. Ministerstwo moe jednak stosowa upusty, kiedy chodzi o: obszary przeznaczone do rewitalizacji bd rozwoju w oparciu o dziaanie przepisw rewitalizacyjnych (koordynacyjna funkcja sektora publicznego), na cele budownictwa spoecznego, na cele budownictwa wspieranego programami wspierajcymi w zakresie rewitalizacji i budowy zasobw mieszkaniowych dla studentw oraz realizacji powierzchni dla instytucji publicznych.
Podstaw dla takiego postpowania daje ustawa budetowa dla sektora publicznego (Bundeshaushaltsordnung) oraz ustawa o administrowaniu funduszami publicznymi (Finanzverwaltungsgesetz).
61
137
Bezpatne przekazywanie powierzchni konwersyjnych moliwe jest w nastpujcych celach: pod elektrociepownie, pod zakady utylizacji odpadw, pod zaoenia dla celw sportu, pod szpitale i instytucje suby zdrowia. W oparciu o powysze regulacje sprzedawany jest, lub przekazywany nieodpatnie, znaczny procent powierzchni konwersyjnych w Niemczech. Dla obszarw konwersyjnych gminy musz sporzdzi plany koncepcyjne, a nastpnie zarzdza ich realizacj. W tym celu niemieckie gminy posuguj si z reguy wasnymi towarzystwami rozwojowymi (spki z o.o.). Do dyspozycji stoj rwnie towarzystwa rozwojowe krajw zwizkowych. Wadze krajw zwizkowych wspieraj gminy w dziedzinie realizacji celw strukturalno-gospodarczych oraz prowadz szerok dziaalno doradcz. Kontroluj rwnie przestrzeganie zasad ochrony wd i rodowiska naturalnego oraz zagadnie zwizanych z kontaminacj gruntw. Istotna rol w dziedzinie restrukturyzacji obszarw poprzemysowych odgrywaj prywatni inwestorzy, zainteresowani uzyskaniem z zagospodarowania takich terenw korzyci komercyjnych. Trzeba jednak zauway, e konkurencyjno takich obszarw wobec innych obszarw inwestycyjnych jest z reguy niewielka. Dlatego w procesie sprzeday prywatnym inwestorom zasadnicz rol odgrywa cena tych obszarw, nakady na dekontaminacj oraz moliwo szybkiej realizacji inwestycji.
14.3. Pozytywne i negatywne potencjay powierzchni konwersyjnych

Gwnym problemem obszarw poprzemysowych i pomilitarnych jest ich kontaminacja. Najczstszym atutem tych obszarw jest ich blisko wobec centralnie pooonych obszarw miasta oraz infrastruktura komunikacyjna. Dla ich zagospodarowania s te dostpne liczne programy wspierajce federacji i krajw zwizkowych62. Z tego wzgldu obszary konwersyjne odznaczaj si zarwno potencjaami, jak i obcieniami. Znaczna ich ilo moe stanowi wany potencja rozwojowy, przy czym ich zagospodarowanie wymaga duej innowacyjnoci63.
62
rdo: Konversionsmanagement Abrstungsfolgen und Bewltigungsstrategien, Friedrich-Ebert-Stiftung,
1995. Dawny stary zesp szpitalny Buch/Berlin przeksztacony zosta w nowoczesne Centrum Zdrowia i Nauki Berlin-Buch, zawierajce oprcz centrum medycznego rwnie naukowy park biotechnologiczny i biomedyczne centrum badawcze oraz kliniki. Realizacj tej konwersji powierzono Towarzystwu Rozwojowemu Kraju Zwizkowego Berlina (Berliner Landesentwicklungsgesellschaft). Innym przykadem obszarw konwersyjnych s Rastatt i Crailsheim w Badenii-Wrttenbergii, gdzie realizowano zrnicowany program rozbirek i dekontaminacji gruntu. Procesowi adaptacji, poczonemu z recyklingiem wielu elementw i materiaw, podlegao 90% substancji. Osignito w ten sposb pozytywne efekty ekologiczne i znaczne korzyci finansowe. Z kolei Quartier Vauban/Freiburg/Baden-Wrttemberg to przykad nowoczesnego planowania urbanistycznego w oparciu o redukcj ruchu koowego i innowacyjne koncepcje oszczdzania energii i utylizacji odpadw. (Zob. Areal Mitteilungen der Landesentwicklungsgesellschaften, 1/2001.)
63
138
Z dotychczasowych dowiadcze wynika, e atuty obszarw konwersyjnych przewaaj na obszarach gospodarczo silnych. Z kolei znaczna ilo tych obszarw na terenach strukturalnie i gospodarczo sabych stanowi obcienie i przynosi powane trudnoci w ich zagospodarowaniu.
14.4. Warunki udanej konwersji

Zadania wynikajce z restrukturyzacji obszarw konwersyjnych to zadania nowe, ktre w cigu ostatnich 10 lat byy przedmiotem analiz odpowiednich instytutw i programw naukowych64. Szczeglne znaczenie dla realizacji projektw konwersyjnych ma osignicie optymalnych form organizacji wsppracy i wspdziaania. W realizacji takich projektw uczestniczy bowiem wiele stron, takich jak federacja, kraj zwizkowy, towarzystwa rozwoju, inwestorzy prywatni, developerzy i wielu innych. Zadaniem gminy gwnej strony procesw restrukturyzacji obszarw konwersyjnych jest zabezpieczenie zarwno podstaw prawno-planistycznych, jak i optymalnych form kooperacji wszystkich stron. Gminy musz przy tym rozumie kategorie mylenia i formy dziaania inwestorw prywatnych i umie te si nimi w miar potrzeby posugiwa. Najlepsz form zabezpieczenia koordynacji oraz kooperacji midzy stronami s warsztaty planistyczne. Obejmuj one z reguy zagadnienia nowych funkcji terenw konwersyjnych, takich jak dekontaminacja, mieszkalnictwo, funkcje produkcyjne, handel, usugi, infrastruktura socjalna, transport, infrastruktura techniczna, ziele, ochrona rodowiska, energia, ochrona zabytkw oraz zagadnienia zwizane z przygotowaniem i zarzdzaniem projektem. Istotnym elementem sprawnego przygotowania i realizacji projektu s ponadresortowe grupy robocze. Proces przygotowania projektu obejmuje z reguy: tworzenie poziomw kooperacyjno-komunikacyjnych, inicjowanie procesu planistycznego i wyznaczenie jego kolejnych faz i celw etapowych oraz sposobw ich uzgadniania, integracj procesu z innymi obszarami dziaa komunalnych w dziedzinie konwersji, realizacj prawa zabudowy. Zazwyczaj dla obszarw konwersyjnych musz zosta sporzdzone plany miejscowe. S one najczciej bardzo oglne, czsto osiga si jedynie faz koncepcyjno-ramow planu. W sferze planistyczno-prawnej przestrzega si zasady moliwie duej elastycznoci. W wielu wypadkach stosuje si plan ramowy, na ktrego podstawie inwestor przygotowuje plan miejscowy. Ten zostaje zatwierdzony przez gmin i powizany z umow inwestorsk, obligujc inwestora wobec gminy do
Zob.: Konversion Stadtplanung auf Militrflchen, Forschungs- und Informationsgesellschaft fr Fach- und Rechtsfragen der Raum- und Umweltplanung FIRU GmbH Kaiserslautern, im Auftrag des Bundesministeriums fr
64
Raumordnung, 1997; Konversion militrischer Flchen Handlungsempfehlungen fr die Kommunen, Wstenrot-Stiftung Deutscher Eigenheimverein e. V., 1994; Werkstatt: Praxis Pilotprojekte zur beschleunigten und verbilligten Bereitstellung bundeseigener Konversionsgrundstcke fr den familiengerechten Wohnungsbau, Bundesamt fr Bauwesen und Raumordnung, 1999; Konversionsmanagement Abrstungsfolgen und Bewltigungsstrategien, Friedrich-Ebert-Stiftung, 1995.
139
realizacji inwestycji wedle zatwierdzonego planu i w wyznaczonym terminie. Plan miejscowy musi by zgodny z planem oglnym gminy. W ten sposb gwny ciar przygotowania podstaw planistycznych, koordynacja i zarzdzanie przedinwestycyjnym procesem przygotowawczym spadaj na gmin. Musi ona w tej dziedzinie wykaza maksimum umiejtnoci organizacyjnych i fachowych. Gminy rzadko same nabywaj tereny konwersyjne. Nabywcami s z reguy inwestorzy prywatni lub towarzystwa rozwojowe krajw zwizkowych, wzgldnie podobne struktury gminne wyspecjalizowane w przygotowywaniu i realizacji takich inwestycji.
14.5. Darmstadt
Restrukturyzacja dawnych terenw przemysowych oraz kolejowych obja: Hinter dem Ostbahnhof (cel: mieszkalnictwo osiedle An der Rosenhhe) Die Knell (cel: miejski park technologiczny Unternehmenspark Stadtkonzern )65. Powierzchnia terenw restrukturyzowanych wynosia odpowiednio 17,5 i 14,8 ha. Ich lokalizacja bya bardzo korzystna w ssiedztwie obszarw centralnych. Atrakcyjno pierwszego obszaru (Hinter dem Bahnhof) wzmacniao znajdujce si w jego pobliu jezioro, a take ogrd botaniczny oraz obszary rekreacyjne. Przesdzio to o przeznaczeniu go na cele mieszkalne. Drugi teren (Die Knell) lea w bezporednim ssiedztwie jednej z gwnych tras komunikacyjnych miasta, posiadajcej wygodne poczenie z autostrad. Teren ten przeznaczony zosta na lokalizacj miejskiego koncernu energetycznego, obejmujcego nastpujce zakady: Gesellschaft Elektrizitts AG (elektryczno), Sdhessische Gas- und Wasser AG (gaz i wodocigi), Stdtischer Eigenbetrieb Abfallwirtschaft und Stadtreinigung (utylizacja i oczyszczanie miasta), Zweckverband Abfallentsorgung Sdhessen (utylizacja krajowa).
14.5.1. Projekt: Darmstadt Osiedle An der Rosenhhe

W trakcie przygotowa do restrukturyzacji, na dawnym terenie kolejowym obecna bya znaczna ilo wacicieli dotychczasowych i nowych. cznie z miastem Darmstadt zaoyli oni grup robocz, ktra zaja si przygotowaniem koncepcji planistyczno-koncepcyjnych dla przyszego uytkowania terenu. Po zaledwie dwuletnich negocjacjach tereny nalece do kolei przejo miasto Darmstadt. Korzystna cena, ktr miasto zapacio, wynikaa z przeznaczenia terenu nie na komercyjne funkcje uytkowe, ale na cele mieszkalne, wzgldnie siedzib koncernu usug komunalnych. Koncepcje planistyczne realizowano od samego pocztku przy udziale przyszych uytkownikw, ktrymi byy dwa utworzone do tego celu towarzystwa budowy mieszka. Projekty koordynowa Komunalny Sztab Rozwoju Weststadt, przy realizacji tego zadania podporzdkowany bezporednio burmistrzowi. W pracach uczestniczyy wydziay Urzdu Miejskiego: planowanie, nieruchomoci,
Zob. Wissenschaftsstadt Darmstadt, An der Rosenhhe, Baugebiet O 17; Dokumentation Planungswerkstatt 7. und 8. November 2001, Eisenbahn-Ausbesserungswerk Die Knell; Dokumentation Stdtebau-Werkstatt 5. Juni 2001, Entwicklung der Ernst-Ludwig-Kaserne.
65
140
ochrona rodowiska, infrastruktury i komunikacji, promocji gospodarczej, nadzoru budowlanego, kultury (ochrona zabytkw), a take przedstawiciele lokalnej Agendy 21 Darmstadt, zewntrzni eksperci i planici (Politechnika Darmstadt, biura planistyczne). Sporzdzenie koncepcji planistycznych poprzedzay szerokie badania i studia przygotowawcze. Wykonano w sumie cztery studia planistyczne, z ktrych miasto wybrao jedno. Istotnymi elementami tego studium byy propozycje rozwiza dotyczce terenw zielonych i krajobrazu, infrastruktury i uytkowania terenu, mieszkalnictwa oraz pracy. Struktur zabudowy zaplanowano w taki sposb, aby mona j byo realizowa etapami. W przyjtym planie, oprcz powierzchni przeznaczonych na mieszkalnictwo lub cele uytkowe, przewidziano lokalizacj infrastruktury socjalnej i kulturalnej. W oparciu o zawarte umowy inwestorskie mona byo rozpocz inwestycje jeszcze przed uzyskaniem prawomocnoci planu miejscowego. Obaj inwestorzy na podstawie umowy inwestorskiej zobowizani byli do poniesienia czci kosztw infrastruktury. Zadaniem miasta w ramach projektu byo stworzenie podstaw koncepcyjnych dla caego obszaru i doprowadzenie do sporzdzenia na ich podstawie planu miejscowego. W nastpnym kroku przygotowano podstawy dla dziaa inwestorskich (umowy inwestorskie).
14.5.2. Projekt: Miejski park technologiczny Unternehmenspark Stadtkonzern

W wypadku Miejskiego parku technologicznego, koncepcje planistyczne zostay sporzdzone przez poszczeglnych inwestorw, wzgldnie ich planistw: Komunalny Sztab Rozwoju, Urzd Planowania Miasta, Politechnik Darmstadt, prywatne biuro planistyczne (na zlecenie dotychczasowego waciciela Deutsche Bahn AG). Koncepcje te przedyskutowano na specjalnym kolokwium zorganizowanym przez Urzd Miasta, ktrego wyniki ukazay si w formie oglnodostpnych materiaw informacyjnych. Jednoczenie byy one podstaw dla uzgodnie warunkw sprzeday obszaru przez Deutsche Bahn Immobiliengesellschaft miastu Darmstadt. Realizacja projektu okazaa si spraw piln. W tym celu zorganizowano warsztaty w trzech grupach roboczych, w ktrych uczestniczyy liczne grupy planistw, przedstawicieli Urzdu Miasta i potencjalnych uytkownikw terenu. W oparciu o wypracowany plan koncepcyjny, ktry stanowi podstaw dla realizacji planu miejscowego, rozpoczto procesy uzgadniania zasadniczych treci planu miejscowego. Realizacja inwestycji nastpia za porednictwem inwestora zastpczego, ktrym zosta jeden z przyszych uytkownikw. Przej on realizacj i finansowanie infrastruktury. Poniesione koszty zostay zrefundowane w ramach kosztw zakupu terenu. Generalnie koszty dekontaminacji i infrastruktury zaliczono przyszym uytkownikom w poczet ceny gruntu. W obu tych wypadkach gmina odgrywaa zasadnicz rol zarzdzajc i koordynujc realizacj projektw. Sytuacja ta jest typowa dla Niemiec. Gminy dziaaj tam najczciej przy pomocy rnego rodzaju towarzystw rozwojowych oraz posiadanych instrumentw planistyczno-prawnych. W decydujcy sposb zarzdzaj za pomoc tych instrumentw procesami restrukturyzacji obszarw konwersyjnych i od samego pocztku wsppracuj z przyszymi inwestorami. Rwnoczenie ist-
141
nieje cisa wsppraca z administracj federaln i krajow. Gminy posiadaj te do dyspozycji rodki wspierajce.
14.6. Tbingen projekt: Restrukturyzacja terenw powojskowych Franzsisches Viertel

Obszar ten stanowi niegdy koszary wojsk francuskich. Zosta zakupiony przez miasto w celu realizacji tam projektu majcego suy poprawie sytuacji przestrzennej poudniowej czci miasta Tbingen, uchodzcej dotd za mao atrakcyjn. W planie oglnym okrelono teren dawnych koszar jako obszar o funkcjach mieszanych. W Niemczech oznacza to, i teren suy celom mieszkalnym oraz lokalizacji funkcji uytkowych, nie zakcajcych istotnych funkcji mieszkalnych. W koncepcji wstpnej okrelono jednoczenie form zabudowy jako struktur zwartych kwartaw o stosunkowo duej gstoci i wysokoci od 3 do 6 kondygnacji. Zrealizowana struktura charakteryzowaa si stosunkowo drobnymi podziaami, obejmujcymi funkcje mieszkalne i uytkowe (handel, usugi, rzemioso). W parterach budynkw zapisano funkcje uytkowe. Przestrzenie publiczne odznaczaj si wysokim stopniem atrakcyjnoci w wyniku radykalnego ograniczenia ruchu samochodowego, za wntrza kwartaw, dziki lokalizacji zieleni, posiadaj wysokie walory jako obszary rekreacyjne i przyjazne dzieciom. Parkingi umieszczono w wysokim podziemnym garau. Istotnym elementem projektu byo zachcanie potencjalnych wacicieli domw, a zarazem inwestorw, do tworzenia wsplnot inwestorskich. Otrzymali oni daleko idc autonomi w ksztatowaniu architektury swych obiektw, jak i ich wyposaeniu, zalenie od swych moliwoci finansowych. Pojedynczym inwestorom miasto udostpnio pomieszczenia w Urzdzie Miasta, gdzie zainteresowani mogli zarwno zasign porad u kompetentnych urzdnikw i specjalistw, jak te organizowa wzajemne spotkania w celu dopracowywania szczegw swych inwestycji. Tak wic obszar dawnych koszar nie zosta sprzedany jednemu inwestorowi, ktry po zrealizowaniu inwestycji wyprzedaby, jak to czsto ma miejsce, poszczeglne obiekty lub mieszkania, lecz sprzedano tereny bezporednim uytkownikom, a ci tworzc wsplnoty wacicieli w duym stopniu zadecydowali o ostatecznym ksztacie swych domw lub mieszka. Dziaania te przebiegay pod hasem "Budujemy w partnerstwie z prywatnymi wsplnotami wacicieli. Niezalenie od wsparcia organizacyjnego i doradztwa, gmina realizowaa plan miejscowy i parcelacj gruntw w cisej wsppracy z wacicielami. To oni decydowali, jak due powierzchnie bd kupowa i jak bd je stosownie do swych moliwoci zabudowywa. W roku 2000 na terenie dawnych koszar francuskich mieszkay 2 tys. osb, powstao tam rwnie 600 miejsc pracy. W roku 2010 ma tam mieszka w sumie 6,5 tys. osb i powsta dalsze 1400 miejsc pracy. Wrd mieszkacw nowych domw ok. 75% gospodarstw domowych stanowi waciciele uytkujcy wasne powierzchnie, za 25% to lokatorzy wynajmujcy powierzchni od wacicieli. W wyniku rnego udziau samopomocy i rnych standardw wykonania, koszty budowy byy znacznie zrnicowane, co pozwolio na zakup mieszkania rodzinom, ktre w przeciwnym razie nie mogyby sobie na to pozwoli. Dziki powstaniu wsplnot inwestorskich i znacznemu udziaowi samopomocy, od samego pocztku istniay cise wizy ssiedzkie i wysoki stopie identyfikacji z obszarem zamieszkania.
142
Jeli chodzi o finansowanie przedsiwzicia, to pocztkowe obiekcje bankw wobec wsplnot inwestorskich zostay szybko przeamane. Najwikszym problemem bya sprzeda powierzchni uytkowych, ktre wikszo interesantw pragna raczej wynajmowa ni nabywa na wasno. Ostatecznie waciciele (wsplnoty inwestorskie) zdecydowali si rwnie na ich wynajmowanie. W roku 2000 nie wynajtych, wzgldnie nie sprzedanych powierzchni uytkowych byo zaledwie 15-20%. Oglnie, eksperyment z restrukturyzacj Franzsische Viertel uwaa si za udany. Obszar zosta zabudowany i wykazuje znacznie zrnicowan struktur mieszkacw w duej mierze poczuwajcych si do odpowiedzialnoci za swoj dzielnic. Grupy wacicieli i lokatorw przejmuj opiek nad poszczeglnymi obszarami zieleni, odbywaj si te regularne spotkania, tzw. Jour fix, gdzie omawia si biece problemy i rozwizuje je bez zbdnej biurokracji. Powstao te forum mieszkacw i wacicieli Forum Kwarta Francuski. Wybudowane obiekty charakteryzuj si bardzo zrnicowan architektur. Powstay liczne funkcje uytkowe o charakterze handlowym i usugowym, warsztaty rzemielnicze (stolarnie, lusarnie), a take obiekty o charakterze kulturalnym, jak uniwersytet ludowy czy teatr kukiekowy. Wszystko to sprawio, e Franzsische Viertel zdoby pierwsz nagrod za innowacj w konkursie krajowym Udane osiedle atrakcyjny kwarta mieszkalny ywe ssiedztwo.
14.7. Zagbie Ruhry Projekt: IBA Emscher Park

Obszar projektu Emscher Park jest regionem gospodarczo sabym, objtym gbokim procesem restrukturyzacji. Pooony jest na dawnym terenie przemysowym Zagbia Ruhry w pnocnym regionie kraju zwizkowego Pnocnej Nadrenii-Westfalii. W wyniku restrukturyzacji powstay tam olbrzymie obszary poprzemysowe, wymagajce radykalnej konwersji. Z dawnego regionu przemysowego rzeki Emschy, na obszarze o dugoci 70 km i szerokoci 15 km, pooonym midzy miastami Duisburg na zachodzie i Hamm na wschodzie, wywdrowao w cigu lat 80. i 90. okoo miliona osb. Dzi pozostao tam ju tylko 2,5 mln mieszkacw. Realizowana pocztkowo polityka masowego subwencjonowania umierajcego przemysu nie przyniosa pozytywnych rezultatw. Dlatego na pocztku lat 90. wdroono nowy program pod hasem Restrukturyzacja w sytuacji braku wzrostu gospodarczo-spoecznego realizowana w oparciu o zasad trwaego i zrwnowaonego rozwoju.
14.7.1. Zaoenia i cele projektu "IBA Emscher Park"

IBA to skrt od Internationale Bauausstellung Midzynarodowej Wystawy Budowlanej. Jedna z takich wystaw, majcych ju dug tradycj, obejmowaa w latach osiemdziesitych projekty rewitalizacji starej zabudowy miejskiej w Berlinie-Kreuzbergu. Od roku 1989, jako agentura kraju zwizkowego Pnocnej Nadrenii Westfalii, IBA staa si organizatorem projektw ukazujcych moliwoci restrukturyzacji obszarw poprzemysowych w Zagbiu Ruhry szczeglnie na wspomnianym obszarze rzeki Emschy. Gwnymi tematami wystawy byy:
143
dekontaminacja na du skal obszarw poprzemysowych w celu przeksztacenia zniszczonego krajobrazu poprzemysowego w park krajobrazowy, zachowanie zabytkw techniki przemysowej na tym obszarze, realizacja i prezentacja projektw budownictwa mieszkalnego na terenach poprzemysowych, realizacja projektw zwizanych z tworzeniem nowych jakociowo miejsc pracy, wspieranie i realizacja projektw socjalnych i kulturalnych. Wspomniana agentura IBA Emscher Park bya stowarzyszeniem, ktrego udziaowcami byo 17 miast i powiatw kraju zwizkowego Pnocnej Nadrenii-Westfalii. Stowarzyszenie to zatrudniao 25 osb, jej fundusz wynosi 8 mln DM w skali roku. Same projekty, jako inwestycje na du skal, finansowane byy ze rodkw kraju zwizkowego (rodki pomocowe mieszkalnictwa i rewitalizacji miast), Unii Europejskiej, federacji, miast-czonkw, rnych instytucji i inwestorw prywatnych. Realizacja wystawy, ktrej eksponatami byy wyniki wspomnianych wyej dziaa projektowych, trwaa 10 lat, do roku 1999.
14.7.2. Idea przewodnia i sposb formuowania projektw IBA Emscher Park

Gwnym zaoeniem byo ukazanie wsplnej strategii rewitalizacyjnej, realizowanej w ramach wielu rnych projektw. Projekty miay suy upowszechnianiu udanych przykadw restrukturyzacji w dziedzinie urbanistyki, ekologii, kultury i architektury. Ich efektem miao by wzmocnienie identyfikacji mieszkacw ze swoim regionem oraz zainteresowanie nim inwestorw. Projekty pochodziy z konkursu na pomysy i idee, ogoszonego wrd lokalnej spoecznoci. Pomysw takich napyno przeszo 400, a wybrano z nich ponad 100. Byy one podstaw dla poszukiwania realizatorw tych projektw.
14.7.3. Przykady projektw

Kady projekt mia realizowa wysok jako funkcjonaln, ekologiczn i formalno-estetyczn. Sposb jego realizacji by przedmiotem 60 konkursw. Oto niektre z projektw:
Park krajobrazowy
Park krajobrazowy wzdu rzeki Emschy, szlaki wdrowne i spacerowe, drogi rowerowe z Duisburga do Kamen, sze regionalnych cigw zieleni, park krajobrazowy Duisburg-Nord, ekologiczne przeobraenie dawnych had pokopalnianych na punkty widokowe w Bottrop, tworzenie obszarw ekologicznego rolnictwa.
Ekologiczna renaturyzacja rzeki Emschy

Oczyszczenie rzeki Emschy (dawniej skanalizowanego cieku) za pomoc zdecentralizowanego systemu oczyszczania ciekw, renaturyzacja przebiegu i koryta rzeki Emschy, budowa nowoczesnej oczyszczalni ciekw w Bottrop.
144
Centra kulturalne
Przebudowa dawnej maszynowni huty Meiderich pod Duisburgiem na sal widowiskow dla kilku tysicy widzw, przeksztacenie kotowni kopalni Zollverein XII w Essen na Centrum Designe, adaptacja gazomierza w Oberhausen (117 m wysokoci) na centrum wystaw artystycznych, aranacja piecw hutniczych Huty Thyssena w Duisburg Nord (Meiderich) na gigantyczn rzeb dostpn do zwiedzania, z zastosowaniem kolorowych i laserowych efektw wietlnych. Dawna odlewnia mieci obecnie oper, dawny zbiornik do oczyszczania wody przemysowej suy petwonurkom, inne obiekty dostosowano do wspinaczek sportowych.
Centra nowych miejsc pracy

Przebudowa licznych budynkw fabrycznych na centra rzemiosa, terenw przemysowych na parki technologiczne i naukowe, co pozwolio na stworzenie ok. 1400 nowych miejsc pracy.
Mieszkalnictwo
W ramach projektw mieszkalnictwa powstao: 2,5 tys. nowych mieszka, ktrych budowa bya wspierana ze rodkw publicznych, 3 tys. mieszka zostao zrewitalizowanych, gwnie na obszarze dawnych dzielnic i osiedli robotniczych, co nastpio dziki wysokiemu udziaowi rodkw publicznych. Tematami projektw mieszkalnictwa byy: czenie lokalizacji mieszka z miejscami pracy (teren nieuytku poprzemysowego w Bottrop), mieszkania dogodne dla osb samotnie wychowujcych dzieci, niepenosprawnych, dla samotnych kobiet, seniorw, projekty samopomocowe pod hasem: "Budowa prosto i samemu. Podczas realizacji IBA Emscher Park w latach 1989-1999 zainwestowano w projekty cznie 5 mld DM. Wspomniane wyej wstpne rodki samej Agencji, majce jedynie generowa wstpn dynamik caego przedsiwzicia (8 mln DM), stanowiy 1,6% wszystkich kosztw projektw. Zrealizowane projekty stanowi zasadniczy impuls dla dalszych procesw restrukturyzacji na terenie dawnego Zagbia Rurhy w cigu nastpnych 10-20 lat. Stanowiy te najwiksze pole dowiadczalne w dziedzinie restrukturyzacji obszarw poprzemysowych w Europie.

Podrecznik Rewitalizacji

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podrecznik Rewitalizacji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Deutsche Gesellschaft fr Technische Zusammenarbeit (GTZ) Gmbh

URZD MIESZKALNICTWA I ROZWOJU MIAST

Copyright 2003 by Mefisto Editions ISBN: 83-912878-1-5

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

1.1. Definicje rewitalizacji

1992, s. 6. 4 Zob. T. Markowski, Zarzdzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999.

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

1.2. Wspczesne uwarunkowania rewitalizacji jako elementu rozwoju spoecznego

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

spodark ciekami, kanalizacj i gospodark odpadami,

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

wspieranie rozwoju budownictwa ekologicznego,

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

1.2.3. Programy, akty prawne i inicjatywy istotne dla rewitalizacji

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

publicznej (autobusy, takswki),

States Agency for International Development).

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

1.2.4. Istotne dla rewitalizacji zaoenia rozwoju i strategii spoeczno-gospodarczej pastwa

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

Niekorzystne prognozy dla mieszkalnictwa po r. 2002 zwizane s ze:

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

W kwestii rewitalizacji obszarw wielkomiejskich zagroonych marginalizacj spoeczno-gospodarcz:

Rewitalizacja: pojcie przedmiot cel uwarunkowania

Zamierza si w ten sposb osign:

1.2.5. Uwarunkowania procesw rewitalizacji

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

2.1. Dziaania rewitalizacyjne po roku 1990

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

2.2. Odbudowa starych miast

2.2.2. Inwestycje komunalne

2.3. Rewitalizacja starego budownictwa

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

rw, zwaszcza na obszarze rozwoju i inwestycji,

zagospodarowania przestrzennego i obszarem urbanistyki operacyjnej (rewitalizacji),

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Finansowanie rewitalizacji w Bielsku-Biaej opierao si o:

zacj rewitalizacji (seniorzy, osoby mao zaradne),

montujcych i tworzcych podane powierzchnie.

Emisje obligacji w celu:

tych na Starym Miecie,

Remontowy Fundusz Gwarancyjny:

Fundusz aktywizacji windykacji nalenoci czynszowych:

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

2.3.4. Gdask i Gdynia

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

2.4. Projekt rewitalizacji dzielnicy Stare Bronowice i Kominek w Lublinie

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

2.5. Rewitalizacja obszarw poprzemysowych pomilitarnych i

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Dowiadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

Zaoenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji

Zaoenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji

3.1. Nowe perspektywy rewitalizacji w Polsce

Poradnik mieszkaniowy, t. 1 Strategia mieszkaniowa i programy rewitalizacji, Halcrow Fox, Konsultingowe

Zaoenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji