Wstrzsajcy a zarazem wzruszajcy jest publikowany pamitnik Waleriana ukasiskiego.

Wstrzsajcy, bo tragiczne byy losy ycia tajnego winia Mikoaja I, ktry spdzi w wizieniach i twierdzach 46 lat, a z tego 37 w kazamatach najstraszniejszego wizienia carskiej Rosji, przewidzianego dla najniebezpieczniejszych przestpcw i wrogw caratu, twierdzy szlisselburskiej. Wzruszajcy, bo kade sowo w tym pamitniku tchnie bezmiarem cierpie i blu znoszonego przez dziesitki lat, wielk gbi uczu i mioci do czowieka i uciskanego swojego narodu, gbi myli, ktrej nie zamciy mczestwo i odosobnienie dziesitkw lat. Jake adnie zapowiadaa si jego kariera. Urodzony w Warszawie 14 kwietnia 1786 roku, syn drobnego szlachcica z Pockiego, zacign si 15 kwietnia 1807 roku ochotniczo jako mody, wyksztacony ju, znajcy dobrze jzyk francuski i niemiecki, bardzo oczytany, 21-letni czowiek - do batalionu strzelcw pieszych. Kampani 1807 roku przeciw Prusom i Rosji odby w II Legii generaa Zajczka, w niespena rok - l lutego 1808 roku - awansujc na podporucznika. Wojn austriack 1809 roku odby w 6 puku piechoty, ktry si odznaczy pod Raszynem. 7 maja 1809 roku

zosta porucznikiem w wieo utworzonym puku piechoty galicyjsko-francuskiej, stanowicym zbieranin narodowociow cudzoziemcw i Polakw. W puku tym zetkn si z gronem oficerskim, ktre pniej odegra du rol w jego yciu i zaway na jego losach. Kazimierz Machnicki, Jakub Szreder, bracia Franciszek i Wadysaw Kozakowscy, Augustyn Sznayder, Ignacy Dobrogoyski stan si pniej najbliszymi wsppracownikami ukasiskiego w jego dziaalnoci politycznej. W puku tym zwiza si rwnie z wolnomular-stwem polskim, wstpujc w 1811 roku do nowo powstaej w Lublinie loy Wolno", zaoonej przez wspomnianego wyej Machnickiego, wyksztaconego prawnika, ktry sta si kierownikiem politycznym modego ukasiskiego. Przeniesiony w tyme roku wraz z pukiem, gdzie peni funkcj patnika, do Zamocia, wstpi tam do loy ,,Jedno", wysuwajcej haso poczenia wszystkich trzech zaborw. W czasie kampanii moskiewskiej 1812 roku pracowa w Ministerium Wojny w Warszawie. W 1813 roku bra udzia w kampanii sasikiej, walczy pod Lipskiem i w obronie Drezna, dostajc si 12 listopada 1813 roku do niewoli austriackiej. Dopiero po abdykacji Napoleona zosta 8 czerwca 1814 roku zwolniony przez Austriakw i wrci do Warszawy.

Po powrocie zgosi si do wojska Krlestwa Polskiego i 2 lutego 1815 roku otrzyma nominacj na kapitana w 4 puku piechoty liniowej stacjonujcym w Warszawie, tzw. puku Czwartakw" - dzieci

i ulubiecw Warszawy, rekrutujcych si ze sfer rzemielnikw i robotnikw. Bardzo szybko zdoby sobie ukasiski powan pozycj w puku oraz sympati onierzy i przeoonych pdzc ycie skromnego oficera liniowego. Ju po dwch latach uzyska awans na majora. Opiekowa si rodzestwem: dwoma brami Antonim i Julianem i dwiema siostrami Tekl i Juli. W Warszawie ukasiski nawiza blisze stosunki z wybitniejszymi przedstawicielami wolnomu-larstwa polskiego - generaem Kazimierzem Maa-chowskim, prezydentem Warszawy Stanisawem Wgrzeckim, i poet Kazimierzem Brodziskim, ktry by wielkim sekretarzem Wielkiego Wschodu". W dalszym cigu pozostawa pod wpywem swego najbliszego przyjaciela Machnickiego. Nie biorc jako mody jeszcze oficer czynnego udziau w yciu politycznym, interesowa si jednak ywo yciem spoecznym Krlestwa a nawet wzi czynny udzia w dyskusji, ktra rozgorzaa w latach 1815-1818 w sprawie ydowskiej. W 1818 roku opublikowa ukasiski w zwizku z uprzednio ju wydanymi broszurami ks. Ksawerego Szaniawskiego, Staszica, ks. towskiego, Stanisawa Kaczkowskie-go, generaa Wincentego Krasiskiego i Jzefa Wy-szyskiego, powiconymi sprawie ydw w Polsce, broszur pod tytuem Uwagi pewnego oficera nad uznan potrzeb urzdzenia ydw w naszym kraju i nad niektrymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku wyszymi1. W broszurze tej ukasiski zaj1 S. Askenazy, ukasiski, Warszawa 1929, t. I, s. 31-32.

muje bezwzgldnie postpowe stanowisko, ostro zwalczajc wypowiedzi Wincentego Krasiskiego, ktre cechoway wybitnie antyydowskie tendencje. Dzieko swe dedykowa autorowi Sownika jzyka polskiego, rektorowi liceum Samuelowi Lindemu.

Ju pierwsze wystpienie ukasiskiego wymierzone przeciwko potnemu, cakowicie oddanemu wielkiemu ksiciu Konstantemu i cieszcemu si jego askami Krasiskiemu dowodzi wielkoci charakteru i odwagi modego majora, nie liczcego si z moliwoci zemsty potnego przeciwnika. W broszurze swojej ukasiski dowodzi, e wady ydw zamieszkaych w Polsce, ich obojtno dla kraju, s wynikiem stosunku spoeczestwa polskiego do nich. Stwierdza ndz mas ydowskich, wskazywa, e nie moe by mowy o poprawie w tej dziedzinie oraz o wytworzeniu w ludnoci ydowskiej poczucia obywatelskiego dopki nie przestaniemy ydom okazywa pogardy". Co to jest mio ojczyzny - pyta dalej - i dlaczego te uczucia s ydom obce?... poczenie si z pewnym narodem, przywizanie si do pewnego kraju s istotnymi i jedynymi ogniwami tych uczu. Kto w caym kraju nie ma krewnych i przyjaci, ten pewno nie bdzie do niego przywizany. Kto mniej ma korzyci we wzgldzie obywatelstwa, a wiksze paci podatki, od tego mniej spodziewa si naley ofiar z uczu obywatelskich wynikajcych". ukasiski da rwnouprawnienia ydw i dopuszczenia ich do cechw i korporacji zawodowych. czy rozwizanie sprawy ydowskiej z kwesti reform spoecznych, a przede wszystkim zniesieniem

paszczyzny. Epoka poprawienia ydw w naszym kraju - pisa - zacznie si z epok owiecenia wocian" 2. Broszura w sprawie ydowskiej bya midzy innymi wyrazem negacji sytuacji spoeczno-politycz-nej w Krlestwie. W kilkadziesit lat pniej opisze ukasiski bardzo wnikliwie niezrczno polityczn Aleksandra I, ktry nie potrafi wykorzysta wyjtkowo przychylnej dla niego atmosfery spoeczestwa polskiego i swoim dwulicowym postpowaniem odtrci je od siebie, nakreli te obraz bezmylnego okruciestwa wielkiego ksicia Konstantego. Tote mody oficer ukasiski postanawia walczy z bezprawiem; bierze w swoje rce organizacj ruchu narodowego i jak pisze w Pamitniku podnie ducha narodowego, skierowa umysy do jednego celu, zbliy osoby midzy sob i natchn im wzajemne zaufanie, na koniec nadzieje lepszej przyszoci". Jako teren dziaania wybra ukasiski wolno-mularstwo, bdce organizacj jawn, organizacj grupujc wielu znanych ludzi, szczeglnie rozpowszechnion wrd wojskowych, nawet wyszych stopni. ukasiski dy - jak sam pniej zeznawa - do nadania treci narodowej wolnomularstwu polskiemu, tworzc na wiosn 1819 roku Wolnomular-stwo

Narodowe i wcigajc do niego swych byych wspbraci z l: lubelskiej i zamojskiej, zostajc sam kierownikiem Wolnomularstwa Narodowego, Przewielebnym" mistrzem katedry. 3 maja 2 Askenazy, op. cit., s. 25-26.

1819 roku mia miejsce akt zaoenia Wolnomularstwa Narodowego. ukasiski stara si rozszerzy zasig dziaalnoci Wolnomularstwa Narodowego na Poznaskie i Litw zakadajc w Poznaniu i w Wilnie loe filialne Wolnomularstwa Narodowego. W Krlestwie powstay poza Warszaw loe filialne w Kaliszu, Kielcach, Radomiu i Siedlcach. Warszawska loa Wolnomularstwa Narodowego obja ostatecznie 33 czonkw, samych oficerw. Znalaz si wrd nich mody, bardzo przez ukasi-skiego ceniony, kapitan wwczas artylerii - Jzef Bem. Na czele czteroosobowej kapituy loy sta wielki mistrz ukasiski, ktry przybra pseudonim Likurg, jednoczc w swym rku cakowit wadz, wywoujc tym nawet niezadowolenie czonkw. ukasiski zdawa si chcie bra na siebie ca odpowiedzialno" - zarzuca mu pniej jeden ze wspza-oycieli loy. Niedugo jednak pniej zatargi wewntrzne, nie skrystalizowane oblicze wielu czonkw wolnomu-larstwa, wzrastajca reakcja w kraju, zmiana stosunku Aleksandra i rzdu do masonerii, co kazao przewidywa ewentualne wobec niej represje, skoniy ukasiskiego do kroku analogicznego do postpowania w tyme samym czasie kierownikw masonerii rosyjskiej. ukasiski ogosi w sierpniu 1820 roku Wolnomularstwo Narodowe za rozwizane. ukasiski nie zrezygnowa jednak z dziaalnoci politycznej i organizowania nowego zwizku na miejsce Wolnomularstwa polskiego. W maju - czerwcu

1821 roku tworzy Towarzystwo Patriotyczne, do ktrego wciga najbliszych sobie byych czonkw wadz Wolnomularstwa Narodowego. Zadaniem Towarzystwa Patriotycznego miao by zjednoczenie z Krlestwem byych ziem Rzeczypospolitej i obrona konstytucji Krlestwa przed jej pogwaceniem. ukasiski nie widzia moliwoci radykalnych zmian ustrojowych

i zaprowadzenia w wczesnej konstelacji republiki w Polsce. Cechowa ukasiskiego duy realizm polityczny, widzia postpowe zmiany zasze w Krlestwie, tote stawa na gruncie obowizujcej konstytucji Krlestwa. Daj nam genera pokj - mwi gen. Umiskiemu, gdy ten wysuwa powrt do Konstytucji 3 Maja - i schowaj sobie ten stary mebel: jest on pikny w bibliotece dla ciekawych, ale nie do uycia, nasza konstytucja jest daleko lepsza". Powstanie widzia tylko w dalekiej przyszoci. Niedugo jednak trwaa dziaalno Towarzystwa Patriotycznego. Urzdowe zamknicie l wolnomu-larskich, ledzenie ich czonkw przez policj, aktywna dziaalno wszelakich policji w Warszawie oraz inkwizytora cesarskiego w Krlestwie - No-wosilcowa, musiay doprowadzi do ladu wiodcego ku Towarzystwu Patriotycznemu. Ju we wrzeniu 1821 roku jest ukasiski niepokojony przez wielkiego ksicia Konstantego, ktry 23 wrzenia wzywa go do siebie na poufn rozmow, dajc wyjanienia w sprawie Wolnomularstwa Narodowego. By to pierwszy sygna zbliajcego si niebezpieczestwa. W grudniu tego samego roku narazi si ukasiski wielkiemu ksiciu sprzeciwiajc

si jego decyzji wymuszenia na sdzie wojennym, ktrego by czonkiem, wyroku wygodnego wielkiemu ksiciu. Szybko nastpia kara. 8 grudnia 1821 roku zosta usunity ze suby czynnej i przekazany do dyspozycji naczelnego wodza z pobieraniem podu. Zosta usunity nie tylko z puku, ale i z Warszawy, odkomenderowany i wysany tego dnia do sztabu dywizji uanw w Krasnymstawie, nie majc nawet czasu dla zlikwidowania swych spraw oraz zabrania ze sob niezbdnych rzeczy. Stamtd zostaje przeniesiony do czycy, a potem do Siedlec. W miastach tych pozostawa ukasiski na rozkaz w. ks. Konstantego pod cisym nadzorem swych wadz wojskowych. W maju 1822 roku zmuszony by na wezwanie generaa Rautenstraucha podpisa deklaracj o wyrzeczeniu si przynalenoci do stowarzysze tajnych. W tym wanie czasie policja ledzia wspuczestnikw Towarzystwa Patriotycznego aresztujc kilku z nich. Wreszcie, na skutek zezna uwizionych, nastpuje w kocu padziernika 1822 roku niespodziewane aresztowanie ukasiskiego. 25 padziernika 1822 roku zostaje przewieziony do Warszawy, zamknity w klasztorze dominikaskim, a stamtd przeniesiony w listopadzie do klasztoru karmelitw na Lesznie i osadzony na dirugim pitrze pod numerem 13. W klasztorze tym bdzie

przez dwa lata poddawany badaniom komisji ledczej, oczekujc zakoczenia sprawy i wyroku sdowego. Wybra taktyk pomniejszania w swych zeznaniach znaczenia i roli Wolnomularstwa Narodowego, podkrela jego legalny charakter, rozwizanie loy w 1820 roku, nie

wspominajc o Towarzystwie Patriotycznym, gdy za zosta przyparty do muru przez okazanie mu materiaw dowodowych, czy dziaalno pniejsz w Towarzystwie z poprzedni dziaalnoci Wolno-mularstwa. Wykaza od pocztku ledztwa charakter, biorc ca odpowiedzialno za Wolnomularstwo na siebie. 14 czerwca 1824 roku sd wojenny w skadzie: genera dywizji Hauke, generaowie brygady Blumer i Kurnatowski oraz pukownicy Bogusawski i Skrzy-necki skaza ukasiskiego na 9 lat cikiego wizienia. Wyrok ten, ogoszony publicznie 18 czerwca 1824 roku, zosta przez cesarza Aleksandra zmniejszony do 7 lat rwnie cikiego wizienia". Motywacja wyroku brzmiaa nastpujco: Co do obwinionego Waleriana ukasiskiego, majora na reformie, zwaywszy, e tene by gwnym i jedynym takowych zamiarw twrc i przywdc; e wysila si w uyciu skrytych i udzcych rodkw ku wykonaniu onyche; w szczeglnoci e sam zajmowa si redakcj ustaw oraz doborem zwizkowych, zamiar jego wspierajcych, rozkrzewieniem zwizku na wszystkich prowincjach dawnej Polski; e zwizek ten rzeczywicie za porednictwem uytego przez siebie Dobrogoyskiego w Kaliszu zaoy; e w miar potrzeby czonkw zwizku w instrukcje opatrywa; e dla skuteczniejszego rozszerzenia swych zamiarw dawa im pismo o utworzeniu gmin, ktre najwidoczniej rewolucyjne jego cele ku poczeniu wszystkich czci dawnej Polski wskazuje". Czterech czonkw sdu gosowao za win ukasiskiego, Skrzynecki uzna go fakcjonist", lecz

z braku dowodw zaprzeczy winie zbrodni stanu. Tak samo przy wymiarze kary jedyny Skrzynecki owiadczy: nie uznawszy dowodw prawnych za dostateczne, nie mog majora ukasiskiego skaza na wizienie".

2 padziernika 1824 roku miaa miejsce uroczysta egzekucja ukasiskiego w obozie za rogatkami powzkowskimi, dokd go zawieziono w otwartym furgonie, pod eskort andarmw. Porodku ustawionego czworoboku oddziaw wojsk polskich i rosyjskich kat zerwa mu szlify, zama szpad nad gow, zdarto z niego mundur, woono mu ubir wizienny, zgolono gow i okuto w kajdany wagi 22 funtw (5,5 kg). Nastpnie musia wraz z Dobrogoyskim i Dobrzyckim pcha taczki przed frontem wojsk. Milczcy tum ludu sta za szeregami wojska. Po twarzach wielu oficerw i onierzy nie tylko Polakw, lecz take Rosjan, spyway zy. ukasiski pcha pierwszy taczki, szed z podniesion gow patrzc prosto w oczy dowdcw i onierzy mijanych pukw3. Po egzekucji wywieziono go natychmiast wraz z towarzyszami do Zamocia i od tego dnia rozpoczyna si nie spotykane w dziejach mczestwo szlachetnego czowieka wielkiego umysu i patrioty, maltretowanego przez rzd carski, zapomnianego przez spoeczestwo polskie. Za prb buntu w wizieniu zamojskim, prb majc na celu zorganizowanie ucieczki winiw, zo3 Na chwilowym postoju w karczmie mokotowskiej szynkarka przyja ukasiskiego i dwch jego towarzyszy niedoli pieczywem i wdk.

sta wraz z wspuczestnikiem buntu Sumiskim skazany przez sd wojenny pukowy 10 wrzenia 1825 roku na mier przez rozstrzelanie. Torturowany Sumiski zezna w ledztwie, e ukasiski namwi go do buntu, e ten zamierza w wypadku powodzenia buntu wygna z twierdzy garnizon, obwarowa si w niej i prosi cesarza o uaskawienie, w wypadku za odmowy zaoy miny i wysadzi twierdz w powietrze. ukasiski nie potwierdzi owiadczenia Sumiskiego, ale przyzna, e namwi Sumi-skiego do wywoania buntu, majc zamiar zbiec w powstaym zamieszaniu" 4. Wielki ksi Konstanty nie zatwierdzi wyroku, nakaza wymierzenie skazanym kary cielesnej i podwojenie ukasiskiemu kary wizienia do lat 14, z zaznaczeniem jednak, e nawet po upywie tego terminu ukasiski nie moe by uwolniony bez osobistego rozkazu Konstantego. W. ks. Konstanty przysa do Kuruty z kuracji za granic rozkaz: ukasiski i Sumiski, wobec wszystkich zgromadzonych winiw oraz w przytomnoci generaa brygady Malletskiego, poddani zostan karze cielesnej wymierzonej w stopniu surowszym anieli to miao miejsce wzgldem innych winiw zbiegych

dawniejszymi czasy z Zamocia". Kara cielesna zostaa wymierzona tylko Sumi-skiemu. 17 padziernika bowiem ukasiski wyrazi zgod na skadanie dalszych zezna w sprawie Towarzystwa Patriotycznego. Wizie stawa si zbyt cenny, aby ryzykowa kar cielesn. 4 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 5.

30 listopada 1825 roku zosta ukasiski, dla uatwienia dalszego badania go, na rozkaz wielkiego ksicia przewieziony z Zamocia do Gry Kalwarii i osadzony w koszarach pieszej artylerii gwardii. W lipcu 1827 roku przeniesiono go do Warszawy i osadzono w koszarach puku woyskiego lejbgwardii, w maej, pciemnej izdebce na drugim pitrze. Siedzia cay dzie na stoku przymocowanym do podogi, okuty w kajdany. Tu doczeka si wybuchu powstania listopadowego. Jedyny tylko raz odezwa si publicznie gos w jego sprawie. Na sejmie 1830 roku pose powiatu szydowieckiego Gustaw Maachowski wnis petycj do tronu o uaskawienie ukasi-skiego. Petycja pozostaa bez odpowiedzi, ale uka-siskiemu zdjto kajdany z ng. Zapomniano jednak o nim. Noc Listopadowa nie przyniosa ukasiskiemu wyzwolenia. 30 listopada o godzinie 10 rano puk woyski wyprowadzi go z koszar i okrn drog przywlk do obozu wielkiego ksicia za rogatk mokotowsk. Nikt si nie upomnia u wielkiego ksicia ani te u generalicji rosyjskiej o ukasiskiego. Bez echa te pozostaa proba Antoniego ukasiskiego do Rzdu Narodowego o upomnienie si u dowdztwa rosyjskiego o brata. Skoczyo si na odezwach Rzdu Narodowego do wodzw naczelnych powstania Radziwia i Skrzyneckiego, aby zaproponowali Rosjanom wymian ukasiskiego na jecw rosyjskich (jednego lub dwch generaw). Na rozkaz dowdztwa rosyjskiego zabrali go woycy w odwrocie z Krlestwa i cignc go pieszo na postronku pod stra konno z dobytymi szablami za-

prowadzili do Biaegostoku w ndznej siermidze, z brod po pas. Nastpnie, jak informowa hrabiego Orowa, szefa korpusu andarmw w 1850 roku minister wojny Czernyszew, zosta ukasiski przesany z rozkazu

Konstantego do komendanta 6 korpusu piechoty barona Rosena dla odesania do twierdzy bobrujskiej, skd na polecenie Mikoaja I zosta przewieziony do twierdzy szlisselburskiej 5. Zemsta generalicji rosyjskiej za niesawn dla niej Noc Listopadow dotkna przede wszystkim uka-siskiego. Chcc jeszcze bardziej pogorszy los winia owiadczy 23 grudnia 1831 roku, ju po mierci Konstantego, najbliszy jego wsppracownik, genera Kuruta, e o ile sobie przypomina, wielki ksi uwaa, e ukasiski powinien za bunt w twierdzy w Zamociu by skazany na 20 lat wizienia". Czernyszew prostujc to niesuszne twierdzenie dodaje: zreszt zdaniem nieboszczyka cesarzewicza zbrodnie ukasiskiego byy tak wielkie, e jego cesarska mo raczy uzna wywoany w Krlestwie Polskim w 1830 roku bunt za skutek tylko dwch poprzedzajcych go spiskw: ukasiskiego i Krzy-anowskiego" 6. 5 stycznia 1831 roku przewieziono ukasiskiego do twierdzy Szlisselburg i osadzono w tajnym zamku". 5 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 6. 6 Tame, k. 7.

Wadze rosyjskie potraktoway ukasiskiego z wyjtkow surowoci. W instrukcji z grudnia 1830 roku dla komendanta Szlisselburga, genera-majora Kootiskiego, naczelnik sztabu gwnego cesarza, hrabia Czernyszew, przekazywa wol cesarsk do cisego wykonania: trzyma w twierdzy ukasiskiego jako winia stanu w najwikszej tajemnicy, tak aby poza komendantem nikt nie zna jego nazwiska i nie wiedzia skd by przewieziony" 7. wiat, ktry o nim zapomnia, spoeczestwo polskie, ktre nawet w czasie powstania listopadowego nie podjo prb uratowania go ani te nie realizowao projektu wymiany ukasiskiego na jecw generaw rosyjskich, a po upadku powstania zupenie nie interesowao si jego losem, nie wiedziao nawet, gdzie osadziy go wadze carskie. Gdy po upadku powstania styczniowego zosta przywieziony do Szlisselburga jeszcze jeden Polak - Bronisaw Szwarce, jeden z czynnych dziaaczy powstania styczniowego, nie wpado mu nawet na myl, e postaci, ktra si przesuna raz w pcieniu korytarza, mg by wanie ukasiski. Oto jak Szwarce opisuje w swych pamitnikach to spotkanie. By to starzec

siwiuteki, take w szarym chaacie, na ktregom si natkn w korytarzu, kiedy mnie wyprowadzali do ani. Kto to by? Rysw o kilka krokw rozpozna nie mogem, bo wzrok mam nader krtki, a onierz mi natychmiast popchn do pustej celi, bym si z towarzyszem niedoli nie spotka. Ale sdzc po napisach owkiem na 7 Tame, k. 12.

marginesach ksiek, by to Polak, nasz, prawdopodobnie z 1831 roku - znalazem i podpis: Burzyski. A pniej mi smotrytiel, kiedy si rozdobrucha, o nim opowiada, e dawno, bardzo dawno siedzia, e go Aleksander II uwolni po wstpieniu na tron, ale starzec nie chcia wyjecha - Gdzie ja pjd? Wszyscy umarli, nikogo nie mam - tu umr. I umar. Pozwalali mu si czasem wczy po twierdzy po zamku - i takem go spotka. On mnie prawdopodobnie nawet nie zauway; na chwil zetkny si dwa pokolenia wiekowej naszej nieustajcej walki - i rozeszy si na zawsze" 8. aden Burzyski nie by wiziony w Szlisselburgu. Starcem tym mg by tylko Walerian ukasiski. Twierdza szlisselburska napawaa groz ca wczesn Rosj. Sawna bya jako najstraszniejsze wizienie carskiej Rosji, gdzie bywali osadzani i ginli czonkowie rodziny carskiej. W niej wizi Piotr Wielki sw pierwsz on Eudoksj, w niej umara jego siostra Maria, tu wreszcie zosta zamordowany car Iwan Antonowicz. A pniej przebywali w niej bdcy w nieasce wybitni mowie stanu, jak Goli-cyn, Biron, wreszcie znany publicysta i liberalny dziaacz owiecenia Nowikow, osadzony w twierdzy z rozkazu Katarzyny II. Kilka lat przed przywiezieniem ukasiskiego, na krtko zostali osadzeni w Szlisselburgu dekabryci: genera-major Juszniewski, Iwan Puszczyn, Micha i Mikoaj Bestuewowie, Iwan Gorbaczewski, Micha 8 B. Szwarce, Siedem lat w Szlisselburgu, Lww 1893, s. 102-103.

Spirydow, Aleksander Bariatyski, wybitny poeta i dramaturg dekabrysta Wilhelm Kuchelbeker, pr-porszczyk Fiodor Wadkowski oraz Jzef Poggio, ktry jedyny z dekabrystw przeby w Szlisselburgu 7 lat.

W 1828 roku znalaz si w Szlisselburgu 17-letni Wasilij Krytski, czonek kka tajnego w Moskwie. Mody chopak przey w Szlisselburgu zaledwie trzy i p roku i umar 21 maja w 1831 r. (starego stylu). W tym czasie, kiedy ukasiski przebywa ju w Szlisselburgu, dostawiono tam jeszcze kilku winiw Polakw: powstaca z 1831 roku Bartkiewicza, szlachcica Monstowicza, Szykiera, Zub z Wilna, Ja-roszyskiego, waciciela ziemskiego z Minszczyzny Czernowskiego, ktry w wizieniu zajmowa si opracowywaniem wynalazku odzi podwodnej, wreszcie hrabiego Michaa Potockiego, ktry znalaz si w Szlisselburgu za rne awantury i warcholstwa i w twierdzy by na prawach szczeglnych. Winiami Szlisselburga w latach pidziesitych i szedziesitych byli rewolucjonici rosyjscy: Micha Bakunin, Sungurow i Mikoaj Iszutin, uczestnik sprawy Karakozowa. Twierdza szlisselburska cieszya si zainteresowaniem wszystkich cesarzy, kady z nich po kolei cho raz j odwiedzi, co bynajmniej nie wpywao na polepszenie pooenia winiw. W latach 1830-1868, a wic w okresie, ktry przypada na lata wizienia ukasiskiego, przeszo przez Szlisselburg 95 winiw. Odliczajc za 25, ktrzy przeyli w wizieniu do lat 4, mamy 70 winiw, z ktrych 3 spdzio tam 6 lat, 8 - od 7 do 10 lat,

7 - od 10 do 15 lat, 6 - od 15 do 20 lat, prawnik Jakukiewicz - 22 lata, Polak Moszczyski - 28 lat, pporucznik Michajow - 31, Medoks - 36 lat z przerwami, wreszcie ukasiski - 38 lat9. O cikich warunkach wegetacji winiw w Szlis-selburgu wiadczy wyjtkowo wysoka miertelno oraz jeszcze straszniejsza w swej wymowie liczba obka stwierdzona wrd winiw, 22 bowiem winiw umaro lub te zwariowao w Szlisselburgu. Wrd winiw szlisselburskich znajdowali si zupenie niewinni ludzie, o ktrych same wadze nie wiedziay, dlaczego ich w ogle wi. Osamotnienie, straszny regulamin wizienia i niewygody bdce jego wynikiem spotgowao jeszcze niedostateczne wyywienie (na skutek wyjtkowo niskich sum na to przeznaczonych), a take bardzo ograniczone w czasie chwile spacerw (na skutek rozkazu Mikoaja I, aby aden wizie nie przekroczy bez zgody najwyszej" nie tylko wrt twierdzy, ale nawet kazamaty). W latach rewolucyjnych zaostrzano jeszcze regulamin, jak na przykad w 1849 i

1863 roku w zwizku z powstaniem w Krlestwie. W styczniu 1863 roku komendant twierdzy otrzyma polecenie wywoane suchami", ktre dotary do ministra wojny, o rzekomych ulgach udzielanych winiom politycznym. Car rozkaza odtd nie dopuszcza w stosunku do nich do adnych ulg". Jeszcze w roku 1849 zabroniono ksidzu katolickiemu od9 M. N. Gernet, Istoria carskoj tiurmy, t. II, Moskwa 1946, s. 350-353.

wiedzc, jak to si dotychczas praktykowao, katolikw Polakw wizionych w twierdzy, w celu spowiadania ich. W 1863 roku, jak ju wspomniaem, przywieziony zosta do Szlisselburga Bronisaw Szwarce, ktry przeby w nim 7 lat, on te zostawi w swych pamitnikach stosunkowo dokadny opis twierdzy i panujcej w niej atmosfery. Niewielkie to byo wizienie - opisuje w swych pamitnikach Bronisaw Szwarce wygld sekretnego zamku, w ktrym umieszczano winiw w Szlisselburgu10. Wszystkiego byo 10 cel, czyli numerw, oddzielonych korytarzem. Trzy numery 8, 9 i 10 wychodziy oknami na podwrze i byy oddzielone pustymi przestrzeniami przytykajcymi do korytarza, na nie otwieray si drzwi celi. Inne do 7 wyglday na drug stron, pnocno-zachodni, to jest na ogrdek midzy wizieniem i murem zamku, do ktrego tylko onierze wchodzi mogli. Z tych cel l, 4 i 7 byy o dwch oknach, inne pojedyncze. Jedna strona korytarza miaa t dogodno, e mona byo rozmawia z ssiadem, kiedy si zdarzy; druga t, e soce czasem zagldao i e by widok na podwrze, jeli si nikt nie przechadza, ale podczas przechadzki okno byo zasonite pytlem". Cela wizienna liczya 3 kroki wszerz i 6 krokw wzdu, a wszystko byo przesycone wilgoci, pozbawione jakiegokolwiek powiewu z zewntrz. Prawie cay koniec celi zajmowao do wysokie okno zakratowane wewntrz calowymi sztabami. 10 Szwarce, op. cit., s. 40-41.

Ale i to wizienie uznay wadze carskie za zbyt dobre dla ukasiskiego i zamkny go na przeszo 30 lat w wiey zwanej baszt wietliczn, w piwnicznej kazamacie, nie posiadajcej nawet podogi, lecz ubit go ziemi, zawsze

mrocznej. Przeszo 30 lat przebywa w niej ukasiski, za ycia ju pogrzebany, odcity od wiata i ziemi. W milczeniu podawali mu onierze straw nie majc prawa zamieni z nim nawet sowa. Ju dawno min termin nawet podwojonego na wyroku, skorzystali w 1856 roku z amnestii carskiej najwiksi rosyjscy przestpcy polityczni, umar Mikoaj I, na tron wstpi liberalny" Aleksander, a nic si nie zmienio w losie nieszczsnego tajnego winia carskiego. Przeszo trzysta razy spotykali Mikoaj I, a pniej Aleksander II nazwisko ukasiskiego w wykazach winiw szlisselburskich, ktre przedstawiano co miesic bezporednio carowi, i nic nie zmieniao si w jego losie. Kiedy w 1850 roku w zwizku z 25-le-ciem panowania Mikoaja I komendant Szlisselburga umieci nazwisko ukasiskiego w wykazie winiw zasugujcych na ulenie ich doli - szef korpusu andarmw napisa obok pozytywnej opinii komendanta jedno sowo nie" 11. W 1856 roku siostra ukasiskiego, Tekla em-picka, zwrcia si do cesarza z prob o wiadomo co do jego losu oraz o zezwolenie mu, jeli jeszcze yje, na powrt do kraju i rodziny. Sire! j'implore la pitie de Votre Majeste en faveur 11 Gernet, op. cit, t. II, s. 375.

d'un malheureux viellard, dont la vie n'a ete - qu'une longue suite des souffoances. Que Votre Ma-jeste daigne m'accader sa grace permettra mon frere de venir terminer ses jours au sein de s famille". Drugie podanie skierowaa empicka w 1858 roku do szefa korpusu andarmw. Na oryginale podania empickiej figuruje na marginesie rezolucja w jzyku rosyjskim pozostawi bez odpowiedzi". I w pniejszych latach czynia rodzina prby dotarcia do ukasiskiego, wzgldnie uzyskania zawiadczenia o jego mierci. 12 marca (st. stylu) 1863 roku pisa komendant Szlisselburga Leparski do szefa andarmw, e porucznik artylerii, wykadowca matematyki w korpusie pawowskim, Edward Raszewski, wnuk stryjeczny ukasiskiego, prosi go o umoliwienie mu i drugiej wnuczce Rudkowskiej widzenia z szlisselburskim winiem. Leparski doda, e uwaa prob Raszew-skiego za naturaln, jako wyraz uczucia rodzinnego i mioci do czowieka. Prosi wic Dogorukowa o

decyzj, przy czym ciekawe jest okrelenie sytuacji prawnej ukasiskiego, ktry, chocia zwolniony z wizienia, pozostaje w twierdzy pod nadzorem". Od szefa andarmw nadesza po dwch dniach odpowied odmowna. Dogorukow zaznaczy, e Leparski nie powinien by mwi, e ukasiski znajduje si w szlisselburskiej twierdzy 12. W 1873 roku prosi za porednictwem wadz Kr12 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 34.

lestwa Antoni ukasiski o wydanie mu zawiadczenia mierci, wzgldnie wiadomoci o miejscu pobytu brata Waleriana, gdy potrzebne mu to jest dla uporzdkowania spraw majtkowych, okazao si to niemoliwe, gdy nie byo adnego oficjalnego stwierdzenia jego mierci. Pop szlisselburski stwierdza, e w wypadku mierci winia grzebano go na cmentarzu, bez zapisania nazwiska do ksig cmentarnych. Dopiero w 1876 roku wyda warszawski genera-gubernator wnuczce ukasiskiego Julii Wierzboo-wiczwnie zawiadczenie o jego mierci. Przedostay si jednak pniej na zewntrz skpe wieci o tajnym winiu. Synny rewolucjonista rosyjski Micha Bakunin, wiziony od 1854 do 1857 r. w Szlisselburgu, opowiada po wydostaniu si na wolno o swoim spotkaniu z ukasiskim na dziedzicu twierdzy. W 1854 roku spotka ukasiskiego na spacerze, gdy wyprowadzano go rwnie z powodu choroby na przechadzk. ...Uderzya mnie dnia jednego posta pierwszy raz widziana, posta starca z dug brod, jakkolwiek zgita, wojskowej postawy. Strzeg go osobno oficer dyurny, tak aby nikt nie zblia si do niego. Starzec ten chodzi powolnym, sabym, jakby miarowym krokiem, nie ogldajc si na nikogo" 13. Dowiedziawszy si, e to ukasiski, skorzysta z okazji i przy drugim spotkaniu w kilka tygodni pniej zawoa ukasiski". Krtka bya rozmowa. Bakunin tak j streci: drgn na caym ciele, obrci na mnie wpzaciemnione oczy. Kto? zapy13 Askenazy, op. cii, t. II, s. 346.

ta. Wizie od tego roku - odrzekem. Ktry rok? - zapyta. Odpowiedziaem. Kto w Polsce? Mikoaj. Konstanty? Nie yje. Co w Polsce? Wkrtce dobrze bdzie odpowiedziaem. Odwrci si nagle, stan, widziaem przypieszony oddech jego, obejrza si, po chwili szed znw swym zwykym, sabym, miarowym krokiem, powoli, ze spuszczon gow. Kiedy znowu nadszed czas dyuru oficera tego, pierwsze moje pytanie byo o ukasi-skiego. Powiedzia, e by przez kilka dni niespokojny, majaczy; przypisywali to powietrzu. Powrci nastpnie do swego psennego stanu. Pytaem si oficera, czy on nie moe przemwi kiedy do nieszczliwego, pomc mu w czym? Odpar, e do jego celi wchodzi si tylko we trzech, nie wolno inaczej, wic nic uczyni nie mona nigdy. Wicej ukasi-skiego nie widziaem" 14. Opowiadanie Bakunina jest jeszcze jednym dowodem zupenego odcicia ukasiskiego od wiata, utrzymywania go w zupenej niewiadomoci tego, co si dziao w Krlestwie. Proba empickiej zwrcia jednak uwag wadz carskich na ukasiskiego. Zaistniaa nawet myl zwolnienia go ze Szlisselburga, o ile komendant twierdzy uzna to za moliwe ze wzgldu na jego obecny sposb mylenia i zesa go do jednej z oddalonych guberni. Projekt ten jednak nie zosta zrealizowany. Pooenie ukasiskiego zmienio si na lepsze na pocztku 1862 roku, gdy funkcje komendanta twier-dzy szlisselburskiej obj zruszczony Polak, genera14 Tame.

major Jzef Leparski, bratanek komendanta kopalni Nerczyskich, do ktrych byli zesaini dekabryci. Oto jak opisuje posta Leparskiego Szwarce: Wyobracie sobie okrgy brzuszek na krtkich nkach, a nad tym wszystkim nie mniej okrg a rumian i niezbyt pomarszczon twarzyczk ozdobion siwym wsem i mikoajewskimi faworytami, tak zwanymi kotlecikami, najzupeniejsza podobizna pana Macieja spod ukowa albo pana Stanisawa na Wielkich i Maych Zawadach. Cho si jego ekscelencja (priewoschoditielstwo, naleaoby powiedzie, alem o tym jeszcze wwczas nie wiedzia) przymusza do marsowego wygldu, wida byo, e to rola nie dla niego i e kiedy kae naleytym sposobem owiczy przestpc, to chyba dlatego, e zosta doprowadzony do najokropniejszej szlacheckiej pasji, albo e inaczej zrobi nie moe, bo car przykaza. Wygldaa ta caa figura zupenie po polsku, oprcz, ma si rozumie, ciemnozielonego munduru ze wieccymi guzikami i prusko-moskiewskiej jeneralskiej czapki; ale tak wiele ju spotykaem moskiewskich twarzy, podobnych

do naszych, em nie mg o narodowoci zawyrokowa; dopiero kiedy genera, przywitawszy si z komend i pomwiwszy z unionym andarmem, odezwa si do mnie najczystsz polsko-ukraisk mow, poznaem, e dygnitarz naley rzeczywicie do wiernych ruso-katolikw. Ale jaka rnica po skrzywionych i chytrych fizjonomiach rozmaitych Witkowskich, Grzewskich, Dbrowskich, Sierzputowskich i tym podobnych warszawskich renegatw!" Charakterystyczny dla Leparskiego jest fakt, opisany rwnie przez Szwarcego, e genera widzc jego

zainteresowanie literatur chcia si przed nim popisa i przynis mu w tajemnicy ycie Jezusa Renana, aby da tym wiadectwo, e jest kawakiem liberaa i wolnomylnym dostojnikiem". Leparski przej si losem ukasiskiego, rozpocz starania, aby wydoby go z piwnicznej kazamaty. W raporcie swym przedstawia wadzom petersburskim z najlepszej strony zachowanie i posta winia. Stwierdza, e w cigu 31 lat pobytu w twierdzy szlisselburskiej ukasiski zachowywa si zawsze porzdnie, znosi bez szemrania swj los, z pokor chrzecijask i szczerze przyznaje si do swych przestpstw; e nie chce wraca do ojczyzny, lecz chciaby zakoczy ycie w twierdzy i uwaaby za najwiksz dla siebie ask uwolnienie go z zamknicia w sekretnym zamku". Leparski zaznacza, e ukasiski jest zgrzybiay, saby, chory na kamic i ruptur, dodawa, e proponowaby zwolnienie winia z zamknicia i przeniesienie go do jednej z cel dolnego pitra, z zachowaniem na jego utrzymanie sumy wydatkowanych dotychczas 30 kopiejek dziennie. Na raporcie Leparskiego znajdujemy wasnorczn rezolucj Aleksandra II pod dat 21 lutego 1862 roku: wykona zgodnie z wnioskiem genera-majora Leparskiego. 22 lutego donosi ksi Dogorukow ministrowi wojny o decyzji cesarskiej, aby ukasiskiego zwolni z zamknicia w sekretnym zamku i umieci w jednej z kazamat dolnego pitra, oraz wyznaczy dla dozoru nad nim po kolei onierza ze stray, z ktrym bdzie ukasiskiemu wolno spacerowa wewntrz twierdzy".

10 marca 1862 roku zakomunikowa Leparski szefowi andarmw, ksiciu Dogorukowowi, e dnia poprzedniego zawiadomi ukasiskiego o decyzji cesarskiej. ukasiski wysucha z pokor i podnisszy z gbok radoci rce zanis pomienn modlitw do Boga o zdrowie Jego Cesarskiej Moci i gorce zy zrosiy pier tego starca" 15. 9 marca 1862 roku rozpocza si wic nowa, lepsza era w yciu ukasiskiego. Zosta przeniesiony do przykrej wiziennej kazamaty, jake jednak rnicej si od ciemnego lochu, w ktrym przebywa samotnie przez 31 lat. Leparski w dalszym cigu nie zapomina o nim. W 10 dni pniej, 19 marca 1862 roku zwrci si Leparski ponownie do Dogorukowa o wyznaczenie 100 rubli na kupno niezbdnej odziey dla ukasiskiego i na inne jego potrzeby. W pi lat pniej, we wrzeniu 1867 roku, prosi jego nastpca, genera von Grunblatt, o nowe 100 rubli zasiku wobec zupenego zniszczenia jego odziey. Dom Leparskiego, jego yczliwa atmosfera stworzyy ukasiskiemu zupenie nowe warunki ycia. Rodzina Leparskiego otaczaa starca yczliwoci, szacunkiem i serdeczn opiek. Z wdzicznoci te wspomina w latach pniejszych ciepy stosunek do niego generaa i jego rodziny. W 1865 roku prawie 80-letni starzec pisa do emerytowanego ju Leparskiego: skadajc u stp dostojnej maonki pana generaa wyrazy mej naj15 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 15.

gbszej czci pozwalam sobie prosi j, by chciaa wierzy, e dowody jej dobroci pozostan na zawsze w mej pamici i w moim sercu. Nie mog bowiem nie pamita i nie mog nie zapyta sam siebie: gdzie s te szczliwe dni spdzone w jej domu, w ktrym otoczony byem yczliwoci, w ktrym patrzyem na wesoe, umiechnite oblicza, a widok ten napawa mnie tak szczliwoci, e zapominaem na krtko o moich cierpieniach, o nieszczciach mojej ojczyzny i moich wsprodakw" 16. Uchylio si wziutkie okienko na wiat. Poza rozmowami z rodzin komendanta, oficerami twierdzy, wreszcie gomi, ktrzy odwiedzali ukasiskiego - przedmiot zainteresowania w tym czasie dygnitarzy petersburskich - jak yczliwy dla Polakw petersburski genera-gubernator ksi Suworow, genera inynierw Tyglo, genera Szobotow, wreszcie petersburski gradonaczalnik Krupinikow, uzyska uka-siski mono czytania gazet i ksiek. Gocie pozostawiali

niekiedy winiowi gazety. W bibliotece twierdzy znajdowa si skpy co prawda zasb ksiek i czasopism. Mg jednak wizie dowiedzie si z nich, co si dzieje na wiecie, a ze starych rocznikw przey wszystko, co si stao i co zaszo w yciu Europy w cigu 40 lat oderwania od wiata. Znajdoway si bowiem w bibliotece roczniki oficjalnej gazety ministerstwa spraw wewntrznych Siewiernaja Poczta i roczniki miesicznikw rosyjskich trzydziestych i czterdziestych lat, roczniki po18 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 52.

stepowego Morskiego Sbornika i liberalnego jeszcze wwczas Ruskiego Wiestnika Katkowa. Poznawa literatur XIX wieku ze skpej biblioteczki wiziennej, chon najrozmaitsze powieci francuskie, z brukselskich i paryskich wyda zeszytowych po 20 centymw zeszyt, a wszystko bez pocztku i bez koca, tu p niemieckiej powieci, tam trzy wierci angielskiego filozoficznego dziea, czyta Gogola i Skowskiego, Turgieniewa i Dumasa, Bu-haryna i Dickensa. Cikie wizienie 40 lat odbio si na zdrowiu u-kasiskiego. W pierwszych dniach czerwca 1865 roku przey atak apopleksji, ktrej skutki trway a do wrzenia. Wysunity przez Leparskiego projekt przeniesienia go do Petersburga nie wywoa ju uczucia radoci. Zastanowiem si nad projektem JW. Generaa przewiezienia mnie do Petersburga, i jakie ta odmiana moe mnie przynie niedogodnoci lub wygody?- pisa ukasiski do Leparskiego w padzierniku 1865 r.- Co do pierwszych, one s widoczne. Odwykszy przez dugie lata mego tu pobytu od wszelkiego starania o moich potrzebach, ja zrobiem si mimowolnie dzieciciem, potrzebujcym niaki lub piastuna. Mog ja spodziewa si znale w wielkim i nieznanym miecie podobne osoby?... C ja tam mog przedsiwzi, nieznany, saby i ubogi, jeeli nie znajd obcej dzielnej pomocy, gdzie i u kogo jej szuka"? A ja sam - pyta dalej Leparskiego - gdzie jestem i czym jestem? Odosobniony i cudzoziemiec, jak w yd wieczny tuacz bez dachu nad gow i bez ojczyzny. Pozostaje mi jedynie religia i nadzieja,

ktrej nic nie jest w stanie mi odebra! Co mnie obchodzi Petersburg, Pary, Londyn, i nawet wiat cay, jeeli nie mog w nim znale mej ojczyzny i mojego grobu? Istnieje wprawdzie co, co nazwane jest Polsk, ale najznaczniejsi jej mieszkacy traktowani s jak pariasi w Indiach, chocia na tych ostatnich patrzy si z pogard, ale bez nienawici17. 78-letni starzec daje w zakoczeniu wspomnianego listu obraz swego penego waha stanu wewntrznego; ten chaotyczny list jest wiernym odbiciem mojej gowy i zamtu, jaki w niej panuje. Na przemian ton powany i drwicy, wesoy i smutny przeplataj si stale bez adu i skadu. Ale czowiek uwany spostrzee, e ycie jednostek, narodw i caej nawet ludzkoci skada si z podobnych elementw". Pozosta wic ukasiski w Szlisselburgu i tam zakoczy szlachetny, peny cierpie swj ywot. Ostatni wiadomo o yjcym ukasiskim podaje rosyjski student medycyny Stepusz osadzony w 1866 roku w Szlisselburgu za kolporta nielegalnych fotografii. Opowiada on w wizieniu petersburskim potem . Pantelejewowi, e wiosn 1866 r. widzia w Szlisselburgu ukasiskiego, ktry mwi mieszanin jzyka rosyjsko-polsko-francuskiego, pisa (pamitniki i nie traci nadziei odzyskania wolnoci"18. 27 lutego 1868 roku wysa do cesarza Aleksandra II wczesny komendant twierdzy szlisselburskiej, 17 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 52. 18 . Pantelejew, Iz wospominanij proszlogo, Moskwa 1934, s. 396.

genera-major Grunblatt raport nastpujcej treci: najunieniej donosz Waszej Cesarskiej Moci, e osadzony w podlegej mi twierdzy tajny wizie ukasiski z woli boej dnia dzisiejszego umar". Na oryginale raportu dopisano sowa Jego Cesarska Mo raczy czyta". Pochowano ukasiskiego w Szlisselburgu, jak to byo w zwyczaju, w miejscu nie oznaczonym. Nikt te nie wiedzia i nie wie, w ktrym miejscu znajduje si grb jego, gdzie znalazo spokj jego umczone ciao. Lata samotnego wizienia nie wpyny bynajmniej na osabienie wadz umysowych ukasiskiego. wiadczy o tym pikne i pene treci dzieo, ktre pozostawi - pamitnik i uwagi napisane w Szlisselburgu.

Krzywdzcy wydaje si wic sd Szymona Askenazego, autora wspaniaej monografii o ukasiskim: pobkany ju ukasiski przystpi do spisywania rodzaju pamitnika" - tym bardziej krzywdzcy, e Askenazy czerpa przecie sam pen garci z tego pamitnika. Czytelnika pamitnika ogarnia raczej podziw, e wyszed on spod pira czowieka odcitego od wiata przez pene 40 lat, pozbawionego wszelkich o nim wiadomoci, i to w okresie tak gwatownych przemian, jakie dokonyway si w poowie XIX w. w Europie, czowieka, ktremu dopiero rok przedtem udostpniono zaledwie oficjalne gazety rosyjskie. A przecie pozostawi dzieo niepolednie - pamitnik oraz rozwaania, bdce jego te-

stamentem politycznym, a wiadczce o wietnej orientacji ukasiskiego w sytuacji Rosji, Europy i Polski. Zaczem pisa te pamitniki we wrzeniu 1863 roku, a zakoczyem je z nowym rokiem 1864" - pisze ukasiski. Jeeli bd mie czas i chci, to dodam jeszcze uwagi i niektre odrywkowe myli". I rzeczywicie uzupeni potem pamitniki uwagami" i zakoczy je modlitw, ktr przez lata odmawia w swym lochu wiziennym. Nie pisa dla ludzi, tylko dla siebie, wiedzc, e nigdzie gos jego nie dotrze. Tym wikszy musia by jego wysiek, tym szczersza jest jego spowied, tym mocniej dziaa na nas jej wzruszajcy ton. Ja nie jestem ju z tego wiata - pisa. - Wolny od obawy i nadziei, i nawet od przesdw, uprzedze i namitnoci, mao majc stycznoci z obecnoci, ja yj tylko w przeszoci. Przeszo jest moje stanowisko, w ktrym gotuj si do dalekiej podry w nieznane kraje przyszoci... Mj gos jest mniej jak gos w pustyni, on nie bdzie syszany przez adne yjce jestestwo... yjc okoo 40 lat samotnie przyzwyczaiem si rozmawia z samym sob i dopiero w przeszym roku w jesieni zaczem pisa z powodu dziea F. Smitt, o ktrym na pocztku wspominam. Piszc pamitniki jedynie dla siebie, nie staraem si zachowa peny porzdek i [nie dbaem] o lepszy styl, znajc prawie, e ich nikt nie bdzie czyta za ycia, a moe i po mojej mierci. Mnie one przynosz wiele roztargnienia, a nawet przyjemnoci. One mnie odnawiaj w pamici rne zdarzenia i osoby, a szczeglniej te, ktre mnie co dobrego uczyniy".

Rkopis ukasiskiego, przechowywany w Centralnym Archiwum Historycznym w Moskwie w ze-spoe III Wydziau Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Moci, obejmuje 12 kart wielkiego formatu (35,5 X 22 cm) obustronnie zapisanych; siedem i p karty to waciwy pamitnik, dwie i p karty zawieraj Uwagi i niektre oderwane myli", jedn kart wypenia Modlitwa". Tekst pisany maczkiem, na jednej stronie zmieci ukasiski 72 wiersze. Na marginesach notuje ukasiski w jednym zdaniu tre danego ustpu. Pamitnik ukasiskiego zosta przetumaczony w III Wydziale na jzyk rosyjski i przekad doczony do tekstu polskiego zachowa si rwnie w caoci. Fragmenty pamitnika ukazay si w I tomie Sowiaskiego Sbornika w Moskwie. Przy opracowaniu pamitnika ulega modernizacji pisownia. Natomiast bdy jzykowe i jaskrawe rusycyzmy, bdce wynikiem kilkudziesicioletniego osamotnienia i monoci posugiwania si tylko jzykiem rosyjskim, dla zachowania autentycznoci tekstu, pozostawiono nietknite. Pozostawiono rwnie bez zmiany tekst francuski. W aneksie podano w caoci jedyny zachowany list ukasiskiego (do gen. Leparskiego) oraz tekst jego broszury w sprawie ydowskiej, aby umoliwi czytelnikowi zapoznanie si z ca spucizn pisarsk ukasiskiego. ukasiski przystpi do pisania pamitnika pod wpywem oburzenia na przetumaczone z jzyka niemieckiego na rosyjski w roku 1863 dzieo rosyjskiego historyka wojskowego, oficjalnego historiografa ro-

syjskiego sztabu gwnego, Fryderyka Smitta, ktre uzna za paszkwil na dzieje powstania listopadowego. W pamitniku analizuje ukasiski sytuacj polityczn Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Kongresowego, krelc obraz niefortunnych rzdw Aleksandra I, ktry pocztkowo otoczony sympati spoeczestwa odepchn je swoim nieszczerym i dwuli-cowym postpowaniem. Specjalnie duo miejsca powica rzdom wielkiego ksicia Konstantego i jego tyranii, cigemu amaniu przez niego konstytucji. Podziwu godna jest pami ukasiskiego, ktry potrafi po 40 latach wizienia opisywa dokadnie fakty, ktre zdarzyy si na pocztku istnienia Krlestwa Polskiego, jak i gboka charakterystyka sytuacji politycznej Krlestwa. Wielki ksi Konstanty - pisze ukasiski - zrobi si samowadnym monarch, senator Nowosilcow jego pierwszym ministrem, prawdziwi ministrowie jego pokornymi sekretarzami, nieszczsny i godny litoci starzec Zajczek, osabiony fizycznie i

umysowo, przyj rol by maszyn do podpisywania, co mu tylko przedstawiono". Mwi dalej ukasiski o kaprysach wielkiego ksicia i kradzieach Nowosilcowa. Pamitnik jest podstawowym rdem do historii wolnomularstwa polskiego i Towarzystwa Patriotycznego. Obok zezna ukasiskiego i jego towarzyszy w procesie warszawskim daje cenny materia do poznania celw i ideologii obu tych zwizkw. Ciekawe s wypowiedzi ukasiskiego natury oglnej, charakteryzujce pogldy autora, przepojone gbok moralnoci i humanizmem, a goszce, e sia nie tworzy niczego (la force ne cree rien").

Przeciwstawia si ukasiski polityce caratu w Polsce, polityce, ktra doprowadzia do wybuchu powstania listopadowego, a ostatnio styczniowego, o ktrym dowiaduje si w Szlisselburgu z oficjalnych gazet rosyjskich. Przeywa gboko now tragedi narodu polskiego, caa Polska jest pokryta czarn krep", oburza go rozptywany przez pras szowinizm Rosjan, a przede wszystkim zo, nieludzko i nierozsdek" u niektrych rosyjskich publicystw i uczonych, podjudzajcych w prasie onierzy i masy narodu rosyjskiego. Czsto zdarza si pisze ukasiski - e ten, ktry podpala dom ssiada, ujrzy wasny dom w pomieniach". Mimo ucisku carskiego Polska przemoc ujarzmiona nie stracia i nie moga straci swoich wsplnych wszystkim krajom istnienia i niepodlegoci". Wszystkie wymierzone przeciw niej traktaty i konwencje s niewane. Wyjcie ze strasznej sytuacji Rosji widzi ukasiski w daniu Polsce niepodlegoci, albowiem rozsdna i umiarkowana polityka nabdzie dla Rosji dobrego i przychylnego ssiada i tym sposobem oba narody, yjc w zgodzie, bd pracowa wsplnie dla swojej pomylnoci". Krytyczny sd o poczynaniach Aleksandra II w Polsce idzie w ocenie ukasiskiego w parze z uznaniem dla wielkich reform przeprowadzonych w Rosji przez tego cesarza, a take z uczuciem osobistej wdzicznoci za zagodzenie jego strasznego losu w Szlisselburgu. Reformy Aleksandra nazywa wielkim i godnym podziwienia dzieem", przyrwnujc go do Kazimierza III, podkrelajc ponadto, e prawdziwa wielko

krlw polega nie na wojnach przez nich prowadzonych, lecz na dziaalnoci pokojowej dla dobra swych narodw. Oddajc hod mdroci i ludzkoci" Aleksandra II, z blem mwi o piciu milionach poddanych Polakw, o ktrych Aleksander II zapomnia. Jest rzecz jasn, i zagadnienie stosunku wzajemnego Polski i Rosji zajmuje czoowe miejsce w pamitniku ukasiskiego. Rozwija on szeroko historiozoficzn teori rozwoju dwch ssiadujcych ze sob narodw, ktrych dzieje poszy, na nieszczcie obu, tak rnymi, diametralnie przeciwnymi drogami. W swych wypowiedziach jest ukasiski, o dziwo, wyjtkowo bliski teorii rozwoju obu narodw goszonej przez Hercena, ktrego przecie ksiek i artykuw, przebywajc w Szlisselburgu, zna nie mg. Hercen pisa w 1853 roku w swej odezwie do modziey rosyjskiej zatytuowanej Polacy przebaczaj nam: skd powstao to nie dajce si pokona uczucie nieprzyjani, ktre pchao naprzd Polsk na Ru, a potem Rosj na Polsk? Zawsze zdawaa si nam podejrzana ta nienawi. Nie wierzylimy w t wrogo. Czy krya si pod nimi ch dopenienia wzajemnego, czy nie tkwio w zawici ssiedzkiej niejasne poczucie niepenoci i jednostronnoci? Brak im byo siebie wzajemnie i dlatego nkay i niszczyy siebie nawzajem. Ru, silna jednolitoci narodow, poczuciem narodowym swej caoci, zrosa si w ogromne pastwo. Ale w tym pastwie aosnym wyranie czego brakowao. ycie jego ukryo si po wsiach lub kiero-

wao si ku peryferiom, wykraczajc stale poza granice kraju, jakby gnbione, szukao ucieczki przed ciasnot wewntrzn, przed uciskiem carskim i nie znajdowao jej, ale wszdzie nioso z sob jego zabjcz wadz. Ru zachowaa wsplnot gminn, rozbudowaa pastwo, sformowao wojsko, ale nie stworzya wolnego czowieka. Naprzeciw niej, rwnej wobec swojego ucisku, znajdowaa si Polska, nierwna w swojej wolnoci. Jednostka, uznana w Polsce za woln, posiadaa samowadz wolnoci czowieka, bya ukoronowaniem chway i zwyciskim laurem rozwoju polskiego. Majestatyczne veto", ktre mogo by wyrzeczone przez kadego wolnego czowieka, niezrozumiae dla zwolennikw arytmetycznej wikszoci gosw, jest

najpeniejszym wyrazem sowiaskiej zasady jednomylnoci i nieograniczonej woli jednostki. Ale inni ludzie w Polsce nie byli wolni i z t sprzecznoci nie moga ona sobie da rady" 19. ukasiski za rwnie przeciwstawia sabo, wynikajc z rozpanoszonej w Polsce wolnoci, sile despotyzmu rosyjskiego i kreli taki obraz rozwoju obu narodw: 1) Ruskie i Polaki, wyszedszy z jednego punktu, szli z pocztku jedn drog, a potem rozeszli si, biorc drogi zupenie w przeciwnym kierunku. Polacy natrafili drog wiodc do wolnoci, a Ruskie zmuszeni zostali i drog wiodc do niewoli. 2) Polaki, wszedszy dobrowolnie na drog wolno19 A. Hercen, Polacy przebaczaj nam.

ci, mao znajcy kraj i straciwszy przewodnika zabdzili si, wpadli na bezdroa i znaleli si wpord pustyni. Ruskie, zmuszeni i przeciwn drog, znaleli niewol i tyrani, ktre nie pozwoliy im postpowa dalej, ale razem ustrzegy od zabdzenia i przepaci. 3) Ruskie, oswobodzeni od Tatarw, znaleli drug, niewiele znoniejsz niewol, ktra ich wioda do jednego celu, nie pozwalajc im odkoni si ani na prawo, ani na lewo od wskazanej im drogi. Polaki bez przewodnika biegnc, nie zastanawiajc si gdzie id, zgodniali i osabieni, stali si zdobycz Ruskich, z pomoc dwch jeszcze dobrych, podobnych sobie ssiadw". Zbieno historiozoficznej teorii ukasiskiego, oderwanego przez 40 lat od ycia wspczesnego, z pogldami jednego z wybitnych umysw XIX wieku, przedstawiciela najszlachetniejszego i najbardziej postpowego odamu narodu rosyjskiego, rewolucyjnego demokraty, wielkiego pisarza i myliciela a take dziaacza politycznego, wielkiego przyjaciela narodu polskiego - Aleksandra Hercena stanowi dowd wielkoci umysu Waleriana ukasiskiego. W pamitniku wystpuje rwnie w caej peni wielko i szlachetno charakteru ukasiskiego. Najsroej przez ycie dowiadczony, nie pamita krzywd. Nie przestajc kocha - pisze on - nad wszystko moj ojczyzn, ja nie mog nienawidzi adnego narodu. Kady nard mnie interesuje. W Rosji, gdzie teraz yj, znalazem wiele ludzkoci. Pomidzy maej liczby osb, z ktrymi moje pooenie pozwalao zbliy si, kada z nich staraa si

nie mi ulg i pocieszenie, nawet prostym onierzom winien jestem wdziczno, aden z nich nie odmwi mi usugi i pomocy, ktrych daem. Lud prosty przeczuje instynktem, kto mu dobrze yczy". Gdy przypomni sobie, ile wycierpia, ile mki dozna w yciu ze strony caratu, rzuca straszne sowa, aby pniej wysuwajc akt oskarenia przeciw niesprawiedliwoci i tyranii carskiej pisa: Prosi bd nie kary, nie zemsty, a nawet surowej sprawiedliwoci, lecz tylko ojcowskiej poprawy dla winnych, pocieszenia i ulgi dla cierpicych". Piszc w jednym miejscu, e pwiekowe dowiadczenie jasno przekonao Polakw, e nie tylko pod rzdem, ale pod wpywem Rosji Polska nie moe by spokojn i dowoln" koczy wnioski swoje wyraeniem nadziei zgody i bogosawiestwa dla obydwch narodw, gdy bdc ssiadami nie bd nigdy uywa pomylnoci, jeeli zachowaj dawn nienawi i bd szkodzi sobie wzajemnie". ukasiski pamita, i to dziki Aleksandrowi II spdzi ostatnie kilka lat swojego ycia w znonych warunkach, o ile byy one w ogle moliwe w Szlisselburgu. Tote owiadcza, i umierajc, modlc si za moj ojczyzn, bd bogosawi Aleksandra". Duo pretensji ma do uczonych i publicystw rosyjskich, bdcych na usugach caratu. Przeciwstawia ich uczonym europejskim, uczeni europejscy zalecaj ludom spokj i zgod, uczeni ruscy ogaszaj nienawi i zemst". Zarzuca im, e wierz tylko w si materialn, a przecie powtarza kilkakrotnie w swym pamitniku ukasiski - sia nie tworzy niczego (la force ne cree rien)".

Nie tylko jednak Rosj carsk wini ukasiski za upadek powstania styczniowego, zarzucajc take Anglii, Francji i Austrii nieszczere, dyplomatyczne negocjacje w sprawie Polski, z gry skazane na niepowodzenie. Pamitnik ukasiskiego uderza wyjtkowo trafn ocen sytuacji politycznej i spoecznej Europy, wnikliwoci sdu w sprawie postpowania monarchw rzdzicieli Europy, jak i nowego wiata wyaniajcego si ju ze sprzecznoci spoecznych i politycznych Europy. Wyjtkowo ciekawa jest jego analiza rnych metod uspokajania wzburzonego

kraju. Stwierdza, e nie trzeba doprowadza ludu do rozpaczy dugimi karami i przeladowaniami. Metodom rzdu carskiego przeciwstawia ukasiski sposb postpowania cesarza austriackiego, ktry w 1849 roku posa na Wgry dla pacyfikacji tego kraju generaa Haynau, nie trzyma go tam jednak dugo i odwoujc owiadczy, e genera Haynau nadto stawia si midzy monarchi i ludem. ukasiski uznaje konieczno kar, powinny jednak trwa krtko i nie powtarza si czsto, apeluje te do cesarza Aleksandra II o pobaliwo dla Polakw pokonanych w powstaniu. Analizujc sytuacj polityczn w Europie stwierdza ukasiski upadek znaczenia Austrii i przewiduje rozptanie w najbliszych latach poogi wojennej w Europie. Nie tylko Rosja - pisze - ale caa Europa stoj w gotowoci pod broni i codziennie zwikszaj swoje uzbrojenia, tracc swoje zwyczajne dochody, zacigaj nowe dugi, wypacanie ktrych

przekazuj swoim potomkom". Oderwany od wiata, dostrzega na podstawie skpej lektury gazet rzdowych narastanie sprzecznoci klasowych w spoeczestwach europejskich. Widzi powstawanie wielkich fortun, szerzenie si zbytku, zgorszenia i zepsucia obyczajw, to wszystko kosztem ndzy mas pracu-jcych. W Londynie - pisze - gdzie s zgromadzone bogactwa caego wiata, mona arystokracja tracc spore dochody na zaspokojenie swoich kaprysw, uroje i fantazji, zadziwia wiat cay, gdy obok ich paacw s obszerne oddziay miasta, zamieszkane przez biednych ludzi, yjcych wpord bot i w zapowietrzonej atmosferze, gdzie gnied si choroby, zepsucia obyczajw i zbrodnie. Klasa tych proleta-rw jest we wszystkich europejskich krajach, ale najliczniejsza jest w Anglii i Irlandii. Te proletary zaczynaj ju domaga si swego miejsca na socu i nie chc duej zostawa w cieniu. A wniosek std nastpujcy: jeeli podnios mj wzrok w gr, to widz tam zbierajce si czarne chmury groce huraganami i piorunami. Jeeli nakoni moj gow i przyo ucho, to sysz gos spragnionej ziemi woajcej krwi". Taki jest pesymistyczny ton rozwaa ukasi-skiego o przyszoci Europy. Europa - jego zdaniem - byszczy jeszcze i odgrywa znaczn rol, ale rwnoczenie bardzo si starzeje. Jeli nie przyjdzie ratunek od siy wyszej, nadludzkiej, ktra jedyna moe zbawi biedne i obkane ludy, to czeka Europ wojna krwawa, ktra zamieni kwitnce miasta w pustynie i nic nie pozostanie z jej bogactwa i wielkoci. Dziesitki lat spdzone w samotnoci, w strasznych

kazamatach Szlisselburga, wpyny na umocnienie si postawy religijnej ukasiskiego. Ten dawniej indyferentny raczej, jak wikszo wolnomularzy, mody oficer, szuka w wierze ucieczki przed straszn rzeczywistoci i mrokiem kazamat, z niej czerpic siy do wytrwania, w przekonaniu, e jest jeszcze co wyszego w grze, ktre miesza zamiary miertelnych", i wiar w suszno tego przekonania odnosi szczeglnie do zych, zbrodniczych czynw ludzi. Maksym t umieci te jako motto ostatniej czci swego rkopisu, ktr zatytuowa modlitwa". II y a quelque chose en haut qui derange les des-seins des mortels". Modlitwa" ukasiskiego, ktr, jak pisze, odmawia przez wiele lat w twierdzy szlisselburskiej, jest wzruszajcym, w swej treci dokumentem wiary w sprawiedliwo dziejow uosobion w sile wyszej. Wielki samotnik jest zarazem wielkim patriot wierzcym w posannictwo kadego narodu, w si dobrego wpywu wynikajcego z faktu posiadania ojczyzny, bez ktrej czowiek przestaje prawie by czowiekiem". Modlitwa" ukasiskiego jest wyrazem nadziei, i niedaleki ju czas wyzwolenia narodu, e koniec cierpie narodu polskiego si zblia, jest namitnym, uczuciowym zakoczeniem rozwaa najpierw historycznych, a potem filozoficznych i moralno-etycz-nych zawartych w rkopisie, ktry powsta w tak wyjtkowych warunkach.

PAMIT IK W 1839 r. wyszo z druku w Berlinie dzieo pod tytuem Geschichte des polnischen Auf-standes und Krieges... 1830-1831. Mao znane w Rosji, lecz, jak mwi tumacz, uwaane w Niemczech. Autor by dyrektorem poczty wojennej w Gwnej Kwaterze w czasie tej wojny i by w stosunkach z Dybiczem, Paskie-wiczem, Tollem, Neudhartem i wiele innymi osobami, a zatem ma prawo utrzymywa, e mg zebra pewne i prawdziwe wiadomoci, i stara si oceni i przedstawi je bezstronnie. e teraz potrzeba wyszukiwa dowodw przeciwko nieszczliwych Polakw, a zatem wygrzebano i to dzieo i wydano w ruskim jzyku w Petersburgu 1863 r. w 2

tomach, tumaczone przez sztabskapitana Kwitnickiego1. Ja nie czytaem tego dziea ani w oryginale, ani w tumaczeniu, lecz to, co o nim czytaem w Siewier-nej Poczcie2 nr 196 i 197 z 1863 r., dostateczne do ocenienia jego. Autor przedstawia jakoby now myl, po1 F. Smitt, Geschichte des polnischen Aufstandes und Krieges in den Jahren 1830 und 1831. ach auten-tischen Quellen dargestellt von..., t. l-3, Berlin 1839- 1848. 2 Gazeta wydawana przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych.

wzit w jego gowie, e rewolucja francuska daa projekt przywrcenia Polski i zapomnia o tym, e dwie te katastrofy zdarzyy si w jednym czasie. Francuzi chcieli propagandy, Polaki Ojczyzny. e Napoleon oszukiwa Polakw dla wasnej korzyci, to nam powtarzaj ju milion razy i w rnych jzykach. Niech temu wierzy, kto chce, tylko Polaki, ktrych to bliej interesuje, temu nigdy nie uwierz. Ja syszaem, e jeszcze kiedy Aleksander by wielkim ksiciem3 i ksi4 Czartoryski blisko niego, to ten ostatni czsto mu wypomina o przywrceniu Polski i ogoszeniu si krlem. Take mwiono byo, e ksi4 feldmarszaek Czartoryski proponowa to samo w Puawach w 1805 r. To by najdogodniejszy czas do uskutecznienia tego zamiaru, nawet jeszcze mona byo to zrobi w 1806 r. przed zaczciem wojny pruskiej, chocia z wiksz trudnoci. Jeeli to prawda, e niektrzy Polacy bdcy pod rzdem ruskim proponowali to samo w 1811 r., to mona powiedzie, e cesarz Aleksander, nie przyjmujc podobnego projektu, postpi rozsdnie, gdy przeciwnie wystawiby si na pomiewisko Europy. Mona byo sdzi, eby Polacy, majc przed oczami budowl zaczt przez potn rk, opucili j dla niepewnych obietnic? Aleksander i Napoleon pracowali dla przywrcenia Polski, lecz cele ich byy zupenie 3 W tekcie jest WXm. 4 W tekcie jest K*e.

rne, l chcia Polski dla siebie, 2 da jej istnienia dla ludzkoci i bezpieczestwa Europy; dodam jeszcze dla niepewnej nadziei nabycia dla Francji wdzicznego i mocnego sprzymierzeca. e Napoleon naprzd da ofiar bez adnej pewnej

obietnicy, a potem utworzywszy Ksistwo Warszawskie cigle da nowych, to jest prawda; lecz Polacy sami bez szemrania chtnie wypeniali jego yczenia cieszc si, e mog by uytecznymi, to take jest prawda. Najwikszym dowodem suy to, e zostali mu wierni ia do koca. Tak ten oszust potrafi oczarowa Polakw, e dzi imi jego w paacu bogacza i w ubogiej chatce wieniaka jest wspominane z bogosawiestwem, zamiast e imiona Aleks[andra], Konstantyna i Mikoaja powtarzane s z nienawici i przeklestwem, chocia ci ksita mieli wicej sposobw i czasu do dziaania nam dobrego. Po zajciu Ksistwa Warszawskiego cesarz Aleksander da mu Rad rzdzc, zoon z osb dobrych i umiarkowanych. Gubernator g[enera]lny anskoj by najlepszy i peny ludzkoci czowiek, on lubi przebacza i ostrzega, i nie przeladowa: o nim chodzio wiele anegdot malujcych jego charakter; inne czonki Rady naladowali jego, nawet sam senator No-wosilcow szed za drugimi. Skutkiem tego byo to, e mieszkacy prdko uspokoili si i byli nawet dowolni5, co ju jest bardzo wiele. ony oficerw, ktrych mowie byli sami niepatni, 5 Zadowoleni.

zmuszeni nagle przed nastpujcym nieprzyjacielem oddali si z wojskiem z kraju, zostawione byy w krytycznym pooeniu i prawie umieray z godu z dziemi. Wawrzecki, czonek Rady, przedstawi to rzdowi, ktry popieszy da im opatrzenie. Oficerom, pozostaym w kraju z przyczyny choroby i ran, pozwolono y u krewnych, t liczb powikszyli jecy wojenni, szczeglnie nalecy do garnizonw twierdz. Na koniec nasta pokj. Wojsko polskie przyjte pod potn protekcj Aleksandra miao i wesoo sous ses auspices powracao do kraju, tam jemu opowiadano o ludzkoci i dobroci wspaniaego nieprzyjaciela. Mowie i ojcowie znaleli swoje ony i dzieci lepiej opatrzonymi nieli nawet przy ich bytnoci, inni widzieli swoje rodziny dowolne i nie zniszczone. Wieci te rozeszy si, mona powiedzie, po caym wiecie. Ze wszystkich krajw zbiegali si Polaki, myleli e nadspodziewanie sama Opatrzno zesaa takiego monarch, ktry zechce i bdzie mg podnie Polsk, i zakoczy dugie cierpienia nieszczliwych jej mieszkacw. Jednym sowem powszechne yczenie i nawet urzdownie wykazane byo takowe: ,,Jeeli nasz dzisiejszy Monarcha, mry i cnotliwy ks. F.A.6, nie moe by naszym Panem, to my yczymy sobie Cesarza Aleksandra". Tak opini przygotowaa Rada Tymczasowa zoona z rozsdnych i dobrych czonkw, prezydentem ktrej by guber[nator] anskoj, umiejcy so6 Fryderyk August.

bie zyska zaufanie. Tak e ich staraniem Aleksander nieprzyjaciel ju zacz by kochany; a tene monarcha Aleksander sta si nienawistnym tyranem pod zym i niezrcznym rzdem. Przyczyna jest ta, e ten ostatni rzd by dzieem samego Aleksandra, a pierwszy dzieem losu. Lecz kiedy pomimo jego starania zrobiono tak wiele, to ju wypadao cign zaczte i przygotowane dzieo, a nawet i tego cesarz Aleksander nie umia wykona. Od samego pocztku zacz psu to, co mu przygotowali jego wierni i zrczni poddani i zostawi kraj swemu nastpcy, przygotowany do rewolucji. e cesarz Aleksander da przywrcenia Krlestwa Polsk[iego] dla siebie z obowizkiem zjednoczenia z nim prowincji posiadanych przez Prusy i Austri, to mona mu przyzna, e zna dobrze, co jest korzystne dla niego. e te ostatnie dwa mocarstwa nie przyjy takiego projektu nie bardzo korzystnego dla nich, to wcale temu nie mona dziwi si. e nawet Anglia bya temu przeciwna, to pochodzi std, e nie chciano powiksza na staym ldzie mocarstwa obszernego i wicej strasznego dla wiata nieli Francja Napoleona. Wypadao wic szuka mezzo termin: dla zaspokojenia pretensji tych 2 mocarstw dano Prusom 2 departamenta z czci 37, z tytuem Ksistwa Poznaskiego. Austria wzia ma czstk departamentu krakowskiego z kopalniami soli w Wieliczce. Krakw z maym obwodem by ogoszony wolnym 7 Poznaski i bydgoski.

miastem. Oprcz tego Rosja oddaa Austrii dwa obwody: tarnopolski i brzeaski, dane jej przez Napoleona wskutek traktatu z Austri 1809 r. Tak zmniejszone W. Ksistwo Warszawskie dostao si Rosji z tytuem Carstwa Polskiego. Co si tyczy postanowienia Kongresu8, to ja znajdowaem i znajduj je napisane w wyrazach tak niejasnych i niepewnych, e ono nie moe nawet nazwa si obowizujcym dla nikogo. Kademu rzdowi zostawiono da swoim poddanym Polakom oddzielne konstytucje, zgodne z pooeniem ich krajowym. Prusy i Austria niewiele obiecay swoim Polakom. W Galicji przyjto konstytucj nawet z pogard i nie chciano z niej korzysta widzc t, ktr da cesarz Aleksander Carstwu Polskiemu, chocia on, uwaajc pooenie swojego kraju rzdzonego przez jednowadnego i niczym nieograniczonego monarch, mg tylko

powiedzie: ja wam pozwalam zwa si Polakami i mie oddzielny rzd". Jednym sowem rzeczowe postanowienia Kongresu, prawie z niechcenia powzite i napisane, suyy tylko dla pocieszenia nieszczliwych Polakw i pokazania, e ten europejski areopag zgromadzony dla uchylenia poprawienia niesprawiedliwoci, wyrzdzonych przez tyrana Napoleona, nie zapomnia o Polakach. Kongres trwa jeszcze, Polaki z niecierpliwoci oczekiwali jego decyzji, a tymczasem przyby do Warszawy w. ks. Konstanty dla zorgani8 Wiedeskiego.

zowania wojska z pomoc komitetu zoonego z 7 najstarszych generaw9. Oni radzili i pisali, a w. ks. K[onstanty] organizowa sam i wydawa rozkazy i urzdzenia zupenie przeciwne tym, ktre oni postanowili. Komitet ten wystawi si na pomiewisko. Omielony tak takim uleganiem nie zachowywa adnego umiarkowania i z kadym dniem, i za kadym rozkazem wykazywa jasno pomieszanie zmysw i potwierdza to, co my o nim czsto syszeli i to co byo gone w caej Europie. Wojsko byo nie ukontentowane i nawet w kraju daa si uczu pewna niech. Czartoryski, korzystajc z tego pooenia umysw, chcia oddali w. ks. K[onstantego]. Znisszy si z caym komitetem, ks. Sukowskim i g. adiutantem cesarza hr. Oarowskim, poda skarg przeciwko w. ks. [Konstantemu]. Na nieszczcie nie zapewni sobie wikszoci gosw w komitecie, od ktrego cesarz da objanienia. Najstarszy czonek g[enera] Zajczek pierwszy da gos za w. k[sicie]m; 3 jeszcze przyczali si do niego, a zatem wikszoci 4 przeciwko 3 gosw skarga zostaa usunita i w. ks. K[onstanty] zosta w swoim miejscu naczelnego wodza. Ta decyzja tyczca si tylko wojska miaa wpyw na przyszy los kraju. Co do osb zamieszanych w tej sprawie: ks[ici]u Czartoryskiemu zosta9 Dbrowskiego, Kniaziewicza, Woyczyskiego, Wielhorskiego, Zajczka i Sukowskiego; sekretarzem Komitetu utworzonego na pocztku maja 1814 r. by genera brygady Paszkowski.

waa maa nadzieja by namiestnikiem. Ta godno dana bya pniej g[enerao]wi Zajczkowi, z trzech przeciwnych czonkw 2 generay wyszli ze suby10, trzeci, ks. Sukowski, zosta jeszcze w subie jaki czas. W. ks. K[onstanty] wygrawszy bitw sta si prawdziwym monarch, pewnym bdc, e nikt wicej nie odway

si by jego przeciwnikiem. Tak zaczy znika nasze nadzieje! Na koniec ogoszono Carstwo Polskie, zrobione ze zmniejszonego Ksistwa Warszawskiego. Wie ta, przy tak smutnym pooeniu ducha mieszkacw, przyjta zostaa obojtnie, a nawet smutno. Jeszcze spodziewano si czego od oczekiwanego przybycia cesarza, ktry ju straci poow tej wiary i tego zaufania, ktre posiada u nas. Mog tu take doda, e zblienie si nasze z Ruskimi wiele pomogo nam do wyjcia z bdu, w jakim my byli dotd, wzgldem charakteru tego monarchy. Przyby cesarz w jesieni 1815 r.11 do Warszawy. Wjazd jego by triumfalny, parady i manewry wojenne, wielki bal ze skadk dobrowoln, 3-dniowe owiecenie miasta, rozdanie wielu orderw, przedstawiono na Teatrze Narodowym now dramm napisan przez Niemcewicza: Wadysaw Jagieo i Jadwiga, o poczeniu Litwy z Polsk". Rozdano take mn10 Kniaziewicz i Woyczyski, a take sekretarz Komitetu Paszkowski. Na ich miejsce powoany zosta ks. Giedroy. 11 W listopadzie.

stwo orderw ruskich. Dosy powiedzie, e znaczna cz publicznoci zdawaa si by za-dowolniona. Przy tym rozpuszczano jeszcze rne wieci o przyczeniu do Polski niektrych guberni, na przykad Litwy, Woynia, Podola i tym podobnych. Dla potwierdzenia tych wieci mwiono, e cesarz w potocznej rozmowie nadmieni o tym komu, nawet niektrym damom w tacu. Na koniec opowiadano, e to ju by nastpio, gdyby senat ruski nie sprzeciwi si temu. Nie mona wiedzie, jak wiele byo w tym prawdy, to tylko pewne, e ta polityka bya zrczna i rozsdna, suca do utrzymania dobrego ducha i powikszenia zaufania. Wiele osb, nawet rozsdnych, utrzymywao, e Napoleon nie mg nam da ani jednej stopy ziemi bez wojny i ofiar z naszej strony, przeciwnie cesarz Aleksander moe powikszy nasze mae Krlestwo caymi prowincjami bez straty dla siebie, zyska jeszcze tylko tym, e Polaki, noszc swoje imi, bd mu lepiej suy anieli nazywajc si Rosjanami. Nie mog tu take zatai, e wpord tych gosw zadowolenia mona byo usysze i szemranie wtpliwoci i niedowierzania; nawet osoba cesarza wielu osobom nie podobaa si, pod t mask miejc si upatrywano chytro i dysymu-lacj12, a w oczach co niepewnego i obkanego; nawet kobiety, ktrych umysy byy z dawna przygotowane czstymi pochwaami, 12 Udawanie.

znalazy go mao sympatycznym, wymuszonym i sztucznym (artificiel). Tak opini zyska sobie cesarz Aleks[ander] wyjedajc z Warszawy, zostawiwszy tam konstytucj, namiestnika i nieograniczonego monarch w osobie w ks. Konstantego pod skromnym nazwiskiem naczelnego wodza, chocia urzd ten nie by wspomniany w konstytucji ani nawet ogoszony osobnym postanowieniem. Przez 2 lata przed zwoaniem sejmu13 stan kraju wyjani si zupenie, nieukontentowanie byo wielkie i powszechne z rnych przyczyn, uchylenie ktrych zaleao od sejmu, zgromadzonego pierwszy raz na wiosn 1818 r. Wiele okolicznoci niekorzystnych przyczynio si, e ten sejm nie tylko niczego nie mg zdziaa, ale nawet da pocztek niechci cesarza. Oprcz naduy i samowolnego postpowania, dzia-anych ministrami14 z rozkazu w. ks. K[onstan-tego] i senatora Nowosilcowa, byy jeszcze uciliwe podatki, dla ustanowienia ktrych zmusiy potrzeby wojenne od nadziei uchylenia onych (gdy budet konstytucj zastrzeg sobie samemu cesarz). Trzeba wiedzie take, e pod dobrym rzdem pruskim od 1796 do 1806 r. kraj uywa rzadkiej pomylnoci. Kiedy wszystkie kraje niszczyy si wzajemnie przez wojn, rzd pruski utrzymujc mdr polityk zosta neutralnym, otworzy swoje porty wszy13 1818 roku. 14 Rusycyzm - przez ministrw.

stkim narodom i przez handel zbogaca swoich poddanych. W tym periodzie produkta rolnicze doszy do nadzwyczajnych cen i da nam nowe potrzeby nieznane dawniej. Z 1806 r., z odmian politycznego pooenia, w kraju usta handel zboem, a przeciwnie pobyt Francuzw i cige stosunki z Francj codziennie rodziy nowe potrzeby, na zaspokojenie ktrych sposoby z kadym dniem zmniejszay si. Pomimo tego, e handel zboem, jedynym produktem rolniczego kraju, zmniejszy si, rzd pruski zajwszy Gdask i naoywszy wysokie co jeszcze z kadym rokiem stawia przeszkody. Przy takich to niekorzystnych okolicznociach odbyy si wybory i otwarcie pierwszego sejmu. Zdaje si, e ministrowie powinni byli to zna i wzi dzielne rodki, lecz zamiast tego oni dziaali wszystko cokolwiek by mogo do pomnoenia nieukon-tentowania. ajprzd, wybr prezesa znaczy wiele we wszystkich podobnych obradach; oni za marszakiem sejmu postawili hr. Krasiskiego, nie majcego adnego dowiadczenia i mae nie widzcego podobnych zgromadze;

nie zwaajc na to, e ten, ktry jest zdolny dowodzi kilkoma tysicy lub nawet kilkadziesit tysicy wojska, nie jest w stanie kierowa obradami kilkudziesit czonkw, nieusposobionych, nie znajcych jeden drugich i na pewny czas zebranych. Po wtre, posadzili midzy reprezentantami w. ks. Konstantego pewni bdc, e on straszn swoj twarz i dzikimi grymasami odejmie odwag miaym i nie pozwoli im otwo-

rzy ust. Sami za ministrowie z swojej strony obchodzili si z czonkami sejmu bez adnych wzgldw i prawie z pogard. Ci ostatni starali si odpaci im zarzutami i skargami. Taki pocztek nie mg podoba si cesarzowi, ktry przy zamkniciu posiedze i uy dysymulacji, jednak powzi ju mocny wstrt do podobnych obrad. Na drugim sejmie15 te same zatargi odnowiy si jeszcze z wiksz moc i ju zmusiy cesarza pokaza swoje nieukontentowanie, chocia w umiarkowanych wyrazach; tak sejm potem przez 5 lat zwoanym nie by. Niespokojno-ci w Europie take wiele przyczyniy si do tego. Te dwa sejmy podoyy fundament wszystkich nieszcz i dugich cierpie, ktremy znosili; przekona nas, e pod rzdem ruskim nie moemy spodziewa si y spokojnie i zmusi nas z rozpacz prawie powsta z broni w rku. Przyczyn tego jest widoczna niezrczno ministrw, ale nie mona tego przypuci, eby oni byli do tego stopnia nierozsdni, dlatego w osobnej uwadze ja wyjani skryt przyczyn ich dziaania, o ktrej, ile ja wiem, nikt nie pisa. Tak ja cign opowiadania postpkw rzdu kierowanego przez w. ks. K[on-stantego] i Nowosilcowa. Zniechciwszy cesarza z pomoc niedonych, lecz lubicych wadz ministrw i moe nadto gorliwego i rozjtrzonego sejmu, w. ks. K[onstanty] zrobi si samowadnym monarch, 15 1820 roku.

senator Nowosilcow jego pierwszym ministrem, prawdziwi ministrowie jego pokornymi sekretarzami, nieszczsny i godny litoci starzec Zajczek, osabiony fizycznie i umysowo, przyj rol by maszyn do podpisywania, co mu tylko przedstawiono. Czeg mona byo spodziewa si od podobnego rzdu. Ministrowie po drugim sejmie oswo[bo]dzeni wcale16 od bezskutecznych

wyrzutw i skarg sejmu ograniczyli si zasugiwa ask w. ks. K[onstantego] i Nowosilcowa, wypeniajc i uprzedzajc nawet kaprysy i dzikie urojenia pierwszego i pozwalajc kra i przedawa urzdy drugiemu. Pod cieniem ich powagi mogli sobie drzema w swoich krzesach, pewni bdc, e ich nikt nie przebudzi. Tymczasem zo pomnaao si codziennie. Szpiegostwo i donosy tak zagciy si, e nikt nie by spokojnym wpord swojej rodziny. Nieufno bya wszdzie. Maksyma tyranw Divide et impera bya godnie naladowana przez w. ks. K[onstantego]: Polakw ostrzegano pod rk strzecie si Ruskich, oni [o] was donosz", a Ruskim to samo mwiono o Polakach; jednym sowem dawna nieprzyja dwch narodw, yjcych teraz razem i majcych codziennie midzy sob stosunki, nie tylko nie zmniejszya si, ale zamienia si w nienawi. 14 rodzajw policji tajnych i jawnych liczono w samej Warszawie. Jawna policja, rozumie si, pod podobnym rzdem bya szkodliwa i niespo16 Cakowicie.

kojna, mieszaa si we wszystko i przed jej szperaniem trudno si byo ukry. Najmniejsze zdarzenia, niewarte nawet adnej uwagi, byy donoszone w. ks. K[onstantemu], ktry chwali si tym przed wszystkimi tak dalece, e mnie powiedzia rozmawiajc ze mn: Ty nie ukryjesz si przede mn ze swoimi postpkami, ja wiem, co ty jadasz na obiad". Tak w samej rzeczy on nie zna o utworzonej rewolucji 1830 r, ani nawet przedtem o Wolnomularstwie Narodowym. Karmiono go tylko fraszkami i on by dowolny, mylc, e wie o wszystkim. W. ks. K[onstanty] by oszczdny i nawet skpy dla nagrd, a nawet uytecznych dzie, lecz nie aowa wydatkw, chocia bardzo znacznych, dla dogodzenia momentalnym kaprysom. Co si tyczy kary, to on w tym szczodroci przechodzi wielu monarchw. Sto kijw za najmniejsze uchybienie, to bya zwyczajna kara; w przypadku posuwa liczb t do tysica. On nie lubi rozlewa krwi, on tylko znajdowa ukontentowanie mczy ludzi. Kajdany, kule dziaowe z acuchami, wacymi 18 funtw, noszone przez winiw na ramionach przy cikiej pracy, te byy zwyczajnie uywane. Ile razy w. ks. K[onstanty] by w Zamociu, to chodzi midzy winiami (z ktrych zna bardzo wielu i przy swojej nadzwyczajnej pamici wiedzia ich nazwiska i ich wykroczenia). To w ten czas z najwiksz radoci naigrawa si nad nimi. Pod rzdem Ksistwa Warsz[awskiego] ministrowie dawali publiczne posuchania, kady

w wyznaczony przez niego dzie. Pod rzdem w. ks. K[onstantego] zupenie zapomnieli o tym dobrym zwyczaju i stali si zupenie niewidzialni. Jednym sowem, oni nie umieli przemawia publicznie na sejmie i nie chcieli rozmawia prywatnie. A co robia ta liberalna konstytucja? Ona bya schowana i zamknita w archiwach dlatego, e bya liberalna, a tyrania bya chodzca i dziaajca w osobie w. ks. K[onstan-tego]. Czasem wspominano konstytucj w niektrych postanowieniach i urzdzeniach mniejszej wagi. Nawet cesarz wspomnia j dwa razy. O powodach tego podam w uwagach, teraz musz jeszcze o wolnoci druku pomwi. Wolno druku bya zapewniona konstytucj Ks[ist]wa Warsz[awskiego], a pniej ona wesza i w konstytucj carstwa. e za Ks[ist]wa nie ustanowiono prawa dla ograniczenia naduycia, to cenzura zostaa jeszcze, a pniej po zajciu kraju przez wojska rosyjskie staa si potrzebn. Rzd polski powinien to samo powiedzie, tak jak rzd Ks[ist]wa i zostawi cenzur do czasu. Ale on tolerowa wolno druku i potem j uchyli z powodu naduycia [chocia wielkich naduy nie byo], a jednak rozsdniej byo nie pozwala nieli potem zakazywa. Napoleon da wolno ludowi wiejskiemu konstytucj dan Ks[ist]wu Warsz[awskiemu] w 1807 r. w Berlinie, a pniej krl saski da tak samo wolno dla przyczonych z czci Galicji wocian. Konstytucja Carstwa zapo-

mniaa potwierdzi to; co ju istniao. Potrzeba bya jednak widoczna. Wypadao koniecznie urzdzi tych ludzi, skadajcych ca ludno i potg kraju. Rzd Ks[ist]wa, zatrudniony wojn i krtko trwajcy, nie mg tego dopeni, a zatem przez 15 lat los tych ludzi by zawieszony. Cesarz Aleks[ander], ktry wiele mwi o wolnoci wocian we wszystkich guberniach zamieszkanych przez Polakw i kaza sobie podawa proby, nie wspomnia o tych; ktrzy ju byli wolni i czekali tylko urzdzenia midzy; wacicielami ziemi i mieszkajcymi na niej. To dao pocztek nieporozumieniu midzy tymi klasami. Jeszcze nawet przed ogoszeniem Carstwa niektrzy Polaki, zapewne z pozwoleniem Rady Rzdzcej, wezwali wszystkich mieszkacw, dajc projektw tyczcych si rzeczonego dziea17 Projekty sypay si ze wszystkich stron i skadano je w Ministerstwie Spraw Wewntrz[nych]. Ogoszono Carstwo16 Polskie; konstytucj i rzd nowy; i nikt o

nich nie wspomnia. Niektrzy nierozsdni waciciele dbr, zalepieni chciwoci, w przypadku sporu z wocia-nami mwili im e wolno wasza skoczya si", cesarz nie lubi wolnoci i nie da jej nikomu u siebie i nie pozwala nawet myle o tym". Wiadomo take e wiele projektw pisano o tej naszej wolnoci, ale one bez skutku 17 Ankieta Komitetu Reformy Agrarnej powoanego w 1814 r. przez Aleksandra I. 18 Krlestwo.

zostay si" Std powstaa nienawi i wza-emna nieufno midzy szlacht i wocianami i odnowienie nienawici przeciwko Ruskim. Co si tycz cesarza, to jego tylko zwano carem moskiewskim. To tylko mnie zadziwia, e na 3 sejmach nie byo wzmianki o wocianach. Wiadomo take, e we Francji emigranci i duchowni to samo przepowiadali o tych, ktrzy nabyli dobra narodowe a dawniej ju zabrane przez rewolucj. e krl wkrtce ogosi si samowadnym i odda dobra dawnym wacicielom" i przez to zrobili rewolucj 30 juillet19. Wszystkie rzdy szanuj osoby zasuone lub pochodzce z dawnych rzdw, w. ks. K[onstan-ty] nie zachowywa tej polityki, e nawet uderzy w piersi senatora hrabi Chodkiewicza, byego pukownika, ktry wyjecha z Warszawy, deklarujc, e odtd w senacie zasiada nie bdzie. Kobietom dostawao si czsto wiele nieprzyjemnoci i zniewag od w. ks, K[onstantego], chocia nie naocznie, ale one z swojej strony paciy mu miechem i nienawici. Pod rzdem pruskim mao byo kandydatw do przyjcia lubw zakonnych i ta liczba codziennie zmniejszaa si. Klasztory po wikszej czci byy nie zajte i nie ludne, ale rzd nie odway si ich uchyla, aeby nie obudzi fanatyzmu i nienawici. Rzd Ks[istwa] Warszawskiego zacz znosi niektre, ale e to dziao si pod powag Napoleona, a szczeglnie 19 Rewolucja lipcowa 1830 r.

pod powag krla saskiego, znanego ze swojej pobonoci, to nikt na to nie szemra. Inaczej to widziano pod rzdem cara i gono uskarano si, e Ruskie nie szanuj religii katolickiej, jej klasztorw, wit itp. Sowem mwic, nisze duchowiestwo i lud nie mogli obojtnie widzie takowe postpowanie.

Wysze duchowiestwo, starannie wybrane w widokach rzdu, zdawao si by dowolnym, ale nie posiadao zaufania z przyczyny, e niektre czonki nie odznaczay si niczym, nawet rozsdkiem, a jeden z nich by nawet wicej jak szpieg, gdy czy do tego profanacje spowiedzi. Teraz wypada mi mwi o wojsku, ktremu w. ks. K[onstanty] powica czas i starania. Ono tylko suyo do jego zabawy. Tak jak lalka suy do zabawy maej dziewczynki, ktra j rozbiera i ubiera co moment, tak w. ks. K[onstanty] przemienia ubir, porzdek i manewra wojska. Przypatrzmy si jak w. ks. K[onstanty] postpowa w tym wzgldzie od pocztku do koca. Szcztki wojska, zebrane we Francji i innych krajach pod protekcj cesarza Aleksandra i zyskawszy korzystn opini caej Europy, przybyy do kraju, przyjte ze wzgldami i sympati. Wszystkie klasy mieszkacw dzieliy te uczucia. Rzd tymczasowy ruski take nie zosta si dla nich obojtnym i czasem uprzedza ich yczenia. Kady wojskowy obiecywa sobie pomyln przyszo. Mianowanie w. ks. K[onstantego] naczelnym wodzem po-

mieszao t rado, a przybycie jego zniszczyo prawie nasze nadzieje. Pierwszy rozkaz na przywitanie zaczyna si tymi sowami: Surowa dyscyplina bdc dusz wszelkiej karnoci itd." Przy przegldaniu jednego oddziau przybyego z Francji, onierz jeden (jak byo przyjte), wystpiwszy naprzd i sprezentowawszy bro, chcia zdziaa jakie przedstawienie. Sto kijw byo mu nagrod za tak, jak mniemano, miao. Wtenczas poznano i przekonano si, czego mona spodziewa si od podobnego wodza. W. ks. K[onstanty] za ze swojej strony powzi myl jak najprdzej zniszczy ducha wolnoci i niesubordynacji francuskiej (jak on mwi) i oddali najprzd dawnych oficerw, a z czasem i onierzy. Wojsko ruskie odznaczao si w Europie najsurowsz karnoci, w. ks. K[onstanty] posuwa si do nieludzkoci i okruciestwa. Najmniejsze uchybienie karano jak zbrodni. Zwyczajna kara bya 100 kijw, lecz t posuwano do tysica. Jeden mody podoficer oddali si na moment od swojej warty i zosta kijami zabity, kiedy w innym wojsku najsurowsza kara byaby naznaczona utrata stopnia. Dawni i zasueni oficerowie, ktrzy tylko mogli sobie znale sposb utrzymania si, wyszli ze suby dobrowolnie. Drudzy zostali wypdzeni bez adnego ledztwa wskutek doniesienia szpiegw czsto faszywego lub przedstawienia dowdcw, nie zawsze pewnego. Zdarzyo si, e na paradzie w. ks. K[onstanty] nie by kontent z jed-

nego puku (ile pamitam 4 strzelcw), napad na g[enera]a Falkowskiego, zapytujc si go o przyczynie. Genera odpowiedzia, e oficerw wiele jest niezdatnych. Powiadaj, ktrzy to s tacy?" Genera, nie znajc dobrze oficerw, podyktowa nazwiska, ktre mu przyszy na pami, bojc si wyzna swoj niewiadomo. Ale zapisani byli wypdzeni. Na drugiej paradzie puk by jeszcze gorszy. Dowdca zapytany powiedzia, e mu oddalono najlepszych oficerw z puku i ktrzy na ten czas zostali przywrceni. Zbiegostwo byo niezmierne, ono pomnaao si z kadym dniem i w teje progresji pomnaay si kary i staway si surowszymi. Kule dziaowe wace od 18 do 20 funtw z acuchami musieli osdzeni za zbiegostwo nosi na ramionach, pracujc. Jeden onierz przyzna si do zabjstwa, aby tylko wybawi si od wojska, lecz pniej, za odkryciem prawdziwego zabjcy, zosta zwrcony pukowi. Wiele oficerw i onierzy zabijali si. Te wszystkie tragiczne sceny wzbudziy zgroz w publicznoci, oprcz ich autora, ktry tylko powiedzia: Polaki nie maj religii". Zbiegi, a pniej uwolnieni od suby po wysueniu 10 lat onierze napeniali skargami i opowiadaniem swoich cierpieli najskrytsze zakty kraju. Ot to jest ten car moskiewski, ktry ogosi si krlem polskim i obieca si by ojcem naszym dlatego tylko, aeby mci si na naszych dzieciach i braciach za to, e oni, suc Napoleonowi, walczyli z jego wojskiem". Tak mwili mieszkacy wsi,

powtarzajc dawne przysowie: Jak wiat wia-tem nie bdzie Moskal Polakowi bratem. We wszystkich wojnach, tak w polu jako te w garnizonach, gdzie obce wojska dziaay wspnie z wojskiem francuskim, Napoleon da-wa wynagrodzenie pod tytuem, na reprezentacj dowdcom, z obowizkiem, aeby oni przygaszali20 na obiady i wieczora rnych wojsk oficerw. To samo zachowane byo wzgldem onierzy. Puki francuskie daway uczty dla pukw cudzoziemskich. Zupenie przeciwnego systemu trzyma si w. ks. K[on-stanty], jedno sowo dosy charakteryzuje tego ksicia, e nikt u niego nie jad kawaka chleba. Siedzc jak cyklop w swojej jaskini on wynajdowa rne sposoby sia zrcznie nienawi i niedowierzanie midzy wojskiem ruskim i polskim, tak e te dwa wojska, pomimo codzien-nych stosunkw subowych w cigu pitnastu lat; zostay zupenie obce

jedne drugim, jakimi byy z pocztku. Tak dobrze w. ks. K[onstanty] umia uywa tej maksymy tyranw Divide ei impera: Niedowolny w. ks. K[onstanty] tym, e ju rnymi sposobami oddali wiksz cz oficerw, stara si ile monoci zapewni sobie wierno pozostaych, kompromitujc ich w opinii publicznej, ju to wymagajc od przeznaczonych na czonkw sdu zda i gosw niezgodnych z prawem i sprawiedliwoci, lub te zachcajc nadgrodami i obietnicami do szpiego20

Zapraszali.

wania i donoszenia drugich, a potem zrcznie rozpuszcza wieci o ich czynach, aeby, wzgardzonych od wszystkich, przyku ich do swojej taczki jak winiw (forcato)21. Dla tej przyczyny opinia do tego stopnia bya niekorzystna dla wojskowych, e nawet w wasnych ich rodzinach nie chciano ich przyjmowa. Jedno, strj wojskowy suy wyczeniem ze spoeczestwa. Jednak nie mona byo oddali razem wszystkich, wypadao Wic korzysta ze zdarzenia i oddala ich powoli pojedynczo, co byo powodem, e zostao jeszcze wiele oficerw, ludzi prawdziwie uczciwych, szanowanych, zdolnych i sucych z honorem. Trzeba jeszcze doda i to, e obawiano si, eby nie powiedziano, e w wojsku nie zosta si aden uczciwy czowiek. Administracja francuska, zaprowadzona jeszcze za panowania Ludwika XIV przez jego ministra Louvois22 i cigle doskonalona. Przyjta zostaa w wojsku polskim i okazywaa dobre skutki, uchylona zostaa przez w. ks. K[onstan-tego] dlatego, e bya francuska, ktry zostawi wszystko samowolnemu rozporzdzeniu dowdcw pukw, jak byo w Rosji. Byli niektrzy tak szczliwi, e przy pomocy tego systemu prdko zbogacili si, ale byli i tacy, ktrzy, wpadszy w nieask, byli obdarci i oddani pod sd koczyli wizieniem. Tu take mona wi-dzie polityk Divide et impera. Oficerowie i o21 Silnie. 22 Micha le Tellier, margrabia de Louvois (1641- 1691), minister wojny Ludwika XIV.

nierze widzc swoich dowdcw zbogacajcych si, nienawidzili ich jako

chciwych i niesprawiedliwych zdziercw. Z drugiej strony podobne wyrzuty rozjtrzay dowdcw pukw, ktrzy usprawiedliwiali si, e w. ks. K[onstanty] obdziera ich i narzuca na nich rne, czasem niepotrzebne wydatki np. lederwerk (bouflete-rie)23, ledwie w poowie wysuony i wydany przez komisariat znalaz w. ks. K[onstanty] wskim i kaza dowdcom pukw zastpi nowym, szerszym, co kosztowao przeszo 6 tysicy zotych. Pukownik Mycielski, zdawszy puk i odebrawszy inne przeznaczenie, zmuszony przez samego w. ks. K[onstantego] zapaci tymczasowemu dowdcy tego puku 6 tysicy zotych na rne drobne fraszki suce do ozdoby puku na przyjazd cesarza (chocia rzeczony pukownik by faworyt). Jeszcze wiksze i uciliwsze wydatki musieli znosi dowdcy pukw jazdy co do koni. dajc (podobnych wydatkw w. ks. K[onstanty] zawsze powtarza: oni maj, to jest dowdcy, zyski z pukw, trzeba, eby co czynili dla pukw. To wszystko, co tu wyej powiedziaem w. ks. K[onstanty] nie zaniedba uy na swoj korzy, trzymajc zawsze miecz Damoklesa zawieszony nad gowami dowdcw, ktrzy w obawie skoczy swoj sub tak nieszczliwie, jak inni, starali si wyprzedza chci i yczenia w. ks. K[onstan-tego]. Jeeli w. ks. K[onstantemu] przyszed ka23 Obszycia i dodatki skrzane na mundurach wojskowych.

prys przyda lub przerobi jaki przedmiot w ubiorze, oporzdzeniu lub czymkolwiek drugim, dosy mu byo kaza powiedzie jednemu z dowdcw, e to zrobioby ukontentowanie w. ks. K[onstantemu]" -tak natychmiast yczenie to zostao spenione, inni za dowdcy nie chcieli zosta w tyle. Jak ju wspominaem wyej, codziennie wymyla nowe manewry i chcia jak mona najprdzej widzie wykonanie ich na placu. Puki stojce w Warszawie w zimie staray si, mczc onierzy dzie i noc, pokaza swoj gorliwo, a szczeglniej puk 4 liniowy. Jednak czsto zdarzao si, e manewr nie by robiony i drugi nowy zastpi jego miejsce. Rekrutw wybierano z kocem jesieni i pocztkiem zimy. Ale w. ks. K[onstanty] chcia, eby z wiosennym socem ju byli zdolni wstpi w szeregi, wypadao wic uczy ich w zimie, nie zwaajc na mrz i niepogod. Mody rekrut wycignity z swego koucha lub ciepego suk-mana, odziany w lekki, stary ubir, uczy si obrotw i skadanego kroku. Samo przez si rozumie si, e trzeba byo mie mocne zdrowie, eby nie przezibi si i nie dosta suchot. Lecz to tylko byy fraszki. W. ks. K[onstan-temu] potrzeba byo wykona taki czyn, ktry by wykaza wszystkim jego kaprysy i nierozsdek. W 1819 lub 1820 r.

przy kocu wrzenia, kiedy ju obozy zostay zwinite, przysza w. ks. K[onstantemu] nieszczliwa myl przerobi koszary puku 4 liniowego. Zaczto i cigniono

dzieo z najwiksz popiesznoci; robota nie wysychaa, postawiono wic elazne piece dla prdkiego jej ukoczenia i zaraz wprowadzono puk. Nastay mrozy, w zamknitych i dusznych izbach zjawia si optalmia24, ludzie zaczli lepn. Tu odkry si w. ks. K[onstantemu] nowy powd do pokazania swojej niespokojnej ruchawoci i zrodzi wiele strasznych kopotw nieszczliwym podwadnym i kademu dostaa si cz tej biedy. Wyprowadzaj puk, urzdzaj nowy osobny lazaret dla optalmiatw, szukaj lekarstw w kraju i za granic, dowiadczaj, ktre jest lepsze pomidzy mnstwem przedstawionych; niecierpliwo, e adne z nich nie okazuje widocznych i prdkich skutkw i wyrzuty w. ks. K[onstantego] drczyy wszystkich. Zaraza przesza do wszystkich pukw, ona trwaa dugo i chocia corocznie latem zmniejszaa si, jednak jeszcze w 1830 r. byy jej szcztki. Kaprys ten pozbawi wzroku pewn liczb oficerw i mnstwo onierzy i potwierdzi robic gonym i powszechnym to przysowie: e w. ks. K[onstanty] zamyliwszy jakie dzieo, naprzd go sam zepsuje, a potem trudzi si nad jego reperacj. Jedna rzecz zapewne zadziwi tu kadego, e pomidzy tylu ludmi bliskimi w. ks. K[onstantego] nie znalaz si ani jeden, ktry by si odway przedstawi mu ze skutki tego dziea. Pochodzio to z bojani lub ze zbytecznej ulegoci? 24 Oftalmia - zapalenie oczu.

Opisawszy stan wewntrzny wojska, musz jeszcze powiedzie kilka sw, jak ono wygldao zewntrznie na pierwszy rzut oka. Nic pikniejszego i porzdniejszego wystawi sobie nie mona! Ubir pikny i dobrze zrobiony, chocia bairdzo niewygodny, ochdstwo i akuratno w najmniejszych szczegach byy zadziwiajce, wszystko rozmierzone i symetrycznie urwnane bez najmniejszego uchybienia, tak, kto widzia jednego onierza, widzia ich wszystkich. Manewr a wielkie i mae odbyway si z tak

akuratnoci, e z daleka patrzc zdawao si, e to nie yjcy ludzie ruszaj si, ale marionetki, dopiero z bliska mona byo uzna ze smutnych i opuszczonych twarzy, e te masy bez ducha i czucia porusza tylko kij. Takie byo pooenie wojska i nie lepsze pooenie caego kraju, kiedy major [ukasiski] uwaajc, e nikt nie myli przynie jakiejkolwiek ulgi, postanowi sam szuka polepszenia. Midzy wielu rodkami on wybra wolne mularstwo, jako znane i tolerowane w kraju. Naleao tylko t instytucj przystosowa do zamierzonego celu, ograniczajc jej sfer dziaania, i z kosmopolitycznej zrobi narodow i tym sposobem da jej wicej interesu i uytku dla Polakw. Myl ta, zakomunikowana dwom osobom zaufanym: pukownikowi Kozakowskiemu i adwokatowi, byemu kapitanowi Szrederowi, przyjta bya bez dyskusji i m[ajor] [ukasiski]

zosta upowaniany wprowadzi j w bieg z ich pomoc. To si dziao 3 maja 1819 r. Tak wic ten czowiek, nie majc adnego znaczenia jakie daj urodzenie, majtek, zasugi lub znane talenta, przyj trudn i niebezpieczn misj nie pomoc i ulg nieszczliwym ziomkom, a w szczeglnoci kolegom. Plan tego Wolnego Mularstwa Narodowego. Podnie ducha narodowego, skierowa umysy do jednego celu, zbliy osoby midzy sob i natchn im wzajemne zaufanie, na koniec nadzieje lepszej przyszoci. Potrzeba tego najwicej dawaa si uczu w wojsku. onierze mczeni, zniechceni i nawet tyranizowani przez oficerw, zmuszonych przez obaw by podejrzanymi pobaajcymi onierzom i psujcymi subordynacj, a tym samym utrzymujcych ducha francuskiego. Ci sami oficerowie cierpicy, rozpaczajcy prawie i obawiajcy si jeden drugiego yli prawie samotni, jak dzikie, zawsze w obawie, widzc w kadym nieprzyjaciela, ktry go pragnie zdradzi, a jednak kady o tym wie, e nieszczcie jest znone, skoro si dzieli midzy drugimi; czsto tym sposobem znajduj pocieszenie i rne rodki przynoszce ulg. To by pierwszy zamiar W[olno] Mular[stwa] Nar[odowego] - zniszczy obaw i niedowierzanie i na to miejsce utwierdzi zaufanie. 2) Wiele oficerw, nawet niewinnych, wypdzono z wojska, ktrym trudno byo znale przytuek, kady bowiem szczerze lub pozornie odmawia

im swego domu z obawy sta si podejrzanym i przy sposobnoci przeladowanym. Chocia w. ks. K[onstanty] wprawdzie nie zakaza, tak jak triumviri wzgldem wniesionych w list proskrypcji, jednak gniewa si na tych, ktrzy podali pomoc podobnym nieszczliwym. Pomoc tym biednym dawnym kolegom bya se-cundo obowizkiem. 3) Obchodzi si ludzko z onierzami, aeby zmniejszy zbiegostwo i wybawi onierzy od tych strasznych kar, ktre znosz i jeszcze od samobjstwa. 4) Suy gorliwie i strzec si wszelkich skarg, ktre tylko rozjtrzaj i pogarszaj nasze pooenie. Lo stworzon w Warszawie otwarto dla wszystkich, chciano przywiza do W[ielkiego] Wsch[odu], ale jak na nieszczcie z powodu reformy i nowej konstytucji czonki jego podzieliy si na stronnictwa i nie mona byo z nikim mwi. Na pocztku wiosny 1821 r. przyby genera Umiski z kilku modymi ludmi i proponowa poczy te dwa Towarzystwa, przyjmujc cel i zamiary wol[nego] mular[stwa] oprcz nazwiska, dajc za przyczyn, e podda si i uzna zwierzchno W[ielkiego] Wschodu, to jest jedno, co opiera si na sprchniae drzewo. Ktnie i niezgody zmusz pewnie rzd do uchylenia w[olnego] mularstwa, a zatem czc si z nim podzielamy jego los. Stano na tym, e nowe Towarzystwo zostanie bez imienia, e bdzie zrobiona propozycja generaowi Kniaziewiczowi mieszkajcemu w Drenie by naczelnikiem, e tymczasem do rzdzenia

obrany Komitet z 7 czonkw25 pod prezyden-cj referendarza Rady Stanu Wierzboowicza. Z tym ostatnim atwo zbliy si m[ajor] [uka-siski] i odkry mu dawn swoj myl, e za pomoc Towarzystwa zrobi odmian w rzdzie i uspokoi cay kraj, wybierajc z senatu i izby poselskiej przynajmniej 3 osoby takie, ktre mogyby przedstawi cesarzowi niniejsze pooenie kraju i prosi odmian systemy i osb. Zgodzono si czeka sejmu i zachowa cis tajemnic a do czasu. Co do osb, ref. Wierz[bo-owicz] by pewny, e wojewoda Wybicki (ktremu by dobrze znany) bdzie pierwszy. Wybr 2 posw nie by trudny. Gorliwo nieostrona jednego modego czowieka26 bya przyczyn, e w. ks. K[onstanty] uzna o istnieniu Towarzystwa w jesieni 1821 r. i swoim wyszukiwaniem i nadzwyczajnymi ostronociami poruszy a zatrwoy ca Warszaw i da powd do rnych wieci, plotek i domysw. Na kadej ulicy rozprawiano o spiskach odkrytych w Warszawie, Petersburgu i innych miejscach. To si dziao w czasie bytnoci w. k[sit] Mikoaja, Michaa i w. k[si]ny

Aleksandry. Po ich odjedzie uznawszy w. ks. K[onstanty], e autor jest m[ajor] [uka,siski], kaza mu da tumaczenie na pimie na (rce gen. Kuruty. Pniej jednak, niezadowolony z pisma, da ustnego 25 Wierzboowicz, ukasiski, Kozakowski, Szreder, Prdzyski, Morawski i Kiciski. 26 Porucznika 4 puku Masowskiego.

objanienia. Nie mogc otrzyma, e to Towarzystwo jest polityczne, w. ks. K[onstanty] zakoczy tym: e on nie dozwoli, eby to doszo do cesarza (ktry by tego nigdy nie przebaczy, najwicej dlatego, e to dziao si w wojsku) pod tym jednak warunkiem, aeby ten zwizek by rozpuszczony, doda przy tym, e bdzie mia baczne oko. To dziao si w obecnoci gen. Hauke. M[ajor] [ukasiski] nadto dobrze zna w. ks. K[onstantego] i domyla si przyczyny takiego pobaania, pewnym bdc, e w swoim czasie bdzie surowo ukarany, lecz nie widzc adnego sposobu do uniknicia swego losu, oczekiwa spenienia jego z rezygnacj. W. ks. K[onstanty], chcc przyzwyczai wojskowych do lepego posuszestwa, dyktowa sdom wojennym wyroki, jakie powinni dawa nawet przeciwko prostym onierzom, dlatego tylko, eby wola jego bya szanowana. Tak wkrtce po tej rozmowie m[ajora] [ukasi-skiego] z w. ks. K[onstantym] wyznaczony zosta sd wojenny pod prezydencj gen[era]a ymirskiego, zoony z 6 czonkw (w ktrych liczbie by rzeczony m[ajor] [ukasiski]) dla osdzenia majora placu Zamocia z 2 adiutantami27. Kiedy decyzja ju jednomylnie zostaa Przyjta i podpisana i wyrok prawie napisany, gen. ymirski przywoany przez w. ks. K[on27 Sebastiana Goaszewskiego i porucznika Ignacego Kargera oraz podporucznika Ignacego Kozow-(por. Askenazy, op. cit., t. II, s. 161-162).

stantego] powrciwszy owiadczy: e w. ks. K[onstanty] niedowolny przeznaczon kar dla m[ajora] Goaszewskiego i da, aeby bya zamieniona tak, jak mu w. ks. K[onstanty] wskaza i zakoczy: wybierajcie - trzyma si prawa lub woli w. ks.K[onstantego]; 5 czonkw przyjli rozkaz. M[ajor] [ukasiski] zosta przy dawnej decyzji, gen. ymirski ostatni przyczy si do

niego. W. ks. K[onstanty] odebrawszy rzeczony wyrok i widzc, e ten, ktry ju by winnym i ktry powinien by zagadzi swoje przewinienie ulegoci, odway si jeszcze zasuy now nieask, nie posiada si w gniewie. Naprzd z ca wciekoci napad na gen. ymirskiego, ktry wytrzyma t burz z zimn krwi. Nie tak zimno przyj podobn burz Bogusawski, dowdca 4 puku liniowego (w ktrym suy m[ajor] [ukasiski]), wymwki i wyrzuty sypay si jak grad: Ty mnie dobrze mwie o m[ajorze] [uka-siskim], a teraz widzisz, co to jest za czowiek? Nie dosy, e tajnie gotuje bunty, ale nawet otwarcie odmawia mnie posuszestwa". Nieszczliwy pukownik, odwany na polu bitwy, lecz bojaliwy w obecnoci w. ks[icia] przestraszony, zaledwie mia tyle si, e wyszed z gabinetu, a potem osabionego zanieli oficerowie do powozu. Gniew i ch prdkiej zemsty zastpiy ostrono, przedsiwzito wic dziaa gono, osdzi m[ajora] [ukasiskiego] za zdrad kraju. Zaczto od tego, e rzeczonego [ukasi-

skiego] wywieziono28 z Warszawy do Krasnego-Stawu i oddano pod cisy dozr ks. Adama Wirtenberg (ktry okaza si gorliwym, chocia niezrcznym szpiegiem). Potem zatrudniono si przygotowaniem procesu. Wyznaczona komisja ledcza pod kierunkiem senatora Nowosilcowa zbieraa rne dowody i zeznania. Dla atwiejszego dojcia do zamierzonego celu uyte zostay rne sposoby: przebaczenie winnym, to jest wsplnikom, obietnice, a nawet i pienidze, a z drugiej strony nieask, przeladowanie i kary. Zachceni lub zagroeni, wicej nierozsdni jak podli, zeznawali takie rzeczy, ktrym nikt rozsdny nie mg wierzy, i wzgldem ktrych nie dano tumaczenia, a jednak przyjmowano do protokou. M[ajor] [ukasiski] jest illuminat carbonari alchimista itp. On nalea do wszystkich rewolucji: greckiej, modawskiej, wooskiej, woskich i zamiesza kantonw szwajcarskich, gdzie ma nabyte zapewne przez alchimij zoone znaczne sumy. Tylko jednak nie dotknli najinteresowniejszego przedmiotu, to jest konduity i charakteru. Pomimo niecierpliwoci i chci prdkiej zemsty w. ks. K[on-stantego] dzieo wloko si dugo, przeszkoda bya w Petersburgu. Powiadano, e cesarz odebrawszy raport komisji ledczej, napisany pod okiem i wpywem senatora Nowosilcowa, odda go k[si]ciu Golicynowi, wwczas ministrowi 28 Odkomenderowany zosta ukasiski do sztabu dywizji uanw stacjonujcych w Krasnymstawie.

owiecenia, dla zrobienia referatu, ktry mia powiedzie: Szkoda czasu i pienidzy". Jeeli to jest prawda, to w tej sprawie uyto przekupstwa. To tylko jest pewno, e cesarz zwrci raport, ktry by na nowo przerobiony przez gen. Rautenstraucha. Na koniec wyznaczono sd wojenny pod prezydencj gen. Hauke i g[ene-ra]w Blumera i Kurnatowskiego, tudzie pukownikw Skrzyneckiego i Bogusawskiego czonkw, do osdzenia obwinionych o zdrad kraju m[ajora] [ukasiskiego] jako naczelnika, adwokata Szredera, jego pierwszego pomocnika, byego podp. Dobrogoyskiego i jeszcze 3 innych, z ktrych jeden mg by mao winnym (Machnicki), a dwaj ostatni zupenie niewinni (gdy w oskareniu nie wymieniono specjalnie ich winy, tylko powiedziano, e byli czonkami tak jak wiele innych, chocia nie powoani do sdu). W rozkazie w. ks. K[onstantego] stanowicym ten sd powiedziano z rozkazu cesarza, e rzeczony sd zastpuje sd sejmowy, to jest senat. Temu to sdowi przedstawiono winnych i akt oskarenia napisany dyplomatycznie, zapewne przez Nowosilcowa lub barona Mohren-heim. Jeeli ju trzeba byo szuka winnych, to mona byo przyj za takowych: [ukasiskie-go] i Szredera; 3 przyczony do nich, Dobro-goyski, mao czynny w Towarzystwie, ale znany w caym wojsku polskim, a nawet w czci i we francuskim ze swojej odwagi, ktry zmuszony wyj z wojska, a tym samym uwaany jako nieukontentowany, y w Warszawie prny,

mia wiele znajomoci, bywa wszdzie, zapewne w mwieniu nie zachowywa do ostronoci, lecz jeszcze czy si z drugimi. Takiego niebezpiecznego czowieka wypadao usun i przyczyna znalaza si. Ci 3 ludzie byli przeznaczeni by uznani koniecznie winnymi i surowo ukarani. Drugie 3 osoby zostawieni do decyzji sdu. Jednak te ukady pomieszaa ona Szredera, ktra z pomoc Nowosilcowa otrzymaa, e jej m zamieniony Dobrzyckim (modym, wesoym czowiekiem, ktry wpord zabaw musia w czym wymwi si). Sd skaza m[ajora] [ukasiskiego] na lat 9, Dobrogoy[skiego] i Do-brzyckiego kadego na lat 7 wizienia w kajdanach. Wyrok ten otrzyma w. ks. K[onstanty] nie bez trudnoci. On pozwoli sdowi poleci winnych asce cesarza i sam przyrzek pisa za nimi. Co i wypeni. Ale z obawy, eby cesarz przez kaprys nie zrobi co wanego dla winnych, posa do Petersburga Nowosilcowa. Przysany do

Warszawy dekret29 zadziwi wszystkich. Zaczyna si tymi sowami: Majc wzgld na prob sdu i wstawienie si naszego najukochaszego brata zmniejszylimy czas wizienia po dwa lata kademu z winnych". Kady przyzna, e taka aska jest naigrywaniem si nad nieszczliwymi i e byoby lepiej i przyzwoiciej potwierdzi prosto wyrok. Na koniec w kilku sowach o losie tych ofiar. Dobrogoyski umar w p roku, m[ajor] [ukasiski], osabiony 29 24 sierpnia 1824 r.

i ledwie trzymajcy si na nogach, zebrawszy ostatek si, chcia uwolni si i zrobi zamieszanie 30; plan nie uda si, zosta oddany pod sd wojenny i skazany na rozstrzelanie. On uzna wyrok sprawiedliwym i wydany przez sd waciwy i przyj go z pokor, zamiast, e pierwszy sd ustnie nie przyznawa waciwym i wyrok niesprawiedliwym, w dowd tego on stawia uwolnienie Szredera winnego prawie jak on sam i potpienie mniej i zupenie niewinnych 2. Po przybyciu w. ks. K[onstantego] z zagranicy, on nie uzna sdu i wyroku i [uka-siski] zosta in status quo a do rewolucji 1830 r. Dobrzycki po upynionych 5 latach wizienia oddany pod dozr g[eneraa] Korff, czowieka ze wszech miar szanownego i godnego, pod ktrego dozorem ja byem take w Grze. Midzy 3 uwolnionymi przez sd przyjemne mnie wspomnienie assesora trybunau w Kaliszu Koszutskiego, modego czowieka, pobonego, uczciwego, szacowanego od wszystkich kto go tylko zna. On by mczony w wizieniu i prawie doprowadzony do mierci z rozkazu w. ks. K[onstantego] na przedstawienie Nowosil-cowa z powodu, e biorc nauki w Uniwersytecie Wrocawskim mg tam nalee do tajnych towarzystw bez wzgldu na to, e on ani jednym sowem nie da powodu do podobnego podejrzenia. 80 Prba pocignicia onierzy garnizonu lubelskiego przez ukasiskiego i Tadeusza Sumiskiego 28 sierpnia 1825 r. zakoczya si niepowodzeniem.

Projekt przedstawienia cesarzowi nie mg mie skutku. Poznano lepiej cesarza i nawet zaczto gono dosy mwi, e on pokazuje pomieszanie zmysw. Nieukontentowanie wszystkich klas mieszkacw i liczne towarzystwa gotoway rewolucj, obawa, e wojsko jest na stronie rzdu czynia ich niemiaymi.

Nieszczliwy proces, o ktrym wyej wspominaem, odkry stan moralny wojska, znika obawa, rewolucja bya prawie zaczta, bo wszyscy w ni wierzyli. Przyszed tak dugo i niecierpliwie oczekiwany dzie, w ktrym bogosawiony Aleksander opuci to znikome carstwo dla zajcia miejsca midzy witymi w carstwie niebieskim, zostawiwszy przygotowan rewolucj w Polsce i liczne nieporzdki w samej Rosji. Oczekiwany Mesjasz 31, ktry mia przynie nam ulg, wybawi nas z pazurw strasznego lwa i krwawych scen rewolucji, przy wstpieniu na tron okaza si monarch prawdziwie wschodnim. Oznajmiwszy swoje panowanie gronym manifestem, znaczy pocztek swego panowania wieszaniem, wygnaniem, zsyk, wizieniem i tym podobnymi. Czstymi askami zrobi to, e jego wierni poddani zaczli aowa jego poprzednika, ktrego niedawno gotowali si sami wysa do niebios. Uatwiwszy pilniejsze sprawy w Rosji, cesarz Mikoaj przyby do Warszawy. Wjazd by triumfalny. Zamiast zwoania sejmu i razem 31 Mikoaj I.

z nim wni szczerze i otwarcie w pooenie kraju, uchyli naduycia i zmieni osoby i system, cesarz odby parodi koronacji w izbie [poselskiej], przeczyta modlitw, zamiast przysigi przepisanej konstytucj, i we wtry raz zarczy strzec i chowa ten kawaek pergaminu od szczurw, myszy i moli, potem wysa uroczyste poselstwo do Wiednia i Berlina z uwiadomieniem o odbytym tym niedorzecznym obrzdzie i rozmieszy powanych Niemcw. Du sublime au ridicule U n'y a qu'un pas32, powiedzia, czyli raczej powtrzy Napoleon dawn sentencj napisan i zostawion przez jakiego staroytnego mdrca. Pomimo tego wszystkiego bya tu jeszcze i dobra rzecz wymylona przez praktyczne i mdre gowy, to jest uczta dla ludu, dla ktrej przygotowano kilka pieczonych wow i nie szczdzono napojw. Dobry lud zaspokoiwszy gd i pragnienie krzycza z caych si: Niech yje najaskawszy i najlepszy monarcha, ojciec nasz, ktry stara si, eby jego biedne dzieci nie cierpieli godu i pragnienia". Upojony takimi gonymi yczeniami cesarz Mikoaj wyjecha z Warszawy pewnym bdc, zrobiwszy wszystko dla szczcia i pomylnoci swoich poddanych, zapewni sobie ich wierno, przywizanie i wdziczno. Jednak on wkrtce pozna, e si mocno omyli i e Polaki spodziewali si od niego nie zabawnego widowiska ko32 Od wzniosoci do miesznoci jest tylko jeden krok.

ronacji, nie modlitwy i pieczonych wow, ale czego waniejszego, to jest ulgi w swoich cierpieniach i polepszenia swego pooenia w przyszoci. C wic zostao Polakom? Otwarta wojna z tyrani. Jeeli mnie kto powie, e ten krok natchniony rozpacz by nierozsdny i niebezpieczny, to ja mu na to odpowiem, e gdyby Polaki cierpliwie znosili swoj niewol, to caa Europa wierzyaby tak jak utrzymuj Ruskie, a za nimi nawet i niektrzy uwiedzeni i przekupieni cudzoziemcy, e Polaki s szczliwi i dowolni dlatego, e s spokojni. Skargi niektrych osb przyjte by zostay jako prne sowa ludzi niespokojnych i prnych, jakich w tym czasie kady kraj liczy pewn liczb. Powstanie czsto nawet powtarzane jest manifest nie pojedynczych osb, ale caego narodu, on przemawia gono do caego wiata i moe w przyszoci przynie swobod. Pierwsi dowdcy powsta, a szczeglnie powsta chopskich, s prawdziwe i dobrowolne ofiary, powicajce si na otarzu ojczyzny nie dla zwycistwa i triumfw, ktrych spodziewa si nie mog w nierwnej walce, ale tylko, eby uczyni gonymi cierpienia swoich wspziomkw i zjedna im obc pomoc w przyszoci. Jakiej nagrody mog spodziewa si podobni ludzie? Nieprzyjaciele uwaaj ich jako buntownikw i karz ich surowo, jedni wspziomkowie obarczaj ich obelgami i przeklestwem jako przyczyniajcych im cierpienia, drudzy od-

rzeka j si ich, a reszta przestraszona milczy. Potomno zapomni o wikszej ich liczbie wieczc laurami pniejszych i szczliwszych, ktrym oni przygotowali opini drugich narodw i pomoc. Wicej jeszcze wzbudzaj sympatii i wdzicznoci ci szlachetni cudzoziemcy, ktrzy pojedynczo nios nam swoje trudy i ycie bez adnej dla siebie korzyci. Wracam teraz do rewolucji 1830 roku. Przyzna trzeba, e tu jest co nadzwyczajnego i niepojtego, e pomimo niedowierzania i wrodzonej podejrzliwoci w.ks. K[onstantego], pomimo 14 rodzajw tajnej i jawnej policji Warszawy, powstanie mogo si tak prdko zebra i dziaa? Jedna tylko odpowied - dawne przysowie: Kogo bogowie chc ukara, temu odbior rozsdek. Wiadomo, e puk 4 liniowy i sapery pierwsze przeszy do powstania. G[enera] y-mirski gwardi piesz oprcz dwch kompaniw utrzyma swoj

powag. Puki ruskie zebrane stay pod broni, nie z przyczyny ludzkoci kazano im by nieuczynnymi, ale z obawy, e zoone z Polakw i dugo stojce w Warszawie mogy powikszy powstanie. Mwi niektrzy, e po przejciu pierwszego zapau i momentalnym uspokojeniu Warszawy mona byo jeszcze ukoczy, gdyby wybrano deputatw wysanych do cesarza wicej zrcznych i dobrze mylcych, mona tu jeszcze doda, gdyby cesarz mia wicej ludzkoci i mniej pychy. Z dwch deputatw, k[si]e Lubecki bdc ministrem nie mg nic mwi przeciwko

rzdowi, ktrego sam by czonkiem, cay wic spada ciar na hr. Jezierskiego, ktry jako pose, a tym samym niepodlegy, mg przedstawi cesarzowi miao, chocia z uszanowaniem, nieszczliwe pooenie kraju, do ktrego mody cesarz nie przyczyni si wcale. Ja nie mog wierzy temu, co pisze Smitt, e rzeczony hrabia, przybywszy dla przebagania cesarza, odway si da przyczenia obasti33 biaostockiej i rozgniewa cesarza. Smitt myli si w wielu rzeczach, a czasem kamie nawet bezczelnie. Wszake on wystawia w. ks. K[onstan-tego] najszlachetniejszym i najlepszym z ludzi, ktry posun do tego swoj wspaniao, e wola wystawi swoje ycie na niebezpieczestwo nieli powtpiewa o wiernoci i honorze oficerw, i przy tym protestuje i zapewnia, e pisze prawd. Wierz temu, e w potrzebie w. ks. K[onstanty] wzywa honoru i uczciwoci, ktre przeladowa wszdzie, gdzie tylko byy. Tak zawsze i wszdzie dziaaj bezrozsdne ty-rany, dlatego nierozsdnie, e s tyrany. Ale dlaczeg okaza si tak niewdzicznym puk 4 odstpujc jego, pierwszy da zy przykad drugim pukom, wszake on by faworytnym pukiem, sta zawsze w Warszawie, zajmowa najlepsze koszary i onierze czsto odbierali rne gratyfikacje? Oto e ten puk 4 by zawsze mczony uczeniem nowych manewrw, wymylanych przez w. ks. K[onstantego], ktrych 88 Okrgu.

czsto wcale nie robiono, e w tym puku najwicej olepo ludzi. Zwyczajnie, rzdy i inni majcy wadz w rku uwaaj i obchodz si z niszymi jak li panowie z psami, ktrzy pomczywszy biedne zwierzta rzuc mu kawaek chleba,

i ono asi si i lie ich rce. Ale nawet i nie wszystkie psy s tak gupie. Trzeba jednak pomnie34, e jeeli pojedyncze osoby s nieowiecone i mao daj uwagi, co ich otacza, to lud ma pewny, wrodzony instynkt, ktry go prowadzi i uczy. Cesarz Mikoaj mwi take o wiernoci i honorze rycerskim, da tylko, eby Polaki sami sdzili i ukarali dowdcw buntu, zoyli bro i z pokor oczekiwali przebaczenia. To przypomina dawn bajk o wilkach ofiarujcych wieczny pokj owcom, z warunkiem, aeby te wyday im swoich psw. Gdyby cesarz mia wicej ludzkoci i umiarkowania i zstpiwszy z wysokoci swego Olimpu zoy pioruny, raczy zniy si do umowy z biednymi swymi poddanymi, ofiarowa im szczere przebaczenie i pewno lepszej przyszoci, to moe nie byoby wojny, zwaszcza, jak mwi, znaczniejsze osoby nie yczyy jej wcale. Potny monarcha nie straciby niczego w opinii postpujc z dobroci i pobaaniem ze sabymi, tak jak olbrzym nie straciby niczego ze swego wzrostu nachylajc si nad karem, eby go lepiej wysucha. Karze zawsze zostaby karem, a ol31 Pamita

brzym olbrzymem. To ja czsto powtarzaem oficerom ruskim z pukw gwardii idcych z Warszawy, rozsdzajcych o wojnie, mwic: cesarz nie dopuci wojny domowej, on jest mdry, a zatem musi by i umiarkowanym". Tak wic omyliem si wzgldem umiarkowania cesarza Mikoaja, jak myliem si wzgldem rozsdku cesarza Aleksandra. Zo, zemsta i nieograniczona pycha nie pozwoliy cesarzowi ani na moment cho pomyle poda swoj ojcowsk rk obkanym, biednym poddanym. Co znaczyo dla podobnego monarchy, e kilkanacie lub kilkadziesit tysicy padnie w tej wojnie, aby tylko jego namitnoci byy zaspokojone. Wojna skoczya si tak, jak mona byo przewidzie. Polaki sabi i niezgodni, i nie majcy adnego czowieka, ktry by potrafi sobie zjedna powszechne zaufanie, jak Kociuszko i ks. Poniatowski, bez pomocy, walczc wszdzie i zwyciajc czsto, zmuszeni byli zakoczy nierwn wojn, poddajc Warszaw, do czego, jak mwi, przyczynia si zdrada. By w tej wojnie mnie dobrze znajomy mody genera Bem, ktry, gdyby mg zyska zaufanie, moe jeszcze przeduyby t walk. On pniej odznacza si w Wiedniu, a szczeglniej w ziemi siedmiogrodzkiej, gdzie tak rozwin swoje wrodzone talenta, e stan w rzdzie pierwszych generaw w Europie. Jednak w kraju nie by dowolno ceniony, z przyczyny, e by skromny i nie samochwa. O nim mona po-

wiedzie: ikt nie jest prorokiem w swojej ojczynie. Skoczya si wojna: nastay konfiskacje, wy-gnania, zsyania na Syberi i inne kary; me-czono i podeptano cay nard. Przeladowanie Polakw tak w carstwie, jako te i w innych guberniach trwao a do mierci cesarza Mikoaja. Obszerniej bd o tym mwi niej. Takich monarchw jak Mikoaj Bg daje tylko na ukaranie narodw. amie i kruszy te straszne narzdzia swojej surowej sprawiedliwoci, skoro mu nie s potrzebne. To si stao z cesarzem Mikoajem! Kiedy on zrozumia, e ju nic na wiecie nie pomyli nawet oprze si jego woli, niepomylna wojna krymska uniya jego pych, przypieszya mu mier i strcia go z tronu w grb. Boe odpu mu jego nieprawoci. Po mierci surowego i kaprynego dziwaka Pawa, wraajcego35 wstrt swoj nieprzyjazn twarz, wstpi na tron mody, pikny i przyjemny Aleksander I i wzbudzi zapa i po-dziwienie Europy, ktra przez opini publiczn ju bya wczenie przygotowana. To byo jasne wiosenne soce, obiecujce najpikniejszy dzie. Wszystkie narody ubiegay si nie mu da hodu, chway i szczerych ycze. Czeg nie obiecywano sobie od tego monarchy? On da pokj Europie, da wolno, owiecenie i cywilizacj Rosji i rozcignie te dary do innych czci wiata, a mianowicie do Azji. C przyniosy 35 Wzbudzajcego.

tak pikne pocztki? To jasne soce stanwszy na swj zenit i skoniajc si ku zachodowi zaczo pokrywa si chmurami i zeszo z horyzontu, zawidszy oczekiwania wszystkich i nie ogrzawszy nikogo. Aleksander II wstpi cicho, skromnie i bez adnego przygotowania korzystnej opinii. To, co doszo do tego schronienia, w ktrym yem, e Rosja spodziewa si znale w jego osobie dobrego monarch, nie zwikszajc i wyszukujc pysznych pochwa najlepszego, najaskawszego i najmdrszego, jakimi szczodrze obdarzano Aleksandra I a do jego mierci. Jakie zadziwienie musia przynie Aleksander II nie przygotowanej dla przyjcia jego Europie, poznajc i bez namysu wstpujc na drog wiodc do przybytku prawdziwej wielkoci i chway i tym samym zmuszajc samych upartych wyzna, e on jest godnym rozkazywa narodom

wiata. Trudno wierzy, aeby w tak krtkim czasie mona byo wykona tyle trudnych i tyle uytecznych prac. Pniejsi historycy mwic o pracach Herkulesa twierdz, e byo w rnych czasach i krajach wiele Herkulesw, ktrych prace przypisano jednemu. Wiele rnych czynw podanie przypisuje jednemu Harunowi Al Raszyd przynalecych innym kalifom, tak [samo] rne dziea carw jednemu Piotrowi Wielkiemu. Jeeli w odlegej potomnoci bdzie w Rosji kilku monarchw noszcych imi Aleksandra, to historia pisana z krytyk pewnie

powie, e te dziel, tylko co zaczte, nie mog nalee jednemu Aleksandrowi II, ale drugim w czci, noszcym podobne imi. Teraniejszy czas rczy za przyszo, e z latami liczba podobnych dzie pomnaajc si przejdzie granice prawdopodobiestwa. Pierwszym staraniem nowego cesarza [byo] ukoczy t niepomyln wojn krymsk, ktra oprcz teatru, gdzie walczyy wojska, zniszczya jeszcze 3 lub 4 przylege gubernie. Pokj nastpi nadspodziewanie prdko z powodu cesarza Aleksandra szczerej chci i umiarkowania, ktre jest skutkiem prawdziwej mdroci. Przykad ten skoni i przeciwn stron do przyniesienia wszelkich atwoci dla dania Rosji i Europie podanego pokoju, ukoczenie ktrego zbliyo 2 najsawniejszych monarchw. Gdyby tak dugo y jeszcze cesarz Mikoaj, to jego pycha nie pozwoliaby zgodzi si na takie niby uniajce warunki. On powtarzaby te brzmice, lecz w samej rzeczy prne sowa: mj honor, sawa mego narodu bd stracone na zawsze" i prdzej wystawiby na zniszczenie poow Rosji i walczy dopki mu zosta si ostatni onierz i ostatni rubl, wprzd nieli podpisa podobny pokj. Cesarz Aleksander nie zwaa na te urojone fantomy, nie straci honoru i sawy i przeciwnie zyska sobie prawdziw saw ludzkiego i umiarkowanego monarchy, sympati Europy i wdziczno swoich poddanych. Ukoczywszy wojn cesarz przedsiwzi i dzieo bardzo trudne i niebezpieczne, wymaga-

jce wiele mdroci i odwagi. Bez gadaniny i trbienia wiedzie on je z odwag, zrcznoci i wytrwaoci i ju go tak daleko posun, e mu zostaje tylko

uporzdkowa go w szczegach. Obok wolnoci ludu wiejskiego zrobi on jeszcze bardzo uyteczne dzieo znoszc winne odkupy, z ktrych zbogacay si niektre zrczne osoby, kosztem biednego ludu, utrzymujc go w pijastwie, prnowanym odrtwieniu i innych wynikajcych z tego szkodliwych naogach. Jednym sowem cesarz Aleksander II da ludowi wolno osobist, to jest fizyczn, moraln i materialn. Mona o nim powiedzie, e ten monarcha obra sobie t czstk, ktra mu odjta nie bdzie. W jego osobie Rosja nabya prawdziwego monarch, ojca swoich poddanych i odnowiciela pastwa. On moe by nazwany najwikszym zdobywc, gdy dajc Rosji miliony obywatelw, on zdoby nowy kraj, zaludniony nowymi uytecznymi poddanymi w zamian dawnych niewolnikw; i to stao si bez rozlania kropli krwi. Teraz zostaje mu drugie zarzdzenie zaludni te obszerne i podne stepy, lece dzi bez uytku. Tym sposobem on wybuduje sobie niejeden pomnik, trwalszy nad wszystkie pomniki z kruszcu i granitu i wycznie godny jego mdroci i wysokich cnt. Polaki jeszcze w XIV wieku poznali prawdziw wielko. Liczc przedtem i pniej wiele krlw wojownikw i sawnych wodzw, tytuem wielkiego ozdobili tylko jednego krla Ka-

zimierza III w nagrod za jego pokojowe dziea, jako to nadanie praw, uporzdkowanie kraju, podniesienie miast, a tym samym przemysu i na koniec polepszenie rolnictwa przez danie opieki ludowi wiejskiemu. On nie lubi wojny i pomimo rad i zachce zachowa pokj w cigu swego panowania, co w owych barbarzyskich i niespokojnych czasach moe si nazwa cudem. Szlachta za protekcj, ktr dawa ludowi wiejskiemu, na pomiewisko nazwaa go krlem chopw. Potomno przyznaa mu tytu Wielkiego, jako odnowiciela pastwa, lecz i nazwisko krla chopw wiadczce o jego mdroci i sprawiedliwoci przydaje now wietno do jego tytuu Wielkiego. Aleksander II idc ta sam drog ma prawo spodziewa si, e ten tytu jest mu ju zapewniony. Prosz tylko Boga, aeby go wspiera swoj mocn prawic i owieca swoj mdroci a do koca i razem przeduy dni jego ycia, aeby jeszcze na tym wiecie najwiksz i najprzyjemniejsz nagrod mg odebra za swoje troski i trudy, widzie uywajcych pomylnoci swoich poddanych i bogosawicych tego, ktry im darowa podobne szczcie nieznane ich przodkom. Chciabym, aeby ta rado, ktr uczuje w ojcowskim sercu swoim ten dobry monarcha, bya zupena, a tym samym niebieska, mg jeszcze usysze miliony gosw obcych i dalekich narodw, powtarzajcych te same pochway i alcych

si: czemu Opatrzno jednej Rosji daa takiego monarch?

Gdzie czas niczym nie wstrzymany, kady dzie przynosi nam nowe pomysy i nauki, nowe wierzenia (croyances) i nowe wejrzenia i sdzenia o tym, co nas otacza i przeciwnie unosi wszystkie bdy i faszywe przesdy, ktre nam zostawiy wieki barbarzyskie i nieowiecone. Moe ju nie taki daleki ten wiek prawdziwie owiecony, w ktrym poznaj ludy, e istotna wielko naley nie tym, ktrzy drog swego ycia oznaczyli mordami, poogami i rozwali-nami przynoszcymi nieszczcie caym narodom, ale tym, ktrzy wiedzeni mdroci i ludzkoci powicali wszystkie dni i godziny swego ycia, czsto cierpic przeladowania i znoszc niedostatek dla pomylnoci yjcych i przyszych pokole. Wtenczas to wywiedzione z dugiego bdu i omamienia ludy strc i skrusz z podstaww posgi Aleksandra Macedo[skie-go], Piotra I, Fryderyka II, Wilhelma Zdobywcy, a zachowaj i postawi na ich miejsca posgi Kazimierza III, Leopolda II austriackiego, Leopolda belgijskiego, mdrego i cnotliwego Fryderyka Augusta, Aleksandra II i obok nich wszystkich tych, ktrzy w rnych klasach spoeczestwa urodzeni i w rnych krajach i wiekach yjcy powicajc si trudom, pracom i rozmylaniom rnymi wynalazkami i odkryciami przyczynili si do polepszenia stanu moralnego i materialnego ludzi i uzyskali prawo nazywania si dobroczycami rodzaju ludzkiego. Takim to mom przysdzony bdzie tytu wielkich. Historia zapisze ten wyrok, a potom-

no utwierdzi go zgodnie jednym gosem, wyraajcym gos Polski. Suum cuiue oddawszy w moim sercu i sumieniu przed samym sob, winny hod mdroci i ludzkoci Aleksandra II, z najwikszym smutkiem przychodzi mi mwi, e ten dobry monarcha zapomnia o 5 milionach swoich biednych poddanych, ktrzy nieszczliwi i cierpicy mieli prawo oczekiwa pocieszenia i jakiejkolwiek ulgi (chociaby takiej, jak ja otrzymaem z jego aski) i oczekiwa, a mu o tym przypomni arcybiskup Fijakowski, pozwalajc odj sobie pocztek tego dziea: prawda jest, e to przedstawienie zrodzio niebawem nowe urzdzenia, ale one byy rzucone jakby od niechcenia pokazujc, e wy Polaki jestecie tak szczliwi, e wam niczego nie potrzeba, powikszam wam wasze swobody

dlatego tylko, ebycie znali nowego monarch". Std ja wnosz, e cesarz nie zna pooenia kraju i ducha publicznego, gdy inaczej wziby skuteczniejsze rodki i w wykonaniu nie pokazano by takiej niezrcznoci i uchybie: 1) margrabia Wielopolski, nienawidzony od wszystkich, nie powinien by by czynnym przy rzdzie ani na jeden moment. Urzdnik z najwikszymi talentami, lecz niezrczny i bez taktu, a tym samym nie umiejcy sobie uzyska zaufania swoich podwadnych, staje si ju niezdatnym, bo nie moe sam zdziaa nic dobrego. Maksyma ta jest bardzo dawna, ona znana i zachowywana w Chinach.

2) Arcybiskup Feliski, nieznany w kraju, nagle wywyszony, i przybywszy z Petersburga, ju przez to samo by uwaany jako posuszne narzdzie rzdu i z pocztku przyjty prawie z pogard. Czas pokaza, e on by uczciwym czowiekiem, dobrym Polakiem i godnym kapanem i obydwie strony omyliy si w sdzeniu o nim. Jednak w niepewnoci lepiej byo postawi tam starszego biskupa, ktry majc ju tam powag i zaufanie, zyskaby posuszestwo niszego duchowiestwa. 3) Zamiast tego Gosudarstwiennego Sowieta 36 lepiej byo postawi senat, majcy ten sam skad i te atrybucje. Tu chodzio tylko o nazwisko, a nazwisko czasem tyle znaczy, ile rzecz sama. Senat przemawiaby do wyobraenia i obiecywaby im dalsze rozwinicie reprezentacji. Pomimo tych uchybie dobre chci cesarza i rozpoczte odmiany dajc roztargnienie mieszkacom, moe by wstrzymay wybuch rewolucji i day czas w. ks. K[onstantemu], (ktry zyskawszy nawet za granic [opini] ksicia mdrego i posiadajcego przymioty godne tronu), uy tych samych przymiotw, zjedna sobie zaufanie i cign te grone chmury wiszce nad krajem, gdyby to nierozsdne i niezrczne wybieranie rekrutw i wykonywane z najwiksz surowoci nie zepsuy w samym zarodzie rozpocztych reform i nie zniszczyy zaufania. Dla usprawiedliwienia tego 36 Rada Stanu.

wanego bdu udano si do kamstwa. Pisano w gazetach, e ten nabr37 by agodny, e kady, kto tylko mg wynale jakkolwiek pozorn przyczyn, by

niezwocznie uwolniony. Mona byo oszuka zagranicznych, a nawet mieszkacw samej Rosji, ale jake oszuka tych, ktrych si to tyczyo? Kamstwo jednak niedugo trwao, ogoszono pisemko jakiego Anglika mieszkajcego w Petersburgu wymierzone przeciwko Polakom, w ktrym mwi, e ten nabr by przedsiwzity za rad margrabiego Wielo-polskiego. Pniej pisano w gazetach, e to dziao si, eby nie zostawi modych ludzi rewolucji. Proste przysowie: Jeeli chcesz zyska zaufanie, okazuj ufno drugim, nikt nie ufa kamcy. Ja jako Polak i majc styczno z rnymi klasami nabyem z pomoc obserwacji i dowiadczenia znajomo charakteru i sposobu mylenia i sdzenia Polakw. Ale to jeszcze nie dosy, tu w praktyce trzeba wiele zrcznoci i taktu dla przystosowania tych zebranych wiadomoci i uycia ich korzystnie. Ruskie nie posiadaj tego daru. Dla pokazania, e przy wstpieniu swoim na tron cesarz Aleksander II mg jeszcze zado-wolni Polakw i umierzy przygotowan rewolucj przedstawi w kilku sowach owoczesne pooenie kraju. Od roku 1815 do 1863 mino ju 48 lat, to jest prawie p wieku. Trzy pokolenia przeszy, 37 Branka.

a czwarte zaczo swj bieg. Kade pokolenie podao nastpujcemu cierpienia, zy i ale, a razem przeklestwa, nienawi i ch zemsty. Pozwolono Ruskim niektrym, a nawet patnym za kamstwo, podym pochlebcom cudzoziemcom szkalowa Polakw, nazywajc ich niespokojnymi, kaprynymi, niedowolnymi nawet raju danym im przez Aleksandra I. mieszny raj z w. ks. K[onstantym] i Nowosilcowem! Te to zwodnicze gosy syszane na kadym kroku i w kad minut uspokoiy nowego monarch wzgldem pooenia Polski i std pochodzi, e zamiast pkrokw, do niczego nie wiodcych, nie przedsiwzi dzielnych, prdkich i skutecznych sposobw do ulenia cierpie Polakw. Lekarz, ktry chce uleczy zadawnion chorob, naprzd stara si pozna i jak mona gruntownie bada chorego, bada nawet osoby bliskie niego, sucha ich z uwag i cierpliwoci, a potem obmyla lekarstwa. Gdyby cesarz zna cho w czci pooenie Carstwa Polskiego, toby pewno postpi nie tak niezrcznie. Nie tracc momentu czasu wypadao [zwoa] Zgromadzenie Senatu lub Gosudar[stwiennyj] Sowiet (mniejsza o nazwisko) i powiedzie: przedstawcie wasze potrzeby i cierpienia, przedstawcie mnie samemu jako waszemu monarsze bez krzykw i skarg publicznych. Ja was

cierpliwie sucha bd, chcia[by] to tyczyo si mego ojca i stryjw, ja zapomn zwizkw krwi, pamita tylko bd, e jestem monarch. Wysuchawszy i rozpoznawszy wszystko bd naradza

si wsplnie z wami, aeby wam zapewni przyszo pomyln i sta. Polacy s szczerzy i otwarci i atwo przywizuj si, i wierz takiemu, ktry z nimi postpuje podobnie. Oszukani nieraz, trudno im byo zawierzy niepewnym obietnicom, le przedstawionym i z tak niezrcznoci z pocztku wykonywanym, eby te obietnice mogy by szczere. Wszake Aleksander I da konstytucj wobec caej Europy i ktra bya wprowadzona w bieg, a jednak przy kadej sposobnoci przypomina sowem i dzieem, e j kadego czasu moe odwoa i chocia ona zostaa prawem (de droit), to czynem nie istniaa. Zastpi j kaprys w, ks. K[onstantego]. Cesarz le informowany, Polacy nie znajcy swego nowego monarchy i nie dowierzajcy jego obietnicom nie mogli si porozumie, na koniec niezrczno, uchybienia i podejrzenia przypieszyy powstanie w carstwie, ktre rozcigno si daleko. Z pocztku umierzano je broni, ale zachowano pewne umiarkowanie z obawy, aeby surowymi rodkami nie pomnoy jeszcze nienawici i zemsty, to jest nie zalewa pomienia olejem, ale stara si nie dopuszcza rozszerza si mu dalej i zmniejsza jego ognisko. Takowe powolne, zrczne, lecz pewne rodki nie s w naturze rzdw podobnych ruskiemu, ktre chc wszystkie ywioy i nawet czas zmusi do posuszestwa. Ogoszony [zosta] grony manifest, w ktrym zapowiedziano, e jeeli Polaki w dosy krtkim czasie nie zo broni i nie

zostan spokojnymi, to bd uyte przeciwka nim surowe rodki. Kady mg przewidzie, e Quos Ego38 nie uspokoi burzy. da, aeby dugim cierpieniem rozjtrzone umysy uspokoiy si w oznaczonym krtkim czasie, to jest jedno co uleczy dug chorob drczonego czowieka jednym sowem: wsta i chod, jak to zdziaa J. Chrystus. Lecz, e podobny cud nie okaza si, wic Polaki s winni. Wojna zaja obszern cz kraju. Polaki przez dugie dowiadczenie przekonawszy si, e nie tylko pod panowaniem, ale nawet pod wpywem ruskim nie mog spodziewa si nic dobrego, z rozpacz i ze sabymi sposobami wzili si

do broni, walczc za swoje prawa, dane kademu czowiekowi od Boga i przyrodzenia. Ruskie stawili przeciwko tych praw posiadania nabyte przemoc i utwierdzone przedawnieniem. Rzd ruski, niedowolny tym, e ma za sob posiadanie z nieograniczon potg i ogromne sposoby, uywa jeszcze rnych rodkw nie zawsze pozwolonych mocnemu przeciwko sabszego. Obudzono fanatyzm religijny, uzbrojono narodowo jedn przeciwko drugiej, posiano nienawi i niezgod midzy szlacht i ludem wiejskim, jednym sowem wyzwano cae pieko ze swoj zatrut i zaraliw atmosfer na t nieszczliw ziemi. Wr poruszone namitnoci, jak w kotle pynie potokami krew ludzka i woa zemsty, a nienawi 38 Ja Was! [naucz].

i zemsta szukaj nowych ofiar. Najskrytsze w lasach gstwiny, legowiska i zakty, ledwie dostpne dzikim zwierztom, s pokryte skrwawionymi ludzkimi czonkami, deptanymi i poeranymi, chciwymi krwi zwierztami. Taki widok przedstawia Polska w oglnoci! Niektrzy, szlachta, szukajc spokojnoci i bezpieczestwa oddalili si za granic, aby tam zapewni sobie i dla swoich rodzin schronienie. Przemylne tyrany zabraniaj im tej ucieczki, moe dlatego, e jeeli przysposobiony i uprzedzony lud wiejski powstanie przeciwko nich, swoich tyranw (jak ich nazywaj Ruskie), to eby wszyscy razem zginli. Ale c powie dobry cesarz, c powie Europa? Tumaczenie atwe i nawet pozorne: szlachta rozgniewana, e lud nie czy si z ni, zacza go przeladowa, lud zniecierpliwiony powsta niespodzianie i wymordowa t gar szlachty, yjcej midzy nim, wprzd inieli przysza pomoc". Mnie nie przy-szaby nigdy podobna myl, gdybym nie czyta w gazetach nie ju raz odezwy: e trzeba pomyle o sposobach pozbycia si tej buntowniczej i niespokojnej szlachty dla zapewnienia nadal spokojnoci w kraju". Sposb jest znaleziony. Zostaje tylko jeszcze religia? Wymordowa wszystkich katolikw nie mona, przymusi ich do przyjcia prawosawnej wiary (tak jak zrobi Mikoaj z unijatami39) take trudno. Nad rozwizaniem tej problemy trzeba, eby zaczy 39 Unitami.

pracowa nasze uczone mowie ruskie. Jeden z nich, zapewne wielki mdrzec, publikowa w gazetach (Siewiernej Poczcie - jeeli dobrze pamitam): ,,e odsyanie na Syberi lub do wizienia winnych buntownikw jest bez adnego skutku, kady bowiem ma nadziej wyj stamtd tym lub drugim sposobem, lecz zabijajc go, ju odbierasz mu i t nadziej". Maksy-ma'godna dawnych rozbjnikw ruskich, ktrzy (jak mwi Montesquieu) kadego schwyconego czowieka najprzd zabijali, a potem obdzierali twierdzc, e umarli milcz i nie oskar ich. Takie to s niektrzy uczeni ruskie! Ab uno disce omnes 40. Czsto zdarza si, e ten, ktry podpala dom ssiada, ujrzy wasny dom w pomieniach. Res sacra miser41 powiedzia Cicero. Lud prosty, wiedziony wrodzonym dobrym instynktem i religi, jeeli nie jest obkany przez chytrych i faszywych mdrkw, wykonywa t maksym w codziennym poyciu, nie pytajc si kto j napisa. Przekonany i osdzony za zbrodni czowiek znajduje sympati i lito, ju przestaje on w oczach ludu by wystpnym, on tylko jest nieszczliwym, ktremu trzeba nie pocieszenie i osodzi ostatnie momenty jego ycia. Rzumy okiem na obecne pooenie Polski, Tu ju nie idzie o kilku czy kilkunastu ludzi, 40 Z jednego sd wszystkich. 41 Ndza jest rzecz wit.

ale o miliony nieszczliwych, sabych, uciemionych przez mocnych. Dlatego, e ci sabi s Polaki i chc zosta Polakami. Ta jest jedyna nasza zbrodnia w oczach niektrych ruskich. Niedowolni, e nam zabrali ojczyzn, zbroczyli nieraz krwi nasz ziemi, pozabijali lub posali na wygnanie i na Syberi naszych najlepszych obywateli, zdeptali wszystko, co tylko nam jest wite i szanowane, rzucili niezgod midzy mieszkacami, zabrali cz naszych majtkw, a na reszt, co nam jeszcze zostawili, nakadaj i wyciskaj kontrybucj. Na widok tylu nieszcz, chociaby nawet zasuonych, moe nawet dziki czowiek uczuby lito. Ruskie prawosawne, niedowolne jeszcze tymi miertelnymi ranami, ktre nam zadaj, przydaj jeszcze mniejsze sposoby do codziennego drczenia nas, a te s znane w caym wiecie ruskie kruczki. Tymi to sawnymi kruczkami zaczepili czarny ubir biednych kobiet. Czyli smutek jest tylko w ubiorze i zamieniony jasnym przyniesie nam jasne dni? Caa Polska jest pokryta czarn krep, kady krok przedstawia smutne i grobowe widoki. Mowie, ojcowie, bracia, synowie walcz z rozpacz za swoje wite prawa i ginc przydaj nowe straty do dawnych.

Osierociaym kobietom zostaje tylko paka. C ich samych czeka w przyszoci, wyzutych z majtku i zostawionych bez wsparcia? Umiera z godu z dziemi lub pa ofiar nienawici wiejskiego ludu, pobudzonego przez zych, chytrych i chciwych ludzi, ktrzy rodz si w zamieszaniu

w kadym kraju. Ja nie chc obwinia w tym wysze osoby skadajce rzd, one maj na swoje usprawiedliwienie ratio statu 42. Rwnie nie mog czyni niesusznych wyrzutw niszym zostajcym na subie, a szczeglniej wojskowym, gdy oni obowizani to, co wysi postanowili, wykonywa bez rozsdzania. Zostawiam wic wyszych z ich ratio statu i niszych z ich obowizkami, a zwracam moj uwag na uczonych. C ich zmusza nie szanowa nieszczcia, rzuca si i ksa lecych, ustaych i rannych i jeszcze podburza dobry, lecz nieowiecony lud ruski do naladowania ich wciekej nienawici? Uczeni w tym owieconym wieku tworz w Europie moraln i umysow arystokracj, wicej szanowan nieli ta, ktr daje urodzenie. Oni s prawdziwymi kapanami utrzymujcymi wieczny ogie na otarzu nauki i sztuk uytecznych, oni s strami gorejcego ognia na majakach morskich (fares) dla owiecenia a kierowania niepewnych i bdzcych eglarzw. Europejscy uczeni dawno pojmowali to francuskie przysowie: La noblesse oblige43 i wielu z nich pracujc dla dobra ludzkoci uczynili imi swoje niemiertelne. W teraniejszym czasie oprcz prac i rozmyla samotnie w gabinetach oni zgromadzaj si na kongresach dla wsplnego naradzania si. Wszystkie przedmioty mogce suy do polepszenia stanu moralnego, fizycznego i materialnego narodw s tam roz42 Racja stanu. 43 Szlachectwo nakada obowizki.

trzsane. Religia i polityka maj swoje kongresa. Kiedy uczeni innych narodw nie zapominaj ani na moment swego wysokiego powoania i pracuj w celu przydania swoich imion zapisanych w ksidze niemiertelnoci, jakie imi dawne moe nam przedstawi Rosja? adnego. Ona niedawno zacza si uczy. Ale dzi pisma publiczne wyliczaj ich bardzo wiele, pomidzy nimi jest kilka dziesitkw

Homerw, Pinda-rw, Demostenw i Bg wie jakich jeszcze? C wic buduj ci sawni mowie? Uczeni europejscy zalecaj ludom pokj i zgod. Uczeni ruscy ogaszaj nienawi i zemst. Dziki ich gorliwemu staraniu Polaki s nienawidzeni przez dzikie narody bkajce si w tundrach i niegach lodowatego morza i yjce z poowu w Ameryce ruskiej. Te biedne dzikie wyobraaj sobie Polaka (o imieniu ktrego nigdy nie syszeli) jako straszydo wyszedsze z gbi morskiej, majce elazne pazury i zby, rozdzierajce i poerajce wzrosych i poykajce cakiem mae dzieci. Co jest powodem tego? Nie zgaduj. Moe podo, moe ch zasuenia sobie nagrody. Moe le zrozumiany patriotyzm, moe wrodzona dziko wzita od dawnych wadcw Mongow, ktra ich cignie do szkodzenia sabszym i dogodzenia swemu zwierzcemu instynktowi. Wprawdzie Karamazin powiedzia w swojej historii, e panowanie Tatarw wycisno takie pitno na charakterze Ruskich, e ono dzi jeszcze nie zagadzio si. Pojmawszy kobiety na kruczki, rzucili po-

dobne kruczki na biskupw, e oni nie dziel nienawici i zemsty z urzdnikami ruskimi i nie wystpili przeciwko powstaniu z przeklestwem i grobami, wystawiajc wasne ycie na niebezpieczestwo i wieczne prawdy religijne na wzgard. Biskupi rozsdniejsi od swoich przeladowcw (chocia take zowicych si chrzecijanami), e nie trzeba rzuca witoci psom i pere winiom, przymuszeni s w milczeniu oczekiwa korzystnej pory. Wy, ktrzy nas przeladujecie, mog powiedzie biskupi, postpicie daleko lepiej, kiedy skoczywszy te straszne kary bdziecie prosi cesarza ogoszenia penej i bezwarunkowej amnestii, zapomnienia przeszoci i zapewnienia lepszej przyszoci Gos ojca bdzie syszany przez jego dzieci, jeeli tylko bdzie prawdziwym gosem ojca; a wtenczas my popieszymy z balsamem religii i poczymy starania nasze ze staraniami ojcowskimi dobrego monarchy, o ktrego litoci jeszcze nie wtpimy. Spokojno, ktr tak chwal i przypisuj surowym rodkom swoim rzdcy niektrzy, pochodzi tylko z nadzwyczajnego utrudnienia i pory roku nieprzyjaznej dla prowadzenia wojny w lasach. Lecz jeeli nie zostan usunite przyczyny, to ona odnowi si moe przy kadej sprzyjajcej sposobnoci, ktre w Europie rodz si w kadym dniu nowe. Uwaa trzeba, e biskupi maj swego naczelnika, ktremu winni posuszestwo" 44. 44 Ostatnie zdanie dopisane przez ukasiskiego pniej.

Sposoby uspokojenia [w]zburzonego kraju s bardzo dawne; one mona widzie w rnych historiach. Pomidzy tymi mwi Makiawel, e Cezar Borgia dla umierzenia jednej zbuntowanej prowincji posa rzdc okrutnego i nieludzkiego czowieka z surowymi instrukcjami, ktry je wykonywa po swojemu. Lecz jak tylko ten ksi postrzeg, e ta surowo jest dostateczna i zaczyna przynosi skutki, to popieszy zaraz odwoa okrutnego rzdc i ukara go mierci. Lud uspokoi si prdko i bogosawi ksicia za jego sprawiedliwo. Z tego wypywa ta regua, e przez dugie kary i przeladowania nie trzeba wkorzenia nienawici lub przyprowadza lud do rozpaczy. Gdyby Mikoaj trzyma si w r. 1831 tej maksymy, to moe dzi nie byoby powstania. Zastanwmy si nad Wgrami. W 1849 r. cesarz austriacki posa tam g[enera]a Haynau dla ostatecznego uspokojenia kraju, a bardziej dla ukarania winnych. Jednak cesarz nie zostawi go tam dugo i odwoujc go powiedzia, e g[ener]a Haynau nadto stawia si midzy monarch i ludem. Zwalajc win i nienawi na narzdzie swojej woli cesarz postpi tu podug regu polityki, ale zaniedba uy przebaczenia i agodnych rodkw. Widzimy wic teraz, jakie skutki wyniky z zaniedbania tej drugiej, waniejszej jeszcze maksymy. Naj-sprawiedliwszy i umiarkowany czowiek, posany dla uspokojenia kraju, znalazszy si pord krzykw, skarg zburzonego ludu, nie moe zachowa zimnej krwi i spokojnego umysu. Dla

wykonania spiesznego danych sobie rozkazw i sam czujc tego potrzeb, on tam mimowolnie popeni wiele uchybie i niesprawiedliwoci i tym samym stanie si nienawistnym i niezdatnym zdziaa tam co dobrego, taki czowiek z odmian systemu postpowania powinien by odwoany. Daleki jestem od tej myli, e trzeba z nim tak postpi, jak Cezar Borgia, przeciwnie, on powinien by dobrze wynagrodzony, jako przyjmujcy na siebie nienawi i jej skutki, tylko nie moe tam zosta. Jego obowizek by kara i on go wypeni. Dla uspokojenia trzeba innego z agodnymi rodkami. Trudno by jednemu czowiekowi srogim i agodnym. Zwracam moj uwag na dzisiejsze pooenie Polski. Rewolucja caego narodu nie jest dzieem jednego lub 100 ludzi, tu s inne wane przyczyny, ktre trzeba usun agodnoci i cierpliwoci. Jakiche sposobw uywaj dla uspokojenia kraju? Gwatownych i okrutnych. Trzeba kara bardzo winnych, dla

zastraszenia reszty niechtnych. Pozwalam na to, e kary s potrzebne, tylko niech krtko trwaj i nie powtarzaj si czsto. Ale nie tak postpuj rzdcy ruskie, oni ubijajc ludzi myl, e zniszcz zard rewolucji i zapominaj lub te nie chc zna, e idea bdc niemiertelna i zabita by nie moe. Niedowolni, e karz winnych, lecz jeszcze przeladuj niewinnych biskupw, e milcz, kobiety za to, e pacz. Dawno jest powiedziano: e milczenie jest podejrzane, a pacz jest zbrodni w oczach tyranw.

Trudno jest zawsze przewidzie przyszo, a w teraniejszych burzliwych czasach, w ktrych kady dzie przynosi nam nowe odmiany, jest jeszcze daleko trudniej. Nie mona wic zgadn, co si stanie z Polsk? Zostanie si ona podleg Rosji lub odzyska swoj wolno? W pierwszym przypadku cesarz posiada bdzie zniszczony, usiany kociami i zbroczony krwi kraj, ktrego mieszkacy, paajcy nienawici i zemst, bd chwyta kad sposobno do powstania, zachceni do tego ubstwem i zniszczeniem. Dla utrzymania podobnych mieszkacw w posuszestwie, trzeba tam trzyma liczne i kosztowne wojsko. Na bagnetach mona si tylko opiera, ale na nich usi, wypocz nie mona. W drugim przypadku, jeeli Polska bdzie niepodlega, to rozsdna i umiarkowana polityka nabdzie dla Rosji dobrego i przychylnego ssiada i tym sposobem oba narody, yjc w zgodzie, bd pracowa wsplnie dla swojej pomylnoci. atwo sta si moe, e Polaki, wdziczni cesarzowi za jego askawo i ojcowskie pobaanie, powoaj jednego z czonkw rodziny cesarskiej do tronu. Podobny projekt by puszczony w obieg w 1793 r. w czasie wojny z Rosj i konfederacji targowickiej, a teraz mdra polityka, umiarkowanie, agodno i dobro cesarza w jednym i drugim zdarzeniu zrodz dobre i pewne skutki korzystne dla obydwu narodw. al si niektre uczone Ruskie, e Polaki

czerni ich wszdzie. Wszake to nie jedni Po-laki i nie dzi, ale bardzo dawno zaczto mwi le o Ruskich i to nie tylko europejcy, ale nawet azjatcy. Niektre obyczaje i wady Ruskich weszy w przysowie np.: gruby i nieokrzesany jak Ruski, okrutny jak Ruski. Kara wojskowa ruska, opowiadana w rnych anegdotach,

napeniaa strachem i zgroz suchajcych. Jednym sowem Moscal, Moscowite jest typ okruciestwa, nieowiecenia i niewoli. C wic tu dziwnego, e ponisszy od Ruskich tyle zego, nie mog o nich mwi dobrze? Moe o nich lepiej odzywaj si Tatary przyszede z Krymu, albo Bugary chccy tam osi i powrciwszy nazad, skd wyszli? Lub te Czerkiesy i inne ssiednie narody codziennie wychodzce z gr Kaukazu? Okoo stu lat, jak tam cignie si wojna, i przypuszcza mona, nieprdko skoczy si. Francuzi zaczli wojn w Algierze przed 1830 rokiem i ju mino kilka lat jak kraj jest spokojny. Bo Francuzi bdc owieceni trzymaj si rozsdnej polityki tak u siebie, jak i za granic, w Algierze i Meksyku. Przeciwnie, Ruskie s wszdzie barbarzycy, wnosz tylko w si materialn, a sia nie tworzy niczego (la force ne cree rien). Jednak uczeni ruskie nie mog znosi tego, e o nich tak niektrzy sdz i mwi, i oddaj obcym wet za wet, jak tylko mog, naladujc swoich dzikich przodkw, ktrzy w swoich dawnych kronikach mwic o kadym cudzoziemcu zawsze przydali przydomek poganny, a wiaroomny itp. Jednak uczeni

ruskie nie zgaduj, e jest midzy nimi najwikszy potwarca, ktry przed caym wiatem jawnie i niewtpliwie wystawia ich, e oni jeszcze nie mog zaj miejsca midzy cywilizowanymi ludami. A ten wielki potwarca jest razem sawny Aleksander II. Ten mdry mo- narcha prowadzony ludzkoci i chci owieceni, cywilizowania i polepszenia swoich poddanych zaglda bystrym okiem w najskrytsze zaktki i wszdzie znajduje zgnio, sprchnia-o, opuszczenie, zepsucie, niesprawiedliwo naduy i nieprawe zyski, zaraz obmyla i wskazuje sposoby dla usunicia tych zastarzaych ran i boleci. Tu s ju nie goe sowa rzucone na wiatr bez adnych lub z niepewnymi dowodami, tu s widoczne i gone czyny (facta) przekonywajce, e Rosja nie moe jeszcze nazywa si krajem cywilizowanym. Ona teraz tylko wesza za staraniem Aleksandra II na pewn i prawdziw drog wiodc do tego celu. Przejdzie wiek cay przy pomylnych okolicznociach nieli Rosja dojdzie do tego punktu, na ktrym dzi stoj drugie europejskie narody i nieli powoli otrznie si z barbarzystwa i zamieni ducha i natur swego rzdu. Nie myl, eby znalaz si kto i powiedzia, e cesarz naladuje nieszczliwego i nie majcego rozsdku Piotra III lub kaprynego Pawa, ktrzy poruszali wszystko dlatego jedynie, aby nie zostawi na miejscu i zyska, czyli raczej zadziwi wszystkich swoj niespokojn i bezpodn, czasem szkodliw troskliwoci. Oni chcieli tylko re-

muer pour remuer45 i nic wicej. Cesarz Aleksander II, dajc powody skaniajce go do przedsiwzicia kadej odmiany, przekonywa kadego o jej potrzebie. Ot, to jest dostateczny dowd, e obce narody nie wymylaj faszywych i niekorzystnych wieci o Ruskich. Co si tyczy Polakw, ich wymawia46 sabo i wojna z potn Rosj, zmuszajce ich do wzywania pomocy i ludzkoci ludw Europy. Mwic o historii obydwch narodw, bd mia sposobno wspomnie o tym jeszcze. W barbarzyskich wiekach, czyli w tak zwanych rednich wiekach, narody yy odosobnione, komunikacje byy trudne. Gazety nie istniay, zjawienie si zagranicznego posa w jakimkolwiek kraju stanowio epok. Kady nard zna tylko swoich ssiadw, i to powierzchownie, nie mogc lub nie chcc pozna ich lepiej, std nienawi, wojna i wzajemna nieufno panoway wszdzie. Dalsze kraje znane byy tylko z imienia i niepewnych opowiada. Wojny, gwaty, podbicia i ch przywaszczenia sobie cudzego dobra byy jakby wrodzone wszystkim. Ten by wielki bohater i zrczny polityk, ktry mg moc i chytroci obedrze drugiego. Religia chrzecijaska uczya i przypominaa prawida sprawiedliwoci, ludzkoci i umiarkowania, kady je zna i szed tam, gdzie go prowadziy gwatowne namitnoci i dzikie, nieobuz45 Burzy dla burzenia. 46 Usprawiedliwia.

dane47 skonnoci. Pniej z owiat te same pomysy tak dugo zaniedbane zaczy wchodzi w praktyk. Sdy zblia si midzy sob poczy i z tego powstaa nowa, nieznana dawniej wadza, opinia publiczna. Fryderyk II pruski nie chcia jej uzna i za-ledwie nie utraci tronu i ycia. Napoleon I, sprawiedliwszy i wicej ludzki, chcc uporzdkowa wstrznit w zasadach przez rewolucj Europ, uy gwatownych i prdkich rodkw nie zawsze zgodnych ze sprawiedliwoci, wznieci przeciwko sobie opini publiczn. On trzyma si tej dawnej maksymy, e cel usprawiedliwia rodki i liczni jego nieprzyjaciele i ci, ktrych interesa byy uszkodzone, poczywszy si, wezwali na pomoc rewolucj, ktr umierza, i skoczyo si na tym, e ten wielki czowiek straci tron. Umierajc na wygnaniu zostawi pomidzy innymi maksymami te 3

waniejsze: e opinia jest mocna, trzeba j szanowa, e czasy gwatw i zawojowa skoczyy si. I e moc nic nie tworzy. La force ne cree rien. Sprawiedliwo tych maksym potwierdzi jego wasny upadek. Opinia publiczna codziennie wzmacnia si. Rewolucja, usunwszy swego mocnego przeciwnika, robi mow postpki, stawiajc nowe opory tyranii, gwatom i uciemieniem. Z tego, co si teraz dzieje w Europie, wida, e najstraszniejsze przykady s stracone dla rzdcw. To s krety, ktre ryj spokojnie zie47 Nieposkromione.

mi, nie zwaajc, co si dzieje nad ich gowami. Po upadku Napoleona dowolni z jednej strony rzdcy, e wybawili si od gronego pedagoga, zapomniawszy nawet przystojnoci, oddali si jak szkodniki szumnej radoci i uniyli si w oczach swoich poddanych. Niczym nie wstrzymani mocniejsi rzucili si z dzik wciekoci dla rozszarpania, dzielenia i zajcia posiadoci sabszych. Taki by ten kongres wiedeski, zgromadzony w imieniu sprawiedliwoci i ludzkoci, dla poprawienia i uchylenia niesprawiedliwoci zdziaanych przez tego tyrana Napoleona, kiedy czonki tego kongresu zdziaali wicej zego w tak krtkim czasie nieli Napoleon w cigu caego swego panowania. Te bezwstydne i nierozsdne Don Kichoty mylay, e te ldzie, ktrych oni dzielili midzy sob jak stado owiec, s w samej istocie zwierztami, a zatem nie widz i nie pojmuj ich nierozsdnych postpkw i przyjm w milczeniu i z pokor ich rozporzdzenia. Lecz niespodziewanie ludy poznay ich samych i ich dziaania i zaczy same myle o swoich wasnych sprawach. Zastanwmy si na moment. e kiedy jeden tylko wulkan zrobi tyle nieszcz, c dopiero bdzie jeeli odkryje si ich wicej? Wszake w Europie samej liczy si ich kilkanacie, ile ich jest w Ameryce i innych czciach wiata? Rwnie jeszcze i nad gowami naszymi zbieraj si chmury groce [h]uraganem. Jakie przygotowania dziaaj si, jeeli nie do wstrzymania,

to przynajmniej do zmniejszenia strasznych skutkw tych fenomenw? Jakie stawiaj narzdzia w rodzie gromoodwodw48? adnych. Rzdcy zatrudnieni w

swoich gabinetach nad wymylaniem nowych kombinacji politycznych, nowych przymierzw trwajcych kilka lub kilkanacie dni i zamienionych drugimi podobnymi, pisaniem not, deklaracjw, protokow i innych mdrych, dowcipnych i godnych podziwie-nia, lecz nieuytecznych dyplomatycznych pism, podobnych tym, nad ktrymi przez kilka miesicy trudniy si 3 gabinety w swoich negocjacjach z gabinetem ruskim w sprawie Polski. Ludy niespokojne i nieprzyjazne jedne drugim, a wszystkie w niezgodzie ze swoimi rzdami. Interesy i widoki zmieniaj si w kady dzie i rodz nowe kombinacje i przymierza, tak e aden rzd i kraj nie moe z pewnoci dzi twierdzi, e obecny sprzymierzeniec zostanie mu jeszcze jutro lub te przejdzie do nieprzyjacielskiego obozu. Zjawienie si k[si]cia Augusta i sprawy Danii pomieszay polityk Niemiec i niektrych krajw Europy. Austria i Prusy, zawiesiwszy antagonizm i dawne niechci, zbliyy si. Austria .niedawno chciaa reformowa konfederacj niemieck dla swojej korzyci, zmuszona bya przez Prusy ukoczenia tego projektu odoy lub zaniecha. Od dawnego czasu Austria miaa na swojej stronie 2 mniejsze krlestwa i znaczn liczb wielkich i maych ksistw do cile z ni sprzymierzonych. Dzi 48 W rodzaju piorunochronw.

te wszystkie kraje zupenie odstpiy od niej. Z Francj nie moe by dobrze. Stan pastwa wewntrzny niewiele jej obiecuje dobrego. Sejm, czyli tak zwana Rada Cesarska, zoona z rnych narodw, rnicych si jzykiem, religi, obyczajami, zwyczajami, majcych swoje oddzielne interesa, widoki i potrzeby, przedstawia wie babilosk. Tam nie moe by zgody i jednoci. Wgry, niedowolne i w zawieszeniu, czekaj tylko pomylnej pory do powstania. Galicja i Wenecja nie ycz i nie mog yczy sobie zosta pod panowaniem Austrii. Anglia miesza si tylko do spraw staego ldu, podug kaprysu opinii publicznej, czsto zmienianej i niektrych rwnie niepewnych widokw rzdu, ktry dzi jest na stronie Danii przeciwko Niemcom, tak jak niedawno by na stronie Niemcw przeciwko Danii. Gabinet pruski nie chcia zbliy si z izb nisz, a ta w niezgodzie z izb wysz. Landwehr i rednie, i nisze klasy mieszczastwa nie lubi regularnego wojska z powodu, e tam wikszo oficerw s szlachta. Wochy, ze swoim Garibaldi i Mazzini chccymi dziaa pomimo rzdu, oni to gotowi wmiesza si ze swoimi oddziaami tam, gdzie tylko zacznie si dzieo rewolucji. Pomimo tak wielkich triumfw, ktre odnis gabinet ruski nad 3 gabinetami, pooenie Rosji jest krytyczne i niebezpieczne dlatego, e jest

przechodnie. Lud ruski yjc w zaniedbaniu nie mg by, jak tylko barbarzyskim. Duga niewola zrobia go w pdzikim i zadusia w nim wrodzone dobre skon-

noci, ktre, gdyby zostawione same sobie, yjc wolnymi i rozwijajc si, zdziaayby mu wiele dobrego. Teraz lud ten, wyprowadzony z odrtwienia, potrzebuje wiele starania, cierpliwoci i czasu, aby potem inie naduy danej mu wolnoci na swoj szkod i - szkod drugich. Jakiche sposobw uywaj rzdzcy i moni dla zagodzenia tej dzikoci i dania pierwszych zasad cywilizacji? Oto podbudzaj wszystkie ze skonnoci, zachcajc, zbierajc i dyktujc tysice adresw pene nienawici i zemsty i nadto jeszcze sami przez publiczne pisma, rnymi sposobami, podajc rne rodki przeciwko Polakom, przygotowuj t zamylon przez siebie katastrof zgadzi Polakw z powierzchni ziemi z pomoc ydw, Cygan, Tatar, Baszkirw, Samojedw i innych dzikich narodw. Ci ich mocie, wicej li nieli rozsdni, nie mog by liczni i w znaczeniu, a zatem bezsilni. Adresy nikogo nie ustraszaj i nikomu nie zaszkodz, moe tylko jednej Rosji, jeeli za granic przyjm ich za opini publiczn. Ale i tam s rozsdni ludzie, ktrzy nie uwierz tej jednoci midzy rnymi ludami, o ktrej tak trbi, tak jak wtpimy o odwadze czowieka, ktry si z ni chepi wszdzie. Piotr Wielki, wzywajc cudzoziemcw, wprowadzi do kraju nieznane w Rosji pomysy i pierwsze nasiona rewolucji, one rozwijajc si ju nieraz pokazuj, e pody dojrzewaj z pomoc dwch przeciwnych sobie stronnictw. Jedno yczy sobie szczerze odmiany, drugie

przeciwne pierwszemu, przez swj nierozsdek i niezrczno, pomimo woli przypiesza katastrof. Jeeli Aleksander znisszy si z Napoleonem nie uatwi i nie zmniejsz przyczyn, ktre cz si z przywrceniem Polski i przydadz mu wano, wtedy nastpi wojna. Jeeli bdzie ona regularna, jak zwyczajenie bywa midzy dwoma rzdami, to mona przewidzie jej skutki i koniec. Lecz jeeli przydarzy si rewolucja, to nikt nie jest w stanie przewidzie tych wstrznie, klsk i nieszcz, jakie zlej si nie tylko na Rosj, Europ, a moe i dalsze kraje,

rwnie gdzie i kiedy bdzie ich koniec. Napoleon czsto powtarza: ,,wszystko dla ludu, ale nie przez lud". Sprawiedliwo tej aksjomy uzna w swoim czasie ten niebaczny, cho mocny rzd ruski, ktry uzbraja narodowoci, religie i kasty jedne przeciwko drugim. Moe niedaleko jest ten czas, w ktrym lud wiejski rzuci si wymordowa szlacht i zabierze ich majtek. Zy przykad podsycany chciwoci prdko i atwo przejdzie i do Rosji. To bdzie czas, w ktrym chocia pno speni si sowa Napoleona I: ,,Rosja jest popchnita w przepa, przeznaczenie jej speni si". Nastanie dzie sdu i rachunku, Rosja bdzie zmuszona wypaci si do ostatniego szelga za zgwacenie praw boskich i ludzkich, nie tylko wzgldem obcych narodw, ale nawet wzgldem wasnych ludw, jeeli mdro i znane cnoty Aleksandra nie zmniejsz i nie skrc tych przygotowanych kar strasznych.

Maa ojczyzna dana Polakom przez Napoleona i kupiona cen ich krwi nie moga ustoi przeciwko niesprawiedliwoci i chciwoci i zostaa podzielona przez kongres wiedeski, z powodu, e Polacy sabi nie mogli oprze si przemocy, przed ktr zamilky na moment prawa, ale nie mogy by zniszczonymi, gdy one s wieczne. 1) Jako niewolnik nie moe nigdy straci swo-jej wolnoci danej mu od Boga i przyrodzenia i adne ustawy miejscowe, postanowione przeciwko niego, s niewane i nie mog odj od niego prawa odzyskania swej wolnoci w kadym czasie, tak ujarzmiona przemoc i zdrad Polska nie stracia i nie moga straci swoich wsplnych wszystkim krajom istnienia i niepodlegoci. Wszystkie ukady, umowy, transakcje, konwencje i tym podobne akta, postanowione przeciwko jej praw, s niewane, nawet przysiga wymuszona nie obowizuje jej mieszkacw. Przykady tego mona widzie w historii rnych narodw i wiekw. Przytocz tu tylko blisze. Hiszpani uwolnili si od Maurw, od tych Hiszpanw oswobodziy si Niderlandy i Portugalia, Rosja od Mongow, a niedawno jeszcze Serbia, Grecja, Modawia i Woochy od Turkw, z pomoc nawet innych narodw, midzy ktrymi liczy si ta sama Rosja, ktra swoim tyraskim obchodzeniem si zmusia nas do powstania i teraz w drugi raz usiuje nas podepta, ale nawet zetrze nas z powierzchni ziemi, dajc nam nazwisko buntownikw, burzycielw itp. i pobudzajc prze-

ciwko nas nienawi dzikich narodw, podobnie jak zy pan daje rne obelywe nazwiska zbiegemu niewolnikowi. Jeeli Rosjanie uczyni zarzut mwic: Mymy oswobodzili si od Mongow i pomogli uwolni si od Turkw narodom chrzecijaskim, z powodu e ci pierwsi s mahometanie, a ostatni s nasi bracia wyznajcy jedn z nami religi, to kady moe im odpowiedzie: wy, chrzecijanie, zdrad i przemoc ujarzmiwszy drugich chrzecijan, nie dotrzymujc danych im obietnic, obchodzilicie si z nimi gorzej, jak Turki i Tatarzy, ktrzy przynajmniej szanuj religi swoich poddanych, a wy zmusilicie chrzecijan innego wyznania do przyjcia waszego, ktrzy przeladowani napenili Europ swoimi skargami. Turki za toleruj wszystkie sekty muzumaskie. 2) Cesarz Aleksander majc sobie przyznan t cz Ksistwa Warszawskiego, ktr ju posiada, nada jej nazwisko carstwa, czyli Krlestwa Polskiego i sam przyj tytu krla [cara]. Chcc jednak to posiadanie uprawni, opierajce si na oru, a zatem niepewne, ogosi konstytucj, ktra przedstawiaa uroczysty akt umowy zawartej explicite midzy narodem i monarch. Akt ten by przyjty z wdzicznoci i zaufaniem. Kady bowiem sdzi, e on jest korzystny dla obydwu stron i bdzie wzajemnie zachowanym. Polakom zapewnia te same prawie swobody, ktre posiadali pod rzdem Ksistwa Warszawskiego, i obiecywa powikszenie w przyszoci. A cesarzowi no-

szcemu koron staroytnego i obszernego krlestwa zapewnia, e bdzie przyznanym i od innych Polakw yjcych pod panowaniem Austrii i Prus ich prawnym krlem. Takowa to moralna przewaga, zwikszajc siy materialne, czynia monarchw ssiednich krajw ostronymi, ktrzy spogldali na cesarza Aleksandra z bojani i poszanowaniem jako na arbitra Europy. Tak mylaa Europa, Polaki i Napoleon na wyspie w. Heleny, rozumiejc, e oni maj spraw z rozsdnym, zrcznym, pojmujcym swoje pooenie i wypywajce z niego korzyci monarch, lecz nie bezrozsdnym i bez charakteru i wytrwaoci Aleksandrem. Na pierwszym sejmie zdawao si, e nard zacz wchodzi w posiadanie danej sobie konstytucji, ale na drugim sejmie ju cesarz znudzi si gra rol liberalnego i konstytucyjnego monarchy i osdzi, e wygodniej by samowadnym. Wkrtce potem z powodu maego i prawie nieznaczcego zdarzenia minister [sekretarz] st[anu] Sobolew-ski [Ignacy] pisa do namiestnika krlewskiego, e konstytucja nie obowizuje cesarza, gdy bdc tylko dana z aski kadego czasu odwoana by moe. Pniej odwoano wolno druku.

Wyznaczony sd wojenny dla osdzenia m[ajora] [ukasiskiego] wypadao lepiej zostawi, jaki jest, to jest sdem wojennym, lecz zowic go zastpujcym senat, uniono pierwsze zgromadzenie w kraju. Jednym sowem widziano w Warszawie to, czego nie zdarza si widzie nawet w Konstantynopolu, eby

aga 49 janczarw zastpowa kadiego 50. Tak Aleksander psu bez adnej potrzeby swoje wasne dzieo, ktre zachowane mogoby jeszcze na co jemu przyda si. Mao jeszcze kto wiedzia, e ten monarcha jest tak nierozsdny, dopiero facta widocznie pokazay stan jego umysu, jako to unienie konstytucji i senatu wraz z nieporzdkiem w puku siemianow[skim]51, tak e ju zaczto dosy mwi, e cesarz ma pomieszanie zmysw. auj, e bdc w tym pooeniu nie przysza mu zbawienna myl naladowa Karola XII szwedzkiego i posa do Warszawy swj but52 i odwoa w. ks. K[on-stantego]. Zamiana ta przyniosaby tam spokjno i pewny nawet porzdek. Na mocy ukadw w. ks. Mikoajowi zapewniono koron cesarsk, a w. ks. Konstantemu] oddano nieszczliw Polsk, aeby tam bez przeszkody mg dowiadcza swojej tyranii i kaprysw, w nadziei, e Polaki, sabi, nie odwa si stawi mu adnego oporu, zamiast e z Ruskimi nie uszoby mu tak bezkarnie. Wszake samemu bogosawionemu Aleks[an-drowi] I gotowano mier w Biaej Cerkwi, ale on popieszy si umrze dobrowolnie, a w. ks. K[onstanty] zosta nieograniczonym monarch. Jednak Aleks[ander] za swojego ycia wraa 49 Dowdca oddziau w wojsku tureckim. 50 Sdzia (arab.). 51 Bunt w puku siemionowskim w 1820 roku. 52 Legenda, spopularyzowana przez Voltaire'a, jakoby Karol zamiast wraca z Turcji do Szwecji posa senatorom swj but rajtarski i kaza go sucha.

mu cho czasem jakkolwiek obaw, lecz po jego mierci, nie znajc adnego hamulca, przypieszy rewolucj. Jednak w. ks. K[onstanty] mia jedn cnot, e nie by hipokryt, i e bdc z przyrodzenia zym nie stara si wydawa lepszym. Aleksander, gorszy od niego, zawsze nosi mask agodnoci i dobroci, mia ch by Tytusem, chocia czsto zapomina si i pokazywa zby i pazury.

3) Cesarz Mikoaj bdc jeszcze w. ks[iciem] mia opini rozsdnego i umiarkowanego k[si]-cia. Polaki wiele spodziewali si od niego, ju dlatego samego, e on z w. ks. K[onstantym] nie bdzie mg dugo y w zgodzie. Wstpiwszy na tron cesarz Mikoaj zacz swoje panowanie od wieszania, zsyki, wygnania, knutw, przeladowania i tym podobnych ask. Grony manifest da pozna wiatu, jakiego monarch nabya Rosja, tak e powszechnie aowano Aleksandra, ktry by nienawidzony. Co do Polski, to ju powiedziaem dosy, jakie byo jego postpowanie. Pooenie kraju byo nieznone i pogarszao si codziennie. W. ks. K[onstanty] bez adnego hamulca uciska kraj swoimi dzikimi skonnociami i przez swoje kaprysy i tyrani przyprowadziwszy Polakw do rozpaczy, zmusi ich do powstania. Cesarz Mikoaj, olepiony pych i zemst, nie kad adnych granic swojej nienawici. On nie mg tego znosi, e Polacy tak prdko zapomnieli tych wielkich dobrodziejstw, ktrymi tak szczodrze obdarzy ich w Warszawie, to jest widowiska koronacji

i pieczonych wow, kara wic surowo, czsto mi oddzielajc winnych od niewinnych, podepta nie tylko sprawiedliwo i ludzko, ale nawet przyzwoito. On nata swj umys, aeby w kadym momencie i miejscu pokazywa Polakom swoj nienawi i wzgard. Nie-dowolny tym, e nadgorodzi wojskowych ruskich orderami polskimi walczcych przeciwko Polakom, przyda feld-marsza[kowi] Paskiewiczowi do tytuu erywaskiego tytu k[si]cia warszawskiego, ale jeszcze dla uwiecznienia swojej zemsty, na bramie triumfalnej obok imienia Turkw i Persw wystawi imi Polakw i tym samym pokaza przed caym wiatem, e on nie przyznaje Polakw za swoich poddanych i dzieci, i da nam prawo nie przyznawa go naszym monarch. Polaki w jego oczach byli tylko zmuszeni orem do posuszestwa niewolnikami i wzajemnie zaczli uwaa jego jako pa-dyszacha tureckiego lub perskiego. Rozwd ten midzy monarchi i narodem, publicznie wyrzeczony przez cesarza Mikoaja, przyjty zosta przez Polakw i zwizki ich czce zerwane zostay na zawsze. 4) W takim stanie znalaz kraj cesarz Aleksander II przy wstpieniu swoim na tron. Gdyby ten monarcha nie tracc ani jednego momentu czasu i nie zrobi tych uchybie [o ktrych wyej wspomniaem] i gdyby z szczer chci zaj si dzieem Polski, dajc jej dawn lub now lepsz konstytucj, opart na mocnych zasadach, to i wtenczas nie mog

jeszcze twierdzi, czyliby mg zadowoli Polakw i na nowo poczy gwatownie rozerwane wzy. Ze pucio gboko korzenie. Pwie-kowe dowiadczenie jasno przekonao Polakw, e nie tylko pod rzdem, ale pod wpywem Rosji, Polska nie moe by spokojn i dowoln. Sto razy orem Polaki mog by zmuszeni do posuszestwa i sto razy powstawszy walczy bd z powikszonym zapaem za swoj niepodlego, dopki nie zostan wolnymi. Ju my nie yjemy w tych czasach, kiedy gwaty i przemoc stanowiy prawo i std moemy spodziewa si, e nasze nieszczcia nie bd trwa dugo. 5) Polska koniecznie musi i bdzie odczona od Rosji. Bezpieczestwo Europy, jej przysza spokojno wymagaj tego, aeby Polska mocna i rzdna zasaniaa j od Rosji, tak jak dawniej zasaniaa j od Turkw i Tatarw. Taki by plan Napoleona I przy zaczciu wojny 1812 r. Dopki ten plan wykonany nie bdzie, Europa zostanie w obawie. Rosja jest pastwem jedy-nowadnym i wojskowym, a zatem duch i dno jej: wojna i zdobycia. Pomimo wszystkich reform i chci cesarza utrzyma pokj z innymi narodami, ona nie zmieni swego dawnego ducha i sam lubicy pokj jej wadca bdzie zmuszony prowadzi wojn, aby zatrudni liczne swoje wojsko, ktre bdzie zmuszony trzyma, e jego potga wzbudza nienawi i obaw w Europie. A tak Europa nigdy nie bdzie mie pokoju. W tych 5 punktach s zawarte konsekwencje

wypywajce z niniejszych pamitnikw i dugich rozmyla. Ja nie jestem ju z tego wiata. Wolny od obawy i nadziei, a nawet od przesdw, uprzedze i namitnoci, mao majc stycznoci z obecnoci, ja yj tylko w przeszoci. Przeszo jest moje stanowisko, w ktrym gotuj si do dalekiej podry w nieznane kraje przyszoci. Tak usposobiony, wkrtce spodziewam si stan przed tronem Wszechmocnego i ponios te 5 punktw jako akt oskarenia przeciwko niesprawiedliwoci i tyranii, prosi bd nie kary, nie zemsty, a nawet nie surowej sprawiedliwoci, lecz tylko ojcowskiej poprawy dla winnych, pocieszenia i ulgi dla cierpicych i na koniec zgody, pokoju i bogosawiestwa dla obydwch narodw, gdy bdc ssiadami nie bd nigdy uywa pomylnoci, jeeli zachowaj dawn nienawi, i [bd] szkodzi sobie wzajemnie. Mj gos jest mniej jak gos w pustyni, on nie bdzie syszany przez adne yjce jestestwo. Prawda bardzo trudno dochodzi do monarchw, a czsto wcale nie

dochodzi. Ale jest jeszcze gos boski, on daje si sysze tym, ktrzy s godni. Ufam w miosierdzie Boga, e gos jego przemwi do serca Aleksandra i przemwi nie na prno. Jake bybym szczliwy, gdy-1 bym dowiedzia si, e ten monarcha, kierujc si skonnoci swego dobrego serca, wyrzek tylko te sowa: ,,Polaki s wicej nieszczliwi jak winni i zasuguj wicej na politowanie -ni-eli na kar". Sowa te, wyszedszy z ust po-

dobnego monarchy, nie zostan prnymi sowami padajcymi na ziemi, one zbawi wielu od mierci i cierpienia, otr zy przeladowanych wdw i sierot, stan si wasnoci historii i potomnoci podobnie sw Tytusa i oprcz tego bd zapisane w ksidze ywota. Ja z mojej strony umierajc, modlc si za moj ojczyzn, bd bogosawi Aleksandra. yjc okoo 40 lat samotnie (przyzwyczaiem si rozmawia z samym sob i dopiero w przeszym roku w jesieni zaczem pisa z powodu dziea F. Smitt, o ktrym na pocztku wspominaem. Piszc pamitniki jedynie dla siebie, nie staraem si zachowa peny porzdek i [nie dbaem] o lepszy styl, znajc prawie, e ich nikt nie bdzie czyta za ycia, a moe i po mojej mierci. Mnie one przynosz wiele roztargnienia, a nawet przyjemnoci. One mnie odnawiaj w pamici rne zdarzenia i osoby, a szczeglniej te, ktre mnie co dobrego uczyniy. Ja jestem mocno przekonany, e wywiadczone usugi i dobrodziejstwa z jednej strony i odebrane z drugiej s i najtrwalsze wzy czce cae spoeczestwo lub pojedynczych ludzi, mocniejsze nieli zwizki narodowoci, religii i krwi. Wszake religia chrzecijaska, ogoszona i przepowiadana dla poczenia rnych narodw, zaleca mio bliniego i dobroczynno. Z urodzenia i wychowania Polak, ja nienawidziem Rosj i jej mieszkacw. To byo skutikiem wrae, ktre na mj dziecinny umys zrobiy krwawe sceny 1794 r. Wiek, a z nim

dowiadczenie i lepiej poznana religia umiarkoway moje skonnoci i uczucia i zdzieali mnie kosmopolit. Nie przestajc kocha nad wszystko moj ojczyzn, ja nie mog nienawidzi adnego narodu. Kady nard mnie interesuje (chocia niejednakowo) i sprawia mnie prawdziwe ukontentowanie z postpw, ktre czyni

na drodze polepszenia moralnego i materialnego, bynajmniej nie zwaajc, czy ten kraj i nard zowie si Tunis, Maroko, Portugalia, Algier lub Hiszpania. W Rosji, gdzie teraz yj, znalazem wiele ludzkoci. Pomidzy maej liczby osb, z ktrymi moje pooenie pozwalao zbliy si, kada z nich staraa si nie mi ulg i pocieszenie, nawet prostym onierzom winien jestem wdziczno, aden z nich nie odmwi mi usugi i pomocy, ktrych daem. Lud prosty przeczuje instynktem, kto mu dobrze yczy. Czsto przechodzc sysz imi cesarza wspominane z bogosawiestwem, a jednak nie syszaem dawniej podobnie wspominanych imion Aleksandra I, w. ks. K[onstan]-tego i Mikoaja. Sdz, e mier moja bdzie niespodziewana. Testament mj jest krtki. Owiadczam, e chocia urodzony i wychowany w religi katolicznej rzymskiej, ja w duszy jestem chrzecijaninem w duchu i prawdzie, szanuj kade wyznanie i jego obrzdy, uwaam tylko moralno i dobre uczynki. Owiadczam, e moje ostatnie tchnienie bdzie powicone ojczynie i ostatnia modlitwa za jej pomylno i za pomylno tych, ktrzy j wspierali i jej

suyli i ktrzy zostali jej wiernymi w jej nieszczciu i dzielili z ni cierpienia. Co si tycz umarych: wieczna im pami na tym i wiekuista nagroda na drugim wiecie. Owiadczam wdziczno moim dobroczycom, bez wzgldu na ich stan, urodzenie i znaczenie w spoeczestwie. Najmniejsza pomoc odebrana przeze mnie od nich jest mi obecna. Wszystko, cokolwiek mnie byo czynione w tym moim biednym pooeniu, czyniono przez ludzko i religi, a zatem nie mog tego nadgrodzi, chociabym posiada miliony. Moe tylko nadgrodzi ten, ktry kubka wody podanej pragncemu w imieniu jego nie zostawi bez zapaty. Chciabym posiada tyle tylko, abym mg chocia bliskim zostawi co na pamitk, ale i tego ukontentowania spodziewa si nie mog. Dosy bdzie jeeli umierajc napisz im podzikowanie w kilku sowach. Prosz Boga, aby wla w serce Aleksandra i jego bliskich radcw i pomocnikw uczucia litoci i miosierdzia i owieci umysy tych, ktrym polecono wykonywanie ich rozkazw, eby mogli pogodzi cile wypenianie danych sobie polece z umiarkowaniem i ludzkoci. ycz wszystkim, aeby nigdy nie zapomnieli tej maksymy utwierdzonej histori, filozofi i prawem, e srogie kary wstrzymuj prdko zo, ale nie na dugo, przeciwnie, agodne rodki nie ukazuj prdko skutkw, ale z czasem daj trwae i przyjemne pody. Nieprzyjaci osobistych takich, ktrzy by zasuyli na nienawi i zemst, ja nie mia-

em. Gniewaem si na tych, ktrzy nie tak myleli i dziaali w polityce, i na tych, ktrzy mnie oskarali, lecz nie mylaem o zemcie. Oni dziaali tak, jak umieli i mogli, aby pomc sobie. Co do niektrych Ruskich, a szczeglniej uczonych, to ja prosz Boga, aeby im odpuci ich winy, gdy nie wiedz, co czyni i co pisz. Zaczem pisa te pamitniki we wrzeniu 1863, a ukoczyem je z nowym rokiem 1864. Jeeli bd mie czas i ch, to dodam jeszcze uwagi i niektre odrywkowe myli.

Uwagi i niektre oderwane myli

Kiedy cesarz Aleksander II zamyla da swobod ludowi wiejskiemu, to t myl proponowa obywatelom guber[ni] grodzieskiej, ktrzy j chtnie przyjli, gdy przeciwnie w gu-ber[ni] moskiewskiej ocigano si i zasuyli napomnienie. Pomimo tego dzi litewska szlachta s tyrany i nieprzyjaciele ludu. Dlaczego mieszkacy guberniw litewskich najduej i z uporem walcz? Dlatego, e senator Nowosilcow kara i przeladowa studentw Uniwersytetu Wileskiego z najwikszym okruciestwem. Jak wiadczy o tym Mickiewicz. Rzd rosyjski jest niedogodny wszystkim. Dla Europejczykw on nie jest jeszcze cywilizowa- nym. Duch i przyrodzenie s barbarzyskie. Rwnie niedogodny jest dla narodw azjatyckich i mao owieconych, gdy on wzi od Europejczykw cz owiecenia, pewny system i niektre sposoby dowodzenia o wszystkim, korzystania z kadego zdarzenia, tak e kady mieszkaniec czuje jego obecno i otwarte oczy.

Niedone i ospae rzdy azjatyckie nie maj jeszcze tych sposobw, a zatem s

znoniejsze. Rosja jeszcze posiada waciwe sobie tylko (sui generis) narzdzia dla drczenia ludzi, to jest kruczki, ktre lud polski nazywa moskiewskie kruczki, pd swojej ziemi. Autor rosyjskiego romansu pod tytuem Ali-Baba mwi i rczy za prawd swego opowiadania, e w Persji jest dawna i powszechna przypowie: Pers wymyli sposb ujedania koni, Turek wskaza uywanie soli, a Ruski wynalaz kruczki". W pierwszych latach niniejszego panowania wiele pisano o tych kruczkach, szczeglniej jednak odznaczao si 3 autorw. Tyrania nie moe by wszdzie, ona jest widoczna i gona. Zachowujc tylko pewn ostrono, mona czsto jej unikn i schowa si, tak jak mona ustrzec si strasznego zwierza. Ale kruczki, podobne do owadu, s wszdzie, przenikaj w najskrytsze tajniki i drcz ludzi dniem i noc. Ja nie mog wyobrazi cierpie i przeladowania nieszczliwych Polakw, ktrzy zmuszeni znosi podobne niedogodnoci od tego owadu i mniejszych rnych chciwych urzdnikw, rozrzuconych w caym kraju i majcych prawie nieograniczon wadz? Jeeli oni w swoim spokojnym kraju dopuszczaj si rnych naduy, czeg oni tam nie robi w obcym i uwaanym wicej jak nieprzyjacielskim kraju? Takie to s sposoby do uspokojenia kraju. Tyrania w grze i nieustanne przeladowanie w dole. Rozmylaem czsto i przekonaem si, e Ru-

skie maj swj osobny sposb mylenia i sdzenia i dziaaj czsto na wspak, przeciwnie jak myl i dziaaj inne europejskie narody. Mgbym tu dotkn zasad samego rzdu, atrybucji pierwszych wadz krajowych, administracji, sdw itp., ale to zaprowadzio[by] mnie daleko i oddalio od zamierzonego celu. Przedsibiorc najlepsze dzieo, oni zaczynaj tak niezrcznie, e z powanego zrobi go miesznym lub niekompletnym. Konstytucja napisana w duchu liberalnym zostawia rzd w rkach ministrw, ktrzy go naduyli i cignli na siebie surow nagan cesarza. Tytu cara polskiego zamieszany zosta midzy tytuami cara kazaskiego, astrachaskiego, sybirskiego i innymi tytuami historycznymi, dzi nieistniejcymi tak w geografii, jak te w podziale administracyjnym, zamiast e[by] nowo utworzona Polska, wskutek danej jej konstytucji, miaa waciw reprezentacj, rzd, wojsko i prawa. Nie dosy na tym: dano herb temu biednemu carstwu ogromnego ora czarnego, a na brzuchu jego umieszczono mae orltko biae. Co przypominao projekt dla Polski napisany przez J.J. Rousseau1, przesany hr. Wielhorskiemu, w ktrym mwi rzeczony Rousseau: Chciwi ssiedzi mog was pokn, starajcie si tylko, eby was nie

stra1 Uwagi nad rzdem polskim (1789). Tytu oryginalny napisanych w 1772 r. na prob konfederatw barskich uwag: Considerations sur le Gou-vernement de la Pologne et sur la reformation pro-jetee.

wili". Ten herb by zawsze przedmiotem miechu i artw. Biay orze jeszcze cay, kiedy on przegryzie brzuch tego czarnego ptaka i wyleci na swobod? Wreszcie mona atwo pomin niezrczno i mieszno, ale dalsze postpowanie cesarza Aleks[andra] I pokazuje wicej jak nierozsdek. Jego sumptem byo utworzone, ubrane i uzbrojone wojsko polskie i nadto pacone przez lat 3 lub 4 z jego wasnych funduszw. Nadto jeszcze kilkanacie milionw zp. oszczdzonych w czasie zajcia Ksistwa War-szaw[skiego] przez wojska ruskie on zostawi nowemu carstwu. Cesarz, przeznaczywszy sobie dochodu Korony 5 milionw z zamiast 7 wyznaczonych krlowi saskiemu, poow tej sumy oddawa na ozdobienie i uporzdkowanie Warszawy. Zliczywszy te wszystkie sumy, to w ogle wyniesie okoo 20 milionw rubli sr., ktre da cesarz gratis carstwu polskiemu i nie odnis dla siebie nienawi, przeklestwo i wojn tylko. Gdyby ten cesarz Aleksander, naoywszy wielkie podatki (jak si teraz dzieje), wyciska je z surowoci, bra rekrutw i wynajdowa sposoby uciemienia podobne dzisiejszym, toby powiedziano, e cesarz Ale-ks[ander] I jest tyran. Ale znaleliby si tacy, ktrzy by powiedzieli: Prawda e on jest tyran, ale moe on zna, co czyni. Zapewne przewidujc, e ten kraj niedugo zostanie pod jego panowaniem, wic stara si wycisn jak najwiksz korzy z obecnego posiadania i zostawi go bez pienidzy i ludzi".

Ale jak mona sdzi o podobnym monarsze, ktry swojej szczodrobliwoci nie umia uy na swoj korzy? Postawmy tu obok niego Napoleona I On zaraz daby wprzd, nieli mg co obieca. Polaki zasuywszy ma swoj ojczyzn mieli zawsze wojn i nieli nowe ofiary. Istnienie kraju byo niepewne, gdy opierao si tylko na osobie samego Napoleona, zamiast e istnienie nowego carstwa oparo si na potnej i ssiedniej Rosji. Jednak imi Napoleona jest u nas popularne. Ta jedna uwaga potwierdza, co ju powiedziaem, e cesarz

Aleks[ander] by prawdziwy car ruski. On nie zna, co czyni, a nawet co chcia i nie mia zrcznoci przywiza do siebie ani mas, ani pojedynczych osb. Naley tu take do niezrcznoci tego rzdu przyda jeszcze, e nie umiej dziaa w swoim czasie i zawsze pno. Naley i to jeszcze do niezrcznoci tego rzdu, e wszystko dziaa pno. Powstanie Polski i zbierajce si chmury nad Rosj przypominaj rzdowi, e jest kraj dosy obszerny zwany Finlandia, ktry mia swoj reprezentacje i swobody zaniedbane od roku 1809. Religia, jzyk, zwyczaje i obyczaje w czci cz mieszkacw jego z Szwecj. Potrzeba wic koniecznie pochlebi im i o ile mona przywiza ich do siebie. Std wyniky podre w. k[si]t, odwiedziny cesarza i cesarzowej, aby pozna, oceni i pochlebi swoim dobrym, wiernym i spokojnym poddanym. Wypada przywrci im zaniedban reprezentacj, wprowadzi uywa-

nie jzyka fiskiego i tym podobne prdkie rodki. Czyli Finlandcy ju tak s gupi, eby nie zrobili sobie tego prostego wniosku: pochlebiaj nam, bo nas potrzebuj, przejdzie czas potrzeby i my bdziemy zaniedbani na nowo, a moe jeszcze i przeladowani, jeeli bdziemy da wyraniej i mielej tego, co my ju na-mienili niemiao, rozszerzenie swobody naszych obrad. Rzd podobny ruskiemu potrzebuje wielu ludzi nie bardzo skrupulatnych, co si tycz sumienia i uczciwoci, lecz nie [zajdaje sobie pracy pozna i wezwa ich do swoich usug, chocia mgby atwo spotka ich na kadej ulicy. Std wypada, e wymagaj od uczciwego czowieka pewnych usug, ktre by z atwoci i ochot wypeni kady ajdak. Jednym sowem rzd ruski trzyma si tej prostej reguy: wszyscy powinni w moich sprawach by uczciwi, wierni i sumienni, lecz z drugimi postpowa zupenie przeciwnie, jeeli wymagaj tego moje interesa". To jest mie dwie miary i dwie wagi. Fryderyk W. postpowa w tym rozsdniej. On zostawia uczciwych ludzi, jakimi s, lecz mao ich uywa do spraw waniejszych, sdzc ich z skrupuami i ich gupimi przesdami zupenie niezdatnymi. Przeciwnie za on wola uywa awanturnikw i oszustw, tylko mie na nich pilne oko, nie ufa im w niczym, aeby nie by oszukanym, gdy podobni ludzie maj za cel swoj korzy. Cesarz Aleksander I bdc fundatorem nowej

dynastii u nas, powinien by usilnie stara [si] rzuci jej mocne zasady. Kada dynastia nie rnoe nazwa si trwa, dopki czas nie nada jej swojej sankcji. Oprcz religii, jeyka i obyczajw, dawno take znaczy bardzo wiele, ona rodzi przyzwyczajenie (ktre jest druga natura), wsparte licznymi zasugami i dobrodziejstwami czcymi cae rodziny z dynasti. Trudno jest nowemu monarsze utrzyma si na tronie, nabytym nawet za pomoc geniuszu i wielkich dzie, jeeli jeszcze istnieje dawna dynastia i pamitniki, ktre zostawia. Tron polski od dawnego czasu jest wolny, a zatem ta ostatnia przeszkoda nie istnieje. Ale z drugiej strony Polaki odwykli i stracili nawet instynkt i ch podlega pewnej rodzinie. Pretendowa, eby nowy monarcha, np. Aleksander I, zyska tak powag w Polsce jak w Rosji, to da rzeczy niepodobnej. Tu monarcha, powicony religi, uwaany jest jako dany od samego Boga. Szanowa i by mu we wszystkim posusznym bezwarunkowo, nie zwaajc, jakim on jest, obowizany kady poddany. Tam wolno obrany lub wprowadzony przemoc ma tylko powag i posuszestwo warunkowe. Gdyby Aleksander I by rozsdniejszy, to dzi po upynionym p-wieku 3 monarcha mgby sobie powiedzie: moja dynastia ma ju pocztek dawnoci. Wida, e mieszkacy zaczynaj przywyka, gdy s spokojni i dowolni i obiecuj by wiernymi i przywizanymi poddanymi". Wspomniaem wyej w moich pamitnikach

o prdkiej odmianie sdzenia, ktre cesarz powzi w swojej myli wzgldem konstytucji. Zaraz po ogoszeniu tego aktu w. ks. K[on-stanty] gono i niejeden raz odezwa si prawie tymi sowami: ,,ja nie radziem cesarzowi dawa konstytucji, ale ona dan, wic moe zosta". Przez dwa lata rzdzi on ju samowadnie, przed zwoaniem sejmu trzeba byo zapewni sobie podobn wadz na zawsze. W. ks. K[onstanty] z Nowosilcowem znali dobrze niestao charakteru i sabo umysu cesarza, zaczli dziaa w tym duchu. Nowosilcow atwo wyperswadowa ministrom (w kadym kraju nie lubicym publicznych obrad) rozdrani posw, aeby ci swoimi skargami i wyrzutami zniechcili cesarza i naprowadzili na t myl, e te swobody obok niespokojnoci Europy s niebezpieczne dla samej Rosji. Jeszcze po I sejmie cesarz nie mg si zdecydowa, ale na II sejmie ju wyrazi, chocia w umiarkowanych sowach, swoje nieukontentowanie. I tak w. ks. K[onstanty], i Nowosilcow z pomoc ministrw zrobili konstytucj martw. Rzd

zosta w ich rku, a biedny stary namiestnik maszyn do podpisywania. Uczeni ruskie czsto mwi o historii Polski, znajc j powierzchownie. Gdyby oni chocia j tak mao znali, jak ja znam rosyjsk, ale wicej rozmylali i starali si lepiej wnika w jej ducha, porwnujc obydwie historie jedna z drug, toby sami znaleli wielk rnic w yciu i politycznym wychowaniu 2 narodw,

to myl, e nie pisaliby tych niedorzecznoci, ktre ich uniaj i moe rozwaga mimowolnie zmusiaby ich do rozsdniejszego sdzenia o rzeczach. Te dwa narody maj jeden pocztek (sowiaski), lecz Ru przyja jeszcze obce ywioy, to jest skandynawski (Waragi), fiski i wiele mongolskiego, przynajmniej ich ducha. Religi chrzecijask przyjli Polaki z Czech, Ruskie z Konstantynopola, chocia i przedtem ta religia w obydwch krajach bya ju znana. Wodzimierz a bardziej Jarosaw urzdzili Ru. Polsk uporzdkowa pierwszy krl Bolesaw Chrobry. Obydwa kraje rwnie dzielone midzy czonkw rnych rodzin wojujcych midzy sob i niszczcych si wzajemnie. W Polsce, wpord tych nieporzdkw, utworzya si mona arystokracja, ktra mao podlegaa monarchom i czsto zrzucaa ich z tronu. Wpord niezgd i nieporzdkw Mongoy napadli na kraje ruskie i osabionych atwo zawojowawszy, woyli na ich mieszkacw cikie jarzmo niewoli trwajce okoo 200 lat. Tak rozczyy si te dwa narody i poszy przeciwnymi drogami, prowadzcymi do niewoli i wolnoci. W Polsce Wadysaw okietek, dwa razy wygnany, w trzeci raz powrciwszy zostawi swj tron spokojnym i utwierdzonym synowi swemu. To by Kazimierz III zwany Wielkim, Odnowiciel i drugi fundator pastwa. On uporzdkowa je, podnis rolnictwo i wprowadzi przemys,

a nade wszystko nada mu mdre prawa. Po mierci siostrzeca jego Ludwika, krla wgierskiego, powoana zostaa crka jego Jadwiga, ktra zalubiwszy sobie Wadysawa Jagieo, przyczynia si do poczenia si Polski z obszerniejsz

Litw. Za panowania trzeciego Jagiellona podday si Polsce Prusy, pniej jeszcze Inflanty i Kurlandia. Wyej wspomniany krl Kazimierz czwarty powoa do obrad liczn i mao owiecon i niespokojn szlacht, ktra utworzya izb poselsk i daa z istniejcym dotd senatem pocztek sejmom. Std zrodzia si Rzeczpospolita szlachecka podobna Rzeczypospolitej Mamelukw2 w Egipcie przed przyjciem tam Francuzw. Pomimo takiej potwornej konstytucji w Polsce bya wolno. A wolno daa owiecenie, bogactwa, potg i tolerancj. Szlachta bya bitna, senat mdry, tron szanowany, miasta przemylne i lud wiejski jeszcze wolny. Wiele cudzoziemcw z rnych krajw przybywao do Polski i znaleli tu dobre przyjcie, wolno religijn i polityczn. I tak w Polsce wolno bya wszdzie, kiedy w Rosji panoway niewola i tyrania. Po mierci ostatniego Jagiellona Polaki chcieli jeszcze rozszerzy swoj wolno, postanowili ogosi tron obieralnym i krla doywotnim, ktry nie bdc dziedzicznym panem reprezentowa naczelnika Rzeczypospolitej. Tym sposo2 Wojskowo-feudalny stan rzdzcy Egiptem. Ma-melucy zostali wymordowani w roku 1811 przez namiestnika Mehmed Alego.

bem rwnowaga zerwana zostaa. Szlachta codziennie rozszerzaa swoje przywileje, ujarzmia lud wiejski, z utrat swoich praw upady miasta. Senat, podzielony na stronnictwa i frakcje z powodu obieralnej korony, nie tylko nie chcia zapobiec nierzdom szlachty, ale sam je podsyca. Kady bowiem znaczcy senator stara si zgromadzi okoo siebie jak najwiksz liczb klientw i ich rodzin w celu, jeeli nie by samemu obranym krlem, to przynajmniej jakiemu ksiciu zagranicznemu dopomc do osignicia korony i zyska sobie nadgrod i wpyw do rzdu. Kady myla tylko o sobie samym. Senatorowie [zaczli] targowa si i przeladowa tron, a potem przyzwyczaiwszy si przedawali i ojczyzn. Szlachta suca im, take korzystajc z tych targw, odwyka od konia i ora. Podatkw nikt nie chcia paci, std nie mogo by regularnego wojska, ktre we wszystkich krajach zaczto wprowadza. Modzie wychowana w szkoach narodowych, ustanowionych przez Stanisawa Augusta, wstpiwszy na wiat, zacza wstydzi si swego pooenia. daa reform. Nastpia konstytucja 3 maja. Ale ju reforma bya pna, zepsucie gboko pucio swoje korzenie, Rosja miaa licznych stronnikw, zdrada bya wszdzie. Polska walczc z rozpacz z dwoma mocnymi ssiadami za swoj egzystencj, pada umierajca i trup jej oblany krwi i ranami okryty rozszarpany zosta przez dzikich i chciwych

zwierzakw.

Rosja, zmuszona i przeciwn drog, uspokoia si. Tatary batogami i knutami nauczyli wszystkich jej mieszkacw, zaczwszy od ksit do najbiedniejszego wyrobnika, posuszestwa i porzdku. Nie raczc zatrudnia si sami rzdem tego kraju i wybieraniem podatkw od rnych maych ksit, postawili na czele ich w. k. wodzimierskich. Ksita moskiewscy, najmocniejsi midzy drugimi, zatrzymali ksistwo wodzimierskie w swoim rodzie. Rzdzc pod powag stanw tatarskich przyzwyczaili Rosj do posuszestwa sobie samym. Po uwolnieniu si od Tatarw w. k[si]ta moskiewskie, majc ju w rku wadz, przy j wszy tytu cara i razem system i porzdek tatarskie, rzdzili Rosj, tak jak oni, a moe z wikszym jeszcze okruciestwem. Dosy wspomnie Iwana Gronego. Ksita udzielni spodziewali si, e zostawszy swobodni odnowi dawne ktnie, wojny domowe i nieporzdki, ale tu znaleli now wadz. Zacza si uporna walka, powolna i dugo trwajca, ktra skoczya si korzystnie dla w. ks[i]t moskiewskich. Mali ksita utracili swoje ziemie, policzeni zostali w liczb poddanych i czsto postawieni niej prostych dworzan, ktrych cary starali si podwysza i nadgradza. Pooenie ludu nie zmienio si wiele. Lud jednak by tym dowolny, e podlega i paci podatki nie pogannemu carowi tatarskiemu, ale carowi prawosawnemu, i e nie rabowali go

ochotniki tatarskie i nie obdzierali mieszkacw mae ksita, dawni ich panowie. [Za] panowania Iwana Gronego, a szczeglniej Borysa Godunowa, odznaczajcego si rozsdkiem i nauk rzdzenia nabyt dugim dowiadczeniem, Rosja dobrze spojona i obszerna staa si pastwem mocnym i gronym. Lud posuszny swoim carom, dowiadczywszy swoich si w bitwach z Tatarami, zacz ju napada na s- siedzkie kraje i duch zawojowa i zdobyczy zacz ju rozwija si. Wojny domowe Dymitrw wstrzsny ten gmach, ale go nie uszkodziy, bo zasady byy mocne: religia, posuszestwo i wierno carom. Piotr W[ielki] dziki, wro- dzony nie rozwinity genius[z], ale

zawsze ge-nius[z], ktry sam szuka i wynajduje nowe drogi. On za pierwszym rzutem oka pozna dobrze rnic midzy Ruskimi i cudzoziemcami i wyszo tych ostatnich i std powzi nadto wysok o nich opini, a przeciwnie pogard wszystkiego, co tylko nazywao si ruskim, chocia on sam urodzi si i wychowa si w tym kraju. Gdyby to byo w jego mocy, toby on nada nazwiska cudzoziemskie wszystkim miejscom, miastom, wsiom i ludziom, wprowadziby jzyk niemiecki w Rosj, tak jak to zdziaali Araby w podbitych krajach. Ale e tego jednym razem nie mg zrobi, wic wypadao to robi czstkowo. Uprzedzony, e wszystko dobre jest za granic, a wszystko ze w Rosji, bra on stamtd bez wyboru uyteczne i nieuyteczne i znajdowa dobrym, a przeciwnie odrzuca, cho-

ciaby byo co najlepszego, dlatego tylko, e ono byo ruskie. Takowe odmiany nie mogy si podoba. Lud, duchowiestwo i dworzanie sprzeciwiali si tym nowociom. Wszystko dawne byo u nich wite, wszystko nowe wzite od cudzoziemcw nie prawosawnych, pogan, heretykw i papistw byo wzgardzone i przeklte. Rosja obecna bya obszerna, mocna i czsto prowadzia szczliwe wojny, czeg jej wicej potrzeba? I czego cudzoziemcy mog j nauczy? Ale Piotr, uparty i okrutny, postanowi zama wszystkie przeszkody. Z pak w jednej, a z mieczem w drugiej rce gna jak stado owiec swoich przestraszonych poddanych, krzyczc: bydo! Owiecajcie si i bdcie ludmi, jak drudzy, oglcie swoje brody, zamiecie swj wygodny i ciepy ubir krtkim, wskim i niewygodnym zagranicznym ubiorem, pokryjcie swoje twarde gowy perukami, a moe tam atwiej wcinie si mdro europejska. Poniewa, aeby podobny monarcha owieca i cywilizowa swych poddanych dla ich wasnego dobra, to jest tak samo, jak utrzymywa, e ludzie, ktrzy ucz i przysposabiaj psw, koni i innych zwierzt, pracuj dla dobra tyche samych zwierzt, a nie dla swojej wasnej korzyci. To samo dziaa Piotr. Wszystkie jego prace i starania miay za cel jego wasny uytek. Podobny pocztek owiecenia i cywilizacji nie mg przynie, jak tylko gorzkie i niedojrzae pody, kupione cen wiele krwi i ez. Owiecone tylko zostay wierzchoki gmachu,

a cay budynek by w cieniu i dotychczas niewiele ten cie zmniejszy si. Jeeli dodam do tego t prost uwag, e wszystkie despoty chc zmusi przyrodzenie samo do posuszestwa, dajc, aby na nie przygotowanej ziemi dzi posiane ziarno jutro wydao pody, to mona dobrze sdzi o skutkach owiecenia Piotra, przeniesionego z cudzych krajw i gwatownie narzuconego nie przygotowanej Rosji. Niniejsze panowanie obiecuje wiele Rosji. Uwolniony z niewoli lud wiejski sam bdzie szuka nauki dla swego wasnego uytku, owiecenie pjdzie wolnym, lecz pewnym krokiem i panowanie Aleksandra II w historii ruskiej bdzie zwane wiekiem Aleksandra II, tak we Francji panowanie Ludwika XIV zowie si wiekiem tego krla, jak we Woszech Leona X. Po ostatnim rozdziale Polski, mieszkacy tych prowincjw, ktre przyczone zostay do Prus, byli wicej jak dowolni, szczeglniej imi Fryderyka Wilhelma III byo ju nawet popularne, modlono si szczerze za niego w kocioach, zapomniano, e on by heretyk, pamitano tylko, e on by dobry monarcha. Mniej byli dowolni mieszkacy Galicji. Wojny, zy system finansowy i mniejsza agodno rzdu byy tego przyczyn. Chocia cesarz Franciszek by bardzo dobry i przy tym zwa si cesarzem rzymskim i krlem apostolskim, jednak nie by lubiany. W oglnoci pod tymi dwoma rzdami niemieckimi Polaki znaleli owiecenie, lepsze prawa i sprawiedliwo. Nauczyli si pewnych sposo-

bw do polepszenia rolnictwa i wielu uytecznych sztuk. Wszystkie te nowe przedmioty przyjmowano z atwoci, jako pochodzce od ludw owieceszych. Powoli i bez surowoci mieszkacy przywykli do porzdku i posuszestwa, poznali ich dobre skutki i polubili ich. Do wojny 1806 roku rzd pruski by czysto jedyno-wadnym i despotycznym rzdem. Tam adnej instytucji, adnego organu midzy monarch i ludem, ale tam by krl konstytucj yw i chodzc, tam byy prawa i sdy sprawiedliwe. Jeeli urzdnik naduy swojej wadzy wzgldem jakiego mieszkaca, to ten ostatni zamiast szukania sprawiedliwoci u wyszej wadzy mia prawo powoa go prosto do sdu. Tak przysposobieni Polacy, pod ojcowskim despotyzmem pruskim, odebrali od Napoleona ma ojczyzn z tytuem Ksistwa Warszaw-[skiego]. Konstytucja, krl ycze naszych, mdry i cnotliwy Fryderyk August, stosunki cige z Francj i wolno ludu wiejskiego, udoskonaliy nasze wychowanie polityczne. Pierwsze 6 departamentw, tworzce Ksistwo War-szaw[skie], naleay do Prus. Mieszkacy ich, znajc si dobrze jako yjcy pod jednym rzdem, skadali jakby jedn

rodzin. W 1809 r. powikszono Ksistwo 4 departamentami odczonymi od Galicji. Mieszkacw ich znaleziono ju niej w porwnaniu z pierwszymi. Ale nastpnie pojedynczo przybywajcy z rosyjskiej Polski tak dalece rnili si, e niektrych zaledwie mona byo pozna, e s Polakami, oni

to i sami przyznawali, twierdzc jednak zawsze, e oni w sercu nie przestali by prawdziwymi Polakami. Takie to pitno, chocia niegboko, wycisn w krtkim czasie rzd ruski! Tak wic nieszczliwi i godni politowania ci, ktrzy dostali si pod panowanie ruskie! Oni tam nie znaleli nic takiego korzystnego dla siebie, uprzedzeni, e nawet Piotr W. urodzony i wychowany w Rosji i z takim bystrym wzrokiem niczego dobrego tam nie ujrza i przymuszony by wszystkiego szuka za granic, nie chcieli nic przyjmowa od Ruskich ani nawet myle, eby tam byo co korzystnego dla nich. Wszake tene Piotr przyzna Polakw owieconymi a Ruskich mniej jak ludmi. Jednym sowem Polacy stracili wszystko dobre, co posiadali, a nabyli w zamian wad ruskich. Przy wstpieniu na tron Aleksandra I kanclerz, zdaje mi si ksi Wokoski3, powiedzia, e cesarzowa Katarzyna II odebraa Polakom ich prawa, a nie daa im w zamian drugich, bo ich sama nie miaa. Dalej twierdzi tene kanclerz, e od mierci Piotra Aleksander jest pierwszym prawnym monarch, gdy inni jego poprzednicy osiedli tron za pomoc rewolucji. yjc dugo w Rosji miaem sposobno czyta wiele pism tyczcych si tego kraju i porwnywa z tym, co czytaem dawniej w rnych jzykach. Przekonaem si, e tu jest i wiele nawet byo dobrego, ale trzeba go szuka, a szczeglnie midzy prostym ludem. Ale ten lud jest nie dowie3 Piotr Michajowicz (1776-1852).

rzajcy, kadego obcego z wyszej klasy on uwaa jako czowieka, ktry przyszed zowi go na kruczki. Jednym sowem lud ruski prowadzony dobrze w przyszoci obiecuje wiele, ale teraz w tym przechodnim pooeniu wymaga rozsdnego starania. Koczc wic te moje myli rzucone z pamici tylko, tyczce si historii tych dwch narodw, mona wycign nastpujce konsekwencje:

1) Ruskie i Polaki, wyszedszy z jednego punktu, szli z pocztku jedn drog, a potem rozeszli si, biorc drogi zupenie w przeciwnym kierunku. Polacy natrafili drog wiodc do wolnoci, a Ruskie zmuszeni zostali i drog wiodc do niewoli. 2) Polaki wszedszy dobrowolnie na drog wolnoci, mao znajcy kraj i straciwszy przewodnika, zabdzili si, wpadli na bezdroa i znaleli si wpord pustyni. Ruskie, zmuszeni i przeciwn drog, znaleli niewol i tyrani, ktre nie pozwoliy im postpowa dalej, ale razem ustrzegy od zabdzenia i przepaci. 3) Ruskie oswobodzeni od Tatarw znaleli drug, niewiele znoniejsz niewol, ktra ich wioda do jednego celu, nie pozwalajc im od-koni si ani na prawo, ani na lewo od wskazanej im drogi. Polaki bez przewodnika biegnc, nie zastanawiajc si gdzie id, zgodniali i osabieni, stali si zdobycz Ruskich, z pomoc dwch jeszcze dobrych, podobnych sobie ssiadw.

4) Polaki, wychowani w wolnoci, ktrej naduywali, nie mog oswoi si z Ruskimi wychowanymi w niewoli, ale mocnymi, ktrzy zabrawszy im ojczyzn, nie chc im zostawi nawet imienia Polaka. Std nienawi Ruskich. Oni nie mog zapomnie niesprawiedliwoci wyrzdzonej Polakom i chcieliby cay rd z imieniem zetrze z powierzchni ziemi. Dawna przypowie: skrzywdzony moe zapomnie swoj krzywd, ale ten, ktry mu j wyrzdzi, nie tylko nie zapomina, ale zawsze nienawidzi pierwszego. Jeeli jeszcze dodam, e Polaki wzbudzaj sympati i e lepiej i korzystniej s znani w Europie anieli Ruskie, nie majcy dobrej opinii, to ju jest dostateczna przyczyna do nienawici i zguby Polakw. 5) Zarzucaj, e Polaki byli nierzdni, ale nikt nie powie, eby w ostatnich czasach napadali na cudze granice, oni szanowali nawet granic Turkw i Tatar. Caa wina Polakw, e byli sabi. Wszystkie narody wychodzc z dziecistwa byy niespokojne i daleko wicej rozleway krwi w wojnach domowych i religijnych. Nastay i dla Polakw, chocia pno, lata dojrzaoci i rozsdku, chcieli by rzdnymi opierajc si na Konstytucji 3 Maja i dziedzicznym tronie. Takowe zbawienne zamiary nie mogy podoba si drugim rzdom, ktrzy i przypieszyli koniec Polski.

Powie
eby janiej [przedstawi] ycie tych 2 narodw, przytocz tu ma powie, ktra istotnie daje si mwi w rnych miejscach. W jednym domu byo 2 braci. Modszy, niespokojny i nie lubicy podlegoci, szed szuka szczcia na wiecie. yjc z rnymi ludmi i w rnych spoeczestwach naby pewnego owiecenia i poloru. By szczliwy i nieszczliwy, bogaty i ubogi, jednym sowem on doznawa rnych kolei losu. Starszy brat, spokojny i ograniczonego umysu, zostawszy w domu pozostawa pod okiem ojca, stryjw lub tecia, ktrzy dawali kierunek jego pracom i surowo napominali go za kade uchybienie, ale on by powany, pomnaa swj majtek i swoj rodzin. Na koniec zeszli si obydwa bracia. Starszy, trudzc si cigle, ale umiarkowanie, zdziaa si mczyzn mocnym i prawie elaznym. Drugi, mody jeszcze, ale osabiony zbytkiem, a razem czasami niedostatkiem, yjc zawsze niespokojnie i nie majc przy tym umiarkowania, zdawa si by chorym. Widzc zagrubiaego swego brata, ten wiecki czowiek nazywa go wpdzikim, podobnym

do niedwiedzia. Ale ten ostatni, nie znajc artw, zapyta si modszego, jaki uytek odnis ze swojej wolnoci i ze swego mniemanego owiecenia. Ja z ograniczonym rozsdkiem, suchajc starszych i ulegajc im mam dom, rodzin i obszern ziemi i przy tym jeszcze mam zdrowie i si do pracy, a ty, saby, nie moesz trudzi si i pomnoy swj szczupy majtek". Z tego wychodziy ktnie i nienawici. Skoczyo si na tym, e starszy z pomoc 2 ssiadw, pod rnymi pretekstami, wyzuli modszego z majtku pozostawionego mu przez ojca. Starszy brat, majtny i mocny, da im po (kawaku ziemi, a reszt sobie zabra. Modszemu bratu kaza y w swoim domu. Lecz, gdy ten nie chcia by spokojnym i przemyla nad sposobami odzyskania swojej wasnoci, to bywa czsto surowo karany. Kiedy to nie pomagao, to starszy zamyla odebra mu i ycie.

Dyplomatyczne negocjacje w sprawie Polski

Nieszczliwy ten kraj, gdzie jest wielu adwokatw, nieszczliwsza Europa z

swoimi legionami dyplomatw. Pierwsi kc rodziny, a drudzy szkodliwi kc narody, i to nawet bez adnej korzyci, jedynie dlatego, aeby mogli pisa i pokazywa wiatu swj dowcip i zrczno i oni naladuj dawnych teologw, dysputujcych ustnie i na pimie nie dla przekonania swoich przeciwnikw i nie dla prawdy i religii, ale dla zjednania sobie oklaskw swojej sekty. T myl nastrczyy mnie niedawno ukoczone negocjacje w sprawie Polski. Lekkomylnie przedsiwzite, niezrcznie prowadzone i mieszny ich koniec, ktry zabawi ca Europ. Jeeli by cel 3 gabinetw1 da przyjacielsk rad Rosji (o ktr ich nie proszono), to oni mogli znie" si ze sob tylko konfidencjonalnie, lecz dziaa kady osobno. Jeeli za postanowili dziaa wsplnie (to jest utworzy rodzaj koalicji), to najprzd wypadao sobie zada to pytanie, co nam wypadnie dziaa, jeeli nasze propozycje przyjte nie bd. Przyjwszy 1 Anglii, Francji i Austrii.

takie herkulesowe prace, jakich wymagao komunikowanie kadej noty 2 drugim gabinetom i znowu zwrcenie z poprawkami temu gabinetowi, ktry t not napisa, zgodzili si przedstawi Rosji ciko wypracowane wiadome 6 punktw. Jednak zdrowy rozsdek doradza ju, e wypadao najprzd da amnestii i w przypadku nieprzyjcia jej zakoczy negocjacje. Chocia mogli dobrze widzie, e Rosja, nie chcc da danej amnestii, dziaa nieszczerze, jednak ch pisania przemoga reguy przyzwoitoci i rozsdku tak dalece, e jeszcze pisaliby moe do tego momentu, gdyby na koniec znudzony ks. Gor-czakow nie powiedzia: ju dosy tej zabawy (satis verborum est)2. Co za potrzeba zmusia ich szuka tych 6 punktw na ksiycu? Mnie zdaje si, e przyzwoicie j byo da przywrcenia konstytucj 1815 i doda razem zostawcie Polakom to, co ju dane byo dawno". Chwal ks. Gorczakowa za jego zrczno, e on potrafi zabawi i oszuka tych 3 dyplomatw, z ktrymi umawia si i przez to zyska czas przygotowania si do wojny, o ktrej nikt szczerze nie myla oprcz cesarza Napoleona. Zastanowiwszy si z uwag, ja sdz, e te pochway s przesadne. Tu nikt nie oszuka, gdy kady zosta przy swoim. Ministrowie 3 dworw nie przekonali ks. Gorczakowa, e oni maj prawo miesza si do spraw Polski, a ten ostatni nie zmusi ich take swoimi dowodami do wyznania, e oni zrobili wane uchybienie wdajc si w cudze sprawy. Ten spr przypomina jedno ulotne pisemko,

Dosy sw.

napisane dosy ostro, ktre jednak sam Fryderyk W. znalaz dowcipnym. Ono wymierzone [byo] przeciwko 3 monarchom, autorom pierwszego podziau Polski. Tam wychodzi na scen jeden bardzo uczony Niemiec, ktry jakoby z rozkazu Fryderyka W. czyta napisany przez niego manifest, usprawiedliwiajcy rzeczony podzia. Manifest zaczyna si tak: Prawo przyrodzenia uczy nas, e wszystkie stworzenia sabsze powinny suy na pastw mocniejszym, a poniewa Polska jest saba, a my jestemy mocniejsi, wic ona powinna ulec temu przyrodzonemu prawu". Podobny argument, krtki i jasny, moe teraz by uyty z wikszym skutkiem przez ks. Gorczakowa i jeszcze z tak konkluzj: porzuciwszy prn bezgranic, przychodcie na dysput z kilkakro sto tysicy dziaajcych dyplomatw, cigncych za sob kilkaset tych maszyn, nazwanych ultima ratio regis 3, a znajdziecie nas gotowymi. Wy utrzymujecie za sob prawo, lecz my mamy posiadanie i si do obrony tego, co posiadamy. Beatus qui tenet. Daleki jestem nawet od myli chcie uwacza ks. Gorczakowowi. Postawiony na ten wysoki stopie wyborem mdrego monarchy, on zapewne jest godzien ze wszech miar jego zaufania, lecz w tej sprawie nie mg wiele odznaczy si, gdy z samego pocztku mg atwo widzie, e to jest tylko zabawa. Mge on sdzi, e to dzieo jest wane, uznawszy, e lord Russel upiwszy si na bankiecie odgraa Rosji, a potem wyspawszy si i trzewy zamilcza. Dodam tylko bez podchlebstwa, e ks. Gorczakow 3 Argument rozstrzygajcy krla.

zna co dziaa, a czego drudzy nie znali. auj cesarza Napoleona 4, e z podobnymi ludmi ambarkowa si5 na t galer. Jeszcze tu dodam jedn uwag. Gdyby te negocjacje, tak jak tu mwi, pomylnie ukoczone, odsunli blisko groc Rosji wojn na kilkanacie lub przynajmniej na kilka lat, to by mogo nazwa si triumfem dyplomacji ruskiej. Ale zawieszona zaledwie na kilka miesicy. Nie tylko Rosja, ale caa Europa stoj w gotowoci pod broni i codziennie zwikszaj swoje uzbrojenia, tracc swoje zwyczajne dochody,

zacigaj nowe dugi, wypacanie ktrych przekazuj swoim potomkom. Naladujc fatalizm muzumanw, europejskie rzdy nie myl o odwrceniu grocej im wojny, oni tylko z rezygnacj oczekuj jej przyjcia. Jeden tylko monarcha znalaz si, ktry pomyla o tym i proponowa kongres. Dawna przypowie. Rodzaj ludzki jest stado owiec, ktre idc jedna za drugimi, same nie wiedz, gdzie id i czego szukaj. Chcc owcom da nowy kierunek lub zmusi je do przebycia trudnej przeprawy, dosy jest rzuci tam jedn, a reszta pjdzie za ni ochotnie. Pomidzy owcami na 2 nogach najtrwalsze maj gowy dyplomaty, a moe jeszcze dwo-raki. Niektrzy dyplomaty tak s zajci swoimi kan-celarskimi zwyczajami, formami i technicznymi wyrazami i na koniec pewnymi od dawna przyjtymi metodami, systemami i rutynami, e ich dusze i umysy pogrone w tej atmosferze nie s ju zdolne oddycha innym, zdrowszym powietrzem. Kada nowa 4 Napoleona III. 5 Zaadowa si.

myl zastrasza ich jako straszna herezja. Stara si sprowadzi z tej drogi, po ktrej id, i zmusi ich do szukania nowej, to jest jedno w ich myli co wystawia na zgub cay rodzaj ludzki. To si stao z proponowanym przez cesarza Napoleona kongresem. Pomys godny tej wielkiej gowy, z ktrej wyszed. Ale na nieszczcie on jest jeszcze nowy, a moe przeciwny ciasnym i samolubnym widokom gabinetw niektrych wielkich mocarstw, ktrzy za pomoc wojny gotuj si obedrze sabszych, a moe i jedni drugich. Pierwszy lord Russel podnis swj gos, utrzymujc, e to jest rzecz nie tylko niepraktyko-wana, ale nawet niesychana w caym wiecie chcie godzi ludzi zamylajcych bi si. Podobne staranie [u]daje si tylko po ukoczeniu wojny, kiedy oba walczcy przeciwniki le oblani krwi, prawie bez przytomnoci, pozwol robi ze sob co si podoba arbitrom. Austria, Prusy, Rosja powtrzyli t powie z wariantami, zawsze jednak twierdz, e tak dziaali nasi przodkowie. Lecz pomidzy rednimi i mniejszymi pastwami, chccymi zachowa, co posiadaj, i nie upatrujcymi adnych korzyci z nieporzdkw, przyjy chtnie i bezwarunkowo przedstawiony projekt, ktry nie by dla nich zupenie nowy, gdy na konferencjach paryskich wznoszono byo, aeby niedowolne i pornione midzy sob rzdy przed zaczciem wojny szukay arbitrw. Jeszcze tu dodaj przeciwniki kongresu - kto bdzie egzekwowa wyroki tego areopagu? Na koniec -dajprogrammy. Postanowienia rzdowe lub wyroki sdowe nie zawsze po ich ogoszeniu s wykonywane. Rne tu

zachodz przeszkody, tak ze strony ludzi, jako te od rnych nieprzewidzianych okolicznoci. Ale prawo przyznane, jeeli jest sprawiedliwe, trwa zawsze i moe by w swoim czasie przyzwane i odebra swj skutek. Jak na przykad w sprawie Polski: niech tylko uroczycie przyznane bdzie nasze prawo, a wtenczas znikn wszelkie wtpliwoci w obliczu Europy, i te nazwiska miatienikw, a nawet jak teraz zaczli nam dawa rozbjnikw, obrc si przeciwko naszym tyranom. Programma jest Pokj powszechny i trway. Ona nie moe by inna. Ona jest w ustach i sercach wszystkich dobrze mylcych ludzi. rodki kady czonek przedstawi, a kongres zrobi wybr. Gdyby kongres by przyjty, nie byoby dzi wojny z Dani. Krew wylana spadnie na gowy ministrw angielskich. Ktry jest tak potny monarcha w Europie, ktry by omieli si powiedzie rwnym sobie monarchom zgromadzonym w celu naradzenia si: Ja chc, ebycie naradzali si o tym, a nie o drugim? Po kongresie wiedeskim 5 tak zwanych wielkich mocarstw przywaszczyo sobie dyrekcj europejskich spraw. Oprcz waciwych kademu rzdowi nagannych widokw one boj si stan przed obliczem zgromadzonych monarchw (tak jak winowajca nie yczy sobie stawi si przed sdem), ktrzy mog zapyta ich, jak dopenili przyjtych na siebie obowizkw? Kiedy Europa idzie olbrzymim krokiem i potrzebuje mdrego i cigego kierunku, one lepe i guche pozwolili jej stan nad przepaci. Gdyby te wielkie mocarstwa nie stawiali si midzy rzdami

mniejszych pastw jak poddanymi, toby ich monarchowie, stanwszy na czele, wiedliby ich prost drog do zamierzonego celu, jak to dziaa cesarz Napoleon. Zamiast tych niepozornych i nic nie znaczcych przeciwko kongresowi argumentw mgby lord Russel powiedzie: Jeeli wojna jest napisana w ksidze przeznaczenia, to wszystkie nasze starania dla umknicia jej bd prne. Co ma by, to i bdzie". Mona tu jeszcze [doda] dawn sentencj jakiego mdrca: On n'evite [pas] sa destinee 6. To daoby pewn powag sowom lorda Russel. Dla rozwinicia tych piknych myli mona doda, e wszystko tu jest znikome i miertelne, tyle potnych narodw ju nie istnieje i Europa podlega temu losowi. Ale na to mona powiedzie, e narody, tak jak pojedyncze ludzie, yj

niejednakowo. Jedni yj krtko, drudzy dugo; czasem sabego zoenia czowiek prowadzc si mdrze i umiarkowanie przeduy swoje ycie do pnej staroci, a przeciwnie mocny koczy swoje ycie w modoci, naduywajc swych si. Przed rewolucj francusk znaleli si tacy ludzie, ktrzy gono twierdzili, e gotuje si Europie wielka katastrofa z powodu, e nadto byszczy". Ponury J. J. Rousseau radzi i zaleca wszystkim bogatym uczy si rzemios w celu zapewnienia sobie sposobu do ycia, jeeli to nage wstrznienie pozbawi ich majtku. Sowa jego na ten raz nie byy stracone. Nauka rzemios wesza w mod i znalaza miejsce? 9 Nie unika si swego przeznaczenia.

w wychowaniu modziey. Porwnujc stan moralny i umysowy owoczesny z dzisiejszym, to kady moe miao powiedzie, e nauki w rzeczonym czasie zaczy tylko wychodzi z dziecistwa i e dzi robi olbrzymie kroki. Kady dzie przynosi nam nowe odkrycie lub udoskonalenia dawnych. Sposoby materialne, zrodzone przez te same wynalazki, jako to: par[a], elektryczno i elazne drogi, poczyy midzy sob odlege narody, uatwiy wzajemne komunikacje, tak co w jednym kraju zrobiono lub pomylano, to staje si wasnoci innych krajw. Ludzie wysi, stojcy na czele innych narodw, znoszc si z sob utworzyli i zorganizowali prawdziw rzeczpospolit uczonych i przedsiwzili przysposabia materiay dla wybudowania wielkiego gmachu i podnie go wyej obokw, a tym samym daleko zostawi za sob zamiar budujcych ow wie babilosk, ktrzy j tylko chcieli podnie do obokw. Koniec prdki i gwatowny tej bajecznej lub alegorycznej budowy przypomina nam, e wszystko, co nas otacza, wcznie nas samych, jest nietrwae a tym mniej jeszcze dziea ludzkie. Kady przedmiot, doszedszy do swego najwyszego punktu (apogee), schyla si do upadku, lecz jeeli ten przedmiot nadprzyrodzonymi tylko sposobami doprowadzony zosta do swego wzrostu, to upadek jego bdzie zawsze prdki. Tyle ju sawnych narodw zniko z powierzchni ziemi, istnienie ktrych zachowaa nam historia, mniej lub wiece] pewna lub wtpliwa. Jednak moe o wikszej daleko czci nie wspomniaa wcale. wiadczy to ta nowa cz wiata - Ameryka, gdzie w porodku odwiecznych lasw odkrywaj materialne pomniki

yjcych tam kiedy narodw. Europa byszczy i wznosi si wysoko, lecz obok tego mocno starzeje si, jak to twierdz powszechnie i jak to utrzymywa Napoleon. Powiedziaem ju wyej, w jakim poruszeniu s umysy i jak usilnie staraj si wyj ze swego niniejszego pooenia, nie mogc i nie zgadujc czym drugim lepszym mona by go zamieni i gdzie szuka tego lepszego. Same nauki, tak zbawienne i najlepsze, rodz nowe pomysy i wynikajce z tego dysputy i sprzeczki, ktre druk ogasza jeszcze niedojrzaemu ludowi. Rne sposoby daj zrczno prdkiego nabycia bogactwa, rozprzestrzeniaj zbytek, zgorszenie i zepsucie obyczajw, ktre, jak wiadczy historia, najwicej przyczyniy si do upadku dawnych, a szczeglnie wolnych narodw. Gdyby jeszcze te bogactwa byy rozdzielone proporcjonalnie, zblione do rwnoci, toby nie byo tak wielkiej rnicy midzy ludmi yjcymi jednych obok drugich. W Londynie, gdzie s zgromadzone bogactwa caego wiata, mona arystokracja, tracc spore dochody na zaspokojenie swoich kaprysw, uroje i fantazji, zadziwia wiat cay, gdy obok ich paacw s obszerne oddziay miasta, zamieszkane przez biednych ludzi, yjcych wpord bot i w zapowietrzonej atmosferze, gdzie gnied si choroby, zepsucia obyczajw i zbrodnie. Klasa tych proletarw jest we wszystkich europejskich krajach, ale najliczniejsza jest w Anglii i Irlandii. Te proletary zaczynaj ju domaga si swego miejsca na socu i nie chc duej zostawa w cieniu. A rzdy co o tym myl? Wiele z nich, szczeglnie rednich i mniejszych pastw, moe by chcieli zgro-

madzi si okoo Napoleona i szuka ocalenia w kongresie, ale wiksze siej midzy nimi niezgody i niedowierzania. Anglia, ktra unikna rewolucji i wycigna z niej korzyci, spodziewa si, e z tej, ktra si teraz gotuje, odniesie wiksze korzyci, a szczeglnie unienie lub zniszczenie Francji. Taki widok powierzchni ziemi. Jeeli podnios mj wzrok w gr, to widz tam zbierajce si czarne chmury, groce huraganami i piorunami. Jeeli nakoni moj gow i przyo ucho, to sysz gos spragnionej ziemi woajcy krwi. Boe miosierny, czy li najlepsze nasiona rzucone na t ziemi nie mog wzrasta nie oblane potokami krwi i skropione zami ludzkimi! Twoja tylko mdro i potna prawica mog zbawi biedne i obkane ludy! Mdro bowiem ludzka jest niedostateczna, a rami krtkie i sabe. Jeeli Ty odmwisz im swej pomocy zostawujc ich igrzyskiem rozhukanych namitnoci, to wszystkie nieszczcia zlej si na nich

tak, e niszczc si wzajemnie, przemienia w pustynie swoje dzi kwitnce kraje i wtenczas ujrzy wiat z zadziwieniem wyzut ze swoich ozdb Europ, jak biblijsk wdow w wosiennicy, z gow usypan popioem, siedzc na rozwalinach swych dawniej kwitncych miast i opakujc mier swoich dzieci, przypominajc przesz wielko chway i bogactwa, ktre jej pierwszestwo w wiecie daway.

Modlitwa
Il y a quelque chose en haut qui derange les desseins des mortels. Boe Wielki! Ty podzielie ziemi midzy narodami i jzykami, eby kady nard y w oznaczonym mu miejscu, skropiwszy t ziemi potem swoim za ycia, pomiesza po mierci swoje popioy i przyda jej podnoci. Z tej przyczyny koczujce, a nawet dzikie ludy szanuj i kochaj t ziemi, na ktrej urodzili si i wzroli, i na ktrej yli i umarli ich przodkowie. Narody osiade jeszcze wicej maj przyczyn kocha swoj ojczyzn i powica jej swoje istnienie, gdy od dziecistwa pracowali nad jej polepszeniem i zostawili tam w wielu miejscach lady swoich trudw i czsto bronic j skropili krwi swoj. Std wic pochodzi, e straciwszy swoj ojczyzn czowiek przestaje prawie by czowiekiem. li, chciwi i niesprawiedliwi tyrany mieszaj ten przyrodzony porzdek, tak jak mieszaj go codziennie we wszystkich spoeczestwach zoczycy.

Wzrastaj i kwitn spoeczestwa, skoro Twoja Opatrzno daje im jedno, zgod i dobr rad i oddalajc od nich szkodliwe ywioy wstrzymuje i umierza straszne rozrywy ludzkich namitnoci. Chyl si i upadaj, jeeli im usuniesz swojej pomocy, odbierzesz im rad i jedno, wystawiajc ich na igrzysko ywiow i namitnoci ludzkich. To si stao z nieszczliw Ojczyzn moj! Twoja Opatrzno zesaa na ziemi nasz Wielkiego Boha- tera, ktry nam wskrzesi cz ojczyzny i razem odda nam krla ycze naszych w osobie mdrego i cnotliwego Fryderyka Augusta. Takowe dobrodziejstwa wlay w serca nasze nadziej, e cierpienia nasze wkrtce skocz si i zacznie si pomylna przyszo. Niestety, niedugo trwao to omamienie! Straciwszy mocnego protektora, zostalimy sierotami wobec naszych dawnych nieprzyjaci, nie wiedzc gdzie zwrci obkany wzrok nasz. W tej niepewnoci zjawia si nam Aleksander,

ofiarujc nam pomoc i potne swoje rami. Podobny cud uwaajc, dobry Boe, jako znak Twojej litoci, skadalimy Tobie dziki, e skonie na nasz stron serce monarchy narodu, ktry by odwiecznym i strasznym naszym nieprzyjacielem. Ujrzelimy pniej, e ten monarcha nie zasuy by naszym protektorem i ojcem, i dlatego odmwie mu swojej mdroci, wytrwaoci w dobrem i bogosawiestwa. Twierdzono nam o rozsdku i umiarkowaniu Mikoaja. Lecz w samej rzeczy on pokaza, e podobnych monarchw daj niebiosa na ukaranie narodw. Zadziwiajce dziea, ktre zacz wykonywa wiedziony mdroci i ludz-

koci Aleksander II, obiecyway nam pomyln przyszo, jednak pod panowaniem jego zlay si na nas najwiksze klski, jakich moglimy tylko kiedy dowiadcza. Zgrzeszylimy moe, e a nadto pokadalimy nadziei w ludziach, z ktrych chocia niektrzy z nich s potni i mdrzy, jednak nie przestajc by ludmi, s tylko lepymi narzdziami Twej woli. Dowiadczywszy a nadto niestaoci ludzi i straciwszy w nich zaufanie, obracamy serca i umysy nasze do Ciebie, Boe Ojcze powszechny! Twoja Opatrzno, ktra nie zapomina o najmniejszym swoim stworzeniu i ktra syszy gos maej w gniedzie ptaszyny woajcej o ywno i zadowalnia j, syszy gosy milionw biednych ludzi. Bagamy Ci, miosierny Boe! Oddal od nas ten kielich, z ktrego z obrzydzeniem i wstrtem tak dugo pijemy, lub daj nam od razu wyprni go a do dna i uleczy nasze boleci. Lecz jeeli zechcesz jeszcze dowiadczy nas i oczyci z nieprawoci naszych, przeduajc boleci nasze, wlej w serca nasze ufno w Tobie, a ta ufno da nam odwag, wytrwao i cierpliwo i razem zachowa nas od rozpaczy. Uzbrojeni ufnoci w Tobie, my nie boimy si rad i chci naszych przeladowcw, z ktrych jedni chc nam wydrze religi ojcw naszych, a drudzy zetrze nas z powierzchni ziemi. Jki i pacz yjcych, krew drogich ofiar wylana i powi ona dla dobra ojczyzny, mody dusz polegych jej cnotliwych synw, ktre s ju przed obliczem Twoim, daj nam nadziej, e koniec cierpie naszych zblia si. Jeeli bdzie wola

Twoja, to podniesiesz z prochu wybawiciela, dasz mu mdro i potg jego sabej rce, i on uzbrojony pjdzie w Imi Twoje i zawstydzi monych i zmusi ich do wyznania, e jeszcze jest co wyszego w grze, ktre miesza zamiary miertelnych. Il y a quel-que chose en haut qui derange les desseins des mor-tels.