BIURO BEZPIECZESTWA NARODOWEGO

Propaganda historyczna Rosji w latach 2004-2009

Warszawa, sierpie 2009 r. SPIS TRECI

1. 2.

Wprowadzenie ......................................................................... 3 Geneza ...................................................................................5

Metody i formy realizacji

3. 4.

7
9

Pierwsza rosyjska kampania historyczna: 2004-2005

Instytucjonalno-prawny wymiar rosyjskiej propagandy historycznej 15

5.

Represje rosyjskich wadz wobec niezalenych orodkw badawczych ............................................................................................18

Film w subie rosyjskiej propagandy historycznej Druga rosyjska kampania historyczna: 2009 23

19

1. WPROWADZENIE

Propaganda historyczna, ktrej nie naley myli z polityk historyczn, jest istotnym wymiarem de Rosji do odzyskania statusu wiatowego mocarstwa. Tym naley tumaczy fakt, ze wysocy rang urzdnicy i funkcjonariusze rosyjskiego pastwa angauj si w zaprzeczanie tezom o wspodpowiedzialnoci Jzefa Stalina za wybuch II wojny wiatowej, okupacji przez ZSRR pastw batyckich czy biernoci Armii Czerwonej podczas Powstania Warszawskiego. Tytuem do wspdecydowania przez Moskw o porzdku midzynarodowym dzisiaj ma by decydujcy wkad ZSRR w zwycistwo nad III Rzesz" 64 lata temu1 oraz wielowiekowe przywdztwo Moskwy na ziemiach ruskich. Szczeglny charakter ma

stanowisko wadz Rosji wobec mordu katyskiego. Z jednej strony bowiem sprawstwo NKWD nie jest oficjalnie podwaane, ale z drugiej - Prokuratura Wojskowa FR odmawia prowadzenia ledztwa wobec winnych tej zbrodni, a na poziomie rzdowej prasy czy przedstawicieli administracji regionalnej sporadycznie dochodzi do negowania lub

relatywizowania odpowiedzialnoci ZSRR za masowy rozstrza polskich oficerw w 1940 r. Z ust rosyjskich przywdcw padaj take sowa o sztucznym charakterze pastwa

ukraiskiego oraz roszczenia do dziedzictwa Rusi Kijowskiej - co ma uzasadnia prawo Rosji do wspwasnoci w polityce zagranicznej Ukrainy i innych pastw zachodniej czci WNP. W warunkach ograniczania swobd demokratycznych w Rosji po 2000 r.,

przejmowania kontroli pastwowej nad rodkami masowego przekazu i kultu jednostki wypowiedzi przedstawicieli rosyjskich wadz, Wadimira Putina w szczeglnoci, natychmiast podchwytywane s przez elity, pras, telewizj, artystw, a nawet naukowcw. W okresie witowania 60. rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej w 2005 r. i 70. rocznicy jej wybuchu w 2009 r. owiadczenia rosyjskich politykw oraz publikacje dziennikarzy i ekspertw na tematy historyczne przybray posta kampanii propagandowych,

wymierzonych m.in. w Polsk. Nawet jeli nie s i nie byy one wynikiem formalnych decyzji politycznych na Kremlu, nie ulega wtpliwoci, e jedno zdanie Wadimira Putina pooyoby im kres. Stanowisko wadz Rosji w kwestiach historycznych stoi w jaskrawej sprzecznoci z prawd, czego wiadoma jest znaczna cz Rosjan. Jednak w warunkach represji

W sowieckiej i rosyjskiej historiografii i literaturze ukuto osobny termin na okrelenie wojny ZSRR z Niemcami (19411945): Wielka Wojna Ojczyniana (Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna). Po raz pierwszy uy go Jzef Stalin w przemwieniu radiowym 3 lipca 1941 r., w ktrym odwoa si do patriotyzmu narodw, wchodzcych w skad ZSRR. Termin ten nie dotyczy wojen ZSRR z innymi pastwami w okresie 1939-1945.

prawnych i fizycznych wobec osb, ktre maj odwag sprzeciwi si polityce Kremla, tylko nieliczni podwaaj oficjaln wykadni przeszoci. Propagand historyczn naley zatem postrzega take w kontekcie perspektywy transformacji demokratycznej i narodzin spoeczestwa obywatelskiego w Rosji. Nie jest przypadkiem, e rodowisko dysydenckie w ZSRR skupio si i rozwijao wok orodkw badajcych histori XX wieku, dajc pocztek stowarzyszeniu Memoria"2. Prowokowana kampaniami medialnymi o tematyce historycznej niech i pogarda zwykych Rosjan, ale take czci Ukraicw i Biaorusinw, kierowana jest przeciwko narodom Europy rodkowej i Wschodniej, ktre odrzuciy totalitaryzm i z powodzeniem wczyy si do zachodniej wsplnoty pastw demokratycznych. Zamierzonym lub nie skutkiem tych kampanii jest zatem wzrost sympatii spoecznej dla niedemokratycznej formy rzdu i odrzucenie zachodnich wartoci. Stanowiska przedstawicieli Rosji w kwestiach historycznych nie sposb rozpatrywa w oderwaniu od dziaa Moskwy na arenie midzynarodowej, np. jednostronnego wyjcia z Traktatu o Siach Konwencjonalnych w Europie w grudniu 2007 r., agresji na Gruzj w sierpniu 2008 r. czy odcicia dostaw gazu przez terytorium Ukrainy w styczniu br. Wspczesna rosyjska propaganda historyczna mobilizuje poparcie spoeczne i tworzy klimat przyzwolenia na agresywne wobec otoczenia zachowania pastwa. Rosyjskiej propagandy historycznej nie naley zatem traktowa wycznie jako tematu bada naukowych. Powinna ona sta si elementem nowej oceny zagroenia w NATO i w jej pastwach czonkowskich - w szczeglnoci tych w Europie rodkowej. W niniejszej analizie naczelne miejsce zajmie wtek polski - jeden z wielu, naley jednak mie na uwadze, e to wanie konflikt z Polsk ley u rde wspczesnej propagandy historycznej Rosji. Po drugie, latem br. Rosja podja now kampani medialn o dominujcym antypolskim zabarwieniu, usiujc uprzedzi fal midzynarodowej dyskusji o wspodpowiedzialnoci ZSRR za wybuch II wojny wiatowej, ktra towarzyszy bdzie obchodom okrgej rocznicy 1 wrzenia 1939 r. w Gdasku z udziaem przedstawicieli kilkunastu pastw. W intencji pomysodawcw tej kampanii zarzuty pod adresem Polski m.in. o sojusz z Hitlerem i rwnoczesna obecno W. Putina w Gdasku maj wzmocni podzia na polskiej scenie politycznej. Ewentualne zaangaowanie si Prezydenta RP lub politykw PiS w dyskusj z rosyjskimi mediami o tematyce historycznej wykorzystane mogoby zosta nastpnie do kompromitacji procesu integracji euroatlantyckiej na obszarze poradzieckim, ktr Prezydent RP i najwiksza partia opozycyjna w Polsce w zdecydowany sposb promuj,

Zaoone 29 stycznia 1989 r. m.in. przez Andrieja Sacharowa, Jewgienija Jewtuszenk i Andrieja Wozniesienskiego. Poza Rosj Memoria" ma swoje oddziay na Ukrainie, otwie, Litwie, Kazachstanie, Gruzji i w Niemczech. Memoria" posiada wasne archiwum i bibliotek, organizuje wystawy i konferencje oraz wydaje ksiki i czasopisma. Istotn czci dziaalnoci Memoriau" s studia nad histori represji wobec obywateli RP. W tym celu powoano m.in. Komisj Polsk, ktrej koordynatorem jest Aleksandr Gurjanow.

jako powodowanej uprzedzeniami antyrosyjskimi - nie tylko w oczach wybranych rzdw europejskich, tradycyjnie sympatyzujcych z Moskw, ale przede wszystkim w oczach mieszkacw pastw powstaych na gruzach ZSRR. To wanie utrwalenie w umysach Rosjan, ale take czci Ukraicw, Biaorusinw oraz mniejszoci rosyjskojzycznej w pastwach batyckich przekonania 0 wrogim nastawieniu narodw rodkowoeuropejskich do wszystkiego, co jest zwizane z tradycj i kultur rosyjsk czy wschodniosowiask, uzna naley za najgroniejszy, bo potencjalnie skuteczny, zamiar autorw trwajcej w Rosji kampanii medialnej z udziaem przedstawicieli pastwa. Zamiar ten ma szanse na realizacj ze wzgldu na to, e rosyjska literatura, prasa, telewizja i podrczniki szkolne s na Biaorusi, wschodniej i poudniowej Ukrainie oraz w rosyjskojzycznych rodowiskach na otwie 1 w Estonii powszechnie dostpne i ciesz si zaufaniem. Podsycanie wiary we wrogo wiata zewntrznego wobec Rosji i rosyjskoci moe by brzemienne w skutki w warunkach bezprecedensowej popularnoci organizacji szowinistycznych i neofaszystowskich w Federacji Rosyjskiej3. Wzrost agresywnego nacjonalizmu wielkoruskiego jest najbardziej

niebezpiecznym - nawet jeli niezamierzonym - owocem wspczesnej rosyjskiej propagandy historycznej nie tylko z punktu widzenia Polski, ale caej spoecznoci euroatlantyckiej. Moe on bowiem odbi si na ewolucji polityki zagranicznej i bezpieczestwa Rosji w skali kilku najbliszych dekad4. 2. GENEZA Propaganda historyczna to wany element doktryny politycznej Federacji Rosyjskiej. W okresie prezydentury Wadimira Putina (2000-2008) formua Michaia Pokrowskiego, e historia to polityka robiona wstecz" staa si w praktyce dewiz wadz Rosji5. rde wspczesnej propagandy historycznej Rosji naley poszukiwa porednio w kryzysie lat 90., a bezporednio w 2004 r. Wraz z rozpadem ZSRR Rosja utracia status mocarstwa, a wieloetniczne i rozsiane na obszarze jedenastu stref czasowych spoeczestwo rosyjskie - poczucie wizi, jakie oferowaa ideologia komunistyczna. Gbokie zaamanie gospodarki w latach 90. byo dla Rosjan przeyciem porwnywalnym z Wielkim Kryzysem koca lat 20. XX wieku w Niemczech. Przy wszystkich rnicach midzy tymi wydarzeniami,

Liczba rosyjskich neofaszystw szacowana jest na 70-90 tysicy, co oznacza, e co drugi neofaszysta na wiecie yje w Rosji. 4 M. A. Smith, The Politicisation of History in the Russian Federation", Russian Series" 08/16, May 2008, Defence Academy of the United Kingdom. 5 Michai Pokrowskij (1868-1932) - historyk, marksista, czonek Akademii Nauk ZSRR. W latach 1918-1932 odpowiedzialny za polityk edukacyjn rzdu. Kierowa rwnie sowieckimi archiwami. Autor podstawowych dzie historiografii marksistowskiej i podrcznikw nauczania.

o ktrych naley pamita, czy je powszechno dowiadczenia i przekonania o zewntrznym sprawstwie. Wadimir Putin doszed do wadzy w 2000 r. pod hasem powstrzymania dalszego rozpadu pastwa. Poczucie egzystencjalnego zagroenia miao dla Rosjan swj wymiar wewntrzny (separatyzm czeczeski, suwerenistyczne aspiracje regionw FR) i zewntrzny (rzekoma ekspansja Zachodu w postaci rozszerzenia NATO na byy obszar satelicki ZSRR w 1999 r., rozszerzenia UE i NATO na obszar poradziecki w 2004 r. i obawa przed rozszerzeniem na obszar ruski - w przyszoci). Wyzwaniom tym Kreml przeciwstawi ide mocarstwow, by z jednej strony na powrt zjednoczy wok siebie mieszkacw Rosji, a z drugiej - powstrzyma bye radzieckie kolonie przed wczeniem si w proces eurointegracji. W takich uwarunkowaniach program odbudowy pozycji midzynarodowej pastwa i budowy nowej tosamoci narodowej Rosjan nabra charakteru ofensywnego i rewizjonistycznego 6. Moskwa zacza dy do podwaenia pozimnowojennego porzdku take w wymiarze interpretacji historii. W skrajnych formach kremlowska propaganda historyczna staa si polityk obrony sowieckiej wersji przeszoci, ktrej zakwestionowanie miaoby rzekomo prowadzi do podwaenia wszystkich decyzji, podjtych z udziaem ZSRR, podwaenia jego podpisw pod kluczowymi dokumentami midzynarodowymi"7. Dwa wydarzenia w 2004 r. stay si katalizatorem wspczesnej propagandy historycznej Rosji. Pierwszym byy midzynarodowe obchody 60. rocznicy Powstania Warszawskiego w stolicy Polski8, drugim - pomaraczowa rewolucja na Ukrainie. Reakcj rosyjskich wadz i prasy na dyskusj o roli ZSRR w trakcie II wojny wiatowej i o pozycji Rosji na obszarze WNP spotgowane zostay przez przygotowania do moskiewskich obchodw 60. rocznicy zwycistwa nad nazizmem. Pomylane byy one jako demonstracja skutecznoci polityki prezydenta W. Putina, dcego do przywrcenia Rosji statusu mocarstwa wiatowego. Podwaenie w tak newralgicznym momencie zaoycielskiego mitu putinowskiej Rosji przez wczesne wadze Warszawy Kreml potraktowa jako wyzwanie. Obchody 60. rocznicy Powstania Warszawskiego oraz rola Polski w zablokowaniu prby

Wicej na ten temat patrz m.in.: raport Komisji Obrony Izby Gmin, Russia: a new confrontation?", 10 lipca 2009 r., s. 5-9; E. Lucas, Nowa zimna wojna", Warszawa 2008; J. Sherr, Russia and the West: A Reassessment", Shrivenham Papers" no 6, January 2008, Defence Academy of the United Kingdom; D. Trenin, Russia's Threat Perception and Strategic Posture", [w:] Russian Security Strategy under Putin: U.S. and Russian Perspectives", R. Craig Nation (ed.), Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, November 2007, s. 35-47; A. Zagorski, Moscow Seeks to Renegotiate Relations with the West", Russian Analytical Digest" No. 26, 4 September 2007, s. 2-5, Center for Security Studies, ETH Zurich - Forschungstelle Osteuropa, Bremen; E. Rumer, A. Stent, Russia and the West", Survival" vol. 51 no. 2, April-May 2009, s. 91-104. 7 Opinia prof. Natalii Narocznickiej - rosyjskiej historyk, politolog, deputowanej Dumy w latach 2003-2007 z ramienia szowinistycznej Liberalno-Demokratycznej Partii Rosji Wadimira yrinowskiego. Kieruje pastwowym Instytutem Demokracji i Wsppracy. W maju 2009 r. zostaa powoana do Komisji przy prezydencie FR ds. przeciwdziaania prbom faszowania historii na szkod interesw FR. 8 Antypolska kampania historyczna jako element nowej ideologii pastwowej i technologia polityczna", Raport Orodka Studiw Wschodnich, Warszawa, kwiecie 2005 r., s. 3-4.

faszerstwa wyborczego na Ukrainie nie pozostay bez wpywu na rozwj antypolskiego wymiaru rosyjskiej propagandy historycznej i mogy zaway na decyzji o ustanowieniu w 2005 r. nowego rosyjskiego wita pastwowego: Dnia Jednoci Narodowej, na pamitk oswobodzenia Moskwy od polskich interwentw (okupantw)" 4 listopada 1612 r. Genezy nowej rosyjskiej polityki historycznej naley szuka w okresie gbokiego kryzysu politycznego i gospodarczego pastwa za czasw prezydentury Borysa Jelcyna. Zasadniczym celem zainicjowanej przez jego nastpc propagandy historycznej jest budowa wiadomoci pastwowej obywateli Federacji Rosyjskiej wok idei mocarstwowej oraz tworzenie wygodnego dla Kremla klimatu

politycznego w relacjach z krajami, ktre w przeszoci przynaleay do bloku komunistycznego. 3. METODY I FORMY REALIZACJI Kluczow rol w propagandzie historycznej - jak w kadego rodzaju propagandzie - odgrywa dezinformacja. Stosowane s tutaj klasyczne techniki, jak: intoksykacja (negowanie, odwracanie faktw), manipulacja (prawdziwe tezy wykorzystywane s w sposb, ktry prowadzi do wycignicia faszywych wnioskw), modyfikacja motywu lub okolicznoci (wskazanie motywu lub przyczyny okrelonego dziaania tak, aby byy korzystne tylko dla jednej ze stron) oraz interpretacja (odpowiedni dobr sw, ktre wywouj pozytywne lub negatywne skojarzenia odbiorcy)9. Rosyjska propaganda historyczna w praktyce realizowana jest poprzez zainspirowanie okrelonego tematu bd jego odwrcenie w przypadku, gdy temat ten zosta ju wczeniej publicznie wywoany. W ten sposb uruchamiana jest kampania medialna, majca jasno krelone zaoenia i cele polityczne. Wybr tematyki takich kampanii nigdy nie jest przypadkowy. Bardzo czsto jest on zwizany z aktualnymi problemami w relacjach Federacji Rosyjskiej z jej ssiadami. Schemat tych kampanii obejmuje trzy zasadnicze fazy. W pierwszej nastpuje uruchomienie kampanii publikacj w specjalistycznej prasie, z reguy zwizanej ze rodowiskiem sub specjalnych lub armii, prezentujc interpretacj wydarze z przeszoci czy komentarz historyczny. W drugiej fazie do kampanii wczaj si agencje informacyjne, popularne (w tym tabloidowe) rosyjskie gazety, portale i telewizja. W ten sposb niepozorne pocztkowo incydenty przeradzaj si w dyskusj publiczn. Na tym etapie do kampanii zazwyczaj wczaj si rosyjscy publicyci, politycy, ludzie kultury, a w jej trakcie okazuje si, e interpretacja historyczna, pierwotnie zaprezentowana jako kontrowersyjna, nie jest
9

Por. R. Brzeski, Wojna informacyjna", Warszawa 2006.

odosobniona w spoeczestwie rosyjskim, a w zasadzie utosamia si z ni spora cz, jeli nie wikszo rosyjskiej opinii publicznej. Charakterystyczne jest, e zawsze w tej lub nastpnej fazie kampanii pojawiaj si artykuy w prasie zachodniej, zazwyczaj lewicowej lub liberalnej. Prawie w kadym przypadku dyskusja historyczna unika odwoywania si do rde historycznych bd wynikw najnowszych bada historycznych w tym zakresie. W trzeciej fazie kampanii historycznej pojawiaj si przedstawiciele rosyjskich wadz bd instytucji pastwowych, ktrzy prezentuj oficjalne stanowisko wobec toczcej si od wielu miesicy debaty historycznej, wskazujc, e pastwo nie moe pomija obiektywnej prawdy historycznej" i wykazywa niezrozumienia dla wynikw naukowej" debaty. W przypadku, gdy celem kampanii jest odwrcenie zasadniczego tematu dyskusji historycznej, mamy do czynienia z forsowaniem tematu zastpczego (anty-tematu) porednio tylko lub nijak niezwizanego z wtkiem pierwotnym. Przykadowo, dyskusj o odpowiedzialnoci ZSRR za masowy mord polskich oficerw w 1940 r. rosyjskie media usiuj zastpi zarzutami pod adresem Polski o eksterminacj jecw z polsko-

bolszewickiej wojny 1920 r. bd udziaem Polakw w Holocaucie. Dyskusj o znaczeniu paktu ZSRR z III Rzesz z 23 sierpnia 1939 r. gazety i telewizja w Rosji przesaniaj tematem rzekomego antyradzieckiego sojuszu polsko-niemieckiego i sabotowania przez Armi Krajow i Pastwo Podziemne ofensywy Armii Czerwonej na Berlin. Jeli temat pierwotny wie si z ujawnieniem dokumentw archiwalnych, ich wiarygodno jest ju na wstpie kwestionowana lub cakowicie negowana - co ma miejsce zarwno w przypadku dyskusji o mordzie katyskim, jak i ukadzie Ribbentrop-Mootow. Rosyjskie kampanie historyczne eksponuj ponadto te wtki dziejw Polski, ktre odnosz si do kontrowersji polsko-ukraiskich czy polsko-litewskich. W tym wypadku celem jest przypisanie Polsce wizerunku odwiecznego najedcy" i kata narodw", si lub podstpem szerzcego katolicyzm na kanonicznym terytorium prawosawia". Pomijany jest przy tym fakt, e Polska (w tym polska emigracja po II wojnie wiatowej) odrzucia paradygmat imperialny i po 1991 r. jednoznacznie uznaa niepodlego i integralno terytorialn Litwy, Ukrainy i Biaorusi. Dugofalowym zamierzeniem rosyjskich kampanii historycznych jest wyhamowanie polskiej aktywnoci w polityce wschodniej i utrudnienie Polsce relacji z jej wschodnimi partnerami. Propaganda historyczna ma stanowi wsparcie dla dziaa rosyjskiej dyplomacji, dla ktrej kwestie historyczne w stosunkach polsko-rosyjskich nale do tematw draliwych. Rosja, unikajc tych kwestii, uchyla si przed moraln i prawn odpowiedzialnoci za zbrodnie okresu komunistycznego, pomimo e coraz bardziej otwarcie przyznaje si do politycznego i historycznego dziedzictwa ZSRR. Rosyjska propaganda historyczna prowadzona jest przy szerokim

zastosowaniu technik dezinformacyjnych. W praktyce realizowana jest za pomoc kampanii tematycznych i przy szerokim wykorzystaniu rosyjskich (i wybranych zachodnich) rodkw masowego przekazu, w tym internetu. Aktywnie uczestnicz w niej przedstawiciele administracji pastwowej FR. 4. PIERWSZA ROSYJSKA KAMPANIA HISTORYCZNA: 2004-2005 Warto powici osobne miejsce wydarzeniom drugiej poowy 2004 r. i pierwszej poowy 2005 r., gdy obecnie - jak wszystko na to dotychczas wskazuje - mamy do czynienia z powtrzeniem scenariusza dziaa Rosji. Latem 2004 r. zaczy pojawia si coraz liczniej w rosyjskich rodkach masowego przekazu publikacje na tematy historyczne oraz wypowiedzi oficjalne. Nabray one charakteru kampanii medialnej, ktra trwaa przez blisko rok. Zwizane to byo z trzema wydarzeniami. Po pierwsze, z midzynarodowymi obchodami 60. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego w stolicy Polski. Udziau w nich nie wzi prezydent W. Putin sprowokowany zapewne publicznie wyraonym przez premiera Marka Belk i ministra spraw zagranicznych Wodzimierza Cimoszewicza oczekiwaniem przeprosin za bierno Armii Czerwonej wobec klski Armii Krajowej10. Rwnoczenie rosyjski przywdca skierowa do onierzy AK list, w ktrym odda cze bohaterom Warszawy. W dyskusji na temat wspodpowiedzialnoci ZSRR za upadek powstania, ktra si przy tej okazji przetoczya na amach gazet w wielu krajach, zdecydowany gos zabrao rosyjskie MSZ. W opublikowanym 4 sierpnia owiadczeniu resort uzna danie przez Polsk przeprosin za blunierstwo11. Drugim wydarzeniem, ktre nasilio rosyjsk kampani medialn, by kryzys na Ukrainie po drugiej turze gosowania prezydenckiego 21 listopada 2004 r. W wyniku spoecznego sprzeciwu wobec prby faszerstwa wyborczego i w efekcie mediacji

midzynarodowej doszo do powtrnego gosowania, w wyniku ktrego zwycizc zosta Wiktor Juszczenko - konkurent faworyzowanego przez Kreml Wiktora Janukowycza. Trzecim wydarzeniem byy wiatowe obchody 60. rocznicy zwycistwa nad nazizmem w Moskwie 9 maja 2005 r., ktrym rosyjska kampania propagandowa bya od pocztku podporzdkowana. Od poowy 2004 r. sukcesywnie rosa liczba publikacji prasowych i reportay telewizyjnych reinterpretujcych histori poszczeglnych etapw II wojny wiatowej i wymierzonych w kraje, ktre zostay czonkami UE lub do niej pretendoway. Kampani zainspiroway okrgy st z udziaem weteranw II wojny wiatowej, zorganizowany i
10

P. Wroski, Powstanie Warszawskie czci europejskiej historii", 1 sierpnia www.miasta.gazeta.pl/warszawa/. 11 A. Wawrzycka, Ludobjstwa nie byo, przeprosin nie bdzie", Tydzie na Wschodzie" 27(361),

2008

r.,

10

zrelacjonowany w lipcu przez oficjaln gazet Ministerstwa Obrony FR Krasnaja Zwiezda", oraz artykuy w sierpniowym numerze miesicznika emerytowanych funkcjonariuszy oddziau antyterrorystycznego Alfa Spiecnaz Rossii". Publikacje te byy reakcj na dyskusj o polityce J. Stalina w kocowej fazie II wojny wiatowej, ktra rozgorzaa przy okazji 60. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego. We wspomnianych publikacjach i zainicjowanej przez nie kampanii eksponowano wyzwoleczy charakter dziaa Armii Czerwonej, podwaano polski czyn zbrojny zarwno w okupowanym kraju, jak i na Zachodzie. Za ilustracj tematyki i warsztatu metodologicznego materiaw prasowych tego etapu kampanii posuy moe artyku Natalii Jelisiejewej pt. Kto oddala Zwycistwo", opublikowany 17 stycznia 2005 r. na stronie portalu Strana.ru, prowadzonego przez doradc prezydenta FR, Gleba Pawowskiego. Autorka, piszc o operacji frontowej Wisa-Odra"12, stwierdzia m.in., e wojska sowieckie spotkay si z nieoczekiwanym oporem ze strony polskich nacjonalistw. Zdaniem N. Jelisiejewej, wojska sowieckie ju w 1944 r. stary si z uzbrojonym i aktywnym przeciwnikiem - tak zwan Armi Krajow", ktra w czasie niemieckiej okupacji Polski znajdowaa si w pasywnej konspiracji". Bojowa dziaalno Armii Krajowej, wedug N. Jelisiejewej, przecigna si na okres powojenny. Publicystka powouje si na dokumenty, majce wiadczy 0 atakach terrorystycznych przeciwko Armii Czerwonej na terenie Polski. Podsumowujc swoje rozwaania, autorka skonstatowaa, e obecnie w Polsce, na zachodzie Ukrainy 1 Biaorusi wok Armii Krajowej powstaa aureola patriotw i bohaterw narodu polskiego, walczcych z okupantami. Tymczasem: Armia Krajowa, wystpujc pod hasami

niepodlegoci Polski, dziaaa metodami kryminalnymi, majc w swoim arsenale terror, zabjstwa i grabiee. Przy czym dziaania nacjonalistw skierowane byy nie tylko przeciwko wojskom radzieckim, lecz cierpiaa od nich take ludno polska". Wraz ze zblianiem si terminu midzynarodowych obchodw 9 maja w Moskwie liczba publikacji rosa, a ich tematyka ewoluowaa. Jesieni uwaga uczestnikw kampanii historycznej koncentrowa si zacza na mordzie katyskim. Charakterystyczne jest, e wtek ten nie wzbudzi szerszego zainteresowania na pocztku sierpnia 2004 r., kiedy do Moskwy przybya delegacja Instytutu Pamici Narodowej z prezesem Leonem Kieresem na czele, by omwi rezultaty trwajcego od 14 lat ledztwa Prokuratury Wojskowej FR13. W listopadzie na temat masowego mordu Polakw w 1940 r. wypowiada zaczli si wpywowi politycy rosyjscy, take ci zajmujcy wysokie stanowiska pastwowe. Odpowiedzialno Stalina za Katy relatywizowa np. Michai Margieow, przewodniczcy Komisji Spraw Midzynarodowych Rady Federacji (izby wyszej rosyjskiego parlamentu). W artykule,

12 sierpnia 2004, Orodek Studiw Wschodnich. 13 A. Wawrzycka, op. cit.

11

opublikowanym w dzienniku Izwiestia" 10 listopada 2004 r., zada, by najpierw Polacy przeprosili za Jzefa Pisudskiego i wydan rzekomo przez niego decyzj o wymordowaniu czerwonoarmistw, wzitych przez Polakw do niewoli w 1920 r. W rzeczywistoci ycie w polskich obozach jenieckich stracio 16-17 tysicy onierzy Armii Czerwonej (a nie, jak chcia M. Margieow, 80 tys.). Przyczyn ich mierci byy za gd i epidemie chorb zakanych, a nie zatwierdzane na najwyszym szczeblu pastwowym egzekucje. Wielu przetrzymywanych w Polsce czerwonoarmistw wypuszczonych na wolno przed i po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 r., zawierajcego m.in. porozumienie o wymianie jecw, nie zdecydowao si na powrt do ZSRR. Niektrzy walczyli wrcz po stronie Polski z bolszewikami14. Kontrowersje w stosunkach Rosji z pastwami ssiednimi na tle historycznym byy rwnoczenie wykorzystywane przez przedstawicieli Kremla do promowania tezy o emocjonalnym, antyrosyjskim stosunku nowych pastw czonkowskich UE, ktry mia lec u rde pogorszenia w relacjach na linii Moskwa-Bruksela. Jako przykad poda mona wywiad Siergieja Jastrembskiego, wczesnego specjalnego przedstawiciela prezydenta FR ds. rozwoju stosunkw z UE, dla dziennika Niezawisimaja gazieta" z 17 listopada 2004 r. Temat anty-Katynia" w rozwinitej formie prezentowa zaczli politycy redniej rangi, niezwizani bezporednio z administracj prezydenck lub rzdow, np. gubernator obwodu kemerowskiego Aman Tulejew (kilkakrotnie, m.in. 22 grudnia 2004 r., na amach Niezawisimoj gaziety"). W styczniu 2005 r. w czasopimie Dossier", zwizanym ze rodowiskiem weteranw FSB, ukaza si wywiad z deputowanym Dumy Wiktorem Iljuchinem15 pt.: Katy wedug Goebbelsa". W. Iljuchin stwierdzi w nim m.in., e oskarenia pod adresem ZSRR o rozstrzelanie Polakw w Katyniu s przekonaniami zaledwie okrelonych antyradzieckich i antyrosyjskich krgw". Jego zdaniem dokumenty, na jakich oskarenia s opierane, tj. notatka awrientija Berii oraz dwie decyzje KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. o likwidacji polskich oficerw, urzdnikw, policjantw, ziemian i innych, budz wtpliwoci co do ich autentycznoci. Zdaniem W. Iljuchina, w faszowaniu dokumentw podczas II wojny wiatowej wyspecjalizowa si wywiad brytyjski, ktry przekazywa falsyfikaty za pomoc swojej agentury do partyjnych archiww w ZSRR. Kilka dni po ukazaniu si omawianego wywiadu, deputowani Dumy W. Iljuchin, Julij Kwicinskij16 i Andriej Sawieliew17 zwoali konferencj prasow, podczas ktrej zaapelowali o
14 15

Z. Karpus, Pliennyje zabytoj wojny", Niezawisimaja gazieta", 19 padziernika 2000 r. Wiktor Iwanowicz Iljuchin (ur. 1949 r.) - w czasach ZSRR i do 1993 r. wysoki rang funkcjonariusz prokuratury; od 1993 r. nieprzerwanie zasiada w Dumie, czonek frakcji Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej. Wieloletni przewodniczcy lub zastpca przewodniczcego Komisji ds. Bezpieczestwa Dumy. Zwizany z lobby wojskowoprzemysowym. Znany z antysemickich pogldw. 16 Julij Aleksandrowicz Kwicinskij (ur. 1936 r.) - dowiadczony dyplomata radziecki, wiceministrem spraw zagranicznych ZSRR 1990-1991, uczestnik negocjacji rozbrojeniowych z USA i o zjednoczeniu Niemiec. W 1991 r. popar komunistyczny pucz Janajewa. Ambasador FR w Norwegii 1997-2003. Deputowany Dumy od 2003 r. z ramienia KPRF,

12

rewizj oficjalnej rosyjskiej oceny zbrodni katyskiej. Na konferencji wyeksponowano po raz kolejny wtek rzekomych polskich zbrodni na sowieckich jecach z wojny 1920 r., powtarzajc liczb 80 tysicy ofiar. Szczytowym momentem tego wtku rosyjskiej kampanii historycznej 2004-2005 bya decyzja Prokuratury Wojskowej FR z 11 marca 2005 r. o umorzeniu ledztwa katyskiego18. Rosyjscy prokuratorzy nie znaleli podstaw do uznania zbrodni z 1940 r. za ludobjstwo (mimo e takiej kategorii oskarenie w tej samej sprawie sformuowali prokuratorzy ZSRR wobec Niemiec podczas procesu norymberskiego) oraz zdecydowali o utajnieniu 116 spord 183 tomw akt. Podana na konferencji prasowej gwnego prokuratora wojskowego Aleksandra Sawienkowa liczba zamordowanych i internowanych w ZSRR polskich oficerw zostaa wielokrotnie zaniona. Najbardziej spektakularne byo jednak utajnienie nazwisk osb odpowiedzialnych za masakr pod pretekstem ich mierci. Samo uzasadnienie decyzji o umorzeniu ledztwa rwnie utajniono. Gwne rosyjskie agencje informacyjne (Interfaks, RIA Nowosti) i nieliczne tytuy prasowe, komentujce werdykt prokuratury wojskowej (np. Strana.ru), odniosy si do niego z penym zrozumieniem. Z krytyk wystpiy posiadajce marginalny wpyw na opini publiczn gazety niezalene (gwnie internetowe), a formalny sprzeciw przedstawili historycy moskiewskiego

Memoriau". Omawiana decyzja rosyjskiej prokuratury wojskowej staa si powodem wszczcia osobnego ledztwa przez IPN, co z kolei sprowokowao nasilenie kampanii propagandowej i wtku anty-Katynia". Od pocztku 2005 r. rosyjskie rodki masowego przekazu coraz wicej uwagi powica zaczy dyskusji o znaczeniu paktu Ribbentrop-Mootow, trwajcej z rnym nateniem od schyku sierpnia 2004 r. Do eskalacji tego wtku kampanii historycznej przyczynia si bez wtpienia wypowied wczesnego prezydenta Wadimira Putina z 22 lutego 2005 r. dla sowackich mediw, poprzedzajca szczyt Rosja-USA w Bratysawie. Rosyjski przywdca, pytany m.in. o ocen radziecko-niemieckiego ukadu z 23 sierpnia 1939 r., stwierdzi: Prosz cofn si do wydarze z wrzenia 1938 r., kiedy w Monachium zostao podpisane znane porozumienie midzy nazistowskimi Niemcami i pastwami

zachodnioeuropejskimi, pniej okrelone jako spisek monachijski. (...) Radziecko-niemiecki dokument zosta podpisany na o wiele niszym szczeblu - na szczeblu ministrw spraw zagranicznych - po roku, w odpowiedzi na (...) spisek monachijski. (...) Dla zabezpieczenia swoich interesw i zapewnienia swojego bezpieczestwa na zachodnich rubieach Zwizek

wiceprzewodniczcy Komisji Spraw Zagranicznych. 17 Andriej Nikoajewicz Sawieljew (ur. 1962 r.) - dziaacz nacjonalistycznych partii Dmitrija Rogozina (obecnego ambasadora FR przy NATO), deputowany Dumy od 2003 r. z ramienia Rodiny". Wiceprzewodniczcy Komisji ds. WNP. 18 Szerzej patrz: A. Wilk, Rosyjska kampania historyczna", Tydzie na Wschodzie" 7(385), 17 lutego 2005 r., Orodek Studiw Wschodnich.

13

Radziecki zdecydowa si na podpisanie paktu Mootowa-Ribbentropa z Niemcami". Ukad w Monachium z 1938 r. sta si odtd na trwae w rosyjskich mediach anty-tematem dla sojuszu Stalina z Hitlerem w latach 1939-1941. Przykadem zaangaowania si pastwa rosyjskiego w kampani historyczn 20042005 byo take owiadczenie MSZ FR z 12 lutego 2005 r., w ktrym krytyka

konferencji jataskiej 1945 r. uznana zostaa za prb pisania historii na nowo" i grzech" ze strony Warszawy wobec faktu, e przywdcy trzech mocarstw, zgromadzeni na Krymie, dali rzekomo podstawy Polski silnej, demokratycznej i niepodlegej". Wraz z narastaniem kryzysu politycznego na Ukrainie i uwidaczniajc si rol Polski w jego rozwizaniu rosn zacza w rosyjskich mediach liczba materiaw, powiconych historii konfliktw polsko-ukraiskich z jednej strony i tradycji partnerstwa narodw wschodniosowiaskich z drugiej. Szczytowym momentem tego wtku kampanii

propagandowej Rosji byo wystpienie Wadimira Putina podczas uroczystoci 9 maja 2005 r. w Moskwie, w ktrym wczesny prezydent m.in. nawiza do

historycznego pokrewiestwa" pastw WNP, przypiecztowanego rzekomo wspln walk z nazizmem, oraz wystp zespou artystycznego w strojach narodowych pastw WNP na Placu Czerwonym19. W sumie latem 2004 r. w rosyjskiej prasie papierowej i elektronicznej ukazao si okoo 40 artykuw o tematyce historycznej, we wrzeniu - 20, w padzierniku - blisko 30, w listopadzie i grudniu - po okoo 40 (mowa o publikacjach dostpnych on-line, do ktrych doda naleaoby materiay prasy specjalistycznej i lokalnej)20. Liczne i wyjtkowo obraliwe dla Polakw publikacje wyszy spod pira Jurija Muchina, najbardziej znanego rosyjskiego negacjonisty radzieckiego sprawstwa mordu katyskiego. Trudno ustali liczb materiaw telewizyjnych: filmw paradokumentalnych, reportay i doniesie w wydaniach informacji. Celem rosyjskiej kampanii historycznej 2004-2005 byo odrzucenie prb podwaenia wyzwoleczego charakteru ofensywy Armii Czerwonej 1944-1945, obarczenia ZSRR wspodpowiedzialnoci NKWD za masakr czynu za wybuch II wojny w wiatowej, r. oraz

relatywizacja pomniejszenie

winy rangi

polskich zbrojnego

oficerw

1940

polskiego

1939-1945.

Pomaraczowa

rewolucja sprowokowaa rozwj osobnego wtku tej kampanii w postaci tematu braterstwa wschodniosowiaskiego, przeciwstawianego imperialnej

19

J. Rogoa, wito zwycistwa w Moskwie: Rosja wrd wielkich tego wiata", Tydzie na Wschodzie" 18(396), 12 maja 2005 r., Orodek Studiw Wschodnich. 20 Antypolska kampania...", s. 4.

14

tradycji Polski na Wschodzie. Kampania zainspirowana zostaa przez suby specjalne Rosji, a aktywny udzia brali w niej przedstawiciele pastwa, z prezydentem W. Putinem na czele. 5. INSTYTUCJONALNO-PRAWNY WYMIAR

ROSYJSKIEJ PROPAGANDY HISTORYCZNEJ Szczeglnie niepokoi fakt, e opisana kampania medialna znalaza swoje odbicie w decyzjach instytucjonalno-prawnych, ktre utrwal w wiadomoci spoecznej Rosjan dorane efekty publikacji prasowych i oficjalnych owiadcze. W pierwszym rzdzie wspomnie tutaj naley o ustanowieniu 4 listopada Dniem Jednoci Narodowej na mocy prezydenckiego dekretu z 12 grudnia 2004 r. wito nawizuje do kapitulacji polskiego garnizonu Kremla w 1612 r. przed poczonymi wojskami ksicia Dymitra Poarskiego i kupca Kumy Minina. Fakt, e polskie (i inne cudzoziemskie) wojska byy wwczas uczestnikami rosyjskiej wojny domowej, a w ich moskiewskim obozie znajdowali si czonkowie rodu Romanoww, ktrego przedstawiciel Michai Fiodorowicz wkrtce zasiad na tronie, koczc okres tzw. Wielkiej Smuty21, umkn uwadze pomysodawcw i propagatorw wita. Skoncentrowali si oni na aspekcie zjednoczenia rosyjskiej szlachty, mieszczastwa i chopw wobec zewntrznego zagroenia, co jest zrozumiae w kontekcie trwajcego w Rosji od upadku ZSRR i komunizmu kryzysu idei pastwowej, decentralizacji i

rozwarstwienia majtkowego. Naley doceni fakt, e decyzja Wadimira Putina o ustanowieniu nowego wita zniosa pastwow rang obchodw 7 listopada - rocznicy rewolucji padziernikowej 1917 r. Wprawdzie prezydent Borys Jelcyn zmieni charakter tych obchodw, ustanawiajc Dzie Przymierza i Zgody, ale w powszechnej wiadomoci Rosjan 7 listopada pozosta rocznic bolszewickiego zamachu stanu. Tradycja komunistyczna nie jest jednak w Rosji wypierana przez pastwo w sposb systematyczny, czego najlepszym dowodem jest trwanie mauzoleum Wodzimierza Lenina na Placu Czerwonym i pomnikw twrcy ZSRR w centrum wikszoci stolic regionw Federacji Rosyjskiej. Za konsekwentna obrona decyzji o zawarciu sojuszu z Adolfem Hitlerem w 1939 r. i krzewienie mitu o wyzwoleczym charakterze pochodu Armii Czerwonej na Zachd w 1945 r. powoduje, e Jzef Stalin konsekwentnie zajmuje czoowe lokaty w plebiscytach na najbardziej

popularnego rosyjskiego polityka XX wieku.

21

I. Karacuba i in., Wybiraja swoju istoriju", Moskwa 2006, s. 140-141. 15

Nie ulega wtpliwoci, e urzdnicy, poszukujcy odpowiedniej dla nowego wita narodowego daty, rozpatrywali terminy moliwie najblisze 7 listopada. Blisko 90 lat tradycji

przyzwyczaio bowiem Rosjan, e wanie w tym okresie przypadaj dni wolne od pracy. Niewykluczone, e gdyby np. do bitwy nad Berezyn (25-29 listopada 1812 r.) doszo kilka tygodni wczeniej, Rosjanie co roku witowaliby teraz na szczeblu pastwowym zwycistwo nad Napoleonem. Ostatecznie, Polacy nie s punktem odniesienia dla dzisiejszych Rosjan. wiadczy o tym najlepiej fakt, e Dzie Jednoci Narodowej, po raz pierwszy obchodzony w 2005 r., ju w nastpnym roku przeksztaci si w wito rosyjskich szowinistw i neofaszystw, wznoszcych na
21

pochodach

hasa

przeciwko

imigrantom

Kaukazu

Poudniowego i Azji Centralnej . Gdyby zatem decyzja 0 witowaniu 4 listopada bya odosobnionym przypadkiem wykorzystania akcentu

polskiego przez rosyjsk propagand historyczn, mona by j uzna za pozbawion antypolskiego wymiaru. Jednak w poczeniu z licznymi i rwnoczesnymi dziaaniami rosyjskiego pastwa i prasy, wymierzonymi w Rzeczpospolit, Dzie Jednoci Narodowej utrwali w umysach Rosjan uprzedzenie do Polakw jako stereotypowych okupantw 1 wrogw prawosawia. 27 maja 2005 r. Duma przyja jednogonie rezolucj potpiajc prby rehabilitacji faszyzmu i rewizji historii". Powoana zostaa komisja, ktrej zadaniem bdzie badanie przestrzegania praw czowieka na wiecie - w szczeglnoci na otwie, Ukrainie i w Gruzji. W trakcie debaty rosyjscy deputowani oskaryli parlamenty Polski, pastw batyckich i USA o wypaczanie historii. Rezolucja Dumy bya reakcj na trwajc na Zachodzie w zwizku z okrg rocznic zakoczenia II wojny wiatowej dyskusj 0 wspodpowiedzialnoci ZSRR za jej wybuch. Gos zabra w niej m.in. Kongres USA 1 Parlament Europejski. Ten ostatni w rezolucji na temat stosunkw UE-Rosja z 26 maja 2005 r. podkreli potrzeb uznania przez Moskw cierpie narodw krajw batyckich i innych pastw, okupowanych przez ZSRR. Do instytucjonalnych dziaa w sferze rosyjskiej propagandy historycznej zaliczy naley take projekty nowych podrcznikw szkolnych, opracowywane przez Ministerstwo Owiaty FR. W grudniu 2007 r. zatwierdzio ono do prbnego wykorzystania w kilku regionach pastwa podrcznik historii Rosji 1945-2007 pod redakcj Aleksandra Filippowa, pozytywnie oceniajcy stalinizm i gloryfikujcy niedemokratyczn koncepcj rzdw

Wadimira Putina. W sierpniu 2008 r. Ministerstwo przedstawio nauczycielom wytyczne do podrcznika historii Rosji 1900-1945 - tego autora. Wywoay one w Rosji i poza ni fal krytyki m.in. ze wzgldu na sformuowania usprawiedliwiajce mord katyski losem czerwonoarmistw w polskich obozach jenieckich w 1920 r. i stalinowskie czystki etniczne22.

21

Dzie Jednoci Narodowej witem rosyjskich nacjonalistw" (adu), Tydzie na Wschodzie" 37(458), 9 listopada 2006 r., Orodek Studiw Wschodnich. 22 Pena wersja wytycznych dostpna jest na stronie internetowej wydawnictwa Proswieszczenije" http://prosv.ru/.

16

8 maja 2009 r. prezydent D. Miedwiediew powoa Komisj ds. przeciwdziaania prbom faszowania historii na szkod interesw Federacji Rosyjskiej. W skad 28osobowego grona pod przewodnictwem szefa administracji prezydenckiej Siergieja

Naryszkina weszli przedstawiciele Ministerstwa Obrony, Federalnej Suby Bezpieczestwa, Dumy Pastwowej, Rosyjskiej Akademii Nauk, organizacji pozarzdowych oraz dziennikarze. W Komisji reprezentowani s zarwno przedstawiciele rodowisk konserwatywnych (np. Natalia Narocznickaja), jak i demokratycznych (Natalia Liebiediewa, Nikoaj Swanidze). Jak okrelono w prezydenckim dekrecie, komisja ma zbiera i analizowa informacje o faszowaniu historycznych prestiu faktw i wydarze, Rosyjskiej". majcych Komisja na celu pomniejszenie przygotowywaa

midzynarodowego

Federacji

bdzie

prezydentowi FR sprawozdania nt. zidentyfikowanych przypadkw faszowania historii oraz bdzie rekomendowaa moliwe sposoby przeciwdziaania. W dziaaniach tych komisja szczegln uwag ma powica neutralizowaniu negatywnych nastpstw" publikacji historycznych, zwaszcza tych, ktre ukazuj si w innych krajach. Skuteczno dziaa prezydenckiej komisji ma zapewni zapisane w dekrecie prawo do wystpowania do wszystkich organw wadzy pastwowej o udostpnienie niezbdnych do jej pracy materiaw. Zdaniem opozycyjnego polityka Wadimira Rykowa dekret prezydenta Miedwiediewa wie si z przypadajc na 1 wrzenia 2009 r. 70. rocznic wybuchu II wojny wiatowej. Komisja miaa zosta powoana po to, aby zamkn usta tym, ktrzy chcieli pisa o zbrodniach reimu stalinowskiego. Pod pretekstem, e ludzie potrzebuj prawdy, wanie prawdy chce si im zabroni". Powoanie komisji zbiego si w czasie z inicjatyw ustawodawcz grupy

deputowanych rosyjskiej Dumy, ktrzy przedstawili projekt nowelizacji kodeksu karnego FR, przewidujcej odpowiedzialno za pomniejszanie roli ZSRR w zwycistwie nad Niemcami w czasie II wojny wiatowej. Zapisy w projekcie nowelizacji przewiduj kar pozbawienia wolnoci od 3 do 5 lat i wysok grzywn za negowanie prawdy historycznej i rehabilitacj nazizmu" - nie tylko w stosunku do obywateli FR, ale take innych pastw. Deputowani chcieliby take wprowadzi moliwo zastosowania sankcji

17

w postaci zerwania stosunkw dyplomatycznych z krajami, ktrych instytucje pastwowe uznane zostan za faszujce histori24. 12 maja 2009 r. prezydent D. Miedwiediew zatwierdzi Strategi Bezpieczestwa Narodowego FR do 2020 r." Prby rewizji roli i miejsca Rosji w historii zaliczone zostay w niej do zagroe bezpieczestwa narodowego FR. Ustanowienie Dnia Jednoci Narodowej, propozycje zmian podrcznikowych i powoanie prezydenckiej Komisji ds. faszowania historii s przejawem przez

instytucjonalizacji deputowanych

rosyjskiej

propagandy

historycznej. w

Podjte

Dumy

Pastwowej

inicjatywy

kierunku

zaostrzenia

obowizujcego w Rosji prawa mog skutkowa stworzeniem instrumentu represji wobec historykw i publicystw, ktrych prace s sprzeczne z oficjaln wykadni historii. Naley liczy si z dalszymi rozwizaniami organizacyjnymi i prawnymi w tym kierunku. 6. REPRESJE BADAWCZYCH Represyjne dziaania rosyjskich wadz wobec niezalenych orodkw badawczych odnotowano ju na przeomie 2008 i 2009 r. To wwczas na polecenie rosyjskiej Prokuratury Generalnej milicja kilkakrotnie dokonaa rewizji w siedzibie petersburskiego oddziau stowarzyszenia Memoria", konfiskujc archiwa, relacje wiadkw i materiay fotograficzne, dotyczce ofiar represji w ZSRR. Na pocztku 2009 r. wzmogo si zainteresowanie wadz planami rosyjskich wydawnictw, zwaszcza tych, ktre specjalizuj si w tematyce historycznej. Naciskom ulego np. wydawnictwo Attikus", odwoujc na pocztku marca 2009 r. publikacj ksiki brytyjskiego historyka Orlando Figesa pt. Szepty. ycie w stalinowskiej Rosji". Praca Figesa to rezultat obszernych bada przeprowadzonych we wsppracy z historykami, skupionymi w rosyjskim Memoriale". Ksika staa si na Zachodzie bestsellerem. 30 czerwca 2009 r. decyzj rosyjskiego MSW zamknity zosta portal internetowy hrono.info. Cieszy si on uznaniem historykw nie tylko w Rosji, ale i na wiecie. Zamieszczano na nim nieznane, bd trudno dostpne materiay rdowe, biograficzne i prezentowano najnowsze wyniki bada historycznych. Portal peni w Rosji szczegln ROSYJSKICH WADZ WOBEC NIEZALENYCH ORODKW

24

Zob. m.in. A. Smarina, R. Cwietkowa, Patriotizm po ukazu", Niezawisimaja gazieta" 22 maja 2009 r.

18

rol z uwagi na fakt, e na jego stronach opublikowano wiele prac niezalenych historykw rosyjskich, ktrzy nie mieli innych moliwoci publikowania. Decyzja o zamkniciu portalu miaa by zwizana z opublikowaniem fragmentu Mein Kampf" Adolfa Hitlera. Wedug zaoyciela i szefa portalu, Wiaczesawa Rumiancewa, by to tylko pretekst - fragmenty Mein Kampf" byy publikowane na wielu innych rosyjskich portalach, a hrono.info jedynie go obszernie omwio. Prawdziwym powodem zamknicia portalu mia by, zdaniem W. Rumiancewa, artyku krytykujcy decyzj gubernator Sankt Petersburga Walentiny Matwiejenko o zmniejszeniu zapomg dla mieszkacw miasta, ktrzy przeyli oblenie Leningradu w czasie II wojny wiatowej. Krytyczny artyku na stronach horno.info zdyskredytowa wany element polityki Kremla, jak jest dbao pastwa o bohaterw Wielkiej Wojny Ojczynianej, a ta zajmuje centralne miejsce w nowej rosyjskiej polityce historycznej. W 2009 r. wadze Rosji zaczy stosowa represje wobec niezalenych historykw. Dziaanie te dotkny znane na wiecie z bada nad represjami stalinowskimi stowarzyszenie Memoria" oraz dynamicznie rozwijajcy si portal hrono.info, specjalizujcy si w tematyce historycznej. Administracja pastwowa wywiera rwnie nieoficjalne naciski na wydawnictwa, jak w przypadku Attikus" i jego planw publikacji ksiki Orlando Figesa, powiconej okresowi

stalinowskiemu. Wszystko wskazuje, e tego typu dziaania bd si w przyszoci powtarza. 7. FILM W SUBIE ROSYJSKIEJ PROPAGANDY HISTORYCZNEJ W okresie prezydentury W. Putina kino - i szerzej film fabularny - stao si wanym instrumentem rosyjskiej propagandy historycznej. Sztuka filmowa oddziauje zwaszcza na mode pokolenie Rosjan, pozbawione ju sentymentu do czasw radzieckich, ale wci poszukujce tosamoci historycznej. Rosyjskie wadze zaczy promowa i wspiera wszelkie produkcje z gatunku tzw. kina patriotycznego. Pomnikowo i patetyczno narracji filmowej staa si priorytetem wobec prawdy historycznej. Rosyjscy twrcy filmowi, majc bezporedni patronat Kremla, coraz czciej zaczli podejmowa tematyk przeszoci. Owocem tego byy superprodukcje historyczne. Rosyjskie kino patriotyczne miao w zaoeniu nie tylko pomc w kreowaniu wiadomoci historycznej wspczesnych Rosjan, ale take sta si wanym instrumentem rosyjskiej doktryny, zwaszcza kreowania

dwustronnych relacji m idzypastwowych.

19

a) Smiersz" - re. Zinowij Rojzman (2007 r.) Przykadem tego zjawiska jest czteroodcinkowy serial telewizyjny Smiersz"23 w reyserii rosyjskiego filmowca Zinowija Rojzmana - efekt wsppracy moskiewskiego studia Faworitfilm i biaoruskiej wytwrni Bieorusfilm. Wszed na ekrany pastwowej telewizji biaoruskiej w styczniu 2008 r., a nastpnie by emitowany przez telewizj rosyjsk. Film jest opowieci o trzech oficerach radzieckiego kontrwywiadu, ktrzy w listopadzie 1945 r. wracaj z frontu na Grodzieszczyzn, by wie tam spokojne ycie obywateli ZSRR. Zakca je akowska banda", terroryzujca miejscow ludno. Na jej czele stoi Jzef - czarny charakter filmowej historii, fanatyczny Polak", niewahajcy si przelewa krew niewinnych kobiet i dzieci. Smiersz" rysuje konflikt pomidzy polsk band", usiujc przywrci

przedwojenne granice Polski, a miejscow ludnoci, ktra pragnie spokojnie y, w czym znajduje poparcie radzieckiej wadzy. Przemilczany jest w filmie charakter i okolicznoci pojawienia si na Grodzieszczynie sowieckiej wadzy i aparatu

bezpieczestwa. Reyser umiejtnie pomija take wtek przedwojennej przynalenoci tych ziem. b) 1612" - re. Wadimir Chotinienko (2007 r.) Innym przykadem wspczesnego rosyjskiego kina patriotycznego jest 1612", zrealizowany przez Wadimira Chotinienk - asystenta czoowego rosyjskiego reysera, manifestujcego swoje poparcie dla W. Putina, Nikity Michakowa. Premiera odbya si 4 listopada 2007 r. Decyzja o nakrceniu dziea bya zapewne zwizana z niejednoznacznym odbiorem ustanowionego w 2004 r. Dnia Jednoci Narodowej. Zrealizowany z ogromnym rozmachem film w znacznej czci zosta sfinansowany przez znanego z lojalnoci wobec Kremla oligarch Wiktora Wekselberga24. 1612" opowiada o tzw. okresie Wielkiej Smuty, czyli o czasach gbokiego kryzysu wadzy centralnej w Rosji na przeomie XVI i XVII wieku. Gwnym wtkiem filmu jest wypdzenie z Kremla polskiej zaogi przez rosyjskie pospolite ruszenie. Stojcego na czele polskich

23

Smiersz (od ros. smiert' szpionam, mier szpiegom, Gawnoje Uprawlienije Kontrrazwiedki Smiersz Narodnogo Kommisariata Obrony) - kontrwywiad wojskowy, dziaajcy w ZSRR w latach 1943-1946. Powsta w ramach reorganizacji specjalnych wydziaw NKWD. Zosta wyjty spod kontroli NKWD i podporzdkowany bezporednio przewodniczcemu Komitetu Bezpieczestwa Pastwa. 24 Wiktor Wekselberg (ur. 1957 r.) - rosyjski biznesmen. Pierwszych pienidzy dorobi si na handlu komputerami w latach 80. Na pocztku lat 90. zainwestowa w rosyjskie huty aluminium i boksytw. W 1996 r. stworzy Sua Holding, ktry rocznie sprzedaje surowce za 1 mld USD. Akcjonariusz i prezes zarzdu Tiumeskiej Kompanii Naftowej (TNK), ktra w rankingach rosyjskich koncernw naftowych lokuje si w pierwszej trjce pod wzgldem wydobycia. Magazyn Forbes" wyceni w 2009 r. majtek Wekselberga na 1,8 mld USD (w 2006 r. - na 10 mld USD).

20

wojsk hetmana (w roli tej Micha ebrowski) reyser przedstawi jako czarny charakter, morderc prawowitych carskich nastpcw i porywacza rosyjskiej ksiniczki Kseni

Godunow, dcego do zdobycia rosyjskiego tronu. Polski hetman utosamia w filmie czowieka zepsutego dz wadzy i niewahajcego si przed adn zbrodni. Antypolskie akcenty rozoone s w filmie subtelnie, co czyni caociowy przekaz przekonujcym. Nieprzypadkowo take jako rdo problemw Rosji autorzy filmu wskazali sabo wadzy. Z tego wzgldu wielu krytykw uznao dzieo za manifest artystyczny nowej Rosji i ideologiczne spoiwo mocarstwowej koncepcji prezydenta W. Putina. c) Taras Bulba" - re. Wadimir Bortko (2009 r.) Inn superprodukcj historyczn bya ekranizacja powieci Nikoaja Gogola pt.: Taras Bulba". Realizacj filmu powierzono Wadimirowi Bortko, otwarcie sympatyzujcemu z proputinowsk parti Jedna Rosja". Produkcj filmu rozpoczto w 2007 r. i pochona ona ogromny budet, na ktry zoyy si rodki Ministerstwa Kultury FR i zblionych do Kremla oligarchw. Reyser zapowiada, e film opowie histori jednego narodu, ktrego korzenie s na Rusi Kijowskiej", podkrelajc, e nie ma dwch rnych narodw, jest jeden, tylko jego cz yje teraz w innym pastwie"27. Film wszed rwnoczenie na ekrany w Rosji i na Ukrainie. Taras Bulba" to historia kozackiego atamana, ktry wznieca powstanie na Siczy i rusza przeciwko Polsce. Obok motyww wojennych pokazana jest historia zgubnej mioci, ktra w efekcie prowadzi do zdrady. Syn tytuowego bohatera, Andrij, zakochuje si w piknej, ale prnej Polce i za jej namow dopuszcza si zdrady. Filmowa historia koncentruje si na Kozakach jako bezporednich przodkach Ukraicw. Przesaniem filmu jest zjednoczenie narodu wok wadcy w imi wsplnego dobra. Poza gwnym motywem wan rol peni to historii. W tym aspekcie Polska pokazana jest w negatywnym wietle: zawioda nadzieje Kozakw, okazaa si niegodna zawierania sojuszy. Obserwujc filmow posta polskiej arystokratki, w ktrej zakochuje si Andrij, mona sdzi, e wanie Polska jest rdem zdrady narodowej. Podobnie, jak w przypadku 1612", Taras Bulba" zosta podporzdkowany biecym interesom wewntrznym i midzynarodowym ekipy rzdzcej w Rosji.

27

Wywiad z W. Bortko, Rzeczpospolita", 31 marca 2009 r. 21

d)

Szczcie wywiadowcy" - re. Aleksandr Iwankin, Stanisaw Dowikow

(2009 r.) 10 lutego 2009 r. rosyjska telewizja pastwowa Kana Pierwszy (dawniej ORT) wyemitowaa fabularyzowany film dokumentalny pt. Szczcie wywiadowcy". Film mia by pierwszym z dziesiciu odcinkw, opowiadajcych o legendarnych" postaciach rosyjskiego i radzieckiego wywiadu. Wspomniana seria zostaa przygotowana w zwizku z przypadajc w 2010 r. 90. rocznic powstania sowieckiego wywiadu. Film zosta nakrcony we wsppracy ze Sub Wywiadu Zagranicznego (SWR). Reyseri filmu powierzono Aleksandrowi Iwankinowi i Stanisawowi Dowikowi. Fabua filmu opowiada o operacji specjalnej NKWD, jaka miaa mie miejsce w styczniu 1945 r. na poudniu Polski. Gwnym bohaterem filmu jest Aleksiej Botian, dywersant NKWD na terenach Polski, a po wojnie bohaterski agent radzieckiego wywiadu25. Mia on udaremni plany Niemcw wysadzenia mostw na Dunajcu, zapory wodnej w Ronowie oraz krakowskiej starwki. Tym samym sowieccy wywiadowcy mieli nie tylko uratowa ycie tysicy mieszkacw podkarpackich miast i wsi, ale take Krakw przedmiot dumy Polakw W rzeczywistoci Aleksiej Botian przyszed na wiat w Czertowicy na Wileszczynie w 1919 r. jako Aleksander Bocian. W 1939 r. jako podoficer Wojska Polskiego dosta si do sowieckiej niewoli. Zosta wypuszczony na wolno, a nastpnie zwerbowany przez NKWD. Od jesieni 1944 r. do wiosny 1945 r. dziaa na terenie poudniowej Polski jako oficer radzieckiego kontrwywiadu wojskowego ps. Alosza", zajmujc si m.in. rozpracowaniem struktur Armii Krajowej. Co ciekawe, w maju 2007 r. prezydent W. Putin nada A. Botianowi tytu bohatera Federacji Rosyjskiej za mstwo i heroizm podczas operacji wyzwalania Krakowa"26. Dr Maciej Korku z krakowskiego oddziau IPN uzna film za cz szerszej strategii pokazania wkadu sowieckich sub specjalnych w wolno Europy, w czasie, gdy Litwini, Polacy i wiele innych narodw domagaj si rozliczenia zbrodni komunizmu i zbrodni sowieckich"27. 1612", Taras Bulba", Smiersz" i Szczcie wywiadowcy" buduj

jednowymiarowy obraz przeszoci, oparty na manipulacji faktami historycznymi lub na fikcji. Tego rodzaju produkcje filmowe maj uzupenia wiedz historyczn, a w praktyce mog mie najwikszy wpyw na wiadomo obywateli Rosji. To wanie za pomoc filmw eksponowane s historyczne role ofiar" i katw" w sposb cakowicie oderwany od prawdy i ignorujcy najnowsze badania naukowe. Rosyjskie produkcje filmowe z gatunku kina historycznego ciesz si finansowym

25 26 27

J. Prus, Czy agent NKWD ocali Krakw", Rzeczpospolita", 9 lutego 2009 r. Czy Kreml gra histori?" (ga, PAP), Gazeta Wyborcza", 11 lutego 2009 r. Depesza PAP, 11 lutego 2009 r.

22

wsparciem instytucji pastwowych i oligarchw, zabiegajcych o przychylno wadz. 8. DRUGA ROSYJSKA KAMPANIA HISTORYCZNA: 2009 W okresie pomidzy majem 2005 r. a latem 2009 r. rosyjska propaganda historyczna ograniczaa si do pojedynczych incydentw, tracc charakter kampanii. Poza opisanymi powyej dziaaniami w sferze instytucjonalno-prawnej w okresie 20052009 warto przyjrze si wizycie prezydenta W. Putina na Wgrzech i w

Czechach na przeomie lutego i marca 2006 r. oraz dwm publikacjom prasowym: jednej na temat relacji Polski ze wschodnimi ssiadami i jednej o mordzie katyskim. Oddaj one najwaniejsze cechy propagandy historycznej Rosji i dowodz, e w czasie pomidzy kampaniami 2004-2005 i 2009 r. nie zmienia ona swej treci, opartej na historiografii stalinowskiej. W dniach 28 lutego - 2 marca 2006 r. prezydent FR zoy wizyty w Budapeszcie i Pradze. Rozmowy ze stron wgiersk i czesk skoncentrowane byy na kwestiach energetycznych28. Liczc na osignicie porozumie w strategicznej dla interesw FR sferze, rosyjski przywdca wykona kilka gestw w zakresie historii. Krytycznie oceni stumienie powstania wgierskiego 1956 r. i praskiej wiosny" 1968 r. przez wojska Ukadu Warszawskiego. Uzna moraln odpowiedzialno Rosji za te wydarzenia. W Budapeszcie ogosi ponadto decyzj o zwrocie zbiorw Biblioteki Szaroszpatackiej, wywiezionej przez Armi Czerwon. 20 padziernika tego samego roku Rada Federacji przyja uchwa z okazji 50. rocznicy powstania wgierskiego, w ktrej powtrzya sowa o moralnej

odpowiedzialnoci Moskwy. W ten sposb Rosja wykorzystuje przeszo do nagradzania tych rzdw rodkowo-europejskich, ktre pozytywnie reaguj na rosyjskie propozycje w sferze energetycznej i nie podnosz kwestii historycznych w dialogu z Moskw. Pastwa, ktre postpuj przeciwnie, nie mog liczy na podobne gesty Rosji. wiadectwem tego by artyku Anatolija Szapowaowa Zaczyna si IV Rzeczpospolita", opublikowany 11 czerwca 2006 r. w organie prasowym rosyjskiej Dumy Rossijskaja Fiedieracja Siegodnia". Przedstawiona w nim retrospektywa historyczna dziejw Polski pokazywaa nasz kraj jako europejskiego wichrzyciela, megalomana, yjcego przeszoci i marzeniami o minionej wielkoci, a przy tym nieprzyjanie nastawionego do ssiadw, w szczeglnoci do Rosji. A. Szapowaow naszkicowa obraz wspczesnej Polski przepenionej antyrosyjsk fobi, niewdzicznej i nieczuej na przejawy rosyjskiej yczliwoci. Autor,

28

Szerzej patrz M. Menkiszak, Rosja aktywizuje polityk wobec pastw Europy rodkowej", Tydzie na Wschodzie" 10(431), 9 marca 2006 r., Orodek Studiw Wschodnich.

23

okrelajc miejsce Polski w Europie na przestrzeni dziejw, posuguje si m.in. terminami: wyrzutek" , heretyk" i obarcza Polsk odpowiedzialnoci za wszystkie kopoty swoich ssiadw. Wedug dziennikarza, fakt, e w przeszoci granice Polski rozcigay si od Morza Batyckiego do Morza Czarnego, a w Moskwie rzdzi Polak" powoduje, e Warszawa nadal aspiruje do roli regionalnego mocarstwa. Tego typu publikacje niewtpliwie maj na celu zdyskredytowanie Polski jako promotora polityki wschodniej UE i NATO oraz faktycznego lub potencjalnego sojusznika Ukrainy lub Biaorusi. Szczeglnym przejawem rosyjskiej propagandy historycznej w okresie 2005-2009 by artyku tego autora i wnuczki marszaka Konstantego Rokossowskiego Ariadny Wspomnie w milczeniu", opublikowany w rzdowym dzienniku Rossijskaja gazieta" 18 wrzenia 2007 r. Komentujc premier Katynia" Andrzeja Wajdy, ktra odbya si poprzedniego dnia w Warszawie, autorzy publikacji de facto zakwestionowali odpowiedzialno ZSRR za zbrodni z 1940 r., twierdzc, e nie wszystko w tej sprawie jest jasne", a rocznicowe obchody w Katyniu, w ktrych bra udzia prezydent Lech Kaczyski, i film Wajdy nie tylko nie przybliaj nas do prawdy, ale jeszcze bardziej oddalaj". W lutym 2009 r. rosyjska propaganda historyczna zacza nabiera cech kampanii. Jej realizacja przybraa formy instytucjonalne i prawne, a jej uczestnicy posugiwali si wyrafinowanymi technikami dezinformacyjnymi. 10 lutego 2009 r. rosyjska telewizja pastwowa Kana Pierwszy wyemitowaa omwiony wyej film Szczcie wywiadowcy", a na pocztku maja 2009 r. prezydent D. Miedwiediew powoa wielokrotnie juz wspominan Komisj ds. przeciwdziaania prbom faszowania historii na szkod interesw FR. Eskalacj rosyjskiej polityki historycznej w odniesieniu do Polski wiza naley z kilkoma czynnikami politycznymi i gospodarczymi. Od sierpnia 2008 r. Polska zaangaowaa si w poparcie Gruzji w jej konflikcie z Rosj. Na pocztku 2009 r. Warszawa zintensyfikowaa wysiki na rzecz uniezalenienia si od dostaw rosyjskich surowcw energetycznych (kontrakt z Katarem na dostawy LNG). Kolejnym istotnym celem ofensywy historycznej Kremla byo uprzedzenie midzynarodowej dyskusji, zwizanej z obchodami 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej. Obaw Kremla budzi perspektywa upowszechnienia si na forum europejskim polskiej interpretacji przyczyn jej wybuchu. Wymienione czynniki naley uzna za kluczowe dla przyczyn intensyfikacji rosyjskich dziaa w obszarze historycznym w pierwszej poowie 2009 r. Ofensywa historyczna Kremla w pierwszej poowie 2009 r. zostaa zrnicowana pod wzgldem metod i form oddziaywania. Obok rnych form ekspresji historycznej Kreml po raz pierwszy zastosowa w propagandzie historycznej elementy represyjne. W czerwcu 2009 r. zamknito portal hrono.info. Wczeniej milicja skonfiskowaa archiwum petersburskiego oddziau stowarzyszenia Memoria".

24

Na pocztku czerwca 2009 r. na stronach internetowych Ministerstwa Obrony FR opublikowany zosta artyku pk. Siergieja Kowaliowa z Instytutu Historii Wojennej Ministerstwa Obrony FR pt. Wymysy i faszowanie oceny roli Zwizku Radzieckiego przed oraz na pocztku II wojny wiatowej". Powicony jest on odpowiedzialnoci Polski za rozptanie wojny w 1939 r. Autor jako gwny argument przytacza odmow Warszawy wobec umiarkowanych roszcze" III Rzeszy: wczenia Gdaska do Niemiec i budowy eksterytorialnego autostrady do Prus Wschodnich. S. Kowaliow twierdzi, e Polska dya w ten sposb do zapewnienia sobie statusu mocarstwa, irracjonalnie wierzc w gwarancje pastw zachodnich. Antyradziecko przedwojennych wadz Polski miaa

spowodowa, e pastwo to stao si pionkiem na wiatowej szachownicy. Interesujcym wtkiem artykuu jest interpretacja sowieckiej agresji na Polsk 17 wrzenia 1939 r. S. Kowaliow usprawiedliwia j, twierdzc, e Stalin nie mia wyjcia i musia zawrze pakt o nieagresji z Hitlerem, by odroczy wojn z Niemcami. Autor nie odnosi si bezporednio do zawartego w dniu 23 sierpnia 1939 r. pomidzy ministrem spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesawem Mootowem i szefem dyplomacji III Rzeszy Joachimem von Ribbentropem paktu, ktrego tajny protok przewidywa podzia strefy wpyww w Europie rodkowej. Zajcie polskiego terytorium w 1939 r. byo w ocenie S. Kowaliowa konsekwencj obronnej strategii Stalina. Konstatujc swoje rozwaania, autor zwraca uwag, e zarwno Polska, jak i inne mae kraje Europy, ponosi odpowiedzialno za fiasko wysikw Moskwy, Parya i Londynu, zmierzajcych do stworzenia przeciwwagi dla Niemiec. 21 czerwca 2009 r. stacja TV Rossija wyemitowaa w magazynie informacyjnym Wiesti niedieli" materia, powicony okolicznociom wybuchu II wojny wiatowej. Program zosta wyemitowany w przeddzie 68. rocznicy wybuchu wojny niemiecko- radzieckiej w 1941 r. i by pocztkiem szerszego cyklu emisyjnego, powiconego 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej. Stacja poinformowaa, e w materiale wykorzystano fragmenty filmu pt. Pakt Mootow-Ribbentrop", ktry ma zosta wyemitowany w kocu sierpnia 2009 r. W materiale postawiono tez jakoby Polska w latach 30. zamierzaa utworzy wraz z hitlerowskimi Niemcami i Japoni polityczne przymierze skierowane przeciwko ZSRR. Wedug rosyjskiej stacji, przed wybuchem II wojny wiatowej, Polska naleaa do politycznych sojusznikw Hitlera i wraz z nim planowaa atak na ZSRR. Autorzy materiau powoali si na polsko-niemiecki ukad z 1934 r., ktry w ich ocenie zawiera klauzul o wsppracy wojskowej Polski i hitlerowskich Niemiec29. W programie stwierdzono m.in. e dziki paktowi Ribbentrop29

Polsko-niemiecka deklaracje o nieagresji podpisana zostaa 26 stycznia 1934 r. w Berlinie przez ambasadora RP w Niemczech Jzefa Lipskiego i szefa dyplomacji III Rzeszy Konstantina von Neuratha. Dokument ten nie mia rangi umowy

25

Mootow ZSRR udao si odzyska ziemie bezprawnie zajte przez Polakw na pocztku lat 20. Pominito w programie tajny protok ukadu niemiecko-radzieckiego z 23 sierpnia 1939 r. Polska zostaa przedstawiona w programie jako kraj, ktry de facto wspuczestniczy w polityce terytorialnych rozbiorw, prowadzonej przez hitlerowskie Niemcy.

Zaprezentowany materia w swojej ostatecznej wymowie zrwnywa Polsk z III Rzesz, pokazujc je jako agresorw, przed ktrymi musia si broni ZSRR. Prowokacyjna bya rwnie zawarta w programie teza odnoszca si do daty wybuchu II wojny wiatowej. W tym celu autorzy programu przywoali opini b. czonka Komitetu Centralnego KPZR Walentina Fallina, ktry zakwestionowa 1 wrzenia 1939 r. jako dat rozpoczcia II wojny wiatowej30. Wedug autorw programu zacza si ona 22 czerwca 1941 r. atakiem III Rzeszy na pokojowo nastawiony ZSRR. Na materia TV Rossija zareagowaa Ambasada RP w Moskwie, wydajc owiadczenie, w ktrym zwrcono m.in. uwag na udzia w wyemitowanym programie czonka Komisji ds. przeciwdziaania prbom faszowania historii na szkod interesw FR - prof. N. Narocznickiej. Latem 2009 r. rosyjsk kampani propagandow dodatkowo podsyciy dwa

wydarzenia. 3 lipca 2009 r. Zgromadzenie Parlamentarne OBWE przyjo rezolucj zrwnujc zbrodnie stalinowskie i hitlerowskie. Uwiadomio to wadzom Rosji, e punkt widzenia pastw rodkowo-europejskich zaczyna cieszy si szerszym wsparciem

midzynarodowym, co wymaga podjcia szczeglnych wysikw w celu zmiany tej sytuacji. Po drugie, w styczniu 2010 r. odbd si na Ukrainie wybory prezydenckie. Polityka historyczna jest jednym z obszarw rywalizacji midzy ich gwnymi uczestnikami31. 17 sierpnia na stronach internetowych Suby Wywiadu Zagranicznego FR

opublikowany zosta zbir dokumentw z lat 1935-1945, majcych dowodzi, e pakt Ribbentrop-Mootow by uzasadnion prb zapobiegnicia atakowi Niemiec na ZSRR z terenu pastw batyckich oraz e Stalin zaj te pastwa w 1939 r. na prob lokalnych wadz. Nastpnie, 20 sierpnia, funkcjonariusz SWR gen. Lew Sockow omwi te dokumenty na amach dziennika Izwiestia". Charakterystyczne jest, e materiay reklamowane jako wieo odtajnione, zostay opublikowane ju trzy lata wczeniej32. Jak zapowiedziay rosyjskie agencje informacyjne, 31 sierpnia 2009 r. SWR ma wyda kolejny zbir

midzynarodowej, lecz dwustronnej deklaracji intencji. Nie zawiera rwnie tajnych klauzul, rozszerzajcych jego tre. Podpisanie deklaracji doprowadzio do normalizacji stosunkw polsko-niemieckich w latach 1934-1939. 30 Walentin Falin - dziaacz partyjny i dyplomata ZSRR. Sekretarz Komitetu Centralnego KPZR, kierownik Wydziau Zagranicznego KPZR oraz wieloletni ambasador w Bonn. 31 M. Menkiszak, Rosyjska kampania historyczna", Tydzie na Wschodzie" 28(103), 26 sierpnia 2009 r., Orodek Studiw Wschodnich. 32 Eurasian Secret Services Daily Report", 23 sierpnia 2009 r.

26

dokumentw, tym razem powiconych polityce zagranicznej II RP w latach 30. XX wieku. W ten sposb rosyjski wywiad prbuje stworzy wraenie jakoby polskie archiwa pastwowe nadal kryy tajemnice nieznane historykom, badajcym okres midzywojenny. Nie ma take wtpliwoci, e rosyjskie suby specjalne prbuj sprowokowa napicie w relacjach dwustronnych w przeddzie wizyty premiera W. Putina w Gdasku. Innym przykadem zaangaowania pastwa rosyjskiego w obecn kampani

propagandow s artykuy szefa administracji prezydenckiej Siergieja Naryszkina i ministra spraw zagranicznych Siergieja awrowa w specjalnym wydaniu czasopisma MGIMO Dipomaticzeskij wiestnik" w sierpniu 2009 r. Obaj zarzucili m.in. Polsce faszowanie historii poprzez stawianie tez o wspodpowiedzialnoci ZSRR za wybuch II wojny wiatowej. W tym kontekcie naley zwrci uwag na udzia w opisywanej kampanii prof. Anatolija Torkunowa, rektora MGIMO. Ju w maju 2009 r., wystpujc na midzynarodowej konferencji na Zamku Krlewskim w Warszawie, powiconej genezie II wojny wiatowej, relatywizowa on znaczenie paktu Ribbentrop-Mootow tez o

rzekomych planach ataku Polski i Niemiec na ZSRR. Wspomniany specjalny numer periodyku MGIMO naley uzna za kolejny dowd instrumentalnego traktowania przez Moskw prac Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych33, ktrej prof. A. Torkunow wspprzewodniczy. 20 sierpnia 2009 r. TV Rossija wyemitowaa film dokumentalny Sekrety tajnych protokow", ktry rozwin opisane wyej kilkakrotnie tezy o roli Polski w rozptaniu II wojny wiatowej. Rwnoczenie film, ktrego konsultantem by wieloletni rzecznik prasowy FSB gen. Aleksandr Zdanowicz, stawia Polsce zarzut manipulowania histori w celach politycznych. W dwch ostatnich tygodniach sierpnia mnoy zaczy si w prasie artykuy faszywie interpretujce pakt Ribbentrop-Mootow. Planowan na 1 wrzenia 2009 r. wizyt premiera W. Putina w Gdasku naley traktowa jako element propagandy historycznej Rosji. Moskwa usiuje stworzy wraenie, e jest otwarta na dialog z pastwami Europy rodkowej, take w odniesieniu do przeszoci. Dugo oczekiwana rewizyta szefa rosyjskiego rzdu po wizycie premiera Donalda Tuska w Moskwie 8 lutego 2008 r. - w sposb zamierzony lub nie - agodzi take stosunek koalicji PO-PSL do opisanych owiadcze rosyjskich oficjeli i funkcjonariuszy sub specjalnych, zwizanych z okolicznociami wybuchu II wojny wiatowej. Oczywiste jest bowiem, e polski rzd pragnie unikn zerwania wizyty premiera W. Putina angaowaniem si w spr na tle historii. W ten sposb Rosja dy do wzmocnienia

33

Polsko-Rosyjska Grupa do Spraw Trudnych - powoana w 2002 r. podczas wizyty prezydenta W. Putina w Polsce. Po dwch posiedzeniach jej prace ulegy zawieszeniu. W grudniu 2007 r. zostaa reaktywowana przez szefw dyplomacji RP i FR w odnowionym skadzie. Urzdnikw MSZ-w zastpili naukowcy i eksperci. Wspprzewodniczcymi Grupy s prof. Adam Daniel Rotfeld (byy minister spraw zagranicznych RP i wieloletni dyrektor SIPRI) i prof. Anatolij Torkunow (rektor MGIMO, czonek Kolegium MSZ FR).

27

podziau na polskiej scenie politycznej, by nastpnie dowodzi, e ewentualne zdecydowane reakcje niektrych politykw s nie tylko w Europie, ale nawet w Polsce odosobnione. W 2009 r. Kreml podj now kampani historyczn, ktrej gwnym obiektem ataku staa si Polska. Ofensywa propagandowa bya czciowo reakcj na postaw Warszawy wobec inwazji Rosji na Gruzj w sierpniu 2008 r. oraz na postp w realizacji strategii dywersyfikacji dostaw surowcw energetycznych do Polski. Zasadnicze znaczenie miay jednak obchody 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej w Gdasku i denie Rosji do uprzedzenia midzynarodowej dyskusji o sojuszu ZSRR i III Rzeszy. W kampanii 2009 r. - podobnie jak pi lat wczeniej aktywnie uczestniczyli przedstawiciele pastwa rosyjskiego.
Opracowa: Leszek Pietrzak DBW, Bartosz Cichocki DBM

Szef Biura Bezpieczestwa Narodowego Aleksander SZCZYGO

2

Oglnokrajowe Stowarzyszenie Historyczno-Owiatowe Memoria" zajmuje si badaniami historycznymi i propagowaniem wiedzy o sowieckich represjach, a take ochron praw czowieka w krajach b. ZSRR. 12 Operacja Wisa-Odra" rozpocza si 14 stycznia 1945 r. siami 1 Frontu Ukraiskiego, dowodzonego przez marszaka Iwana Koniewa, i stanowia cz skadow zimowej ofensywy Armii Czerwonej. Gwnym jej celem byo przeamanie obrony niemieckiej na 500-kilometrowym odcinku od Warszawy do Jasa i wyjcie na lini Odry w celu ostatecznego uderzenia na Berlin.

28