5.

POWOKI NAPAWANE Nakadanie powok metodami spawalniczymi - napawanie, polega na dokadnym stopieniu materiau dodatkowego (spoiwa) z nadtopionym materiaem podoa, ktrego udzia w naoonej napoinie, zalenie od stosowanej metody, moe dochodzi do kilkudziesiciu procent. rdem ciepa stapiajcym materia dodatkowy w postaci drutu, prta, tamy lub proszku jest pomie gazowy, uk elektryczny lub wizka lasera, std mona wyrni nastpujce metody napawania: - gazowe, - elektryczne: ukowe (elektrod otulon, elektrod nietopliw lub elektrod topliw w osonie gazowej, ukiem krytym), ulowe, plazmowe. Oglnym celem napawania jest regeneracja czci maszyn (napawanie regeneracyjne) bd wytwarzanie elementw maszyn z uszlachetnion warstw wierzchni zwikszajc odporno na: korozj, zuycie cierne, erozj, kawitacj, albo zwikszajce aroodporno i arowytrzymao (napawanie produkcyjne). Nakadane materiay posiadajce wymagane wysokie waciwoci pochodz ze wszystkich grup materiaowych metali i stopw, cermetali, ceramiki oraz tworzyw sztucznych. W technice napawania podstawowe znaczenie maj stale niskostopowe, stale wysokostopowe odporne na korozj, wysokowglowe stopy elaza, stopy na bazie niklu, kobaltu, stopy miedzi i aluminium, czyste metale cynk, aluminium, tytan, nikiel cyrkon. Moliwe jest napawanie warstw o gruboci od 0,05 mm do ok. 100 mm w jednym przejciu, zalenie od stosowanej metody (tabl. 5.1), a docelowo o dowolnej gruboci i skadzie chemicznym na elementach o rnym ksztacie i powierzchni. Do podstawowych kryteriw wyboru metody napawania naley ilo i wielko napawanych elementw, rodzaj materiau, jego stan i spawalno, wymagane wasnoci, jako i grubo powoki, ksztat, wielko i stan powierzchni, rodzaj i koszt materiaw dodatkowych, wymagana wydajno i ekonomiczno procesu. Tabl. 5.1. Charakterystyka spawalniczych metod nakadania powok
(* Sposb napawania: R rcznie, P pautomatycznie, A automatycznie, Z zrobotyzowane, ** grubo w jednym przejciu) Proces sposb Podstawowe materiay Zakresy gruboci Udzia materiau Wydajno nakadania powoki* dodatkowe powok** podoa w powoce napawania mm % kg/h Napawanie gazowe Stopy Fe, Ni, Cr, Co, Cu 0,05 3,5 2 10 0,5 5 - R, P,A wgliki, borki, cermetale Napawanie elektrod Stopy Fe, Ni, Cr, Co, Cu 15 10 40 15 otulon - R Napawanie ukowe GMA Metale: Al, Cu,; stopy Fe, 0,5 6 5 40 2 30 P, A, Z Ni, Cr, Co, Cu, Al Napawanie K Stopy Fe, Ni, Cr, Co 28 10 40 2 40 P, A Napawanie ukowe GTA Al, Cu, W, Ti, Cr, Ni, 1,5 5,0 5 10 18 - R, P, A stale niestopowe, stale stopowe, stopy Ni, Cr, Co Napawanie Stale niskowglowe i 12 100 10 60 20 200 elektroulowe stopowe -A Napawanie plazmowe Stopy Fe, Ni, Cr, Co, Cu, 0,2 15 5 15 0,5 20 P, A, Z tlenki, borki, wgliki, cermetale

Przygotowanie powierzchni do napawania polega na oczyszczeniu, usuniciu wszelkich wad, a zwaszcza pkni oraz ewentualnie uoeniu wstpnej warstwy, ktra pozwala unikn

wytworzenia si kruchych faz midzymetalicznych w obszarze stopienia napoiny z podoem oraz przyczynia si do zmniejszenia napre cieplnych i znacznych odksztace w nakadanej napoinie. Naoone warstwy napawane cechuje dua jednorodno metalurgiczna i strukturalna, poza napoinami nakadanymi ze stopw o bardzo duej twardoci (stellity), w ktrych dopuszcza si wystpowanie pkni. W makrostrukturze elementw z powok napawan wyrnia si materia rodzimy, napoin i stref wpywu ciepa SWC, co przedstawiono na rys. 5.1. Napoiny w stanie surowym posiadaj budow dendrytyczn, a ukad gwnych osi dendrytw odzwierciedla kierunek odpywu ciepa podczas krystalizacji materiau dodatkowego. Budow napoin pod wzgldem skadu chemicznego charakteryzuje niejednorodno wywoana warunkami procesu krzepnicia, objawiajca si mikrosegregacj dendrytyczn, ktrej stopie jest zaleny od szybkoci chodzenia. Szczeglnie silna niejednorodno wystpuje w pobliu linii wtopienia wskutek braku dokadnego wymieszania roztopionego materiau rodzimego. Na granicy wtopienia stopie udziau materiau rodzimego jest wikszy ni w spoinie, zwaszcza gdy s znaczne rnice midzy skadem chemicznym materiau rodzimego a materiaem dodatkowym. Ponadto, zalenie od metody spawania szeroko strefy przylegej do linii wtopienia, w ktrej wystpuj znaczne rnice skadu, moe wynosi od 0,2 do 0,5 mm. a b

Rys. 5.1. Budowa napoin ze stali austenitycznej w stanie surowym na stali; a) niestopowej, b) austenitycznej. Dendrytyczna struktura napoin, pod napoinami zarysowana SWC. Traw. a) 10% HNO3, b) HNO3 + HF a Rys. 5.2. Mikrostruktura w obszarze wtopienia napoiny za stali austenitycznej na stali; a) niestopowej, b) austenitycznej. Dendrytyczna budowa austenitu w spoinie, w SWC przegrzane, rwnoosiowe ziarna materiau rodzimego. Traw. HNO3 + HF b

5.1. Powoki napawane gazowo Metod napawania gazowego nakada si na nadtopion powierzchni przedmiotu warstwy ciekego metalu stopionego w pomieniu gazowym, rys. 5.3. Spoiwo moe by w postaci drutu litego lub proszkowego, albo proszku metalicznego. Podstawowym gazem palnym jest acetylen o temperaturze pomienia ok. 3100C. Rys. 5.3. Schemat napawania gazowego i regulacji pomienia; 1 jderko pomienia, 2 - strefa redukcyjna, 3 strefa utleniajca, 4 - palnik gazowy, 5 - pomie gazowy, 6 - prt, 7 - napoina

Napawanie acetylenowo-tlenowe wymaga bardzo dokadnej regulacji pomienia, dla wikszoci stopw jest zalecany pomie lekko nawglajcy lub neutralny tylko dla stopw miedzi pomie lekko utleniajcy. Konieczne jest bardzo czsto podgrzewanie wstpne i powolne chodzenie po napawaniu. Przy napawaniu niektrymi stopami zalecane jest uycie topnika. Powierzchnie do napawania musz by bardzo starannie oczyszczone ze wszelkich zabrudze, smarw, tlenkw. Podczas napawania bowiem powierzchnia musi by rwnomiernie zwilana, co jest niezbdne do poczenia metalicznego napoiny z podoem. Metod napawania gazowego nakada si gadkie, rwne powoki o wysokiej jakoci, przy minimalnym przetopieniu materiau podoa, ktrego udzia w napoinie jest w porwnaniu do innych metod napawania bardzo may, tabl. 5.1. Dziki temu napoiny ju w pierwszej warstwie osigaj podane wasnoci nakadanego materiau; wysok twardo, odporno na korozj i in. Najpowszechniej napawanie gazowe stosuje si do powierzchni o maych wymiarach i zoonych ksztatach, np. krawdzie tnce narzdzi, przylgnie zaworw. Nakada si stale wysokostopowe z duym udziaem wglikw, stopy niklu, stopy kobaltu. Napawanie spoiwem w postaci drutu lub paeczki stosuje si do regeneracji lub produkcji nowych elementw ze stali, eliwa, staliwa, brzw, mosidzw, nakadajc stale wysokostopowe, stopy na osnowie niklu, kobaltu lub chromu, take stopy miedzi, oowiu. Napawa si panewki ze stopw miedzi, odlewy staliwne i eliwne, wirniki, pompy, opatki turbin, czopy, oyska, koa zbate, way korbowe, waki rozrzdu, narzdzia do obrbki skrawaniem i przerbki plastycznej, narzdzia wiertnicze, czerpaki i zby koparek, zawory i przylgnie zaworowe, narzdzia rolnicze i in. W przemyle najczciej stosuje si napawanie gazowe czci maszyn i urzdze stellitami i podobnymi materiaami bardzo twardymi, odpornymi na zuycie cierne, adhezyjne, korozj, erozj. Stellity to arowytrzymae stopy Co-Cr-W z udziaem ok. 1 - 3% wgla o budowie roztworu staego kobaltu i bardzo twardymi wglikami chromu i wolframu, co pokazano na rys. 5.4. Odmian napawania gazowego jest metoda napawania spoiwem w postaci proszku. Do napawania gazowego proszkowego stosuje si palnik acetylenowo-tlenowy z zasypnikiem i podajnikiem proszku. Proszek metalu o granulacji 0,03 0,10 mm jest zasysany przez strumie gazu palnego i wydostaje si wraz z nim z dyszy palnika. T metod ukada si warstwy o gruboci 0,02 3,5 mm, przy czym warstwy mog by poczone z podoem tylko mechanicznie lub te z nim stopione. W wypadku poczenia mechanicznego powierzchnie pokrywane musz by rutowane by zwikszy chropowato i przyczepno. Przy napawaniu podoa z nadtopieniem, jeli warstwy maj by

grubsze ni 0,5 mm, wymagane jest podgrzewanie wstpne i naniesienie cienkiej warstwy spajajcej o gruboci ok. 0,25 mm, a nastpnie naniesienie warstwy o wymaganej gruboci. Ze wzgldu na moliwo sproszkowania kadego niemal metalu i stopu zakres stosowania materiaw napawanych proszkowego jest bardzo szeroki. Std zasadnicza zaleta tej metody moliwo stosowania jej do ukadania powok ze stopw, ktre trudno otrzyma w postaci drutu lub prta. Do podstawowych wad napawania gazowego zalicza si: konieczno podgrzewania wstpnego, a czsto obrbki cieplnej, niebezpieczestwo powstania napre spawalniczych, konieczno bardzo starannego przygotowania powierzchni i nisk wydajno procesu, w porwnaniu do innych metod napawania (tabl. 5.1).

Rys. 5.4. Mikrostruktura napoiny w obszarze poczenia; dendrytyczna struktura stellitu na stali zaworowej. Traw. FeCl3 + HCl

5.2. Powoki napawane elektrycznie Nakadanie powok metod napawania elektrycznego polega na stopieniu materiau dodatkowego (powokowego) w uku elektrycznym lub przez nagrzewanie oporowe i naoeniu go na stopione rwnoczenie podoe, z ktrym tworzy spojon metalurgicznie powok metaliczn. Materiaem dodatkowym przy napawaniu elektrycznym moe by prawie kady metal i stop w postaci elektrody otulonej z drutu rdzeniowego penego lub proszkowego, drutu penego, drutu proszkowego, tamy penej i tamy proszkowej oraz proszku. Napawanie elektryczne wykonuje si: rcznie, pautomatycznie i automatycznie. W przemyle najczciej stosuje si napawanie: - ukowe; elektrod otulon, elektrod nietopliw w osonie gazowej, elektrod topliw w osonie gazowej, ukiem krytym, - ulowe, - plazmowe. Napawanie ukowe rczne elektrod otulon polega na stopieniu materiau elektrody i metalu pokrywanego ciepem uku elektrycznego, wskutek czego powstaje powoka metaliczna, rys. 5.5a. W temperaturze uku dochodzcej do 5000C ulega znacznemu nadtopieniu podoe tak, e w napoinie jego udzia siga do 40%. W jednym przejciu mona uoy warstw o gruboci 1 5 mm. Do nanoszenia powok jako materiau dodatkowego stosuje si elektrody otulone z rdzeniem penym lub proszkowym: rutylowe zasadowe lub rutylowo-zasadowe, rys. 5.5b. Do podstawowych parametrw napawania zalicza si: rodzaj i natenie prdu napawania, napicia uku, prdko napawania, rednic elektrod i sposb jej prowadzenia wzgldem powierzchni napawanej. Dziki duej uniwersalnoci, niskim kosztom jest powszechnie stosowana do ukadania napoin ze stali niskowglowych niskostopowych, wysokostopowych, specjalnych, stopw Ni, Cu, Al, Co, a przedmioty napawane mog by dowolnego ksztatu, wielkoci, ze stali, eliwa, stopw Cu, Al, Ni.

Rys. 5.5a. Napawanie ukowe elektrod otulon; 1 rdze metalowy, 2 otulina, 3 osona gazowa, 4 cieky uel, 5 jeziorko napoiny, 6 zakrzepnity uel, 7 - napoina

Rys. 5.5b. Rodzaje elektrod otulonych do napawania ukowego rednioi grubootulinowa z rdzeniem metalicznym oraz z rdzeniem proszkowym Napawanie ukowe elektrod nietopliw w osonie gazowej (metoda GTA) Napawanie t metod polega na wprowadzeniu materiau dodatkowego do obszaru uku jarzcego si midzy nietopliw elektrod wolframow a napawanym przedmiotem, w osonie gazu obojtnego, co przedstawiono na rys. 5.6. Materia dodatkowy w postaci drutu, prta penego lub proszkowego albo proszku, ulega stopieniu i tworzy napoin na nadtopionej powierzchni przedmiotu. Dziki osonie uku gazem obojtnym(argon, hel), metal napoiny ma bardzo wysok jako. W jednym przejciu mona uoy warstw 1,5 5 mm, a udzia materiau podoa w napoinie osiga 5 10%. Maa wydajno i std wysoki koszt, przy wysokiej jakoci jest powodem zastosowania do napawania przede wszystkim naprawczego czci maszyn, wad odleww. Zastosowanie drutw proszkowych pozwala napawa warstwy o duej twardoci, niemoliwe do uzyskania przez napawanie drutami penymi. Napawa si stale, eliwa, stopy aluminium i stopy miedzi, a jako powoki stosuje si: stellity, stale wysokostopowe, ow, brz, stopy niklu i stale austenityczne.

Rys. 5.6. Metoda napawania automatycznego metod GTA drutem zimnym; W nietopliwa elektroda wolframowa

Napawanie ukowe elektrod topliw w osonie gazu (metoda GMA) Napawanie t metod polega na stapianiu materiau elektrody i podoa przez jarzcy si uk midzy elektrod topliw a napawanym przedmiotem, w osonie gazu obojtnego lub aktywnego.

Do napawania stosuje si druty pene oraz proszkowe. Gazami osaniajcymi uk i jeziorko spawalnicze przed dostpem gazw z atmosfery s: argon, hel i CO2. Rodzaj osony gazowej wywiera istotny wpyw na skad chemiczny napoiny i jej waciwoci. W celu zwikszenia wydajnoci napawania automatycznego stosuje si dodatkowy drut wprowadzany w obszar jarzcego si uku tzw. drut gorcy (podgrzewany oporowo) lub drut zimny (bez podgrzewania), rys. 5.7. Stosuje si gwnie do napawania duych, paskich powierzchni (tabl. 5.1), warstwami o specjalnych wasnociach uytkowych, lub regeneracji elementw ze stali niskowglowych, niskostopowych, staliw, eliw, stopw Cu i Al. Rys. 5.7. Schemat napawania ukowego elektrod topliw w osonie gazowej (GMA); 1 - elektroda topliwa, 2 - napoina, 3 - podoe

Powoki napawane ukiem krytym Proces napawania ukiem krytym polega na stapianiu materiau elektrody z warstw wierzchni w jarzcym si uku elektrycznym pod ochronn warstw topnika, rys. 5.8. Topnik, oprcz ochrony i stabilizacji uku oraz jeziorka spawalniczego rafinuje cieky metal napoiny (odprowadzajc zanieczyszczenia do ula), reguluje jej skad i wpywa na formowanie lica napoiny. Rys. 5.8. Napawanie ukiem krytym z dodatkowym gorcym drutem; 1 podajniki drutu, 2 gorcy drut, 3 cieky uel, 4 topnik, 5 zakrzepy uel, 6 napoina, 7 - podoe

Elektroda w postaci drutu penego lub proszkowego albo tamy penej lub proszkowej, bd spiekanej, pokazanych na rys. 5.9, jest podawana w sposb cigy. T metod napawa si warstwy ze stali niskowglowych, stopowych, stopw niklu, kobaltu i chromu, niektrych stopw miedzi i stopw aluminium. Napoiny s wysokiej jakoci o gadkim i rwnym licu. Jednoczenie wysoka wydajno napawania t metod powoduje, e stosuje si j najczciej w przemyle do napawania duych powierzchni elementw grubociennych. Napawa si gwnie materiay odporne na cieranie na powierzchnie kruszarek, motw, rynien zsypowych, walcw hutniczych, k tocznych, ogniw gsienic, rolek przenonikw tamowych, noy, wykrojnikw, opatek turbin, pyt sitowych, armatury instalacji w energetyce jdrowej.

Rys. 5.9. Przekroje drutw i tam penych i proszkowych do napawania ukiem krytym Odmian napawania ukiem krytym jedn elektrod jest napawanie z wypeniaczem, gdzie proszek metaliczny poddawany jest ze specjalnego dozownika. Na proszek jest zasypywany z kolei topnik. Skady chemiczne proszku i drutu elektrod mog by dobierane tak by zapewni wymagany skad chemiczny napoiny. Z kolei wprowadzenie w obszar uku drutu elektrodowego zamiast proszku pozwala zwikszy wydajno napawania i obniy przetopienie podoa. Gruboci uzyskanych warstw w napawaniu ukiem krytym w jednym przejciu wynosz 2 8 mm, udzia materiau podoa w powoce wynosi 10 40 %, a proces prowadzi si pautomatycznie lub automatycznie. Napawanie elektroulowe Polega na stapianiu materiau dodatkowego z nadtopionym podoem ciepem kpieli ulowej nagrzewanej oporowo z utworzeniem napoiny, rys. 5.10. Cieky uel i jeziorko spawalnicze s utrzymywane w komorze utworzonej przez powierzchni napawanego przedmiotu (5) oraz miedziane nakadki (3) intensywnie chodzone wod (4). Stopiony metal zbiera si poniej kpieli ulowej i krzepnc tworzy napoin pomidzy nakadkami. Zuycie topnika jest niewielkie, w odrnieniu od wielokrotnie wikszego zuycia jak przy napawaniu ukiem krytym i wynosi kilka procent masy stopionego materiau dodatkowego. Jako materiay dodatkowe stosuje si stale stopowe w postaci drutu lub tamy, penych lub proszkowych. Grubo powok w jednym przejciu wynosi 12 100 mm. Napawanie pojedyncz tam stosuje si do duych powierzchni, jak wntrza zbiornikw cinieniowych, ponadto do walcw hutniczych gadkich i profilowych, motkw kruszarek, bijakw stalowych, staliwnych lub eliwnych napawanych stal niestopow, stopow odporn na korozj, eliwem stopowym. Rys. 5.10. Napawanie ulowe trzema elektrodami w postaci drutu; 1 - drut elektrodowy, 2 - podajnik, 3 - nakadka formujca z zaznaczonym kierunkiem przesuwu, 4 woda chodzca, 5 napawany przedmiot, 6 topnik, 7 cieky uel, 8 jeziorko napoiny, 9 - napoina

Napawanie plazmowe Polega na stapianiu w uku plazmowym o temperaturze 18 000 24 000C materiau dodatkowego (w postaci proszku lub drutu) z nieznacznie nadtopionym podoem. Podczas napawania plazmowego proszek, np. metalu o ziarnach od 0,06 do 0,3 mm jest wprowadzany do palnika plazmowego z dozownika za pomoc gazu transportujcego (zazwyczaj argonu). Stopiony proszek w uku plazmowym (5) rys. 5.11, wychodzcym z dyszy jest przenoszony cinieniem gazw na podoe napawane tworzc napomn o minimalnym udziale podoa. Argon zapewnia dokadn

ochron stapianego proszku i jeziorka spawalniczego napoiny oraz przylegego metalu podoa przed dostpem gazw z powietrza. Napoiny charakteryzuj si bardzo wysok czystoci metalurgiczn, minimalnym udziaem materiau podoa. W jednym przejciu ukada si jednorodne warstwy o gruboci 0,25 6 mm. Napawa si proszkiem na osnowie kobaltu, niklu, elaza, chromu, miedzi i cyny, przedmioty ze stali niestopowych, odpornych na korozj, staliwa i niektrych gatunkw eliw. Rys . 5. 11. Schemat napawania plazmowego; 1 podajnik, 2 drut, 3 gaz plazmowy, 4 gaz ochronny, 5 uk plazmowy, 6 uk, 7 napoina, 8 - podoe

Napawanie plazmowe stosuje si do czci silnikw spalinowych, narzdzi skrawajcych, krawdzi tncych narzdzi do prac ziemnych, zaworw, gniazd zaworowych, czopw walcw hutniczych, zczy przewodw wiertniczych. Napawanie plazmowe z gorcym lub zimnym drutem jest odmian cakowicie zautomatyzowan, w ktrej materiaem dodatkowym jest drut podgrzany przed wprowadzeniem do obszaru uku plazmowego, co zapewnia mniejsze przetopienie podoa i wiksz wydajno napawania ni w wypadku wprowadzenia do obszaru uku drutu zimnego.