Milena M. liwiska Biblioteka Wydziau Filologicznego UMK milena.sliwinska@umk.

pl

Przegld Artystyczno-Literacki jako kulturalna inicjatywa Torunia

Kulturalne pismo w Toruniu Nowa rzeczywisto, w ktrej znaleli si wydawcy prasy lokalnej, uwarunkowaa zmiany w ustawodawstwie lokalnym i oglnopolskim. Sprawia, e mae ojczyzny chciay zaakcentowa swoj odrbno i wiadomie wkroczy w rzeczywisto pozbawion m.in. cenzury i odgrnego sterowania. W tych warunkach spoeczno-politycznych w Toruniu, w 1992 roku zacz ukazywa si Przegld Artystyczno-Literacki. Czasopismo pocztkowo wydawano jako dodatek do Flisa. Rok pniej redaktorom udao si wyda Przegld jako samodzielny periodyk. W stopce redakcyjnej figurowali: Jerzy L. Ordan, Jerzy Rochowiak, Mirosaw Strzyewski jako kierownik zespou redakcyjnego. Na stae wsppracowali z pismem m.in.: Monika Bachulska, Jan Bekot, Magdalena Duszak, Krzysztof Kucharski, Jarosaw Nadolski, Krzysztof Popawski czy Mirosaw elazny. Miesicznik mia rozszerza i umacnia perspektywy ycia kulturalnego. Celem redakcji byo wprowadzenie na toruski rynek czasopimienniczy tytuu, ktry bdzie ukazywa si co miesic. Redaktorom jednak bardzo trudno byo zachowa t regularno. O powstaniu periodyku i przeobraeniach jakie on przechodzi napisa wydawca Jan Witkowicz:
Przegld Artystyczno-Literacki w nowej szacie i w nowej formule powsta dziki chciom, zapaowi, dobrej woli i ambicjom wielu ludzi. [] Pamitam pierwsze spotkanie do licznego zespou osb zainteresowanych tworzeniem pisma, nieustpliwo i pewien rodzaj zacietrzewienia byy charakterystyczn cech tej dyskusji, walka o swoje racje, ch stworzenia czego, co powinno by bardzo dobre. [] Efekty tego dodam, e pozytywne stay si z kadym numerem bardzo widoczne i oby ta sytuacja trwaa nadal. [] Dzisiaj miesicznik nasz jest do dobrze znany w zainteresowanych krgach, bo ma t warto, e siga po interesujce problemy i ludzi, ktrzy co wartociowego maj do powiedzenia1.

J. Witkowicz, Patrzc za siebie, Przegld Artystyczno-Literacki 1993, nr 1112, s. 30.

Pomysodawc i redaktorem naczelnym interdyscyplinarnego pisma by Mirosaw Strzyewski. Poza nim funkcj redaktora naczelnego penili Jerzy Rochowiak przej pismo od 5 numeru z 1996 roku i Lech Witkowski, ktry redagowa PAL midzy 78 numerem z 1997 roku, a ostatnim numerem z roku 2001. Po tym okresie, na niepeny ostatni rok ukazywania si pisma redakcj naczeln ponownie obj Strzyewski. W 1996 roku rodowisko skupione wok Przegldu zaoyo Stowarzyszenie Artystyczno-Literackie. Organizacja ta miaa inicjowa wydarzenia artystyczne oraz te z humanistyki i ekologii. Siedzib organizacji bya redakcja Przegldu, a prezesem zosta Jerzy Rochowiak. W zaoeniach organizacji leao rwnie kontynuowanie inicjatywy wydawniczej, jak by Przegld. Z czasem pismo cieszyo si coraz wikszym uznaniem: Piotr Szewc o Przegldzie napisa w Rzeczpospolitej: Wielka to dzi sztuka wydawa czasopismo artystyczne, bez koniecznoci powicania wielu kolumn reklamom czy drukowania utworw niszego lotu. Sztuka ta udaje si redaktorom wychodzcego w Toruniu >>Przegldu ArtystycznoLiterackiego<<2. Przejcie pisma przez Witkowskiego zostao zaznaczone zmian winiety i modyfikacj tytuu. Do Przegldu Artystyczno-Literackiego dodano skrtowiec zoony z pierwszych liter dotychczasowego tytuu PAL. Przegld Artystyczno-Literacki. Nowy redaktor zerwa z tradycj pisma, jakie zaoy Strzyewski:
PAL ma ambicj czenia rodowisk akademickich oraz twrczych krgw artystw i literatw, stanowic midzypokoleniowe forum powanej i ywej dyskusji o PALcych kwestiach spornych w rozmaitych sferach kultury. Z perspektywy regionalnej i z udziaem autorw z UMK oraz osb pozyskanych do wsppracy z kraju, PAL chciaby zaj metapozycj, stymulujc ogld przestrzeni wieloci czasopism kulturalnych. [] Pismo nawizao [] sta wspprac z postaciami tej miary co Artur Hutnikiewicz, Stefan Morawski, Zbigniew Osiski. Miesicznik jest otwarty na teksty modych, odwanych krytykw i recenzentw. Naszym pragnieniem jest skupienie wok pisma najbardziej zaPALonych twrcw oraz humanistw akademickich3.

Witkowski zadeklarowa ch cisej wsppracy miesicznika z naukowcami. Zmodernizowa skad redakcji, w obrb ktrego wesza rada programowa: Hutnikiewicz, Stefan Morawski, Zbigniew Osiski.

2 3

Tene, Od wydawcy, Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 12, s. 3. L. W[itkowski], odPALamy!, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 78, s. 12.

Redaktor chcia poczenia rodowisk intelektualnych. Tym poczeniem mia by wanie PAL. Witkowski zachca do wsppracy z pismem, do pisania o wszystkim, co na polu kultury wywaro na odbiorcy jakikolwiek wpyw. Naczelny chcia, aby Przegld by miejscem polemiki kultury o prawd, mia by take uniwersum zdecentrowanym. Redaktor zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa redagowania pisma otwartego wiatopogldowo, mwi nawet: Nie dam si przeto powiesi ani porba za wszystkie pogldy i opinie autorw piszcych w >>Przegldzie<<4. Z padziernikowego numeru z 2001 roku dowiedzielimy si o kopotach finansowych tytuu. Wadze samorzdowe zarwno miejskie jak i wojewdzkie chciay wycofa si z finansowania miesicznika. Po dramatycznym apelu Witkowskiego5 sytuacja wcale si nie odwrcia, zdobywanie finansw dla Przegldu byo trudne. Miesicznik opiera si na funduszach Urzdu Miasta, Urzdu Wojewdzkiego, Ministerstwa Kultury, Fundacji Batorego, UMK oraz dwch staych sponsorw: Toruskich Zakadw Materiaw Opatrunkowych i Banku Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego. Redakcja postanowia rwnie sama zatroszczy si o finansowanie pisma i wystpia z prob o przekazywanie darowizny dla Stowarzyszenia Artystyczno-Literackiego, ktre finansowao by Przegld. Witkowski mia pretensj, do wadz samorzdowych6. Redaktor zawstydza, piszc: Jeli nie nastpi istotne i nowe okolicznoci, wpywajce na moj decyzj, ostatni numer >>Przegldu Artystyczno-Literackiego<< pod moim kierownictwem ukae si we wrzeniu 2000. Nie moj jest rzecz zastanawia si, czy PAL dalej przetrwa. Jeli nie to bdzie szczytowe w kulturze osignicie Urzdu Marszakowskiego w Toruniu. I tych, ktrzy mu na to pozwol7. Setny numer Przegldu ukaza si w czerwcu 2001 roku. W artykule wstpnym redaktor naczelny napisa o tym, czym jest PAL?, o problemach finansowych pisma oraz o instytucjach z jakimi Przegld wsppracuje. Pomys na miesicznik realizowany by we wsppracy ze Stowarzyszeniem Literatw Polskich oraz ze Stowarzyszeniem Pastelistw Polskich oraz z redaktorami: Halin i Bolesawem Toborskimi z Londynu, Kazimierzem Braunem z Nowego Jorku i z Adamem Lizakowski z Chicago8. Pomimo braku funduszy PAL

4 5

Tene, Wicej rzetelnoci, mniej nadwraliwoci, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 2. L. Witkowski, Kultura w zagroeniu: cicia rozumu?, Przegld Artystyczno-Literacki 1999, nr 6, s. 3. 6 Por. Tene, Petenci, zakadnicy i siodo, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 12, s. 2. 7 Tene, Zamiast jubileuszu setnego numeru PAL-u, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 5, s. 5. 8 Tame.

stara si przetrwa. Konflikt z toruskimi Nowociami9, na tle specyfiki Przegldu take nie pomaga Witkowskiemu ustabilizowa sytuacji. Mimo to upr redaktora naczelnego i jego wsppracownikw sprawia, e PAL ukazywa si dalej. Sytuacja Przegldu bya daleka od tej, jakiej yczyliby sobie jego redaktorzy i autorzy, kolejne numery wychodziy z opnieniem. Kryzys pogbia fakt, e Witkowski coraz silniej skonfliktowany by z wadzami miasta oraz redaktorem Andrzejem Churskim z Nowoci. Tak o sytuacji pisa redaktor naczelny PAL-u: [] >>cay wiat<< Churskiego to tylko lokalny may wiatek dominujcych tu i wdzie ukadw toruskich, ktrego zakadnikiem by jak si okazuje nie musz, a tym bardziej nie musz w pas mu si kania[]10. Redaktorzy miesicznika toczyli prawdziw walk o kultur, Ziemowit Ogiski tak napisa o redagowaniu Przegldu: PAL robiony by z marszu za darmo, wycznie dla twrczej satysfakcji []11. Samo podjcie kulturalnej inicjatywy wydawniczej zasugiwao na uznanie i naladowanie.

W poszukiwaniu formy Na przestrzeni lat 19922002 Przegld zmieni si radykalnie odszed od pocztkowej szaty graficznej, od formy gazetowej w stron miesicznika naukowego, opisujcego elementy wspczesnego ycia kulturalnego. Ewolucje, jakich byli wiadkami czytelnicy, dotykay kadej cechy formalnej pisma od winiety do budowy stopki redakcyjnej czy te spisu treci. Skromne opracowanie graficzne w jakie opatrzone byo czasopismo pocztkowo, z kadym rokiem zmieniao si. Pierwsze numery Przegldu wydano w formie gazetowej, bez strony tytuowej. Od 1992 roku redakcja zaopatrzya pismo w okadk i przeksztacia form z gazetowej w broszurow. Zoenie pisma byo lune, nie drukowano informacji o prenumeracie, kolportau, ani zapowiedzi kolejnych artykuw. Pismo przez cay okres ukazywania si byo wierne swojej czarno-biaej kolorystyce. W 1997 roku Przegld z kronikarskiego zapisu ycia kulturalnego Torunia, sta si pismem oscylujcym w polu humanistyki. Naukowo pisma spowodowaa odejcie od wczeniejszych zaoe ideologicznych. Przegld zacz ukazywa si jako pismo klejone, z
9

Por. Tene, Walczy o trwanie i gbi w kulturze jak o niepodlego, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 78, s. 5. 10 L. Witkowski, [Prosz uprzejmie o opublikowanie], Przegld Artystyczno-Literacki 2001, nr 4, s. 3. 11 Z. Ogiski, Do czytelnika: PAL-licho?, Przegld Artystyczno-Literacki 2001, nr 79, s. 9.

wyranie zaznaczonymi spisem treci, zrbem gwnym i dziaami. Pismo od 1993 roku miao dwuszpaltowy ukad tekstu w formacie 30 cm (A4). Od 1997 roku zmniejszono format do A5. Przegld od lutego 1994 roku posiada ISSN 1230-9745. Od 1993 roku periodyk by dotowany przez Urzd Miasta Torunia oraz Urzd Wojewdzki w Toruniu. Redakcja pisma miecia si w Toruniu, na ulicy Kociuszki 33/35. Skad i amanie pisma wykonywaa firma WIT-GRAF, drukowane byo w DRUK-TOR sp.cp. W 1994 roku na ostatnich stronach Przegldu zaczto podawa list ksigar, w ktrych mona byo naby miesicznik. Byy to m.in. ksigarnie w: Poznaniu, Warszawie, Krakowie, Bydgoszczy, Wrocawiu, Olsztynie, Lublinie, czy Szczecinie. Zmieniajca si forma i formua pisma sprawia, e ewoluowa zrb gwny. Redaktorzy nie zdoali podzieli PAL-u na stabilne stae dziay. Pierwsza prba systematyzacji treci pojawia si od numeru 12 z 1996 roku. By to 50. jubileuszowy numer, w ktrym wprowadzano temat gwny, jakim bya tolerancja oraz nastpujce dziay: Literatura, Plastyka, Film, Muzyka, Lektury, Archiwa, Varia. W numerze 4 z tego samego roku redakcja wyonia nastpujce dziay: Teatr, Literatura, Plastyka, Muzyka, Film, Lektury, Varia12. Jednoczenie Teatr by dominant tematyczn13. W 1997 roku pojawiy si znw wytypowane przez redakcj stae dziay: Teatralia; Poezja; Plastyka; Eseje; Felietony, Recenzje, Wywiady; Archiwa14. Jak atwo zauway w nowym podziale pisma, redakcja nie unikna kompilacji dwch moliwych systemw podziau: tematycznego i rodzajowo-gatunkowego. W PAL-u zmieniano nazwy dziaw np. dzia recenzji raz nazywano Lekturami15, raz Recenzjami16, a innym razem Nowymi ksikami17. Podobnie byo z dziaem Poezji18, ktry zamiennie okrelano Wierszami19. W przypadku PAL-u mona mwi o dziaach okresowych (czyli takich, ktre pojawiay si stosunkowo regularnie, ale nie byy utrzymywane stale) lub epizodycznych (ktre w strukturze pisma pojawiy si tylko raz). Do dziaw okresowych bez wtpienia mona
12 13

Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 4. Pojcia tego uya, w odniesieniu do Przegldu, Maria Kalinowska w artykule wstpnym do wyej wymienionego numeru, chcc usystematyzowa tre pisma oraz pokaza, co w tym numerze jest dla redaktorw najwaniejsze. Praktyka ta jednak nie przyja si, a artykuy otwierajce kolejn edycj stay si tekstami oderwanymi od caoci periodyku, ktrych z niczym nie udao si powiza. 14 Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 78.
15
16

Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 78. Przegld Artystyczno-Literacki 2001, nr 5. Przegld Artystyczno-Literacki 2002, nr 9. Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 12. Przegld Artystyczno-Literacki 2002, nr 9.

17
18 19

zaliczy dzia Muzyki, ktry pojawia si najczciej w okresach toruskich festiwali muzycznych lub w czasie aktywnoci scenicznej. Dziaem epizodycznym by np. dzia Rozmw, ktry w strukturze czasopisma pojawi si w 78 numerze z 1996 roku. Innym typem dziaw, jakie znajdoway si w Przegldzie, byy dziay okolicznociowe, ktre pojawiay si tylko raz z okazji jubileuszu, tak byo np. z dziaem Rok Mickiewiczowski. Najwikszych problemw dostarcza redaktorom dzia esejw, w ktrym znajdowao si wiele artykuw naukowych. W czasopimie tematyka literaturoznawcza bya silnie reprezentowana, jednak na utworzenie dla niej osobnego dziau zdecydowano si dopiero w 9 numerze z 2002 roku, ktry by jednoczenie ostatnim przez zawieszeniem pisma. Nie mona wic okreli jak rozwijaby si ten dzia. Przeamywanie sztywnej kategoryzacji midzy dziaami zachodzio np. przy publikacji tekstu Roberta Zaborowskiego, Dramat ycia. Henryk Elzenberg w rkach wydawcw, ktry ukaza si w numerze 4 z 2000 roku w dziale Esejw, podczas gdy tekst by naukowym opracowaniem wszystkich dotychczasowych edycji dzie Elzenberga. Redakcja mylia si rwnie w drug stron klasyfikujc eseje np. do dziau Recenzji, tak byo m.in. w numerze 5 z 2000 roku, antropologiczny tekst Marka Krakowskiego, Z(a)mczony dialog zosta opublikowany razem z artykuami krytycznoliterackimi. Tak skomplikowana sytuacja dziaw sprawia, e aby precyzyjnie zaprezentowa tematy poruszane w Przegldzie oraz aby usystematyzowa tre pisma, trzeba byo podzieli tre miesicznika na obiektywne bloki tematyczne.

Problematyka kulturalna Teatralia Biece wydarzenia teatralne szeroko interpretowano na amach Przegldu, a historyczne spojrzenie na teatr i dramat zapewniali pracownicy Instytutu Literatury Polskiej UMK. W Toruniu odbyway si festiwale20, ktre dostarczay tematw do artykuw, dziaa rwnie teatr im. Wilama Horzycy. Dynamika teatraliw w Przegldzie zaleaa od tego, kto si zajmowa pisaniem i redagowaniem tekstw. Pocztkowo pisali m.in. Janusz Skuczyski, na ktrego barkach spoczywaa odpowiedzialno za publikacje teatrologiczne na amach pisma
20

Midzynarodowy Festiwal Teatralny KONTAKT, Toruski Festiwal Teatrw Polski Pnocnej, Oglnopolski Festiwal Teatrw Jednego Aktora, Oglnopolski Festiwal Pobocza Teatru, Toruskie Spotkania Teatrw Lalek, Akademickie Spotkania Teatralne KLAMRA.

oraz Stefan Melkowski, Jerzy L. Ordan, Jerzy Rochowiak, a pniej Magorzata Skuczyska i Maria Kalinowska. W kocu lat 90-tych do gosu doszo mode pokolenie o teatrze zaczli pisa Artur Duda i Bogna Paprocka-Podlasiak. Najwikszym toruskim Festiwalem, ktry pobudza ycie kulturalne miasta by Midzynarodowy Festiwal Teatrw KONTAKT. Impreza ta oddziaywaa rwnie na Przegld i nie bez przypadku by fakt, e pierwszy tekst dotyczcy teatru zosta opublikowany wanie pod wpywem zbliajcego si KONTAKTU. Wiosenne i letnie numery przedkontaktowe, w trakcie KONTAKTU i pokontaktowe byy kronik Festiwalu. Wypeniay je wywiady z organizatorami21 i omwienia spektakli22. Wtki kontaktowe wracay tak systematycznie, jak odbyway si kolejne edycje imprezy. W roku 1996 redakcja zorganizowaa debat dotyczc KONTAKTU, w ktrej wzili udzia Skuczyski, Kalinowska i Duda23. Nie samym KONTAKTEM y Przegld. Jak ju wczeniej zostao napisane cao ycia teatralnego miaa swoje odbicie w pimie, w ktrym znale mona byo rwnie artykuy dotyczce historii Festiwalu Teatrw Polski Pnocnej24, coroczne relacje z KLAMRY25 czy te z Oglnopolskiego Festiwalu Teatrw Jednego Aktora26. Jednak nie tylko festiwalowymi problemami zajmowali si redaktorzy Przegldu. Od drugiej poowy lat 90tych publikowano teksty dotyczce historii toruskiego teatru i jego patrona, Wilama Horzycy,27 czy te teatru w innych krajach28. Na szczegln uwag zasuguj dwa teksty historycznoteatralne Skuczyskiego29 i Paprockiej-Podlasiak30. Publikacje teatrologiczne stanowiy tylko jeden z elementw tematycznych Przegldu. Jak ju zostao napisane PAL by pismem skupionym wok toruskiej polonistyki, a z biegiem czasu UMK sta si jego wspwydawc, co de facto przyczynio si do przeksztacenia periodyku w miesicznik uniwersytecki. Bliskie zwizki z historykami literatury wpyny na jako i na tematyk artykuw, jakie ukazyway si w pimie. Historycy
21 22

K. Meissner, Inny Festiwal, inny teatr, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 3, s. 12. J. Skuczyski, Nie sama teatralno, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 4, s. 12. 23 KONTAKT `96. [Dyskusja], Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 78, s. 712. 24 M. Strzyewski, By w Toruniu Festiwal Teatrw Polski Pnocnej, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 3, s. 5. 25 A. Nalaskowski, Teatr studencki krajobraz po bitwie, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 5, s. 2830. 26 Teje, Teatr Jednego Aktora. Anno Domini 1996 jaki jest?, Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 5, s. 3031. 27 T. Piskolski, Z historii Teatru w Toruniu, Przegld Artystyczno-Literacki 1998, nr 4, s. 3840. 28 M. Jeziski, Teatr feministyczny w Wielkiej Brytanii i USA, Przegld Artystyczno-Literacki 1998, nr 4, s. 29 37. 29 J. Skuczyski, Mickiewicz i Nietzsche: dwie wizji misterium teatralnego, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 78, s. 2329. 30 B. Paprocka-Podlasiak, Motywy faustyczne w teatrze Krystiana Lupy, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 7987.

literatury publikowali nie tylko o teatrze, ale rwnie o literaturze. To wanie poruszanie tematw literackich najmocniej zaakcentowao zwizki pisma z pracownikami i studentami wczesnego Instytutu Filologii Polskiej. Literaturoznawstwo Problemy literaturoznawcze byy poruszane wieloaspektowo w Przegldzie znajdziemy zarwno biografie poetw, prozaikw czy literaturoznawcw, jak i szkice omawiajce ich twrczo. Wrd tematyki dotyczcej szeroko pojtej literatury znalazy si rwnie rozwaania teoretycznoliterackie, edytorskie i artykuy dotyczce historii literatury, toposw literackich oraz wywiady z pisarzami, badaczami i relacje ze spotka autorskich. Wrd biografii, sylwetek czy biogramw opublikowanych w Przegldzie znaczce miejsce zajmoway teksty Krzysztofa wikliskiego, ktry chcia czytelnikom przybliy polsk emigracj. W swoich artykuach przedstawi sylwetk i twrczo Konstantego Jeleskiego31, Tadeusza Sukowskiego32, oraz Michaa K. Pawlikowskiego33. Biogramy pisane przez wikliskiego poprzedzay publikowane na amach PAL-u fragmenty twrczoci pisarzy. Wrd biografii, na amach Przegldu znajdoway si rwnie wtki z yciorysu Maurycego Mochnackiego34. Jerzy Speina przybliy czytelnikom twrczo i osob Brunona Schulza35, a Jerzy A. Jucewicz opisa posta Ludwika Orpiszewskiego36. Do grupy tekstw biograficznych zaliczy rwnie mona artykuy o ojcach zaoycielach toruskiej polonistyki, w ramach ktrych Speina w 1992 roku opublikowa obszern sylwetk Konrada Grskiego 37. Niekwestionowany wkad Grskiego w polsk humanistyk podkreli, na amach PALu cztery lata pniej Jerzy Axer38. Teksty biograficzne byy tylko jednym z blokw w ramach literaturoznawstwa poruszanych w Przegldzie. Kolejn grup tematw jakie stay si przedmiotem docieka redaktorskich, to interpretacja twrczoci poszczeglnych autorw.

31 32

K. wikliski, Jeleski, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 3, s. 13. Tene, Sukowski, Przegld Artystyczno-Literacki 1993, nr 78, s. 14. 33 Tene, Pawlikowski, Przegld Artystyczno-Literacki 1993, nr 56, s. 12. 34 M. Strzyewski, Gorcy grudzie Mochnackiego, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 10, s. 23 35 J. Speina, Bruno Schulz. wiat mitu kreowanego, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 56, s. 13. 36 J. A. Jucewicz, Ludwik Orpiszewski agent ks. Czartoryskiego, Przegld Artystyczno-Literacki 1993, nr 9 10, s. 3031. 37 J. Speina, Konrad Grski (18951990), Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 3, s. 3. 38 J. Axer, Konrad Grski w celi Konrada, Przegld Artystyczno-Literacki, 1996, nr 12, s. 1317.

Wrd twrcw, ktrych dziea byy analizowane w PAL-u wymieni mona m.in. Paula Coelho39, Czesawa Miosza40, Stanisawa Przybyszewskiego41, Umberto Eco42, Witolda Gombrowicza43 czy Jarosawa Marka Rymkiewicza44. Przytoczone nazwiska to tylko reprezentacja literatw, ktrych dokonania omwiono w Przegldzie. Publicyci PAL-u otwierali publiczno na nowe nazwiska, promujc wspczesn literatur nie tylko polsk, ale i powszechn. W Przegldzie poza indywidualn twrczoci pisarzy analizowano take motywy, toposy i wtki historii literatury, porwnywano twrcw oraz opisywano wydarzenia historycznoliterackie. W wyej omwionych problemach dominowao akademizujce spojrzenie na literatur i teatr. W innych warunkach rodziy si w PAL-u tematy filmoznawcze pocztkowo hobbistycznie traktowane przez Katarzyn Taras, Magdalen Gajlewicz i Monik Bachulsk, a z biegiem czasu nabierajce akademickiej naukowoci w tekstach najpierw Piotra Skrzypczaka, a pniej Sylwii Koos. Film Tematyka filmoznawcza w miesiczniku ksztatowana bya przez festiwal Camerimage organizowany w Toruniu, przez najnowsze, gwnie polskie, cho nie tylko, filmy oraz teksty prbujce usystematyzowa wiedz o filmie. Blok filmoznawczych tekstw teoretycznych otworzy artyku Bachulskiej dotyczcy erotyki w filmie45. Wrd nastpnych tekstw Bachulskiej pojawi si problem konfliktu pokole w kinie46 oraz prezentacja filmografii Petera Greenawaya47. Taras przedstawia na amach PAL-u w artykule Kino nie pore wasnego ogona sytuacj wspczesnej kinematografii48. Kiedy w pimie zadebiutowa Skrzypczak, Taras przestaa pisa teksty filmoznawcze. Wspomniany debiut Skrzypczaka dotyczy artykuu, ktry ukaza si w 6
39 40

M. Hassmann, Mio dziaanie, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 4, s. 103116. A. Sulikowski, Rymy Miosza dlaczego takie adne?, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 12, s. 102 109. 41 H. Ratuszna, Czowiek wewntrzny Stanisawa Przybyszewskiego, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 12, s. 9197. 42 P. opuszaski, Ra i wahado, czyli tajemnice powieci Umberto Eco, Przegld Artystyczno-Literacki 1999, nr 6, s. 126133. 43 E. Fiaa, Gombrowicz egzystencjalny, Przegld Artystyczno-Literacki 2002, nr 9, s. 613. 44 M. Woniak-obieniec, Poeta i jzyk. O kilku wierszach Jarosawa Marka Rymkiewicza, Przegld Artystyczno-Literacki 1998, nr 4, s. 6168. 45 M. Bachulska, To czego on szuka to nie jej ciao, nie nago. To bardziej bezwstydne chodzi o osobowo, o dusz, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 1, s. ??? 46 Teje, Kino nie-modych, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 56, s. 17. 47 Teje, Ten wspaniay Greenaway, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 10, s. 4. 48 K. Taras, Kino nie pore wasnego ogona, Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 910, s. 1314.

numerze Przegldu z 1996 roku. Tekst prezentowa filmowe epizody Torunia w latach 1939 199449. Kolejne artykuy Skrzypczaka analizoway m.in. adaptacje prozy Henryka Sienkiewicza50 czy te kino Andrzeja Wajdy51. Skrzypczak na amach Przegldu pisa take o przyszoci i wyzwaniach jakie stoj przed kinem52. Wrd tematw filmoznawczych znajdowaa si grupa tekstw, ktre powstay pod wpywem festiwali filmowych. Gwn imprez opisywan w Przegldzie byo Camerimage Marka ydowicza. Festiwal, podobnie jak teatralny KONTAKT, rokrocznie mia swj oddwik w miesiczniku relacje z filmw, spotka i prezentacji publikowane byy w Przegldzie53 tak dugo, jak dugo Festiwal odbywa si w Toruniu. Po przeniesieniu imprezy do odzi PAL nie bra ju udziau w promocji Festiwalu. Na amach Przegldu ukazyway si liczne recenzje. Dominoway w nich oceny najnowszych polskich produkcji. Recenzowano takie obrazy, jak: Urodzeni mordercy54, Mode wilki55. Zjawiskiem znamiennym byo zanikanie recenzji w Przegldzie wraz z pojawianiem si tekstw teoretycznych czy te analizujcych film w kontekcie kulturowym. Kinematografia, teatr i literatura nie tworzyy artystycznej peni tak, jakiej chcieli uzyska redaktorzy Przegldu. Te dziay wyczerpyway tylko cz zaoe programowych. Tytuowe okrelenia Przegldu zakaday obecno form literackich i artystycznych. O ile literatura i teatr zamykay w jakim stopniu zapotrzebowanie pisma na literacko, o tyle nie mogy w peni wypeni wymogu artystycznoci. Dopenienie tego elementu stanowiy artykuy cile obracajce si w dziedzinie sztuk plastycznych. Sztuka Aby mwi o artyzmie nie mona pomin malarstwa, rzeby czy grafiki. Wszystkie te formy graficznego wyrazu artystycznego znalazy swoje odbicie w tematyce, jak poruszano w
49

P. Skrzypczak, Toru fotogeniczny. Filmowe epizody miasta w latach 19391994, Przegld ArtystycznoLiteracki 1999, nr 6, s. 3435. 50 Tene, Wielka teletombola, czyli jak filmowa Sienkiewicza, Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 9, s. 3334, 51 Tene, Symbolizm i neoromantyzm w twrczoci Andrzeja Wajdy, Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 12, s. 25. 52 Tene, Iluzja zwielokrotniona. Czego moemy oczekiwa od kina XXI wieku, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 911; Tene, Ofensywa infantylizacji, Przegld Artystyczno-Literacki 2002, nr 34, s. 2933. 53 R. Zawadzki, Camerimage `93. Grzechy debiutu, Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 1, s. 4;,Camerimage `95, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 5, s. 33; K. Taras, Festiwal modych ludzi, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 45; Teje, Camerimage `97 migawki, Przegld Artystyczno-Literacki 1998, nr 3, s. 1821. 54 J. L. Odran, Sztuka zabijania, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 6, s. 29. 55 M. Gajewicz, Mode wilki dwugos o filmie, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 10, s. 32.

Przegldzie. Wsppraca z Wydziaem Sztuk Piknych oraz z Fundacj Praktyk Artystycznych i bya koem napdowym, wpywajcym na czstotliwo ukazywania si tekstw opisujcych wydarzenia kulturalno-artystyczne, przedstawiajcych sylwetki artystw, omawiajce ich dorobek. W pierwszym roku ukazywania si pisma zamieszczono relacje z wystawy Marka Zacharskiego w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu56 oraz z trzech wystaw zorganizowanych w galerii Nad Wis57. W kolejnych numerach Zygmunt Trzeniowski opisa m.in. wystaw Mariana Stpaka58. Oceniono ekspozycje dotyczce dawnego Torunia59 i Torunia wobec sacrum60. Wrd sylwetek artystw przedstawionych w Przegldzie wymieni mona Zbigniewa Ogieskiego, artyst grafika, laureata Medalu na Midzynarodowym Biennale Ekslibrisu61; Mariana Stpka62, Andy`ego Warhola63 i Marca Chagalla64. amy Przegldu powicone sztuce nie byy wolne od rozwaa teoretycznych. Jerzy Rochowiak scharakteryzowa batki technik barwienia ptna65, Stefan Morawski interpretowa postmodernistyczne przejawy w sztuce66, teoretyczno-historczne rozwaania snu Maciej Szakowski67. Tematy dotyczce plastyki nie byy w Przegldzie zdominowane przez ducha akademizmu. Artykuy, ktre oscyloway wok tego zagadnienia zachoway w sobie spontaniczno i wieo, byy impresjami pobudzajcymi ycie artystyczne w Toruniu oraz omawiay jako lokalnych wydarze. Filozofia Wrd zagadnie poruszanych w Przegldzie filozofia, zaraz obok muzyki, nie cieszya si popularnoci wrd redaktorw. Rok 1995 by okresem przeomowym na amach PAL-u po okresie dominacji teatru i literatury do gosu doszy tematy filozoficzne ukazay si w
56 57

K. Mazur, Marek Zacharski, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 56, s. 8. M. Stpak, Trzy wystawy w czerwcu, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 7, s. 6. 58 Z. Trzeniowski, Sztuka jest atwa?, Przegld Artystyczno-Literacki 1993, nr 34, s. 27. 59 K. Kluczwajd, Dawny Toru. Historia i rzemioso artystyczne, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 12, s. 3235. 60 T. Marciniak, Toru wobec sacrum, Przegld Artystyczno-Literacki 1999, nr 78, s. 1520. 61 J. Rochowiak, Przestrze rozjanionego mroku, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 4, s. 5. 62 Z. Trzeniowski, Twrczo Mariana Stpka, Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 1, s. 2324. 63 Tene, Andy Warhol krl pop-artu, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 3, s. 2729. 64 Tene, Marc Chagall ulubieniec fortuny, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 10, s. 1622. 65 J. Rochowiak, Tajemnice batiku, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 4041. 66 S. Morawski, Artyci i postmodernizm, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 9, s. 92101. 67 M. Szakowski, Rozwaania o rzebie, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 9s, s. 6279.

przecigu roku dwadziecia trzy artykuy w tym sze sylwetek w wyej wymienionym cyklu. Ryszard Jadczak nakreli portrety Henryka Elzenberga68, Wincentego Lutosawskiego69, Henryka Struve70, Romana Ingardena71, Wadysawa Tatarkiewicza72, Tadeusza Czyowskiego73. Redakcja miesicznika potrzebowaa czasu, aby w peni wprowadzi rozwaania filozoficzne na amy pisma. Poza biografistyk w Przegldzie zajmowano si rwnie m.in. heglowsk koncepcj dialogicznoci74 oraz miejscem symboliki u Carla Gustava Junga75. Wanym blokiem tematycznym w strukturze tekstw filozoficznych byy teksty dotyczce psychologii i psychoanalizy76. Tematy filozoficzne poruszane w miesiczniku nie opieray si wyczenie na teoriach i tezach filozoficznych. Redaktorzy prbowali uczyni filozofi dostpn, std stworzono m.in. cykl filozofw polskich, aby zaznajomi odbiorc z polskim dorobkiem filozoficznym. W Przegldzie starano si wykaza zwizki filozofii z pozostaymi sztukami, gwnie z literatur. Kolejn sztuk, o jakiej pisano w Przegldzie bya muzyka. Dzia ten boryka si z podobnym problemami, jakie miaa filozofia w redakcji PAL-u pocztkowo nie byo osoby, ktra ponosiaby odpowiedzialno za ukazywanie si tekstw muzycznych oraz ich poziom i tematyk. Muzyka Jako pierwsze teksty dotyczce muzyki pojawiy si wywiady Jagodziskiego, ktry rozmawia z Kazikiem Staszewskim77. W artykule Zapomniany poeta Strzyewski przedstawia
68

R. Jadczak, Henryk Elzenberg. W drodze do perfekcjonizmu, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 12, s. 1618. 69 Tene, Wincenty Lutosawski prba odrodzenia polskiego neomesjanizmu, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 4, s. 2425. 70 Tene, Henryk Struve filozof schyku epoki romantyzmu, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 5, s. 40 41. 71 Tene, Roman Ingarden czoowy przedstawiciel fenomenologii, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 6. s. 2122. 72 Tene, Wadysaw Tatarkiewicz historyk filozofii i estetyki, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 9, s. 2223. 73 Tene, Tadeusz Czyowski profesor dwch uniwersytetw, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 10, s. 3031. 74 M. J. Simek, Dialog i monolog w dyskursach spoecznej pamici, Przegld Artystyczno-Literacki 1999, nr 3, s. 102110. 75 P. Piotrowski, Pojcie symbolu u Carla G. Junga, Przegld Artystyczno-Literacki 1999, nr 9, s. 8688. 76 H. Stpniewska-Gbik, Freud i Rorty, Przegld Artystyczno-Literacki 1999, nr 10, s. 86100. 77 K. Staszewski, Najwaniejszy jest dla mnie Kult, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 2, s. 7.

pianistyczne dokonania Mochnackiego78. O toruskich festiwalach muzycznych napisa Aleksander Gwczewski79, Marek Miechorzewski powici za cykl tekstw zespoowi rockowemu Kobranocka. Artykuy miay wsplny tytu: Kartoflanka, Kobranocka i Konopnicka i byy omwieniem tekstw piosenek zespou oraz festiwali muzycznych, na ktrych wystpi zesp80. Publikacje muzyczne w Przegldzie dotyczyy rwnie muzyki popularnej, oscylujc w okolicy popkultury. Od 6 numeru z 1994 roku z pismem zacz wsppracowa Ziemowit Ogiski. Rozpocz si wtedy nowy rozdzia dla publikacji muzykologicznych. Ogiski zadebiutowa tekstem Przewaga duch nad materi, dotyczcym II Festiwalu Muzyki kameralnej i Sztuki Krajw Nadbatyckich81. Kolejne teksty redaktora dotyczyy m.in. Toruskiej Orkiestry Kameralnej82, muzycznej biografii Marthy Argerich83. Autorzy tekstw dotyczcych muzyki skupiali si na przedstawianiu regionalnych imprez muzycznych, przeprowadzali wywiady z osobistociami muzyki klasycznej oraz muzyki popularnej. Nie wypracowano trwaego modelu pisania o muzyce, ktre wraz z pogbiajc si naukowoci pisma zanikao. Inaczej w Przegldzie traktowano krytyk literack, ktra od pierwszego numeru Przegldu staa na wysokim poziomie. Krytyka literacka Recenzje dla Przegldu pisali m.in. Rochowiak, Strzyewski, Kowalewski, Piaszczyski, Taski. Ocenom publikowanym w Przegldzie podlegay nie tylko teksty literackie, ale rwnie literaturoznawcze. W miesiczniku nie skupiano si wycznie na tekstach wydawanych w regionie, ale recenzowano publikacje, ktre miay oddwik w Polsce, a czasem nawet pisano recenzje do ksiek nalecych do powszechnego kanonu literackiego. Dziao si tak jednak dopiero w pniejszym okresie ukazywania si pisma. Pocztkowo recenzje, ktre ukazyway si na amach PAL-u ograniczay si do dzie literackich wydanych w regionie. Stopniowo wachlarz publikacji, ktre recenzowano rozszerza si. Zmienia si take charakter recenzji: od pocztkowych impresji recenzyjnych, po merytoryczne i profesjonalne teksty, ktre ukazyway si w okresie akademizmu miesicznika.
78 79

M. Strzyewski, Zapomniany pianista, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 56, s. 4. A. Gwczewski, Nie tylko Oliwa, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 89, s. 56. 80 Por. M. Miechorzewski, Kartoflanka, Kobranocka i Konopnicka, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 9, s. 27. 81 Z. Ogiski, Przewaga duch nad materi, Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 6, s. 2627. 82 Tene, Pora na mezzoforte, Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 910, s. 2223. 83 Tene, Martha, Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 11, s. 56.

Jako pierwsza recenzj opublikowaa Reszotek. Jej tekst dotyczy zbioru poezji Ordana, ktry ukaza si w Bydgoszczy w 1991 roku84. W tym samym numerze pisma recenzji poddano wydawnictwo Krzysztofa Myszkowskiego85. Wrd pierwszych ksiek naukowych zrecenzowanych w Przegldzie znalaza si publikacja Marii Janion Projekt krytyki fantazmatycznej, ktr napisa Strzyewski86. Recenzowano take ksiki Umberto Eco87, a kiedy do gosu doszo modsze pokolenie krytykw, pojawiy si recenzje wanych prozatorskich utworw dla polskiej literatury wspczesnej 88. W Przegldzie poddano krytyce znamienit cz wczesnego pimiennictwa humanistycznego oraz dzie literackich, nie zapominajc o pracach filozoficznych89 bd publikacjach wydanych na emigracji90. Na pocztku 1993 roku Strzyewski prbowa wprowadzi do Przegldu swoisty kola ksiek recenzowanych, zamieszczajc ich okadki i krtkie wzmianki o czym te ksiki byy. Przegld ksiek nie przyj si jednak na stae, ukaza si w tylko jednym, podwjnym numerze ze stycznia i lutego91. Poezja, proza, dramat Poezja i proza byy nieodcznym elementem Przegldu od jego pierwszego numeru, kiedy to opublikowano wiersze Ordana92. Ukazay si m.in. wiersze Krzysztofa Cacharowskiego oraz Magorzaty Dero93. Poezja tej ostatniej zostaa opublikowana w ramach cyklu Debiuty, ktry obejmowa nie tylko twrcw sowa, ale i obrazu. Cykl ten prowadzony by w Przegldzie do jesieni 1997 roku. W numerach z 1996 roku na drugiej stronie okadki redakcja zamieszczaa rwnie poezj twrcw zwizanych z Toruniem. Opublikowano liryki m.in. Ulryka Schobera w
84

J. Reszotek, Podr wasn tras [rec. J. L. Ordan, Pna podr, Bydgoszcz 1991], Przegld ArtystycznoLiteracki 1992, nr 1, s. 5. 85 M. Strzyewski, Czekajc na [rec. K. Myszkowski, Pasja wg w. Jana, Bydgoszcz 1991], Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 1, s. 6. 86 Tene, [rec. M. Janion, Projekt krytyki fantazmatycznej, Warszawa 1991], Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 4, s. 14. 87 Tene, Historia szalestwa wedug Eco [rec. U. Eco, Wahado Foucaulta, Warszaw 1993], Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 1, s. 3031; W. Perski, Na wspak [rec. U. Eco, Zapiski na pudeku od zapaek, Pozna 1993], Przegld Artystyczno-Literacki 1994, nr 1, s. 31. 88 M. Wok, Osiemdziesit lat samotnoci [rec. O. Tokarczuk, Prawiek i inne czasy, Warszawa 1996], Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 4, s. 3839. 89 R. Jadczak, [rec. Postmodernizm a filozofia. Wybr tekstw pod red. S. Czerniaka i A. Szahaja, Warszawa 1996], Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 2829. 90 W. Lewandowski, Czytajcie Mackiewicza! [rec. dzie J. Mackiewicza wydanych przez londysk Kontr], Przegld Artystyczno-Literacki 1995, nr 12, s. 2930. 91 Por. M. S.[trzyewski], Przegld ksiek, Przegld Artystyczno-Literacki 1993, nr 12, s. 2223. 92 L. J. Ordan, Wiersze, Przegld Artystyczno-Literacki 1992, nr 1, s. 45 93 K. Cachowski, Wiersze, Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 5, s. 2122; M. Dero, Wiersze, , s. 23 25.

przekadzie Bronisawa Nadolskiego94 i Heleny Bychowskiej95. Na amach Przegldu ukazay si rwnie liryki Leszka Engelkinga96. Publikowano take gatunki liryczne, ktre w polskiej poezji byy rzadkoci w 1998 roku w numerze 3, wydano haiku autorstwa Elizabeth Searle Lamb. Wsppraca z organizatorami poetyckiego Konkursu O li konwalii zapewniaa stay napyw wierszy do miesicznika, w ktrym drukowano regulamin konkursu, wiersze laureatw i werdykty jury97. W miesiczniku wydawano twrczo poetw modych, ktrzy dopiero wchodzili w wiat twrczej cyganerii, to wejcie czsto na PAL-u zaczynao si i koczyo. Inaczej sytuacja miaa si z twrcami, ktrzy ju jako uznani literaci publikowali swoje teksty w toruskim czasopimie. Do tego grona mona zaliczy Wodzimierza Kowalewskiego, ktry jako uznany pisarz ogasza mae formy prozatorskie w pimie98. Innych twrcw to PAL dopiero stara si wypromowa. Przegld otworzy si rwnie na trzeci rodzaj literacki. Publikowanie dramatw fragmentw sztuk, w miesiczniku zaczto pno, gdy dopiero pod koniec 1997 roku. Miao to zwizek z innowacyjnym podejciem nowego redaktora naczelnego. Wrd dramatw publikowano nowe lub nieznane przekady klasyki tak, jak ma to miejsce podczas opublikowania Fausta Johanna Wolfganga Goethego99. Toruski miesicznik by pismem, na ktrego amach spotykaa si sztuka sowa i obrazu. Stworzony przez Mirosawa Strzyewskiego w 1992 roku, bardzo szybko sta si trybun toruskiego wiata artystw. Pismo byo swoistym okiem oceniajcym ycie kulturalne regionu. Metamorfoza, jak przeszed PAL w 1997 roku sprawia, e tematyczny krg zainteresowa redaktorw tytuu, ktrym przewodzi Lech Witkowski, zmieni si, koncentruj si na zjawiskach teoretyczno-historycznych w sztuce. Pismo, tworzone gwnie przez toruskich humanistw, zostao zawieszone w 2002 roku. Przegld by periodykiem, ktry w swoisty sposb mutowa elementy literatury i plastyki z elementami, ktre zagadnienia szeroko pojtych zjawisk kulturalnych, traktoway w sposb teoretyczny lub historyczny. Tak mutacja pisma sprawiaa, e PAL mg nieograniczenie powiksza grono swoich odbiorcw. Miesicznik mia jednak niepewn
94 95

U. Schober, Pochwaa miasta Torunia, Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 12, s. 2 okadki. H. Bychowska, Na toruskim mocie, Przegld Artystyczno-Literacki 1996, nr 4, s. 2 okadki. 96 L. Engelking, Wiersze, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 78, s. 74. 97 J. Wencel, Wiersze, Przegld Artystyczno-Literacki 1998, nr 12, s. 137. 98 W. Kowalewski, Opowie Cmona, Przegld Artystyczno-Literacki 2000, nr 12. 99 J.W. Goethe, Faust, Przegld Artystyczno-Literacki 1997, nr 12, s. 5070.

sytuacj finansow, co w rezultacie doprowadzio do jego upadku. Konflikt Witkowskiego ze rodowiskiem toruskim rwnie nie wpyn na pozytywne dziaanie periodyku. W czasie dziesiciu lat ukazywania si pismo przechodzio zmiany formalne, treciowe i jakociowe. Przegld przeszed duga drog od kilkustronicowego dodatku do samodzielnego pisma, jednak przez cay okres ukazywania si nie przebi si on przez regionalizm. Redakcja Przegldu Artystyczno-Literackiego od pierwszego numeru staraa si utrzymywa wysoki poziom tekstw. Nie uniknito jednak jednego wikszo autorw i redaktorw miesicznika bya zwizana z Uniwersytetem Mikoaja Kopernika, pismo wic z biegiem czasu nabrao charakteru naukowego i zamkno si na publicystyk i spontaniczn ocen ycia kulturalnego. Zamykajc si na czytelnika zainteresowanego literatur czy te kultur, Przegld sta si pismem hermetycznym, skierowanym do niewielkiego grona osb.

Streszczenie "Artistic-Literary Review", published in Torun, from March 1992 to September 2002 was associated with circles of artists and historians of literature. The emergence of the cultural magazine of Torun mobilized elite to cooperate with the title, which focused on the editorial board of representatives of the humanities disciplines. This treatment is also inscribed in a general tendency, which prevailed in Poland in the 90s - After publishing decentralize production, a small country wanted to become involved in cultural activities. Initially, "Review" was only an addition to the "Flis", focused on a living relationship with the artistic reality. Events and literature phenomena have been described, theater, art, music or philosophy. The next formal transformation and change editor, who in 1997 was Lech Witkowski, has ensured that Review became a stricly scientific. However it was continued to publish texts prose, plays and poetry. New form of "Review" has appeared controversy - the deepening financial problems caused Witkowski to quit. Strzyewski became an editor-in-chief again. The financial situation did not improve the magazine, the Provincial Office withdrew from subsidizing the

title. As of that moment artistic and literary writing, both theoretical and historical, has been suspended.