Spawanie stali nierdzewnych

Seria: materiay i zastosowania, ksiga 3

SPAWANIE

STALI

NIERDZEWNYCH

Euro Inox
Euro Inox jest stowarzyszeniem zajmujcym si rozwojem europejskiego rynku stali nierdzewnych. Czonkami Euro Inox s nastpujce organizacje i instytucje: europejscy producenci stali nierdzewnych krajowe organizacje zajmujce si rozwojem stali nierdzewnych stowarzyszenia zajmujce si wprowadzaniem dodatkw stopowych Gwnym celem dziaania Euro Inox jest rozwijanie wiadomoci na temat wyjtkowych wasnoci stali specjalnych i propagowanie ich szerszego zastosowania oraz zdobywanie nowych rynkw. Aby osign ten cel, Euro Inox organizuje konferencje i seminaria oraz wydaje przewodniki w formie drukowanej i elektronicznej, co umoliwi architektom, projektantom, zaopatrzeniowcom, producentom oraz uytkownikom lepsze zaznajomienie si z tym materiaem. Euro Inox wspiera rwnie techniczne i rynkowe prace badawcze.

Nota redakcyjna
Spawanie stali nierdzewnych Wydanie drugie, kwiecie 2002 Euro Inox, Bruksela Materiay i zastosowania, ksiga 3 ISBN 2-87997-009-1

Wydawca
Gwne biuro: Euro Inox 241 Route d'Arlon 1150 Luksemburg, Wielkie Ksistwo Luksemburga Telefon +352 261 03 050 Telefaks +352 261 03 051 Biuro wykonawcze: Euro Inox Diamant Building, Bd. A.Reyers 80, 1030 Bruksela, Belgia Telefon +32 2 706 82 67 Telefaks +32 2 706 8269 E-mail: info@euro-inox.org Internet: www.euro-inox.org

Autor
Pierre-Jean Cunat, Euro-Inox, Bruksela

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Spis treci Euro Inox dooy wszelkich stara, aby informacje przedstawione w niniejszym opracowaniu byy technicznie poprawne. Jednake, zwraca si uwag czytelnika, e materia zawarty w opracowaniu stanowi tylko informacj ogln. Euro Inox i jego czonkowie, personel i konsultanci nie przyjmuj adnej odpowiedzialnoci za jakiekolwiek straty, uszkodzenia lub szkody wynikajce z wykorzystania informacji zawartych w niniejszym opracowaniu. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Oglna informacja o stalach nierdzewnych Metody spawania stali nierdzewnych Spawalno stali nierdzewnych Dobr gazw ochronnych do spawania stali nierdzewnych Dobr materiaw dodatkowych do spawania stali nierdzewnych Przygotowanie do spawania ukowego Obrbka wykoczeniowa zczy spawanych Bezpieczestwo pracy Glosariusz : terminy i definicje 2 3 23 24 25 26 28 30 32

Rozdziay zaznaczone (*) w tekcie s wzite z opracowania "Praca ze stal nierdzewn", Pary (SIRPE), 1998.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

1. Oglna informacja o stalach nierdzewnych

1.1 Austenityczne stale nierdzewne : Fe-Cr-Ni (Mo)
Stopy te s najbardziej popularnymi gatunkami stali nierdzewnych, ze wzgldu na ich doskona zdolno do odksztace plastycznych, odporno na korozj oraz spawalno. Wszystkie one s niemagnetyczne w stanie wyarzonym. Skad chemiczny : C 0,10% 16% Cr 28% - 3,5% Ni 32% (Mo 7%)

1.3 Austenityczno-ferrytyczne stale nierdzewne typu Duplex : Fe-Cr-Ni (Mo)-N

Mikrostruktura stali nierdzewnych typu Duplex skada si z mieszaniny austenitu i ferrytu. Stale te charakteryzuj si cechami tych obu faz - podwyszon wytrzymaoci i plastycznoci. Dodatek azotu podnosi wytrzymao i poprawia spawalno. S to stale magnetyczne; nie utwardzaj si w wyniku obrbki cieplnej. Skad chemiczny : C 0,03% 21% Cr 26% - 3,5% Ni 8% (Mo 4,5%) - N 0,35%

1.2 Ferrytyczne stale nierdzewne : Fe-Cr-(Mo)

Ferrytyczne stale nierdzewne charakteryzuj si nisk zawartoci wgla, z chromem (i molibdenem) jako gwnymi dodatkami stopowymi. Utwardzaj si w wyniku obrbki cieplnej i zawsze s magnetyczne. Skad chemiczny : C 0,08% 10,5% Cr 30% - (Mo 4,5%)

1.4 Martenzytyczne stale nierdzewne : Fe-Cr-(Mo-Ni-V)

Aby uzyska szerok gam twardoci stopy te mog podlega obrbce cieplnej. Uzyskana struktura magnetyczna. martenzytyczna jest

Skad chemiczny : C 1,2% 11,5% Cr 17% (Mo 1,8% - Ni 6% - V 0,2%)

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2. Metody spawania stali nierdzewnych

2.1 Metody elektrycznego spawania ukowego
Metody z zastosowaniem elektrody z metalu trudno topliwego

2.1.1

2.1.1.1 Spawanie ukowe elektrod wolframow w osonie gazu obojtnego : GTAW (*)

Kierunek przesuwu Uchwyt 70 90

Elektroda z materiau trudno topliwego Dysza ceramiczna 20 Spoiwo Gaz ochronny uk Wlot gazu ochronnego

rdo energii spawania

Podkadka miedziana + gaz osaniajcy gra spoiny

Zasada rcznego spawania ukowego elektrod wolframow w osonie gazu obojtnego

Na powyszym rysunku przedstawiona jest metoda spawania GTAW (Gas Tungsten Arc Welding), znana rwnie jako metoda TIG (Tungsten Inert Gas) lub WIG (Wolfram Inert Gas). Energia niezbdna do stopienia metalu jest dostarczana przez uk elektryczny zajarzony i utrzymywany pomidzy elektrod wolframow lub ze stopu wolframowego i elementem spawanym, w atmosferze gazu obojtnego lub lekko redukujcej. Stale nierdzewne spawa si zawsze prdem staym przy

biegunowoci ujemnej (DCEN Direct Current Electrode Negative lub DCSP - Direct Current Straight Polarity).W tych warunkach, strumie elektronw uderza w spawany element, co zwiksza wtopienie, podczas gdy elektroda, wykonana zazwyczaj z wolframu torowanego (2% ThO2) ulega bardzo maemu zuyciu. Jeeli stosuje si spoiwo, to jest ono albo w postaci goych prtw albo w postaci drutu w krgach do spawania automatycznego. Przepyw gazu obojtnego, ktry chroni stref uku 3

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

od otaczajcego powietrza, umoliwia utrzymanie bardzo stabilnego uku. W zalenoci od materiau podstawowego, gaz ochronny skada si gwnie z mieszaniny argonu (Ar), helu (He) oraz wodoru (H2) (patrz cz 4 - "Dobr gazw ochronnych do spawania stali nierdzewnych"). Gwne zalety tej metody zastosowanej do stali nierdzewnych mona podsumowa w sposb nastpujcy : skoncentrowane rdo ciepa powodujce powstanie wskiej strefy stopienia, bardzo stabilny uk i spokojne, niewielkie jeziorko spawalnicze; nie ma

rozpryskw i poniewa nie ma potrzeby stosowania topnika w tej metodzie, wyeliminowane s pozostaoci utleniania, co upraszcza znacznie problem kocowego czyszczenia, doskonaa jako metalurgiczna z dokadn kontrol wtopienia i ksztatu spoiny we wszystkich pozycjach spawania, dobre spoiny wolne od porw, bardzo mae zuycie elektrod, atwo opanowania techniki spawania.

Grubo spawanych elementw wynosi zazwyczaj od 0,5 mm do 3,5/4,0 mm.

2.1.1.2 Spawanie ukiem plazmowym (PAW) (*)

--rdo energii spawania

H. F.
Gaz ochronny Woda

(torowany

Zasada spawania plazmowego z oczkiem

Kierunek przesuwu Jeziorko spawalnicze

Strumie plazmy Element spawany

Zakrzepa spoina

Spawanie plazmowe jest podobne do spawania metod GTAW. Istotna rnica midzy tymi metodami polega na tym, e 4

plazma uku jest zawona dysz w celu wytworzenia strumienia plazmy o wysokiej energii, w ktrej uzyskuje si

Woda

wolfram)

Gaz ochronny

Katoda

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

temperatury 20.000C.

pomidzy

10.000C

W procesie spawania powszechnie wykorzystuje si zwony uk bezporedni utworzony pomidzy elektrod a elementem spawanym, podczas gdy w innych zastosowaniach stosuje si czciej zwony uk niezaleny. Poniewa strumie plazmy jest wyjtkowo wski, nie moe on zapewni wystarczajcej ochrony dla jeziorka spawalniczego, dlatego wic konieczne jest dodanie piercieniowego strumienia gazu ochronnego o wikszej rednicy. Gazy stosowane zarwno w tym celu, jak i dla tworzenia plazmy s podobne do gazw stosowanych w metodzie GTAW, mianowicie czysty argon (Ar), mieszanki Ar - wodr (H2) do 20% H2 i Ar- hel (He) - H2. Mieszanki zawierajce wodr s zalecane do spawania austenitycznych stali nierdzewnych, lecz podobnie jak w przypadku spawania metod GTAW s rwnie stosowane do stali martenzytycznych, ferrytycznych oraz stali typu Duplex. Jeeli chodzi o te ostatnie materiay, aby zachowa waciw proporcj austenitu i ferrytu w spoinie zaleca si dodatek azotu (patrz cz 4 - "Dobr gazw ochronnych do spawania stali nierdzewnych"). Przy rcznym spawaniu plazmowym, gdy uchwyt jest trzymany w rce, stosowane s procesy 'mikroplazmowe' i 'miniplazmowe' dla prdw pomidzy 0,1 i 15 amperw oraz technika z jeziorkiem dla prdw od okoo 15 do 100 amperw.

Przy spawaniu automatycznym, gdy uchwyt jest zamontowany na wzku, stosowana jest tak zwana metoda 'oczka'. Poprzez zwikszenie prdu spawania (powyej 100 amperw) oraz przepywu gazu plazmowego, tworzy si wizka plazmy o duej mocy, ktra moe wnikn na pen gboko elementu spawanego. W trakcie spawania, oczko stopniowo przecina metal, a za nim spywa jeziorko spawalnicze, tworzc spoin. Gwn zalet metody PAW w stosunku do GTAW jest szczeglna stabilno uku, ktra powoduje : powstawanie 'sztywnego' uku, ktry umoliwia lepsz kontrol wprowadzanej energii, wiksz tolerancj na zmiany odlegoci pomidzy dysz a spawanym elementem, bez istotnej zmiany budowy spoiny, wsk stref wpywu ciepa i oglnie wiksz prdko spawania, wiksz tolerancj na wadliwe przygotowanie, szczeglnie w przypadku spawania z oczkiem. Normalne gruboci elementw spawanych wynosz : od 0,1 mm do 1,0 mm w przypadku metod mikroplazmowych i miniplazmowych, od 1,0 mm do 3,5 mm w przypadku stosowania techniki z jeziorkiem, od 3,5 mm do 10 mm w przypadku spawania z oczkiem (dla jednej warstwy spoiny).

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.1.2

Metody spawania elektrod topliw

2.1.2.1 Spawanie ukowe elektrod metalow w osonie gazu (GMAW) (*)

Zesp podawania drutu

Szpula drutu do spawania

Rolki

elektrodowego obejmujcy:

+
rdo energii spawania

podajce

Pulpit sterowniczy

Podajnik drutu: silnik napdu drutu i rolki podajce Pulpit sterowniczy: elektromagnetyczny zawr gazowy, przekaniki sterowania i elektroniczne sterowniki Wlot gazu ochronnego Drut spawalniczy

--

220/380V

Przewd sterujcy Przewd prdowy Metalowa koszulka Reduktor gazu ochronnego Podawanie gazu Kierunek przesuwu

Dysza Kocwka stykowa

Zasada spawania ukowego elektrod metalow w osonie gazu

ochronnego Element Spawany

W metodzie GMAW, znanej rwnie jako metoda MIG (Metal Inert Gas - spawanie elektrod topliw w osonie gazowej), ciepo spawania jest wytwarzane przez uk zajarzony pomidzy podawanym w sposb cigy metalowym drutem elektrodowym a elementem spawanym. W przeciwiestwie do metod spawania GTAW i PAW, elektroda tutaj zuywa si, a uk jarzy si w osonie gazu ochronnego pomidzy topliwym drutem spawalniczym a elementem spawanym. Podstawowe cechy tej metody to : zastosowanie bardzo duej gstoci prdu w drucie elektrodowym (> 90 A/mm2), okoo 10 razy wikszej ni w 6

metodzie spawania elektrod otulon (SMAW), szybkie topienie si drutu elektrodowego (prdko topienia wynosi okoo 8 m/min) z racji wysokiej temperatury uku wymaga stosowania automatycznego podawania drutu ze szpuli o ciarze 12 kg, stale nierdzewne spawa si zawsze prdem staym przy biegunowoci dodatniej (DCEP lub DCRP); biegun dodatni generatora podczony jest do elektrody, uchwyt spawalniczy jest zazwyczaj trzymany w rku (tak zwana metoda pautomatyczna), lecz dla wysokiej mocy spawania jest on zamocowany do wzka (metoda automatyczna).

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Mechanizm przenoszenia metalu w uku jest istotnym parametrem procesu i rozrnia si tutaj jego trzy zasadnicze rodzaje : Sposb spawania ukiem krtkim lub ze zwarciowym przenoszeniem metalu, w ktrym metal topi si tworzc due krople o rednicy czsto wikszej ni rednica drutu elektrodowego. Gdy na kocu elektrody tworzy si kropla, styka si ona z jeziorkiem spawalniczym i tworzy zwarcie z nagym wzrostem prdu. Napicie powierzchniowe powoduje efekt cinicia, ktry oddziela kropl od elektrody. Czstotliwo tego zjawiska jest rzdu od 20 Hz do 100 Hz, co odpowiada czasowi cyklu od 0,01 s do 0,05 s. Sposb przenoszenia kroplowego lub grawitacyjnego. Podobnie jak w poprzednim przypadku, topienie odbywa si w postaci duych kropli, ktre odrywaj si, gdy ich ciar jest wystarczajcy dla pokonania si napicia powierzchniowego i z racji wikszej dugoci uku spadaj swobodnie zanim zetkn si z jeziorkiem spawalniczym. Sposb przenoszenia natryskowego obejmuje gstoci prdu powyej pewnego poziomu przejcia, rzdu 200 A/mm2. Elektroda topi si dajc strumie maych kropelek. Gdy gsto prdu dalej si zwiksza, koniec elektrody staje si stokowy i strumie jeszcze mniejszych kropelek uwalnia si osiowo. Metoda spawania GMAW wymaga gazu ochronnego aby zapobiec utlenianiu w uku spawalniczym (patrz cz 4 "Dobr gazw

ochronnych do spawania stali nierdzewnych"). Argon z dodatkiem 2% tlenu (O2) daje stabilny uk i nadaje si do wikszoci zastosowa. Argon z dodatkiem 3% dwutlenku wgla (CO2) przynosi podobny wynik. Prdko spawania i gboko wtopienia mona czasami zwikszy przez dodanie helu (He) i wodoru (H2) do mieszanki argon + O2 lub argon + CO2, jako gazu ochronnego. Gazy o wikszej zawartoci CO2 (metoda MAG) maj tendencj do znacznego nawglania jeziorka spawalniczego cznie z utlenianiem chromu. Z tego wic powodu nie s one zalecane. Rozmiar kropli i wielko wtopienia zmieniaj si w zalenoci od gatunku stali elementu spawanego (ferrytyczna, austenityczna itp.), rodzaju zcza, sposobu przenoszenia metalu oraz kwalifikacji spawacza. Dla zczy czoowych ze spoinami V i I spawanych jednym przejciem, normalny zakres gruboci elementw wynosi od 1,0 mm do 5,0 mm.
Uwaga : Metoda GMAW jest czsto okrelana jako spawanie MIG. Metody spawania MIG i MAG s czsto niewaciwie rozumiane. W rzeczywistoci, w metodzie MIG, utleniajcy charakter gazu ochronnego (patrz rozdzia "Dobr gazw ochronnych do spawania stali nierdzewnych") jest nieznaczny, natomiast jest on wyranie zwikszony w metodzie MAG. Jednake, w metodzie GMAW/MIG czsto potrzebny jest w gazie ochronnym (argon) niski procent tlenu lub dwutlenku wgla, aby poprawi zarwno stabilno uku, jak i zwilanie stopionym metalem. Normalne zawartoci to : 2% O2 lub 3% CO2. Wysze iloci O2 i CO2 powoduj nadmierne utlenianie chromu (Cr), manganu (Mn) i krzemu Si) oraz nadmierne nawglanie jeziorka spawalniczego. Na przykad, zawarto wgla w metalu spoiny, ktra wynosi 0,025% dla gazu ochronnego zawierajcego 2% CO2, mogaby osign 0,04% przy zawartoci 4% CO2.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.1.2.2 Spawanie ukowe drutem proszkowym z rdzeniem topnikowym : FCAW (*)

Rdze

Metalowa powoka

Rdze = proszek metalowy, topnik i materiay ulotwrcze

Rdze
Przykad drutu proszkowego z rdzeniem topnikowym

Metoda spawania ukowego drutem proszkowym z rdzeniem topnikowym (Flux Cored Arc Welding - FCAW) stanowi odmian metody spawania GMAW. Jest to metoda, w ktrej drut spawalniczy skada si z metalowej powoki ze stali nierdzewnej wypenionej staym topnikiem, ktrego rola jest podobna do roli otuliny elektrody w metodzie spawania rcznego SMAW. Rdze zapewnia rodki odtleniajce oraz materiay ulotwrcze jak rwnie moe zapewni gazy ochronne w wypadku samoosonowych drutw proszkowych FCAW. Z uwagi na moliwo cigego podawania drutu spawalniczego metoda FCAW czy zalety metody SMAW z wysok wydajnoci procesu automatycznego lub pautomatycznego. W porwnaniu z konwencjonaln lit elektrod, topnik zapewnia pokrycie ulowe i podnosi wydajno. 8

Tak wic, w wypadku prdu powyej 200 A, wspczynnik stapiania wynosi okoo 100 g/min dla drutu litego o rednicy 1,6 mm zawierajcego 20% Cr i 10% Ni, w porwnaniu do okoo 170 g/min w wypadku drutu proszkowego o tej samej rednicy. Tak dua rnica wynika z faktu, e w drucie proszkowym elektryczno przewodzi tylko metalowa powoka, poniewa rdze, zoony z mieszaniny proszkw metalowych i mineralnych, prawdopodobnie zwizanych w alkaliczny krzemian, ma wysok oporno elektryczn. Zarwno metoda FCAW, jak i GMAW maj podobn wielko ciegu. W wypadku zczy czoowych ze spoinami V i I spawanych jednym przejciem, normalny zakres gruboci elementw spawanych wynosi od 1,0 mm do 5,0 mm.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.1.2.3 Spawanie ukiem osonitym elektrod metalow (elektroda otulona) : SMAW (*)
El ek tro da

Zastygy uel Krople stopionego metalu

Spoina skrzepnita

Strefa mieszania

Element spawany

Jeziorko spawalnicze

ot ul on a

Kierunek przesuwu

Pynny uel
Zasada metody spawania ukiem osonitym

Chocia metoda SMAW (Shielded Metal Arc Welding), znana rwnie jako MMA (Manual Metal Arc - rczne spawanie ukowe), jest metod bardzo star, gdy jej pierwsze zastosowanie zostao opisane przez Kjelberga w roku 1907, jest ona w dalszym cigu powszechnie stosowana ze wzgldu na jej wielk elastyczno i prostot. Elektroda skada si z rdzenia metalowego otulonego warstw topnika. Rdze stanowi zazwyczaj drut spawalniczy ze stali nierdzewnej. Otulina, ktra odgrywa w tym procesie istotn rol, jest prasowana na rdze i nadaje kadej elektrodzie jej specyficzne indywidualne cechy. Spenia ona trzy podstawowe funkcje : elektryczn, fizyczn i metalurgiczn. Funkcja elektryczna jest zwizana z inicjacj i stabilizacj uku,

podczas gdy funkcja fizyczna dotyczy lepkoci i napicia powierzchniowego ula, ktre reguluj przenoszenie kropli metalu, efektywnej ochrony jeziorka spawalniczego oraz jego zwilalnoci. Rola metalurgiczna obejmuje wymian chemiczn pomidzy jeziorkiem spawalniczym a ulem, to znaczy rafinacj metalu spoiny. Otulina zawiera pewn ilo wglanu wapnia (CaCO3), ktry dysocjuje w uku w temperaturze okoo 900C, tworzc CaO i CO2, z ktrych ten ostatni zapewnia oson strefy uku. Poniej podano typy najczciej stosowanych elektrod otulonych : Elektrody rutylowe (dwutlenek tytanu): Tworzenie si ula stanowi gwny mechanizm ochronny w elektrodach 9

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

rutylowych. Elektrody rutylowe s atwe w posugiwaniu si nimi, zapewniaj ma ilo rozpryskw i daj spoiny o gadkiej powierzchni. uel powstajcy w trakcie spawania jest atwy do usunicia. Elektrody zasadowe (wapienne): Wapie stanowi podstawowy skadnik elektrod z otulin zasadow z racji jego korzystnego wpywu na stabilno uku i procesy metalurgiczne. Powoduje on rwnie powstawanie dwutlenku wgla, ktry stanowi gaz ochronny. Du jednake wad wapienia jest jego wysoka temperatura topnienia. Mona temu przeciwdziaa przez dodanie fluorytu (CaF2), ktry obnia temperatur topnienia ula. Otulina zasadowa

wchania wilgo przy skadowaniu elektrod na powietrzu i naley zadba, aby elektroda pozostaa sucha. Normalny czas suszenia wynosi jedn godzin przy temperaturze rzdu 150-250C. Elektrody z otulin rutylow mona stosowa zarwno przy prdzie staym, jak i przemiennym, podczas gdy elektrodami z otulin zasadow (wapienn) zasadniczo spawa si prdem staym z biegunowoci dodatni na elektrodzie (DCEP). Normalne gruboci elementw spawanych s rzdu 1,0 mm - 2,5 mm dla spawania jednym przejciem i 3,0 mm - 10,0 mm dla spawania wielociegowego.

2.1.2.4 Spawanie ukiem krytym : SAW (*)

Krg drutu spawalniczego Drut spawalniczy

Rolki podajce

+
rdo energii spawania

Kierunek przesuwu

Kocwka stykowa Zestalony uel

-Zasada metody spawania ukiem krytym

Topnik granulowany

Skrzepnita spoina

Spawany element

Jeziorko spawalnicze

10

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

W metodzie SAW (Submerged Arc Welding), ciepo spawania jest wytwarzane w wyniku przechodzenia prdu o duym nateniu pomidzy jednym lub kilkoma drutami cigymi a elementem spawanym pod sproszkowanym topnikiem, tworzcym ochronn powok stopionego ula. Metoda ta moe by w peni automatyczna lub pautomatyczna, jednake w wypadku stali nierdzewnych wikszo prac jest w peni zautomatyzowana. W metodzie automatycznej, mona spawa bardzo duym prdem, a do 2000 amperw na jeden drut, co daje du warto wprowadzonej mocy i w konsekwencji prowadzi do silnego wymieszania materiau rodzimego z materiaem dodatkowym. Metoda ta nadaje si do wykonywania spoin czoowych i pachwinowych w pozycji podolnej oraz spoin pachwinowych w pozycji nabocznej. rdem energii jest zazwyczaj prd stay przy dodatniej biegunowoci na elektrodzie (DCEP), a rzadziej prd przemienny (AC), gdy stosuje si jednoczenie kilka drutw, aby unikn zjawiska ugicia uku. Dla rde prdu zarwno staego, jak i przemiennego, prdko podawania drutu spawalniczego musi by rwna prdkoci topienia si, aby uzyska uk w peni stabilny. Uzyskuje si to poprzez zastosowanie rolek podajcych napdzanych przez system przekadniowy z serwokontrolowan prdkoci. Do spawania stali nierdzewnych, najczciej stosuje si topnik typu 'wapiennofluorkowego', a jego typowy skad jest nastpujcy :

25% CaO + Mg O 40%, SiO2 15%, 20% CaF2 35%. Istniej dwie postacie topnika uzyskiwane albo przez topienie albo przez spiekanie. Topione topniki powstaj w wyniku nagrzania do temperatury rzdu 1600 1700C i s przetwarzane na posta proszkow albo przez rozpylanie przy wyjciu z pieca do topienia lub przez kruszenie i przesiewanie zestalonego materiau. Spiekane topniki s produkowane z surowcw o odpowiednim uziarnieniu, spiekanych razem z alkalicznokrzemianowym spoiwem. Otrzymana mieszanina podlega suszeniu a nastpnie obrbce mechanicznej w celu uzyskania podanego uziarnienia. W trakcie spawania tylko cz topnika ulega stopieniu i niezuyty materia jest odcigany - zazwyczaj za pomoc wa ssawnego - i odprowadzany do zbiornika do dalszego wykorzystania. Stopiony topnik krzepnie za stref spawania, podczas stygnicia kurczy si i moe by atwo usunity. W przypadku grubszych elementw, spoiny s zazwyczaj wykonywane za pomoc jednego lub dwch ciegw, to znaczy jeden cieg na rcznie wykonanej spoinie graniowej lub jako pojedynczy cieg z kadej strony pyty, ale mona rwnie zastosowa technologi wielowarstwow. Przy cieszym materiale, spoiny mog by wykonywane jednym ciegiem przy zastosowaniu rowkowanej podkadki. Poniewa metoda SAW jest stosowana gwnie do spawania grubej blachy z 11

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

nierdzewnej stali austenitycznej, naley dooy szczeglnych stara, aby unikn tworzenia si fazy sigma z racji stosowania wysokiej energii spawania. Jest to szczeglnie istotne w przypadku stopw o zawartoci 25% Cr - 20% Ni ale rwnie w przypadku gatunkw 18% Cr - 9% Ni o wysokiej zawartoci ferrytu. Przy spawaniu wielowarstwowym, tam gdzie temperatura w zakresie 650 900C jest przekraczana kilkakrotnie, wystpuje zwikszone ryzyko tworzenia si fazy sigma. Wtedy bardzo zalecane jest wyarzanie w temperaturze 1050C (przesycanie). Dostarczane topniki s cakowicie suche. Aby zabezpieczy topniki przed wchanianiem wilgoci, zaleca si przechowywa je w temperaturze wyszej o 10C od temperatury warsztatu, a wilgotno wzgldna nie moe przekracza 50%. Jeeli istnieje niebezpieczestwo lub obawa zawilgocenia, wskazane jest wysuszenie proszku w temperaturze 300C przez okres co najmniej 2 godzin. Metoda spawania ukiem krytym jest powszechnie stosowana do czenia cikich elementw o gruboci w zakresie 10 mm 80 mm, po wykonaniu ciegu graniowego inn metod spawania. Dolny cieg mona rwnie wykona przy zastosowaniu rowkowanej podkadki spoiny.

stalowego, zazwyczaj w postaci cienkiej lub grubej blachy. Stosowane s dwie odrbne metody przypawania kokw : przypawanie ukowe (ARC) i przypawanie kondensatorowe (CD). 1. Przypawanie ukowe kokw (ARC) obejmuje te same podstawowe zasady i aspekty metalurgiczne jak kada inna metoda spawania ukowego. Koek jest ustawiany na elemencie metalowym za pomoc rcznego narzdzia zwanego pistoletem do przypawania kokw i po zajarzeniu uku nastpuje stopienie podstawy koka i przylegego obszaru podoa. Przed spawaniem nasuwa si na koniec koka piercie ceramiczny, w celu ochrony uku i ograniczenia metalu spoiny. Nastpnie, koek jest wciskany do jeziorka spawalniczego i utrzymywany na miejscu do czasu skrzepnicia stopionego metalu i stworzenia jednorodnego poczenia. Cykl koczy si w cigu niecaej sekundy prowadzc do powstania poczenia o penej wytrzymaoci. Po zdjciu rozepchnitego piercienia ceramicznego widoczna jest gadka i kompletna powierzchnia spoiny u podstawy koka. 2. Przypawanie kondensatorowe (CD) obejmuje te same podstawowe zasady i aspekty metalurgiczne jak kada inna metoda spawania ukowego. Po uruchomieniu pistoletu do przypawania kondensatorowego, specjalna precyzyjna kocwka spawalnicza inicjuje kontrolowany uk elektryczny zasilany z baterii

2.1.2.5 Przypawanie kokw : SW Przypawanie kokw polega na przymocowaniu metalowych sworzni do elementu 12

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

kondensatorw spawarki, ktry topi koniec koka i cz podoa. Koek jest utrzymywany w miejscu do czasu skrzepnicia stopionego metalu, tworzc natychmiast zcze spawane o wysokiej jakoci. Poniewa cay cykl spawania jest zakoczony w cigu kilku milisekund, poczenia te mog by wykonywane nawet w wypadku cienkich blach bez powodowania ich odksztacenia, przepalenia lub zmiany koloru i przy maych rednicach cznikw (9 mm i poniej). Przypawanie kondensatorowe pozwala rwnie na czenie rnych stopw metali. Czy metoda ARC czy CD? Metoda ukowa jest zazwyczaj stosowana do kokw o rednicy od 6 mm i powyej oraz

przy przypawaniu do grubszych elementw lub do zastosowa konstrukcyjnych. Metoda CD jest powszechnie stosowana do przypawania kokw o rednicy do 9 mm i gwnie do przypawania do cienkich blach metalowych. Koki ze stali nierdzewnej Koki z wikszoci stali nierdzewnych nadaj si do przypawania. Do tego celu wykorzystywane s najczciej koki z nierdzewnej stali austenitycznej, z wyjtkiem stali automatowych. Koki ze stali nierdzewnej s zazwyczaj przypawane do stali nierdzewnych, ale mog by rwnie przypawane do stali mikkiej. W tym przypadku, wane jest, aby zawarto wgla w metalu podstawowym nie przekraczaa 0,20%.

Koek i ceramiczny piercie oparte o podstaw

Koek opiera si o podstaw

Koek si podnosi i uk zostaje zajarzony Po upywie zaoonego czasu koek zanurza si w stopionej stali

Wyadowanie nagromadzonej energii i ruch koka w d

Koek zostaje wcinity do pynnego metalu

Metal krzepnie i spoina jest gotowa w uamku sekundy

Metal krzepnie i spoina jest gotowa w uamku sekundy

Przypawanie ukowe kokw

Przypawanie kondensatorowe kokw

13

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.2

Metody rezystancyjne i indukcyjne

Zgrzewanie rezystancyjne punktowe : RSW (*)

2.2.1

Transformator zgrzewalniczy
Wycznik automatyczny

czone blachy Uzwojenie wtrne

Uzwojenie pierwotne
W (dule) = R (omy) x 2 I (ampery) x t (sekundy) R4 i R5: rezystancja spawanych blach (zalena od ich rezystancji waciwej) R2: rezystancja styku pomidzy dwoma blachami (zalena od stanu powierzchni oraz siy docisku F) R1 i R3: rezystancje styku pomidzy elektrodami i blachami

F R4 R5 F

R1

R = R 1 + R2 + R3 + R4 + R 5

R2 R3

Rezystancja styku

F'

Zasada rezystancyjnego zgrzewania punktowego

Ustawianie

Dociskanie

Zgrzewanie

Wytrzymanie F'= F

Przekuwanie F'> F

Metoda ta jest w dalszym cigu szeroko stosowana i nadaje si szczeglnie do zgrzewania blach cienkich ze stali nierdzewnej. Proces topienia jest zapocztkowany przez nagrzewanie rezystancyjne wywoane przepywem prdu przez zgrzewane materiay w miejscu czenia. Rozrnia si oglnie pi odrbnych etapw w procesie zgrzewania punktowego, a mianowicie : Ustawianie czonych blach; Obnienie grnej elektrody i wywarcie siy docisku; Zgrzewanie prdem przemiennym o niskim napiciu poprzez wytworzenie energii cieplnej W (dule) = R (omy) x I2 14

(ampery); Utrzymanie siy docisku lub zastosowanie dodatkowej siy przekuwajcej; Podniesienie grnej elektrody przed przejciem do nastpnego cyklu. Jeeli chodzi o materiay elektrod w wypadku stali nierdzewnych, najlepsze poczenie niskiej rezystancji i wysokiej wytrzymaoci mechanicznej uzyskuje si przy zastosowaniu stopw mied - kobalt beryl. Kocwki elektrod maj zazwyczaj ksztat citego stoka o kcie rozwartym 1200. Tworzenie si jdra zgrzeiny zaley od prdu zgrzewania i jego trwania oraz od siy docisku wywieranej przez elektrody.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Ponisza tabela pokazuje parametry zgrzewania zalecane dla stali austenitycznych 18% Cr - 9% Ni oraz stabilizowanych gatunkw ferrytycznych 17% Cr.

Grubo blachy (mm)

rednica kocwki elektrody (mm)

Sia docisku elektrody (daN)

Prd zgrzewania (A)

Czas zgrzewania (ilo okresw)

Gatunki austenityczne 18% Cr - 9% Ni 0,5 0,8 2,0 3,0 4,5 6,0 170 300 650 3.500 6.000 11.000 3 4 8

Stabilizowane gatunki ferrytyczne 17 % Cr 0,5 0,8 3,0 4,5 150 250 4.000 7.550 3 4

Parametry podane w powyszej tabeli musz by zoptymalizowane uwzgldniajc stan powierzchni (wytrawiona, szklista, wyarzona na jasno, polerowana), ktra ma duy wpyw na rezystancje styku, ktra z kolei odgrywa decydujc rol w tworzeniu si jdra zgrzeiny. W przeciwiestwie do procesw spawania, przy punktowym zgrzewaniu rezystancyjnym jeziorko ciekego metalu nie moe by

kontrolowane wizualnie. Jedyne wady postrzegalne wzrokowo to nadmierny wgniot elektrody i rozprysk na powierzchni. Prost, aczkolwiek niszczc metod badania jest tak zwana prba odrywania, ktra umoliwia szybkie sprawdzenie jakoci zgrzeiny punktowej. W prbie tej, jedna ze zgrzanych blach jest odrywana od drugiej, tak e metal zgrzeiny wykazuje tendencj do wyuskiwania si z jednej lub drugiej blachy. 15

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.2.2 Rezystancyjne zgrzewanie liniowe : RSEW (*)

Grna elektroda krkowa Transformator zgrzewalniczy Uzwojenie pierwotne

Niecige zgrzewanie liniowe

Elementy zgrzewane Kierunek przesuwu Uzwojenie wtrne Dolna elektroda krkowa Cige zgrzewanie Grna elektroda krkowa liniowe (nakadajce si jdra zgrzeiny) Elementy zgrzewane Kierunek przesuwu

Zasada rezystancyjnego zgrzewania liniowego

Dolna elektroda krkowa

Zasada zgrzewania liniowego jest podobna do zgrzewania punktowego, z tym wyjtkiem, e jest to proces cigy. Gwna rnica polega na rodzaju elektrod, ktrymi s dwa krki ze stopu miedzi wyposaone w odpowiedni system napdu. Brzegi krkw albo s dwustronnie sfazowane albo maj profil wypuky. W porwnaniu do zgrzewania punktowego, gdzie podstawowymi parametrami procesu s

prd zgrzewania, czas nagrzewania oraz czas wytrzymania, dodatkowymi czynnikami, ktre naley wzi pod uwag przy zgrzewaniu liniowym s : stosowanie prdu modulowanego lub pulsacyjnego oraz prdko zgrzewania. Ponisza tabela podaje parametry zgrzewania zalecane dla austenitycznych gatunkw stali Fe - Cr - Ni.

Grubo blachy (mm) 0,5 0,8 1,5 2,0 3,0

Grubo krka (mm) 3,0 4,5 6,5 8,0 9,5

Sia docisku (daN) 320 460 80 1200 1500

Czas zgrzewania (okresy) 3 3 3 4 5

Czas przerwy (okresy) 2 3 4 5 7

Prd zgrzewania (A) 7900 10600 15000 16700 17000

Prdko zgrzewania (cm / min) 140 120 100 95 95

16

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Zarwno w zgrzewaniu punktowym, jak i liniowym, gwnymi zaletami elektrycznego nagrzewania rezystancyjnego jest ograniczona zmiana mikrostruktury w strefie oddziaywania ciepa, nie wystpujce praktycznie utlenianie powierzchni, gdy blachy s waciwie chodzone (przez strumie zimnej wody) oraz bardzo mae odksztacenie blach po zgrzewaniu.

2.2.3 Zgrzewanie garbowe : PW (*)

e H D e H D

e
Zasady ksztatowania garbu

e : grubo czonych elementw: 0,3 mm - 3,0 mm H : wysoko garbu: 0,4 mm - 1,5 mm D : rednica garbu: 1,4 mm - 7,0 mm

W procesie tym, mae przygotowane garby na jednej lub dwch powierzchniach zgrzewanych elementw topi si i zapadaj przy doprowadzeniu prdu przez paskie elektrody ze stopu miedzi. Garby s tworzone przez wygniatanie (czci z blachy) lub obrbk mechaniczn (grube czci metalowe), zazwyczaj na czci grubszej lub o wyszej przewodnoci elektrycznej zcza. Garby te s tak zaprojektowane i umiejscowione, aby skoncentrowa prd i mc wykonywa jednoczenie du ilo zgrzein punktowych. Stosuje si tu prdy o niszym nateniu i nisze naciski ni w wypadku

zgrzewania punktowego, aby unikn zapadnicia si garbw przed stopieniem powierzchni drugiego elementu. Czas zgrzewania jest mniej wicej taki sam dla jednego lub wielu garbw o takim samym ksztacie. Zgrzewanie garbowe jest szczeglnie uyteczne w celu uzyskania jednoczenie kilku zgrzein punktowych. Do piercieniowego zgrzewania garbowego dostpne s rne rodzaje elementw mocujcych, na przykad koki, ruby, sworznie, nakrtki i podkadki. 17

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.2.4 Spawanie elektroulowe : ESW

Oscylacja Elektroda Element spawany

+
Prowadnik elektrody i prdowa kocwka stykowa Stopiony uel Jeziorko spawalnicze Przykadka miedziana chodzona wod Element spawany
Zasada procesu spawania elektroulowego

Kierunek przesuwu Przykadka miedziana chodzona wod Skrzepnity metal spoiny Powierzchnia skrzepnitej spoiny Podkadka

Metoda spawania elektroulowego zostaa opracowana w Instytucie Spawania Elektrycznego im. E.O.Patona na Ukrainie, na pocztku lat 50. Spawanie elektroulowe jest procesem jednociegowym stosowanym do wykonywania spoin czoowych w pozycji pionowej. Zcza o gruboci powyej 15 mm (bez grnego ograniczenia) mog by wykonywane jednym przejciem, przy czym wymagane jest przygotowanie prostego brzegu zcza. Metoda ta jest podobna do pionowego odlewania, poniewa stopiony metal spoiny jest zawarty pomidzy dwoma spawanymi pytami i par chodzonych przykadek miedzianych. Oprcz samego momentu rozpoczcia spawania elektroulowego, nie ma tutaj zjawiska uku. Elektrody podawane w sposb cigy topi si w procesie nagrzewania rezystancyjnego przy przechodzeniu przez przewodzc warstw stopionego ula (kpiel ulowa). Kpiel ulowa topi rwnie przylegajce brzegi spawanej pyty i chroni stopiony metal przed wpywem atmosfery. Temperatura kpieli wynosi okoo 1.900C. Aby rozpocz proces elektroulowy, na dnie zcza umieszczany jest topnik i zajarza si uk pomidzy elektrodami a blokiem lub podkadk, w celu przygotowania kpieli ulowej. W miar postpu procesu spawania, przykadki miedziane oraz zesp podawania drutu przesuwaj si w gr zcza z prdkoci okoo 30 mm/min. Wspczynnik stapiania metalu wynosi okoo 350 g/min. Skad drutu spawalniczego zazwyczaj odpowiada skadowi metalu podstawowego. Najczciej spotykane wielkoci rednic elektrod to : 1,6 mm, 2,4 mm i 3,2 mm. Struktura metalograficzna pocze elektroulowych jest odmienna ni w innych poczeniach spawanych. Powolne chodzenie i krzepnicie moe prowadzi do powstawania struktury gruboziarnistej. Z tego wanie powodu, technologia ta jest zalecana tylko do stali austenitycznych.

18

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.2.5 Zgrzewanie iskrowe : FW (*)

Zasada zgrzewania iskrowego Wpyw parametrw zgrzewania na kocowy profil zgrzeiny

Dobra: > 45, obecno 3 rbkw zgrzeiny Za: < 30, niedostateczna ilo wprowadzonej energii lub za maa sia spczania Pknicia Za: bardzo due strefy plastyczne i obecno pkni z powodu niewystarczajcego nagrzania

Zacisk nieruchomej elektrody

Zacisk ruchomej elektrody

Technika ta jest stosowana przede wszystkim do dugich elementw, na przykad prtw, rur i ksztatownikw. Chocia zgrzewanie iskrowe jest podobne do doczoowego zgrzewania rezystancyjnego, jest ono w rzeczywistoci cakowicie rne. W trakcie doczoowego zgrzewania rezystancyjnego zaobserwowano, e ilekro brzegi czoowe nie s w doskonaym kontakcie, prd przechodzi tylko przez kilka maych obszarw, co prowadzi do intensywnego lokalnego nagrzewania i szybkiego topienia, tworzc uki, ktre gwatownie wyrzucaj stopiony metal ze zcza, z powodu zwizanych z tym pl magnetycznych (zjawisko wyiskrzania). Do istotnych parametrw tej metody nale: prd zgrzewania oraz napicie, ktre musi by wystarczajce dla spowodowania wyiskrzania, chwilowa prdko wyiskrzenia, ktra musi by proporcjonalna do zuycia

metalu i skompensowana przez przesuw ruchomych zaciskw, czas trwania wyiskrzania oraz etap kocowego spczania. Szorstko pocztkowych powierzchni stykowych zcza musi by tego rzdu, aby zapewni wystarczajc ilo dobrze rozoonych punktw styku w celu wytworzenia rwnomiernego iskrzenia na caej powierzchni zcza. Po spczeniu, profil zcza winien wykazywa charakterystyczny profil trjebrowy wskazujcy na przeprowadzenie waciwej operacji zgrzewania. Zalecane parametry zgrzewania stali austenitycznych w funkcji powierzchni przekroju podano w poniszej tabeli. Niektre typowe zastosowania to : obrcze k (rowerw) wytwarzane z piercieni zgrzewanych iskrowo, prostoktne ramy (okien i drzwi) itp.

19

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Grubo (mm)

Powierzchnia przekroju (mm )

2

Pocztkowy odstp szczk

Kocowy odstp szczk

Ubytek materiau (wyiskrzanie i

Czas iskrzenia (s) 2.2 6.0 17.0

zgrzewarki (mm) zgrzewarki (mm) spczanie) (mm) 13 25 40 5 7 15 8 18 25

2.0 5.0 10.0

40 570 1700

2.2.6

Zgrzewanie indukcyjne prdami wysokiej czstotliwoci : HFIW (*)

Zasilanie wysokiej czstotliwoci

Zgrzeina

Induktor Urzdzenie impedancyjne

Linie przepywu prdu Rurka

Zasada zgrzewania indukcyjnego prdami wysokiej czstotliwoci

Wierzchoek Rolki zgrzewajce lub dociskajce Przekrj a-a

Urzdzenie impedancyjne (rdze magnetyczny)

Zgrzewanie indukcyjne prdami wysokiej czstotliwoci jest zasadniczo stosowane do wytwarzania rur z tam. Proces ten jest realizowany przez system profilowania wielorolkowego. Po wyjciu z ostatniego zestawu rolek rura zawiera podun szczelin, ktra jest zamykana przez zgrzewanie. Zcze jest formowane przez utworzenie styku w stanie staym z porednim topieniem, gdy brzegi tamy zostaj zblione do siebie przez par poziomych rolek (rolki dociskajce). Z powodu zjawiska naskrkowoci, induko20

wany prd wysokiej czstotliwoci (140 Hz do 500 Hz) poda drog minimalnej impedancji, koncentrujc ciepo na brzegach. W przypadku ferrytycznych stali nierdzewnych, ta bardzo wydajna metoda pozwala unikn zjawiska rozrostu ziarn, na ktre gatunki te s podatne. W tym przypadku, stosuje si moc zgrzewania od 150 kW do 300 kW w zalenoci od rednicy rur, a prdko zgrzewania waha si od 50 m/min do 90 m/min.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.3

Metody wykorzystujce energi promieniowania (*)

Spawanie laserowe : LBW
Perforowane lustro paskie Wlot gazu Rura chodzca Wylot pompy prniowej Wlot gazu: CO2, N2, He

2.3.1

Okno NaCl

CO2, N2, He

rednica 20-100 mm

Rezonator rurowy

Elektroda wzbudzajca Elektroda wzbudzajca Ar Gaz ochronny (Argon)

Zasilanie prdem wysokiego napicia 10 to 20kV

Lustro paskie lub wklse Elektroda wzbudzajca

Argon

Zasada lasera CO2 (CO2 , N2 , He) stosowanego do spawania

Efekt laserowy w zakresie dugoci fali optycznej zosta odkryty przez Maimana w 1958 r. Natychmiast pojawia si moliwo wykorzystania wizki laserowej w spawalnictwie jako bezstykowego rda energii o duym nateniu i stopniu skupienia. Dostpne poziomy cigej mocy s szczeglnie wysokie dla laserw CO2, chocia naley pamita, e efektywna moc wykorzystana do spawania zaley od wspczynnika odbicia spawanego materiau, dla danej padajcej dugoci fali. rdami najczciej stosowanymi do spawania s lasery gazowe CO2 oraz lasery typu YAG (laser itrowo-aluminiowy). Lasery typu YAG nadaj si szczeglnie do spawania cienkich blach ze stali nierdzewnej

(< 1,5 mm) w pulsacyjnym trybie pracy. Lasery CO2 s bardziej przydatne do spawania blach lub tam ze stali nierdzewnej o wikszej gruboci (1,5 6,0 mm). Podobnie jak w przypadku zgrzewania indukcyjnego prdami wysokiej czstotliwoci (HFIW), metoda ta jest szeroko stosowana w produkcji rur wzdunie spawanych. Przy mocy okoo 6 kW, tama o gruboci 2 mm ze stabilizowanej stali ferrytycznej o zawartoci 17% chromu moe by spawana z prdkoci okoo 7 m/min, a poniewa cykl cieplny jest bardzo krtki, zjawisko rozrostu ziarn w strefie wpywu ciepa jest wyjtkowo ograniczone. 21

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

2.3.2 Spawanie wizk elektronw : EBW

Zasilanie prdem staym wkna arzenia (katoda) Zasilanie prdem staym cylindra Wehnelta (1 - 3 kV) Zasilanie elektryczne prdem staym o wysokim napiciu 15 - 150 kV

Cylinder Wehnelta

+ +

Anoda Wizka elektronw

Elekromagnetyczna soczewka skupiajca Cewka odchylajca Ukad prniowy

Spawany element

Zasada spawania wizk elektronw

Przekrj poprzeczny spoiny wykonanej wizk elektronw

Wzek Uproszczone przedstawienie urzdzenia do spawania wizk elektronw

Do spawania wizk elektronw wykorzystuje si energi ze skoncentrowanej wizki elektronowej o wysokiej prdkoci, ktra zderza si z materiaem podstawowym. Przy wysokiej energii wizki, mona wytopi otwr na wskro materiau i wykonywa spoiny z penym przetopem z prdkoci rzdu 20 m/min. Za pomoc spawania wizk elektronw mona wykonywa gbokie i cienkie spoiny z wskimi strefami wpywu ciepa. Stosunek gbokoci do szerokoci jest rzdu 20 :1. 22

Spoiny powstaj w prni, ktra eliminuje zanieczyszczenie jeziorka spawalniczego przez gazy. Prnia nie tylko zapobiega zanieczyszczeniu spoiny, ale rwnie pozwala na powstanie stabilnej wizki. Skoncentrowany charakter rda ciepa powoduje, e metoda ta szczeglnie nadaje si do spawania stali nierdzewnych. Dostpna moc moe tu by atwo kontrolowana, a ta sama spawarka moe by wykorzystana do spawania jednowarstwowego stali nierdzewnych o gruboci od 0,5 mm do 40 mm.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

3. Spawalno stali nierdzewnych

3.1 Austenityczne stale nierdzewne : Fe-Cr-Ni (Mo)-(N)
Gatunki ferrytyczne: 0,02% C 17-30% Cr (stabilizowane Ti, Nb) Podatne na krucho poprzez rozrost ziarn powyej 1150C Zadowalajca cigliwo oraz lepsza udarno w porwnaniu z gatunkami pferrytycznymi Zazwyczaj niewraliwe na rozrost ziarna.

Struktury zawierajce kilka procent ferrytu (czsto spotykane) Niepodatne na gorce pkanie Dobra odporno na korozj midzykrystaliczn w przypadku gatunkw niskowglowych i stabilizowanych. Doskonaa udarno i cigliwo Krucho moe pojawi si po duszej ekspozycji na dziaanie temperatury midzy 550C a 900C z powodu rozkadu ferrytu tworzcego faz sigma. Struktury w peni austenityczne (wyjtkowe) Podatne na gorce pkanie w trakcie krzepnicia Dobra odporno na korozj midzykrystaliczn w przypadku gatunkw niskowglowych i stabilizowanych Doskonaa udarno i cigliwo.

3.3

Stale nierdzewne austenityczno-ferrytyczne typu Duplex : Fe-Cr-Ni (Mo)-N

Niepodatne na gorce pkanie Doskonaa udarno i dobra cigliwo w zakresie od 40C do 275C Podatne na wzrost kruchoci w wyniku obecnoci fazy sigma, gdy zostan poddane dziaaniu temperatury midzy 500C a 900C.

3.4 3.2 Ferrytyczne stale nierdzewne : Fe-Cr-(Mo-Ni-V)

Gatunki pferrytyczne: 0,04% C - 17% Cr Skonne do wzrostu kruchoci w wyniku rozrostu ziarn w temperaturze powyej 1150C Niska udarno i cigliwo Skonne do korozji midzykrystalicznej Obrbka cieplna w temperaturze okoo 800C przywraca wasnoci mechaniczne i odporno na korozj midzykrystaliczn.

Stale nierdzewne martenzytyczne : Fe-Cr-(Mo-Ni-V)

Podatne na pkanie na zimno, w zalenoci od zawartoci wgla i wodoru oraz poziomu naprenia pozostajcego, w temperaturze poniej okoo 400C (zaleca si zazwyczaj wstpne podgrzewanie i wygrzewanie po spawaniu) Wysoka wytrzymao na rozciganie i twardo. Dobra udarno, szczeglnie w przypadku gatunkw niskowglowych.

23

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

4. Dobr gazw ochronnych do spawania stali nierdzewnych (1)

4.1 Wpyw gazu ochronnego na spawanie metodami : GTAW, PAW, GMAW, FCAW i LBW
geometri spoiny ( ksztat ciegu i wtopienia) wygld powierzchni rozpryski) (utlenianie,

Dobr gazw ochronnych ma istotny wpyw na nastpujce czynniki : skuteczno ochrony (kontrolowana atmosfera gazu ochronnego) metalurgi, wasnoci mechaniczne (utrata pierwiastkw stopowych, przechwytywanie gazw atmosferycznych) odporno na korozj (utrata pierwiastkw stopowych, przechwytywanie gazw atmosferycznych, utlenianie powierzchni)

stabilizacj uku i jego zajarzanie przenoszenie metalu (jeeli wystpuje) rodowisko naturalne (emisja dymw i gazw)

Interakcja pomidzy procesem spawania oraz gazem ochronnym zostaa opisana w sposb bardziej szczegowy w 2.

4.2 Dobr gazw ochronnych

Metoda spawania Metoda spawania Gaz plazmowy Ar Ar + H2 (do 20%) (1) Ar + He (do 70%) Ar + He + H2 (1) Ar + N2 (2) Jak dla GTAW 98% Ar + 2% O2 97% Ar + 3% CO2 95% Ar + 3% CO2 + 2% H2 (1) 83% Ar + 15% He + 2% CO2 69% Ar + 30% He + 1% O2 90% He + 7,5% Ar + 2,5% CO2 Bez osony 97% Ar + 3% CO2 80% Ar + 20% CO2 He Ar Gaz chronicy gra spoiny

GTAW

Ar N2 (2) N2 + 10% H2 (1) Jak dla GTAW

PAW

GMAW

Jak dla GTAW

FCAW

Bez osony Jak dla GTAW Jak dla GTAW

LBW

Ar : argon; H2: wodr; He : hel; N2: azot; CO2: dwutlenek wgla 24

(1) Mieszanek zawierajcych wodr nie mona stosowa do spawania stali nierdzewnych ferrytycznych, martenzytycznych i typu duplex. (2) Do spawania nierdzewnych stali austenitycznych i typu duplex zawierajcych azot, do gazu ochronnego mona doda azot.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

5. Proponowane materiay dodatkowe do spawania stali nierdzewnych

Materia podstawowy EN 10088 Nazwa X5CrNi18-10 X2CrNi18-9 X2CrNi19-11 X5CrNiTi18-10 X5CrNiMo17-12-2 X2CrNiMo17-12-2 X6CrNiMoTi17-12-2 X2CrNiMo18-15-4 X10CrNi18-8 X2CrNiN18-7 X12CrNi23-13 X8CrNi25-21 X25CrNiMo18-15-4 X2CrTi12 X6Cr17 X3CrTi17 X2CrMoTi18-2 X2CrTiNb18 X6CrMo17-1 X2CrNiN23-4 X2CrNiMoN22-5-3 X12Cr13 X20Cr13 X30Cr13 Numer 1.4301 1.4307 1.4306 1.4541 1.4401 1.4404 1.4571 1.4438 1.4310 1.4318 1.4833 1.4845 1.4438 1.4512 1.4016 1.4510 1.4521 1.4509 1.4113 1.4362 1.4462 1.4006 1.4021 1.4028 304 304 L 321 316 316 L 316 Ti 317 L 301 301 L 309 S 310 S 317 L 409 430 430 Ti / 439 444 441 434 410 420 AISI (1) EN 1600 Elektrody otulone (2) E 19 9 E 19 9 L E 19 9 Nb E 19 12 2 E 19 12 3 L E 19 12 3 Nb E 19 13 4 N L E 19 9 E 19 9 L E 22 12 E 25 20 E 19 13 4 N L E 19 9 L E 17 or 19 9 L E 23 12 L E 19 12 3 L E 23 12 L E 19 12 3 L E 25 7 2 N L E 25 7 2 N L E 13 or 19 9 L E 13 or 19 9 L E 13 or 19 9 L Materiay dodatkowe EN 12072 Druty i prty
(3)

EN 12073 Drut proszkowy z rdzeniem topnikowym(4) T 19 9 L T 19 9 L T 19 9 Nb T 19 12 3 L T 19 12 3 L T 19 12 3 Nb T 13 13 4 N L T 19 9 L T 19 9 L T 22 12 H T 25 20 T 13 13 4 N L T 13 Ti T 17 or 19 9 L T 23 12 L T 19 12 3 L T 23 12 L T 19 12 3 Nb T 22 9 3 N L T 22 9 3 N L T 13 or 19 9 L T 13 or 19 9 L T 13 or 19 9 L

G 19 9 L G 19 9 L G 19 9 Nb G 19 12 3 L G 19 12 3 L G 19 12 3 Nb G 19 13 4 L G 19 9 L G 19 9 L G 22 12 H G 25 20 G 19 13 4 L G 19 9 L G 17 or 19 9 L G 23 12 L G 19 12 3 L G 23 12 L G 19 12 3 L G 25 7 2 L G 25 7 2 L G 13 or 19 9 L G 13 or 19 9 L G 13 or 19 9 L

(1) AISI : American Iron and Steel Institute (Amerykaski Instytut elaza i Stali) (2) Elektrody otulone do rcznego spawania ukowego stali nierdzewnych i aroodopornych. S dwa podstawowe rodzaje otuliny : zasadowa (B) lub wapniowa (prd stay) oraz rutylowa (R) lub zawierajca dwutlenek tytanu (prd stay lub przemienny) (3) Druty elektrodowe, druty i prty do spawania ukowego stali nierdzewnych i aroodpornych : G dla GMAW, W dla GTAW, P dla PAW, S dla SAW. (4) Druty proszkowe z rdzeniem topnikowym do spawania ukowego z oson lub bez osony gazowej stali nierdzewnych i aroodpornych.

25

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

6. Przygotowanie do spawania ukowego

Typowe rodzaje zczy wystpujcych przy spawaniu ukowym to : zcze doczoowe, zcze zakadkowe, zcze narone, zcze grzbietowe i zcze teowe. Dobr waciwego zcza do okrelonego zastosowania bdzie zalea przede wszystkim od nastpujcych czynnikw : wymaganych wasnoci mechanicznych zcza, gatunku spawanej stali, wielkoci, ksztatu i wygldu spawanego zespou, kosztu przygotowania i wykonania zcza. Bez wzgldu na rodzaj zcza, zasadnicz spraw jest waciwe oczyszczenie czonego materiau przed jego spawaniem, co pozwoli uzyska spoiny o estetycznym wygldzie i dobrych wasnociach mechanicznych. W przypadku maych elementw, wystarczajce jest zazwyczaj oczyszczenie za pomoc szczotki drucianej lub weny ze stali nierdzewnej albo rozpuszczalnika chemicznego. W przypadku wikszych zespow lub w produkcji fabrycznej bardziej ekonomiczne moe by odtuszczanie parowe lub czyszczenie w zbiorniku. W kadym przypadku, niezbdne jest cakowite usunicie z czonych powierzchni wszelkich tlenkw, olejw, smarw, brudu oraz innych obcych cia. zalenoci od gruboci spawanych elementw. Ustawienie elementw do spawania czoowego powinno zawsze by takie, aby zapewni pene (100%) wtopienie. Przy spawaniu materiau cienkiego bez dodatku spoiwa naley zwrci szczegln uwag, aby nie wystpi brak wtopienia i aby nie dopuci do przepalenia. Tam, gdzie wymagane jest pewne wzmocnienie winno by stosowane zcze grzbietowe z czoow spoin brzen zamiast zcza doczoowego ze spoin I. Spawanie to stosuje si praktycznie tylko do stosunkowo cienkiego materiau (1,5 mm do 2,0 mm). Zcze zakadkowe ma t zalet, e cakowicie eliminuje potrzeb przygotowania brzegw. Jedynym warunkiem wykonania dobrego zcza zakadkowego jest cise przyleganie do siebie blach na caej dugoci wykonywanego zcza. Zcza narone s czsto stosowane w produkcji mis, skrzy i wszelkiego rodzaju kontenerw. Konieczno stosowania spoiwa dla zapewnienia odpowiedniego nadlewu spoin na wszystkich naronych zczach zaley od gruboci materiau podstawowego. Naley zapewni dobry styk czonych elementw wzdu caej dugoci spoiny. Wszystkie zcza teowe wymagaj zastosowania spoiwa w celu uzyskania potrzebnego metalu spoiny. Gdy wymagane jest pene (100%) wtopienie, naley zapewni natenie prdu spawania odpowiednie dla gruboci materiau podstawowego.

6.1

GTAW i PAW

Zcze doczoowe o prostopadych brzegach (spoina I) jest najatwiejsze do przygotowania i moe by wykonane z zastosowaniem spoiwa lub bez niego, w 26

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Zcza grzbietowe s stosowane tylko w przypadku blach cienkich i nie wymagaj uycia spoiwa. Przygotowanie tych zczy jest proste, lecz nie powinny by stosowane tam, gdzie bd poddane bezporednim obcieniom rozcigajcym, poniewa ten rodzaj pocze moe ulec pkniciu w grani, przy stosunkowo niewielkich napreniach.

Gbokie wtopienie, jakie uzyskuje si przy spawaniu drutem proszkowym daje tak sam wytrzymao jak spoina pachwinowa o wikszej gruboci wykonana metod SMAW elektrod o niewielkiej zdolnoci wtopienia. Druty proszkowe (FCAW) w porwnaniu z elektrodami do spawania metod SMAW czsto daj znaczne oszczdnoci kosztowe wynikajce z : wyszego wspczynnika stapiania, wszych rowkw i czasami z wykonania dwch ciegw przed przerw na usunicie ula.

6.2 GMAW
W zczach spawanych metod GMAW odstp progowy jak rwnie kty rowka V mog by czsto zmniejszone w stosunku do tych, ktre s stosowane przy spawaniu metoda SMAW. Umoliwia to zredukowanie iloci metalu spoiny na jednostk dugoci do 30% poprzez odpowiednie zaprojektowanie, ktre wymaga mniej spoiwa. Przy projektowaniu zczy spawanych metod GMAW o wskich rowkach, czsto naley zastosowa wysok gsto prdu (przenoszenie natryskowe).

6.4

SAW

6.3

FCAW

Otwarcia rowka s mniejsze w porwnaniu do tych, jakie s wymagane dla innych metod spawania ukowego. ciegi spoin s grubsze ni przy spawaniu elektrodami metod SMAW. Dla ukadu bez uprzedniego wykonania ciegu w grani, czsto podane jest zastosowanie poduszki topnikowej utrzymywanej w miejscu przez miedzian podkadk chodzc lub przez podkadk ceramiczn. We wszystkich metodach nie jest wymagane ukosowanie brzegw przy gruboci elementw spawanych do 3 mm, ale grubszy materia podstawowy winien by zukosowany dla utworzenia rowka w ksztacie "V", "U" lub "J".

W zczach ze spoinami czoowymi mona zmniejszy odstp progowy i kty rowka V, co czsto umoliwia zaoszczdzenie okoo 40% spoiwa uytego do wykonania zcza. Optymalny wybr zcza bdzie czsto zalea od atwoci usuwania ula przy spoinach wielowarstwowych. Przy wykonywaniu spoin pachwinowych mona stosowa mniejsze ich wymiary dla zapewnienia tej samej wytrzymaoci.

27

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

7. Obrbka wykoczeniowa zczy

Potrzeba obrbki wykoczeniowej powierzchni odnosi si przede wszystkim do zczy spawanych ukowo. Zcza wykonane metodami zgrzewania rezystancyjnego, z wyjtkiem doczoowego zgrzewania iskrowego, zazwyczaj s uytkowane w stanie jak po zgrzewaniu lub po lekkim oczyszczeniu. Po zakoczeniu operacji spawania ukowego, obszar spoiny i otaczajcy go materia podstawowy mog by zanieczyszczone przez odpryski spawalnicze i powok tlenkow, w zalenoci od rodzaju zcza, gruboci materiau i zastosowanej techniki spawania. W celu uzyskania najwyszej odpornoci na korozj naley zwrci baczn uwag na operacj wykoczenia, aby usun wszelkie zanieczyszczenia powierzchni oraz nieregularnoci, ktre mogyby stanowi miejsca dziaa korodujcych przy ich uytkowaniu. W pewnych zastosowaniach, tam gdzie kwestie odpornoci na korozj, higieny i estetyki s najwaniejsze, moe by konieczne usunicie nadmiaru metalu spoiny i wypolerowanie strefy spoiny, aby nie odrniaa si od otaczajcego metalu podstawowego. Normalna obrbka wykoczeniowa moe stanowi jedn z poniszych operacji, zastosowanych pojedynczo lub w poczeniu, w zalenoci od techniki spawania i wymaga co do stopnia wykoczenia : wykoczenie mechaniczne przez motkowanie, szczotkowanie, szlifowanie oraz polerowanie, 28 trawienie kwasem, po ktrym nastpuje pasywacja oraz mycie.

7.1 Usuwanie ula, rozpryskw i tlenkw

uel pozostay po spawaniu musi by usunity przez staranne motkowanie ze zwrceniem uwagi, aby nie powstaway wgniecenia lub szczerby na ssiadujcej powierzchni metalu. Rozpryski spawalnicze stanowi prawdopodobnie jedno z najtrudniejszych do usunicia zanieczycze, szczeglnie w wypadku bardzo wypolerowanych blach. Z tego powodu zaleca si zazwyczaj, aby chroni powokami z tworzyw sztucznych powierzchnie blachy przylegajce do spoiny. Metoda ta ogranicza do minimum powierzchni wymagajc obrbki wykoczeniowej. Warstewki tlenkw oraz rozpryski spawalnicze mona usun za pomoc szczotki drucianej ze stali nierdzewnej. Jeeli stosuje si szczotk drucian ze stali innej ni nierdzewna, zanieczyszczenie czstkami elaza moe prowadzi do powstania rdzy i zmiany koloru w czasie uytkowania. Inn metod usuwania ula spawalniczego i rozpryskw z cikich elementw jest piaskowanie. W procesie tym, czstki cierne (krzemionka, korund itp.) uderzaj o elementy zespawane pod wysokim cinieniem powietrza lub wody.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

7.2

Szlifowanie

Wasnoci fizyczne stali nierdzewnych wymagaj starannoci w trakcie szlifowania, co zapobiegnie przegrzaniu i zwizanemu z tym przebarwieniu cieplnemu. Zjawisko to powstaje, gdy temperatura powierzchni przekracza 200C. W procesie tym, powierzchnia elementu spawanego jest cierana za pomoc tarczy szlifierskiej obracajcej si z wysok prdkoci obwodow od 20 m/s do 80 m/s. Czstkami ciernymi s zazwyczaj tlenek glinu (korund) lub wglik krzemu (karborund). Do operacji zgrubnego szlifowania, takich jak usuwanie nadmiaru gruboci spoiny, stosuje si krki cylindryczne o rednicy 100 mm - 200 mm o wielkoci ziarna wedug numeru sita rzdu 40. W zalenoci od rodzaju spoiwa, prdko obwodowa waha si od 25 m/s do 60 m/s. Dla operacji szlifowania wykoczajcego (na przykad dokadne wyrwnywanie spoiny) stosuje si psztywne lub elastyczne tarcze szlifierskie o rednicy od 150 mm do 250 mm i wielkoci ziarna o numerze sita 80 - 120 i prdkoci obwodowej od 12 m/s do 15 m/s.

W porwnaniu do innych materiaw, usuwanie materii wymaga w wypadku stali nierdzewnych duej energii. Naley wic dooy stara aby unikn nadmiernego nagrzewania si (maksymalna temperatura rzdu 200C), ktre moe spowodowa lekkie utlenianie powierzchni, co uniemoliwi utworzenie warstwy pasywnej. Nacisk wywierany przez krek lub tam naley wyregulowa na najniszym poziomie, tak aby uzyska zadowalajce polerowanie bez lokalnego przegrzewania.

7.4
7.4.1

Obrbka chemiczna
Wytrawianie

Przy niektrych metodach spawania, zcze zostaje pokryte warstw kolorowego tlenku, ktry musi zosta usunity, aby przywrci zdolno do pasywacji. Mona tu zastosowa rne metody. Kpiel trawica dla gatunkw austenitycznych : kwas azotowy 52% (36 Baumgo) : 100 l kwas fluorowodorowy 65% : 20 l lub fluorek sodu : 30 kg woda : 900 l Kpiel trawica dla gatunkw ferrytycznych : kwas azotowy 52% (36 Baumgo): 100 l kwas fluorowodorowy 65% : 10 l lub fluorek sodu : 15 kg woda : 900 l Czas zanurzenia w temperaturze 20C zazwyczaj wynosi od 15 minut do 3 godzin. 29

7.3

Polerowanie

Polerowanie jest czsto spotykan operacj wykoczenia powierzchni. Normalna procedura polega na usuwaniu ladw szlifowania przy zastosowaniu materiau ciernego o numerze 180 - 320. Stosowane narzdzia (tarcze polerskie i krki szmaciane) musz by wykorzystywane tylko do stali nierdzewnych, aby unikn ryzyka zanieczyszczenia drobinami elaza.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Aby zapobiec korozji metalu naley starannie kontrolowa temperatur kpieli oraz czas zanurzenia. Po wytrawieniu, czci musz by obficie spukane wod woln od chloru. Pasty i ele wytrawiajce : Stosowanie past lub eli umoliwia ograniczenie obrbki do strefy spoiny. Ich skad moe si rni, ale czsto zawieraj one kwas azotowy. Pasta lub el jest nakadana pdzlem, a nastpnie strefa ta jest czyszczona szczotk drucian ze stali nierdzewnej. Po wytrawieniu, strefa ta jest spukiwana wod.

powierzchni a nastpnie cakowicie usuwany przy pomocy szczotki ze stali nierdzewnej lub nylonowej, po czym nastpuje spukanie wod. Dekontaminacja Rne operacje w stosunku do blachy mog pozostawi na jej powierzchni drobiny bogate w elazo, ktre musz by usunite. Chocia cel jest inny, metody dekontaminacji s takie same jak przy pasywacji.

7.4.2

Pasywacja

8. Bezpieczestwo pracy
8.1 Poraenie elektryczne

Po wytrawieniu, metal nie jest chroniony i musi by utworzona nowa warstwa pasywna dla przywrcenia odpornoci na korozj. Kpiele pasywacyjne Czci s zanurzane w kwanej kpieli o nastpujcym przyblionym skadzie : kwas azotowy 52% (36 Baumgo): 250 l woda : 750 l Czas zanurzenia w temperaturze 20C zazwyczaj wynosi od 15 minut do 1 godziny. Po pasywacji czci musz by starannie spukane wod. Pasywacyjne pasty i ele Pasty i ele s stosowane do lokalnej pasywacji strefy spawania. rodek oparty o kwas azotowy jest nakadany na obrabian 30

Przy wszystkich operacjach rcznego spawania ukowego, gwnym niebezpieczestwem jest poraenie elektryczne wynikajce z kontaktu z nieosonitymi elementami obwodu spawania bdcymi pod napiciem. Napicie uku wynosi od 10 do 40 woltw, ale poniewa napicie konieczne dla zajarzenia uku moe by wysze, rda mocy maj napicie obwodu otwartego rzdu 80 V. Chocia napicie to wydaje si niskie w stosunku do napicia 220 V w gospodarstwach domowych, okazao si, e tylko napicie poniej 50 V prdu przemiennego oraz 120 V prdu staego nie jest niebezpieczne dla zdrowych osb w suchym rodowisku.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Ponisze wytyczne podaj podstawowe zasady bezpieczestwa i higieny pracy wymagane dla zapewnienia bezpiecznej pracy i zapobieenia wypadkom. Obwody elektrody i czci spawanej s pod napiciem, gdy urzdzenie spawalnicze jest wczone. Nigdy nie naley dopuszcza do zetknicia czci obwodu bdcych pod napiciem z go skr lub mokrym ubraniem. Spawacz moe by zabezpieczony przed poraeniem elektrycznym przez odpowiednie ubranie, takie jak : rkawice, buty i kombinezon. Naley zawsze by odizolowanym od czci spawanej i od ziemi, stosujc such izolacj przy spawaniu w wilgotnym pomieszczeniu lub na posadzce metalowej, szczeglnie podczas spawania w pozycji siedzcej lub lecej, gdy duy obszar ciaa moe by w kontakcie z przewodzc powierzchni. W celu ochodzenia uchwytu elektrody nigdy nie naley zanurza go w wodzie. Gdy spawarka jest wykorzystywana jako rdo energii do spawania zmechanizowanego, powysze zasady odnosz si rwnie do elektrody, szpuli drutu elektrodowego, gowicy spawalniczej, dyszy i uchwytu do spawania pautomatycznego. Inny rodzaj niebezpieczestwa elektrycznego moe powsta w przypadku bdzcych prdw spawalniczych, ktre wracaj do rda innymi drogami ni przewd

spawalniczy. Na przykad, pomimo, e przewd powrotny jest odczony, spawanie jest moliwe, gdy prd powrotny pynie przez zabezpieczajcy przewd uziemiajcy rdo zasilania. Prdy bdzce mog by, jeeli chodzi o ich natenie, porwnywalne z prdem spawania, gdy izolacja przewodu powrotnego, ktry moe mie zwarcie przez inne przewody jest saba lub wadliwa. Przy spawaniu konstrukcji budowlanych lub rurocigw, przewd powrotny prdu spawania winien by umieszczony jak najbliej strefy spawania.

8.2 Dymy i gazy

Podczas spawania mog wydziela si dymy i gazy niebezpieczne dla zdrowia, ktre zanieczyszczaj powietrze w pobliu stanowiska pracy. Dla wyeliminowania spowodowanego tym ryzyka naley przedsiwzi odpowiednie rodki ostronoci. Jeeli si nie da, to dymy i gazy musz by odprowadzane u rda ich powstawania stosujc wentylacj miejscow i/lub system odcigowy przy uku, aby utrzyma je z daleka od strefy oddychania. Nie naley stosowa aparatw do oddychania, dopki nie zostan wykorzystane wszystkie inne moliwoci. Oglnie mona stwierdzi, e aparatura do ochrony drg oddechowych jest wykorzystywana tylko jako wyposaenie tymczasowe, ale bywaj takie okolicznoci, w ktrych oprcz wentylacji moe by konieczne uycie rodkw ochrony osobistej.

31

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

9. Glosariusz: terminy i definicje

Nie naley spawa w ssiedztwie oparw chlorowanych wglowodorw pochodzcych z operacji odtuszczania, czyszczenia lub natryskiwania. Ciepo i promieniowanie pochodzce z uku moe reagowa z oparami rozpuszczalnika i razem z innymi zwizkami dranicymi tworzy fosgen, gaz silnie toksyczny. Prd przemienny : Rodzaj prdu elektrycznego, ktry odwraca okresowo swj kierunek. W przypadku prdu o czstotliwoci 50 Hz, prd pynie najpierw w jednym kierunku a nastpnie w odwrotnym, zmieniajc kierunek 50 razy na sekund. Ugicie uku : Odchylenie uku od jego normalnej drogi w wyniku si magnetycznych. Dugo uku: Odlego od koca elektrody do punktu, w ktrym uk styka si z powierzchni spawanego elementu. Spoina ukowa liniowa : Spoina liniowa wykonana metod spawania ukowego (np. GTAW, PAW, GMAW, SMAW, SAW). Spoina ukowa punktowa : Spoina punktowa wykonana metoda spawania ukowego (np. GTAW, GMAW). Spawanie ukowe : Grupa metod spawania, w ktrych ciepo do spawania uzyskuje si z uku elektrycznego, z zastosowaniem lub bez zastosowania spoiwa. Wspczynnik czasu jarzenia uku: Stosunek czasu jarzenia uku do cznego czasu, w ktrym moc jest dostpna. Spawanie automatyczne : Proces spawania, w ktrym operacja ta jest gwnie sterowana maszynowo. Biegunowo ujemna elektrody prdu staego (DCEN) : Podczenie przewodw w procesie spawania ukowego prdem staym w taki sposb, e element spawany stanowi biegun dodatni a elektroda 32

8.3

Promieniowanie uku

Promieniowanie uku moe spowodowa uszkodzenie oczu i oparzenia skry. Podczas spawania lub obserwacji spawania ukiem otwartym naley stosowa tarcz z odpowiednim filtrem i okienkiem szklanym w celu ochrony oczu przed promieniowaniem i iskrami. Soczewki filtru winny odpowiada normom europejskim. Dla ochrony skry przed promieniowaniem uku naley stosowa odpowiednie ubranie. Personel znajdujcy si w pobliu naley chroni, stosujc odpowiednie ekrany oraz naley ostrzec pracownikw przed obserwowaniem uku i naraaniem si na jego promieniowanie i rozpryski gorcego metalu.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

biegun ujemny uku spawalniczego (np. GTAW, PAW). Biegunowo dodatnia elektrody prdu staego (DCEP) : Podczenie przewodw w procesie spawania ukowego prdem staym w taki sposb, e element spawany stanowi biegun ujemny a elektroda biegun dodatni uku spawalniczego. Biegunowo odwrotna prdu staego (DCRP) = DCEP Biegunowo dodatnia prdu staego (DCSP) = DCEN Spawanie wizk elektronw (EBW) : Metoda spawania, w ktrej ciepo powstaje w wyniku zderzenia si skoncentrowanej wizki elektronw o wysokiej prdkoci z elementem spawanym. Spawanie to odbywa si zazwyczaj w komorze prniowej. Spawanie elektroulowe (ESW) : Metoda spawania oparta na nagrzewaniu oporowym (RI2) stopionego ula przewodzcego elektryczno. Zcza (w ukadzie pionowym) o gruboci powyej 15 mm (bez grnej granicy ich gruboci) mog by spawane jednym przejciem stosujc prostopade przygotowanie brzegw. Zgrzewanie iskrowe (FW) : Metoda zgrzewania, w ktrej elementy zgrzewane (prty, rury) s mocowane w specjalnym uchwycie i lekko ze sob zetknite. Prd o wysokim nateniu przechodzi przez zaciski i mae powierzchnie styku pomidzy elementami zgrzewanymi s przegrzewane

do momentu, w ktrym nastpuje wyrzut stopionego metalu, to znaczy wyiskrzanie. Kocowym etapem jest wywarcie docisku i spczenie zcza. Spawanie ukowe drutem proszkowym z rdzeniem topnikowym (FCAW) : Spawanie ukowe, w ktrym wykorzystywana jest ciga elektroda (drut proszkowy). Ochrona uku jest zapewniona przez topnik zawarty w drucie proszkowym. Dodatkow oson moe stanowi mieszanka gazw dostarczana z zewntrz. Spawanie ukowe elektrod metalow w osonie gazu (GMAW) : Spawanie ukowe, w ktrym wykorzystywana jest ciga elektroda metalowa. Osona uku i jeziorka spawalniczego jest zapewniona cakowicie przez gaz dostarczany z zewntrz. Spawanie ukowe elektrod wolframow w osonie gazu obojtnego : GTAW lub spawanie metod TIG : Metoda spawania ukowego w osonie gazu obojtnego przy zastosowaniu nietopliwej elektrody wolframowej. W metodzie tej mona stosowa spoiwo lub nie. Zgrzewanie indukcyjne (IW) : Metoda zgrzewania, w ktrej ciepo niezbdne jest uzyskiwane w wyniku rezystancji elementw czonych wobec przepywu indukowanego prdu zgrzewania wysokiej czstotliwoci (IHFW) lub indukowanego prdu zgrzewania niskiej czstotliwoci (ILFW), przy zastosowaniu docisku. Efektem prdu zgrzewania wysokiej lub niskiej czstotliwoci jest koncentracja ciepa w danym miejscu. 33

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Spawanie w osonie gazw obojtnych : Spawanie ukowe, w ktrym zarwno uk, jak i jeziorko spawalnicze s osonite przed atmosfer przez medium, ktrym jest cakowicie (metody spawania GTAW, PAW) lub gwnie (metody spawania GMAW, FCAW) gaz obojtny. Spawanie laserowe (LBW) : Metoda spawania, w ktrej ciepo do spawania uzyskuje si ze skoncentrowanej i spjnej wizki wiata zogniskowanej na zczu. Spawanie ukiem plazmowym (PAW) : Metoda spawania ukowego w osonie gazw obojtnych przy zastosowaniu nietopliwej elektrody wolframowej, w ktrej plazma uku jest zawona dysz dla wytworzenia strumienia plazmy o wysokiej energii. Zgrzewanie garbowe (PW) : Metoda zgrzewania, w ktrej mae przygotowane garby na powierzchni elementw zgrzewanych s stapiane i zapadaj si przy doprowadzeniu prdu z dwch przeciwstawnych elektrod. Rezystancyjne zgrzewanie liniowe (RSEW) : Metoda zgrzewania, w ktrej blachy s ciskane midzy dwoma elektrodami krkowymi przesuwajcymi si wzdu zcza, tworzc cig zgrzein punktowych. Rezystancyjne zgrzewanie punktowe (RSW): Metoda zgrzewania, w ktrej czone blachy s zaciskane pomidzy dwoma przeciwlegymi elektrodami, pomidzy ktrymi przez bardzo krtki czas nastpuje przepyw prdu o wysokim nateniu.

Zgrzewanie rezystancyjne : Metoda zgrzewania, w ktrej ciepo jest uzyskiwane przez elektryczne nagrzewanie rezystancyjne powierzchni styku czonych elementw dociskanych do siebie i przez ktre przepywa prd elektryczny. cieg graniowy : Pierwszy cieg wykonany w grani spoiny wielowarstwowej. Spawanie pautomatyczne : Proces spawania, ktry jest czciowo sterowany maszynowo, ale wymaga rcznego prowadzenia. Spawanie ukiem osonitym elektrod metalow (SMAW) lub rczne spawanie ukowe elektrod metalow : Spawanie ukowe otulon elektrod metalow o dugoci nie przekraczajcej 450 mm i wykonywane przez operatora. Oson uku uzyskuje si w wyniku rozkadu otuliny elektrody. Przypawanie kokw (SW) : Metoda spawania, w ktrej ciepo pochodzi z uku zajarzonego pomidzy kocem koka a elementem czonym. Po osigniciu waciwej temperatury, dwa elementy s dociskane do siebie. Spawanie ukiem krytym (SAW) : Spawanie ukowe elektrod metalow, w ktrym stosuje si drut elektrodowy. uk jest osonity topnikiem, ktrego cz topi si tworzc usuwalny uel pokrywajcy spoin.

34

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Prdko posuwu : Wzgldna prdko przemieszczania elektrody w stosunku do powierzchni czonego elementu. Napicie : Napicie mierzone na zaciskach rda prdu, ktre okrela dugo uku. Rzeczywiste napicie uku bdzie zawsze miao warto nisz od zmierzonej na zaciskach. Ruch wahadowy : Technika ukadania stopiwa, w ktrej elektroda przemieszcza si ruchem wahadowym. Prd spawania (ampery)

Zcze bez odstpu : Zcze, w ktrym powierzchnie czone (brzegi dwch czci) stykaj si ze sob podczas spawania. Wklsa spoina pachwinowa : Spoina pachwinowa, ktrej lico jest wklse. Zcze narone : Zcze pomidzy kocami lub brzegami dwch czci tworzcymi kt zawarty midzy 30 a 135. Zcze krzyowe : Zcze, w ktrym dwie paskie pyty s spawane do innej paskiej pyty pod ktem prostym i w tej samej osi. Spoina 2V (X) : Spoina czoowa, w ktrej przygotowane brzegi obydwu elementw s podwjnie zukosowane, tak e strefa stopienia tworzy w przekroju ksztat X. Zcze grzbietowe : Zcze pomidzy brzegami dwch elementw ustawionych wzgldem siebie pod ktem bliskim 0. Przygotowanie brzegw : Nadawanie ksztatu prostoktnego, rowkowanie lub ukosowanie brzegu w celu przygotowania do spawania. Spoina pachwinowa : Spoina o przekroju poprzecznym zblionym do trjkta, czca dwie powierzchnie usytuowane pod ktem zblionym do prostego w zczu zakadkowym, teowym lub naronym. Paska spoina pachwinowa : Spoina pachwinowa, ktrej lico jest wklse. Linia wtopienia : Poczenie metalu spoiny z niestopionym materiaem podstawowym. 35

9.2 Rodzaje pocze spawanych

Kt ukosowania : Kt, pod ktrym brzeg elementu przygotowano do spawania. Ukosowanie : Przygotowanie brzegu pod ktem. Podkadka paska spoiny : Materia uoony przy grani i wykorzystywany do kontroli wtopienia spoiny. Zcze doczoowe : Zcze pomidzy kocami lub brzegami dwch czoowo usytuowanych elementw lecych w tej samej paszczynie, (tzn. tworzcych kt pomidzy jednym i drugim elementem zbliony do 180). Spoina czoowa : Spoina, w ktrej metal jest ukadany midzy brzegami zcza doczoowego.

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

Odstp lub odstp rowka: Odlego w dowolnym przekroju poprzecznym midzy brzegami, kocami lub powierzchniami przeznaczonymi do poczenia. Strefa wpywu ciepa (HAZ) : Cz materiau podstawowego bezporednio przylegajca do linii wtopienia, ktra nie zostaa stopiona, lecz w ktrej ciepo spawania miao wpyw na mikrostruktur. Zcze : Poczenie, ktre ma by spawane midzy dwoma lub wiksz iloci elementw albo pomidzy dwoma lub wiksz iloci czci jednego elementu. Zcze zakadkowe : Zcze pomidzy dwoma nakadajcymi si elementami pod wzajemnym ktem zblionym do 0. Zcze z odstpem : Zcze, w ktrym czone elementy s oddzielone od siebie w trakcie spawania za pomoc okrelonej szczeliny. Nawis : Wystawanie metalu spoiny poza brzeg spoiny lub powierzchni grani spoiny. Wtopienie : Gboko, do ktrej siga strefa stopienia poniej powierzchni spawanych elementw. Gardziel rowka : Strefa, w ktrej elementy czone byy najbliej siebie przed spawaniem. Spoina V : Spoina czoowa, w ktrej przygotowane brzegi obydwu czci s zukosowane w taki sposb, e przekrj strefy stopienia tworzy ksztat V.

Spoina I : Spoina czoowa, w ktrej powierzchnie czoowe czonych elementw s mniej wicej prostopade do powierzchni czonych elementw i s do siebie rwnolege. Zcze teowe : Zcze pomidzy kocem lub brzegiem jednego elementu a paszczyzn drugiego elementu, usytuowanych pod ktem zblionym do 90. Spoina sczepna: Maa spoina stosowana do wspomagania montau lub do utrzymania zestawienia brzegw elementw w trakcie spawania. Grubo spoiny : Minimalna grubo spoiny mierzona na linii biegncej od grani i przechodzca przez punkt w rodku pomidzy jej brzegami. Podtopienie : Rowek wytopiony w metalu podstawowym przylegy do brzegu spoiny i niewypeniony metalem spoiny. Zcze na Y : Zcze midzy kocem lub brzegiem jednego elementu a powierzchni czoow drugiego elementu, usytuowanych pod ktem midzy 10 a 70. Lico spoiny : Powierzchnia spoiny od tej strony, od ktrej spoina zostaa wykonana. Wtopienie spoiny : Gboko wtopienia lub stopienia zmierzona od wyjciowej powierzchni metalu podstawowego. Nadlew spoiny : Metal spoiny natopiony na licu ponad wymagan grubo spoiny.

36

SPAWANIE STALI NIERDZEWNYCH

9.3

Materiay spawania

dodatkowe

do

Elektroda otulona : Prt do spawania otulony topnikiem (dla metody SMAW) stosowany do spawania ukowego i skadajcy si z metalowego rdzenia, ze stosunkowo grub otulin, ktra osania stopiony metal i stabilizuje uk. Spoiwo : Metal dodawany w trakcie spawania (lutowania twardego lub napawania). Prt do spawania : Spoiwo w postaci prta (np. dla metody GTAW). Drut do spawania : Spoiwo w postaci krgu drutu (np. dla metody GMAW i SAW). Topnik : atwotopliwy materia stosowany do ochrony spoiny przed zanieczyszczeniem z powietrza, do stabilizacji uku oraz do speniania funkcji metalurgicznych (zapobieganie powstawaniu tlenkw i innych niepodanych substancji, ich rozpuszczanie i uatwianie usuwania). Drut proszkowy z rdzeniem topnikowym : Spoiwo w formie maej rurki z topnikiem zawartym w rdzeniu. Rdze dostarcza odtleniacze oraz materiay tworzce uel, jak rwnie moe dostarcza gazy ochronne (niektre druty proszkowe s drutami samoosonowymi).

ISBN 2-87997-009-1

Diamant Building Bd A. Reyers 80 1030 Bruksela Belgia Telefon +32 2 706 82-67 Fax -69 e-mail info@euro-inox.org www.euro-inox.org