DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

Dziedzictwo klasyczne

45

DOROTA STASIAK Instytut Nauk Politycznych UW

Karl Popper, czyli przypisy do Platona raz jeszcze

amys nad polityk stanowi nag ludzkoci w kadej epoce rodz si idee, teorie i przewiadczenia, ktre rzucaj wyzwanie przesdom minionych lat. Cho kady okres chciaby si syci monopolem na prawd i wasnym nowatorstwem, niezmiennym punktem odniesienia pozostaje staroytno. W gronie filozofw, ktrych pogldy przywoywane s najczciej, miejsce szczeglne zajmuje Platon. Alfred Whitehead nie zawaha si nawet stwierdzi, e w gruncie rzeczy caa filozofia to tylko przypisy do Platona1. Jednym z dwudziestowiecznych intelektualistw, ktry zdecydowa si na opatrzenie filozofii Platona autorskimi przypisami by Karl R. Popper, autor pracy Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, przedstawiajcej Platona, Hegla i Marksa jako propagatorw zamknitego monizmu, odrzucajcych zarwno aktualny, jak i metodologiczny indywidualizm2. Popper podj si prby krytycznego odczytania Platona w okresie, gdy wiat zmaga si z totalitaryzmem, a najtsze umysy zadaway pytania o jego rda. Oglnie rzecz biorc, amerykascy i angielscy myliciele podobnie jak uciekinierzy z hitlerowskiej Europy z dum utosamiali si z kultur atesk przeciwstawian niemieckiemu militaryzmowi, ktry kojarzono ze staroytn Spart czy Macedoni3. Tymczasem Popper, ktry na kilka miesicy przed zajciem jego ojczystej Austrii przez Niemcy wyjecha
1 2 3

A. N. Whitehead, Process and Reality, New York 1929, s. 63. S. Filipowicz, Historia myli politycznoprawnej, Gdask 2001, s. 360. J. T. Roberts, Athens on Trial. The Antidemocratic Tradition in Western Thought, PrincetonNew Jersey 1994, s. 295.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

46

Dziedzictwo klasyczne
do Nowej Zelandii i obserwowa wojn z dystansu, rzuci wyzwanie rozpowszechnionemu przekonaniu, e totalitaryzm wie si z odejciem od dziedzictwa Platona. Powodowany poczuciem odpowiedzialnoci, jaka spoczywa na filozofie odpowiada na pytania o losy wiata po II wojnie wiatowej, sigajc ku staroytnym, platoskim i arystotelesowskim rdom totalitaryzmu4. W 1945 roku Popper napisa dwie prace, ktre weszy do kanonu rozwaa z krgu filozofii polityki. Jak sam stwierdza: Ndza historycyzmu i Spoeczestwo otwarte byy moim udziaem w wojnie. Sdziem, e po raz kolejny centralnym problemem stanie si wolno, zwaszcza w obliczu odzyskujcego wpywy marksizmu i planowania na wielk skal (). Ksiki te byy wic obron wolnoci przed ideami totalitarnymi i autorytarnymi oraz ostrzeeniem przed niebezpieczestwami historycystycznych przesdw5 (historycyzm w rozumieniu Poppera oznacza przekonanie o istnieniu niezmiennych praw historycznego rozwoju). Rozwaania Poppera miay by antidotum na zapdy chcce zmie dotychczasowy porzdek w imi ucieleniania idealnego wzorca. Filozof podkrela bowiem, e niezalenie od tego, dokd chcielibymy pj, musimy wyruszy std, gdzie jeszcze jestemy. Naleaoby wic wyzby si plagi projektowania ostatecznych, jedynie susznych i podanych wizji przyszoci. Punktem wyjcia powinna by konkretna rzeczywisto, w jakiej yjemy6. Reakcje, jakie wywoaa publikacja prac Poppera, pozwalaj stwierdzi, e nie tylko wzi on udzia w wojnie, lecz jednoczenie rozpta now. Popper pragn pobudzi do refleksji nad zakusami faszyzmu, ktry stanowi zagroenie wolnoci i racjonalnoci oraz zaproponowa rozwizania mogce uchroni spoeczestwa przed uleganiem ideologiom totalitarnym. Dc do tego celu, wypracowa perspektyw odkrywajc podobiestwa pomidzy wszystkimi formami spoeczestwa zamknitego trybalizmem, faszyzmem, komunizmem czy fundamentalizmem religijnym7. Wywoao to burz komentarzy i dyskusji. Popper atakowa bowiem platonizm, ktrego wpyw na system brytyjskiej edukacji by niebagatelny, oraz marksizm, z ktrym sympatyzowali liczni intelektualici8. Kiedy podczas II wojny wiatowej Po4

7 8

A. Chmielewski, Spoeczestwo otwarte czy wsplnota. Filozoficzne i moralne podstawy nowoczesnego liberalizmu oraz jego krytyka we wspczesnej filozofii spoecznej, Wrocaw 2001, s. 49. K. Popper, Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna, prze. A. Chmielewski, Krakw 1997, s. 159. B. Magee, What Use is Popper to a Practical Politician? w: Poppers Open Society After 50 Years. The Continuing Relevance of Karl Popper, I. Jarvie, S. Palong (ed.), LondonNew York 1999, s. 146 158. I. Jarvie, S. Pralong, Introduction w: Poppers Open Society, s. 3. Tame, s. 4.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

Dziedzictwo klasyczne
pper zabiega o wydanie ksiki Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, jeden z opiniodawcw odrzuci t propozycj wydawnicz, poniewa uzna, e Popper wykaza si brakiem szacunku dla Arystotelesa9. Czy zapomnia wspomnie o Platonie? O tym, jakie poruszenie wywoay pogldy Poppera i jego obrazoburczy atak na gwny autorytet wiata antycznego, niech wiadczy oburzenie dwch innych znaczcych emigrantw z Europy Leo Straussa i Erica Voegelina. W ich korespondencji napotka mona uwagi na temat twrczoci Poppera (najbardziej rozmyty, bezduszny pozytywizm), jak i samego autora (prymitywny ideologiczny awanturnik, bezczelny, nieokrzesany)10. Niesmak Straussa i Voegelina naley tumaczy faktem, e uwaali si oni za filozofw polityki, a klasyczna myl grecka stanowia dla nich rdo inspiracji i wzorzec. Byli ponadto zdania, e wspczesna nauka spoeczna, pozbawiona filozoficznej substancji, nie wyjania powstania narodowego socjalizmu, a w gruncie rzeczy sama moe stanowi cz tego problemu11. Pogldy Poppera, przedstawiajcego tak drogiego im Platona jako archetyp utopisty, ktry w imi cnoty dopuszcza stosowanie przymusu, nie mogy im przypa do gustu. Mimo fali krytyki, z jak pocztkowo spotkaa si popperowska interpretacja Platona, z czasem, zdaniem niektrych, staa si ona wykadni obowizujc. Jak nie bez alu konstatuje Steven Smith, w drugiej poowie XX wieku Platona uznaje si za zaartego wroga liberalizmu i spoeczestwa otwartego. Przedstawiana przez niego wizja zamknitego systemu stanowego, cenzura poezji i literatury, radykalne rodki suce wyeliminowaniu rodziny i wasnoci prywatnej, powierzenie wadzy wszechwiedzcym i wszechpotnym filozofom, nawet najbardziej przyjaznym czytelnikom wydadz si sprzeczne z liberaln wiar w wolno myli i wyraania pogldw, szerok sfer spoeczestwa obywatelskiego i ycia prywatnego12. Na domiar zego, Platon uwaa, e Formy i Idee mog stanowi oparcie dla absolutnej pewnoci co do znaczenia terminw takich, jak sprawiedliwo, pikno i dobro, co stoi w wyranej sprzecznoci z otwartym, sceptycznym i dociekliwym duchem filozofii liberalnej13.

47

9 10

11 12

13

A. Chmielewski, dz. cyt., s. 49. Faith and Political Philosophy. The Correspondence Between Leo Strauss and Eric Voegelin 1934 1964, P. Emberly, B. Cooper (ed.), University Park 1993, s. 67. I. Jarvie, S. Pralong, dz. cyt., s. 6. S. B. Smith, Leo Strausss Platonic Liberalism, Political Theory, vol. 28, no. 6, 2000, s. 787 809. Tame, s. 787.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

48

Dziedzictwo klasyczne
To wanie przyjcie specyficznej optyki liberalnej sprawia, e Platon moe jawi si jako wrg wolnoci. Wystarczy przyjrze si kategoriom, w jakich ucze Sokratesa ujmowa wiat. Jak zauwaa Jerzy Szacki, Platona zajmowaa nie wyzwolona z dawnych wizw jednostka ludzka, lecz trwaa wsplnota, ktra ma solidniejsze podstawy ni wola jednostek i umowy midzy nimi, a take cel wyszy ni zapewnienie szczcia jednostkom14. Sprzeczno z liberalnym katalogiem wartoci, w ktrym jednostka jest kategori naczeln, nie jest rzecz jasna win wycznie Platona. Dla Grekw dobre ycie wizao si bowiem z pomylnoci wsplnoty, a ycie poza ni byo nie do pomylenia. Mogli pozwoli sobie na nie jedynie bogowie lub idiotes. Owo zronicie si jednostki ze wsplnot powodowao, e co takiego, jak wolno osobista w nowoczesnym tego sowa znaczeniu, czy te tym bardziej zesp naturalnych jednostkowych uprawnie, tak typowy dla nowoytnych (dokadniej liberalnych) idei dobrego ycia, byo Grekom nieznane15. Platoskie pastwo idealne, ktrego celem byo denie do sprawiedliwoci, miao stanowi swoist cao. Jak podkrela Szacki, w myli Platona mamy do czynienia z jednym z pierwszych zastosowa organicystycznej metafory spoeczestwa: Przedstawia ona spoeczestwo (pastwo) jako cao, zoon z wikszej lub mniejszej liczby rnicych si od siebie czci, ktre wypeniaj w jej obrbie odmienne funkcje i s z tego powodu rwnie niezbdne dla jej sprawnego funkcjonowania: adna z nich nie moe zosta usunita lub zasadniczo zmieniona bez szkody dla caoci i adna nie moe si usamodzielni, nie naraajc na szwank caego organizmu i tym samym, wszystkich pozostaych czci16. Sprawiedliwo w polis miaa by wzorowana na sprawiedliwoci w jednostce ludzkiej, ktra istnieje, gdy trzy elementy duszy: rozumny, popdliwy i podliwy, znajduj si w rwnowadze. Trzem wymienionym pierwiastkom duszy odpowiadaj trzy rodzaje ludzi: kochajcy mdro, cenicy przede wszystkim saw i odnoszenie zwycistw oraz rozmiowani w dobrach materialnych17. Std te miay istnie w pastwie trzy podstawowe stany rzdzcy, wojownicy i rzemielnicy (w zakresie tych trzech czenie zawodw w jednym rku i zmiana jest najwiksz szkod dla pastwa i najsuszniej powinna si nazywa szkodnictwem18).

14 15 16 17 18

J. Szacki, Historia myli socjologicznej, Warszawa 2005, s. 24. A. Szahaj, M. N. Jakubowski, Filozofia polityki, Warszawa 2005, s. 1314. J. Szacki, dz. cyt., s. 2425. Platon, Pastwo, 581c, prze. W. Witwicki, s. 292. Tame, 434 b,c, s. 134.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

Dziedzictwo klasyczne
Platoska wizja idealnej polis wie si z nauk o istnieniu wiata idei niezmiennego i trwaego krlestwa wzorcw, wobec ktrych wiat otaczajcych czowieka rzeczy jest jedynie wiatem przemijajcych kopii, uudy i iluzji. W idealnym pastwie rzdzi mieliby za najlepsi, czyli filozofowie19, poniewa tylko oni mog pozna wiat idei dziki swej umiejtnoci posugiwania si rozumem i cnotliwemu yciu oddanemu kontemplacji nieprzemijajcych prawd20. Filozofowie to ludzie o nieprzecitnych zdolnociach i inteligencji. Uczynili najwiksze postpy na drodze cnoty i poznania prawdy. Na uwag zasuguje ich gotowo do rezygnacji z wasnoci prywatnej i do suenia dobru wsplnemu. Nie pragn oni dla siebie wadzy, woleliby obcowa z najwyszym Dobrem, ale musz spaci dug zacignity wobec spoeczestwa, ktre im umoliwio zblienie si do idei Dobra; maj wic obowizek zaszczepi w duszach obywateli te wartoci i to dobro, ktre sami poznali21. Cho przynaleno do wyrnianych przez Platona klas nie bya dziedziczna22, intelektualny elitaryzm filozofa (rzdzi powinny jednostki najbardziej inteligentne, ktre ponadto stan si najmdrzejsze, jeli otrzymaj waciwy rodzaj wychowania23) od zawsze budzi wiele kontrowersji24. Przygldajc si najwaniejszym wtkom socjologicznym w myli Platona, Jerzy Szacki wskazuje na kolejne motywy, ktre wspczenie wydawa si mog kontrowersyjne25. Jednym z nich jest majtkowe zrnicowanie spoeczestwa nierwnoci spoeczne uznawa Platon za jedn z przyczyn rozkadu pastwa. Sprawiaj one bowiem, e interes czci zaczyna growa nad interesem caoci. Chcc unikn tego problemu, Platon przedoy projekt komunizmu26. Kolejnym z nich jest ujednostkowienie spoeczestwa. Platon niepokoi si, e postpujca indywidualizacja stanowi zagroenie adu spoecznego i w swoim projekcie pastwa idealnego przewidzia liczne rodki uniformizacji jego obywateli w zakresie zarwno ich zachowania si
19 20 21

49

22 23

24

25 26

Tame, 473 de, s. 177. A. Szahaj, M. N. Jakubowski, dz. cyt., s. 18. J. Siero, Status jednostki i pastwa w greckiej w wietle filozofii Sokratesa, Platona i Arystotelesa, Katowice 2003, s. 107108. Por. Platon, Pastwo, 369374, s. 6269. A. Quinton, Konserwatyzm w: Przewodnik po wspczesnej filozofii politycznej, R. E. Goodin, F. Pettit (red.), prze. C. Cieliski, M. Porba, Warszawa 2002, s. 348. Przykadowo, Quinton wskazuje na dwie zasadnicze trudnoci, jakimi obarczona jest ta koncepcja: pierwsza ma charakter teoretyczny i dotyczy tego, czym waciwie jest mdro, ktr powinni posiada rzdzcy. Druga jest praktycznej natury i dotyczy tego, jak rozpoznawa posiadaczy owej mdroci, a nastpnie wynosi ich do wadzy (A. Quinton, Konserwatyzm , s. 348). J. Szacki, dz. cyt., s. 2527. Por. Platon, Pastwo, 422e423a, s. 120121.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

50

Dziedzictwo klasyczne
publicznego, jak i myli czy uczu27. Z tej wanie przyczyny postulowa drobiazgow kontrol nad wszystkimi sferami ycia jednostek, pozbawiajc je prawa do wszelkich ekstrawagancji, te bowiem s zawsze potencjalnym zagroeniem dla ustalonych zasad adu spoecznego28. W organizmie pastwowym mia rwnie istnie podzia pracy przypiecztowujcy jedno pastwa29. Ideaem Platona byo bowiem spoeczestwo moliwie najpodobniejsze do jednego czowieka organizm. Celem bya wewntrzna jedno i naleao zwalcza to, co jej zagraa. Cho interpretacji i reinterpretacji Platona dokonywano wielokrotnie, totalitaryzm II wojny wiatowej na nowo otworzy dyskusj nad moliwymi konsekwencjami snucia (i realizacji) wizji pastwa idealnego. Jednej z odpowiedzi na pytanie o rda inynierii spoecznej Hitlera i Stalina udzieli Karl Popper, ktry podnis rk na niekwestionowany, zdawa by si mogo, autorytet i dokona daleko idcej krytyki filozofii Platona. Postawi go w jednym rzdzie z Heglem i Marksem, ktrym przypisywa gwny udzia w stworzeniu podwalin totalitaryzmu w nowoytnej Europie30. Prba odnalezienia pierwowzoru totalitaryzmu w wiecie antycznym bya czynem tyle odwanym, co karkoomnym. Jak podkrela Stanisaw Filipowicz, cho idea jednoci pojawia si oczywicie na przestrzeni wiekw wielokrotnie i w wielu rnych wcieleniach, sam totalitaryzm pozostaje fenomenem historycznym i wszelkie prby retrospektywnego zastosowania pojcia () prowadz na manowce31. Czy na manowce zawid czytelnikw Spoeczestwa otwartego take Popper, ktry stwierdzi, e postawa [Platona] jest autorytarna i dyktatorska i e nie cierpi jego postawy moralnej32? W przedmowie do wydania drugiego Spoeczestwa otwartego Popper, ktry na napisanie tej pracy zdecydowa si w 1938 roku pod wpywem aneksji Austrii, zauwaa: pisanie przecigno si do roku 1943, to za, e przewaajca cz ksiki powstawaa w tych trudnych latach, kiedy wynik wojny by niepewny, wyjania dlaczego zawarte w niej niektre uwagi uderzaj dzi mnie samego wiksz emocjonalnoci, ostroci tonu, ni bym sobie tego yczy. Ale nie by to czas na odwaanie sw33. Sw istotnie
27 28 29 30

31 32 33

J. Szacki, dz. cyt., s. 26. Tame. Por. Platon, Pastwo 423 d, s. 121. G. P. Grant, Plato and Popper, The Canadian Journal of Economics and Political Science/Revue canadienne d'Economique et de Science politique, vol. 20, no. 2, 1954, s. 185. S. Filipowicz, dz. cyt., s. 360. A. Chmielewski, dz. cyt., s. 49. K. Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, prze. H. Krahelska, t. I, Warszawa 2007, s. xvi.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

Dziedzictwo klasyczne
Popper nie way. Zbyt silne ywi przekonanie, e wanie na Platona trzeba patrze bardzo krytycznym okiem, poniewa powszechne uwielbienie dla tego boskiego filozofa ma autentyczn podstaw w jego przytaczajcych osigniciach intelektualnych34. Sigajc po piro, pragn Popper wykaza, e cywilizacja nasza nie otrzsna si jeszcze z szoku towarzyszcego jej narodzinom, to jest przejciu z plemiennego lub zamknitego spoeczestwa, podporzdkowanego siom magicznym, do spoeczestwa otwartego, ktre wyzwala wadze krytyczne czowieka35. Kluczowy dla swych rozwaa termin spoeczestwo otwarte zaproponowa Popper jako synonim dla niezbyt szczliwej nazwy demokracja36. Demokracj naleaoby wedug niego tumaczy jako rzdy ludu, tymczasem Ateczycy rozumieli pod tym pojciem takie pastwo, w ktrym ludzie nie s rzdzeni w despotyczny sposb37. Popper podkrela rwnie, e wolno polityczna () jest spoecznym warunkiem ycia ludzi moralnie odpowiedzialnych, a tyrania wikszoci, ludu, nie jest lepsza od adnej innej tyranii. Spoeczestwo otwarte cechuje prawo do podejmowania przez jednostki osobistych decyzji, co do swego ycia, a take wspzawodnictwo o status spoeczny, wice si z istnieniem rwnych szans yciowych oraz otwartych kanaw awansu spoecznego. Ideaem filozofa nie jest ani rzd wikszoci, ani absolutna wolno, lecz samorzd38. Popper podj rwnie zagadnienie zastosowania krytycznych i racjonalnych metod naukowych do problemw spoeczestwa otwartego. Krytykowa take historycystyczne filozofie spoeczne za negatywny stosunek do moliwoci demokratycznych reform. Popper opowiada si za czstkow inynieri spoeczn, tzn. za koniecznoci eliminowania konkretnego za z ycia spoecznego, a przeciwko prbom denia do realizacji jakiego caociowego Dobra39. Swoje zainteresowanie metodami nauk spoecznych tumaczy Popper powstaniem totalitaryzmu oraz klsk, jak poniosy nauki spoeczne i filozofie spoeczne prbujce go zrozumie40. Filozof boleje nad tym, e wiele wyksztaconych i inteligentnych osb wysnuwa tezy o nieuchronnoci totalitaryzmu. Ich zdaniem demokracja to jedna z form rzdzenia, ktra obumiera
34 35 36 37 38 39 40

51

Tame, s. xvii. Tame, s. 3. Tame, s. xii. Tame. Tame. A. Szahaj, M. N. Jakubowski, dz. cyt., s. 112. K. Popper, Spoeczestwo otwarte , s. 4.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

52

Dziedzictwo klasyczne
w toku ewolucji, a chcc walczy z totalitaryzmem trzeba siga po jego metody. Gosz take nieuchronno kolektywnego planowania w gospodarce41. Rozdraniony owymi proroctwami Popper zastanawia si, czy jakakolwiek nauka spoeczna ma dane po temu, by wysuwa tak miae proroctwa historyczne, czy moe tworzy wycznie nieodpowiedzialne przepowiednie wrbity. Po namyle dochodzi do przekonania, e takie miae proroctwa historyczne wykraczaj poza zakres metody naukowej. Przyszo zaley od nas samych, my za nie zaleymy od adnej koniecznoci historycznej42. Kowalami wasnego losu moemy zosta tylko wwczas, gdy przestaniemy pozowa na jego prorokw43. Popper sprzeciwia si wierze w nieuchronno pewnych zdarze, poniewa osabia ona poczucie odpowiedzialnoci, ktre zastpowane jest podporzdkowaniem osobowym lub anonimowym siom rzdzcym spoeczestwem. Cay znienawidzony przez siebie nurt historycyzmu interpretowa jako reakcj przeciw uciliwoci cywilizacji i odpowiedzialnoci, jaka na nas spoczywa. Za podstawowe elementy platoskiego programu politycznego uzna Popper cisy podzia klasowy oraz utosamienie losu pastwa z losem klasy rzdzcej skierowanie zainteresowania wycznie na t klas i jej jedno; suce tej jednoci sztywne prawa wychowania i wyksztacenia klasy rzdzcej oraz cisa kontrola i kolektywizacja interesw jej czonkw44. W poczeniu z monopolem klasy rzdzcej na wyksztacenie wojskowe, cenzur i propagand zmierzajc do ujednolicenia umysw rzdzcych oraz postulatem samowystarczalnoci pastwa tworz one, zdaniem Poppera, program icie totalitarny. Spoeczestwo zamknite charakteryzuje si bowiem ograniczeniem wolnoci jednostek, kuratel wadzy pastwowej sprawowanej nad jednostkami, wszechobecnoci regulacji prawnych krpujcych swobod ich dziaania, kontrol wypowiedzi (cenzur) oraz naciskami na przyjcie jakiej jednej doktryny wiatopogldowej jako Prawdziwej45. Mimo, e deklarowanym celem doktryny Platona byo szczcie obywateli oraz rzdy oparte na sprawiedliwoci, Popper nie uznaje jej moralnej wyszoci nad totalitaryzmem. Platoska idea sprawiedliwoci zasadza si na tym, co dobre dla idealnego pastwa, tj. (jak twierdzi Popper) powstrzymywaniu wszelkich zmian drog sztywnego podziau klas poprzez rzdy klasowe46. Popper zauwaa, e platoskie rozumienie sprawiedliwoci odbiega
41 42 43 44 45 46

Tame, s. 45. Tame, s. 5. Tame, s. 6. Tame, s. 111112. A. Szahaj, M. N. Jakubowski, dz. cyt., s. 111. K. Popper, Spoeczestwo otwarte, s. 115.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

Dziedzictwo klasyczne
od raczej egalitarnych wyobrae na jej temat (Platon uznaje przywileje klasowe, sprawiedliwo za widzi jako waciwo pastwa jako caoci). Zastanawiajc, si, dlaczego w Pastwie Platon twierdzi, e sprawiedliwo to brak rwnoci, Popper dopuszcza jedn odpowied: chcia zrobi propagand swemu totalitarnemu pastwu, wmawiajc ludziom, e jest ono sprawiedliwe47. Innym zarzutem wobec Platona bya ch zaprojektowania teorii sprawiedliwoci, w ktrej nie ma miejsca na egalitaryzm, albowiem wadz powierza si jakiej wybranej grupie ludzi (...) posiadajcej jakoby patent na znajomo Prawdy48. Popper uznaje to za wyraz pogardy dla ludzi, braku poszanowania jednostkowych wolnoci oraz zgubnej tendencji do budowy pastwa ideologicznego, kierujcego si jak pastwow doktryn moraln49. Kolejnym wtkiem myli Platona, ktra wedug Poppera nosi znamiona totalitaryzmu, jest fakt, e Platona interesuje wycznie kolektyw, a sprawiedliwo uznaje za zdrowie, jedno i stabilno zbiorowoci50. Platon tworzy wizje spoeczestwa organicznego, w ktrym jednostki s podporzdkowane caoci. Pastwo organiczne jest wyrazem wiary w moliwo realizacji jakiego jednego, waciwego wzoru ycia politycznego i spoecznego, projektu caociowej organizacji spoecznej, gospodarczej i politycznej, wreszcie powrotu pierwotnego trybalizmu, w ktrym wana bya jedynie wsplnota (plemi), jednostka za w ogle si nie liczya51. Poniewa zgodnie z optyk kolektywizmu dobro wsplnoty przewaa nad dobrem jednostki, Popper obawia si, e troska o poszczeglnych ludzi moe zanikn. Platon koncentruje si na tym, kto powinien rzdzi. Wedug niego zadanie to naleaoby powierzy najlepszym. By dosta si do ich grona, jednostki musz przej rozbudowan edukacj, ktrej celem zdaniem Poppera jest nie nauka krytycznego mylenia, lecz indoktrynacja52. U Platona mionik prawdy nie jest jej skromnym poszukiwaczem, lecz dumnym posiadaczem; zblia si do wszechwiedzy i do wszechmocy. Popper nazywa ide krlafilozofa pomnikiem ludzkiej maoci. Stoi jego zdaniem w kon47

53

48 49 50 51 52

Tame, s. 119. Warto nadmieni, e w przeciwiestwie do Poppera, ktry krytykowa Platona za ch zniszczenia egalitaryzmu i za denie do tego, aby nauczy ludzi, e sprawiedliwo znaczy nierwno, przeciwne stanowisko obiera w tej kwestii m.in. F. A. Hayek, ktry staje po stronie Platona, goszc tez o fundamentalnej nierwnoci egalitaryzmu. Por. A. Chmielewski, dz. cyt., s. 151. A. Szahaj, M. N. Jakubowski, dz. cyt., s. 111. Tame. K. Popper, Spoeczestwo otwarte, s. 136. A. Szahaj, M. N. Jakubowski, dz. cyt., 111. K. Popper, Spoeczestwo otwarte, s. 169.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

54

Dziedzictwo klasyczne
tracie do prostoty i humanitaryzmu Sokratesa, ktry przestrzega mw stanu przed upojeniem si swoj wasn moc, doskonaoci i mdroci. Jest to upadek ze wiata ironii, rozumu i prawdomwnoci do krlestwa mdroci Platona, ktrego magiczne siy wynosz ponad przecitnych ludzi, nie jednak tak wysoko, by mg zrezygnowa z kamstwa53. Platon pozwala bowiem rzdzcym kama dla dobra pastwa54. Popper ostro komentuje t praktyk, mwic, e motywem denia Platona, by wierzyli w kamstwa propagandowe, jest nadzieja, e w ten sposb przyda tym kamstwom siy i zabezpieczy ich skuteczno, umacniajc rzdy rasy panw i wstrzymujc tym samym wszelk zmian polityczn55. Cho Popper przyznaje, e Platon mg dostrzega rzeczywiste bolczki swych wspobywateli, zalecana przeze kuracja medyczno polityczna, wysuwajca na czoo powstrzymanie zmiany i powrt do trybalizmu, bya fataln pomyk56. Dlaczego? Jak stwierdza Popper, powstrzymanie zmiany nie leczy. Nie moemy wrci do rzekomej niewinnoci i pikna spoeczestwa zamknitego () Z chwil, gdy zaczynamy polega na rozumie i posugiwa si wadzami krytycznymi, z chwil, gdy poczuwamy si do odpowiedzialnoci osobistej, a wraz z ni do odpowiedzialnoci za postp wiedzy, nie moemy ju wrci do stanu magii trybalnej. () Nie ma powrotu do harmonijnego stanu natury. Jeeli zawrcimy, to musimy ju przej t drog do koca musimy wrci do stanu zezwierzcenia57. Wiele osb nie godzi si na popperowsk interpretacj Platona. Liczni obrocy staroytnego filozofa uwaaj, e ludzie pokroju Poppera le odczytali intencje Platona i znieksztacili jego filozofi58. Przykadowo, zdaniem Georgea Granta, drugorzdne w rozwaaniach Platona elementy wysun Popper na pierwszy plan. Popper uwaa, e gwnym zainteresowaniem Platona jest zagadnienie rodkw w polityce. Powiedziabym raczej, e gwna kwesti jest dla Platona zagadnienie celw, ktrych jego zdaniem czowiek nie odnajdzie w yciu politycznym59. Poniewa Popper nie zauwaa, e Platon koncentruje si na zagadnieniu celu ycia, rozwaania o politycznych rodkach maj jedynie charakter pomocniczy, jest skonny oskary Platona o historycyzm.

53 54 55 56 57 58

59

Tame, s. 199. Por. Platon, Pastwo, 389 b,c, s. 87. K. Popper, Spoeczestwo otwarte, s. 178. Tame, s. 217. Tame, s. 225. Por. J. Wild, Plato's Modern Enemies and the Theory of Natural Law, Chicago 1953; R. B. Levinson, In Defense of Plato, Cambridge 1953. G. P. Grant, dz. cyt., s. 186.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

Dziedzictwo klasyczne
Wedug Johna Hallowella trudnoci zwizane ze zrozumieniem i interpretacj myli Platona bior si czciowo z tego, e jego myl nie moe zosta zrozumiana czy adekwatnie opisana w kategoriach wspczesnej terminologii politycznej60. Rzuca si w oczy, na co chtnie zwracaj uwag krytycy Platona, e nie jest on liberalnym demokrat. Nie uznaje wolnoci za dobro ostateczne, nie uwaa, e pastwo powstaje, by j gwarantowa. Nie uznaje za suszne, by wadza rzdzia we wasnym interesie61. Jednak, podkrela R. Sharples, Platon opowiada si nie tyle przeciw demokracji, co przeciw demokracji opartej na ignorancji62. Cho pytanie o to, czy Platon optowa za despotyzmem, pozostaje otwarte, nie ma wtpliwoci, nawet dla wikszoci przyjaci Platona, e jego idealna wsplnota jest autorytarna zarwno w kwestii zasad, jak i praktyki. Najwaniejsze jej instytucje maj taki ksztat, e tylko nieliczni spord zwolennikw Platona byliby skonni tolerowa je we wspczesnych pastwach, w ktrych yj63. Niezaprzeczaln zasug Poppera jest odbrzowienie Platona i rzucenie nowego wiata na jego filozofi spoeczn. Popper nie zawaha si okreli stawianego na piedestale Platona jako totalitarnego polityka partyjnego, ktremu niezbyt si wiodo w bezporednich, praktycznych posuniciach, ale ktry odnis a nazbyt wielki sukces w dugiej perspektywie w dziedzinie propagandy majcej na celu powstrzymanie i zniszczenie cywilizacji, ktrej nienawidzi.64 Nasuwa si jednak wtpliwo, czy skadanie na barki Platona odpowiedzialnoci za dwudziestowieczny totalitaryzm nie byo projektem a nazbyt zuchwaym. Mona mie bowiem wraenie, e trudna teraniejszo, przez pryzmat ktrej postrzega Platona Popper, miaa swj udzia w tak krytycznej ocenie staroytnego filozofa. Chocia zawarte w platoskim Pastwie idee budz dzi mieszane uczucia, trudno uzna totalitaryzm za ich odzwierciedlenie. Popperowska interpretacja Platona po dzi dzie budzi kontrowersje. Mona jednak przypuszcza, e Popper prawdopodobnie cieszyby si z tych dyskusji i intelektualnych sporw. Krytykujc idea panujcej pord ludzi jednorodnoci opinii sam stwierdzi bowiem, e ludzkie spoeczestwo bez konfliktw nie byoby spoeczestwem przyjaci, lecz mrwek65. Duch krytycznego mylenia by tym, czego Popper yczy sobie najbardziej. Odpowia60 61 62

55

63

64 65

J. H. Hallowell, Plato and His Critics, The Journal of Politics, vol. 27, no. 2, 1965, s. 275. Tame. R. W. Sharples, Plato on Democracy and Expertise, Greece & Rome, 2nd Ser., vol. 41, no. 1, 1994, s. 52. Plato, Popper and Politics. Some Contributions to a Modern Controversy, R. Bambrough (ed.), Cambridge 1967, s. 10. K. Popper, Spoeczestwo otwarte, s. 216. K. Popper, Nieustanne poszukiwania, s. 160.

DIALOGI POLITYCZNE 9/2008

56

Dziedzictwo klasyczne
dajc na zadane przez Kanta pytanie o to, czym jest Owiecenie, Popper okreli je jako wyjcie z zawinionej przez czowieka niezdolnoci do korzystania z wasnej inteligencji bez zewntrznego nadzoru66. Popper uznawa, e gotowo do samodzielnego mylenia to podstawa spoeczestwa otwartego. Narzdziami wolnoci s bowiem: wiedza, samodzielne mylenie, kwestionowanie autorytetw, krytycyzm i samokrytycyzm67. Tak wic nawet krytykujc Poppera moemy obra wytyczon przez niego drog do spoeczestwa otwartego. Nie jest ona atwa prowadzi w kierunku nieznanego, niepewnego i niebezpiecznego. Jednak alternatyw dla tego wysiku jest zdaniem Poppera tylko zezwierzcenie.
D O R O T A S T A S I A K

66 67

Tene, In Search of a Better World, LondonNew York 1992, s. 128. I. Jarvie, S. Pralong, dz. cyt., s. 4.