anicl L. Schacter jest dziekanem W\ dziau Psychologii Uniwersytetu Harvarda.

Za swoj pierwsz ksik, Searching for Memory (W poszukiwaniu pamici), otrzyma! liczne nagrody i wyrnienia, m.in. Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego - William James Book Award (1997). Prezentowana tu praca, oparta na najnowszych badaniach naukowych, wyjania zarwno powszechnie znane wady pamici, ktre pojawiaj si nieustannie w naszym codziennym yciu, jak i ich zaskakujco dobre strony. Na pewno dostarczy ogromnej otuchy kademu: od zbyt zabieganych dwudziestolatkw, przez osoby w rednim wieku, przebkujce o wczesnym Alzheimerze", do ludzi starych, martwicych si o to, jak duo powinni, a jak mao mog sobie przypomnie.

DanielL SCHACTER Siedem grzechw pamici

BIBLIOTEKA MYLI WSPCZESNEJ

Daniel L S C H A C T E R

Siedem grzechw pamici

Jak zapominamy i zapamitujemy
Zrealizowane przy pomocy Finansowe Ministerstwa Kultur

Przeoyy Ewa Haman Joanna Rczaszek

P a s t w o w i ;

I n s t y t u t

W y d a w n i c z y

Tytu oryginau THE SEVEN SINS OF MEMORY HOW THE MIND FORGETS AND REMEMBERS Okadk projektowa MACIEJ URBANIEC

Copyright 2001 by Daniel L. Schacter Copyright for the Polish edition by Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003
PRINTED IN POLAND Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003 r. e-mail: piw@piw.p] www.piw.pl Wydanie pierwsze Skad i amanie: ARTPRF.SS, Inowrocaw Druk i oprawa: Drukarnia DELTA we Wrocawiu

ISBN 83-06-02903-8

Mojej rodzinie: Susan, Hannah i Emily

PODZIKOWANIA Czasem wydaje si niesprawiedliwoci, e ksika nosi tylko nazwisko autora, chocia wiele innych osb przyczynio si do powstania koncepcji, jej rozwoju i wreszcie wydania. Ta ksika nie jest wyjtkiem. Miaem szczcie konsultowa poruszane na jej kartach tematy z wieloma kolegami i studentami - zbyt wieloma, by dzikowa kademu z osobna. Mam nadziej, e ci, ktrych mam na myli, wiedz, e odnosi si to do nich, i zdaj sobie spraw z tego, jak bardzo ceni sobie ich sugestie. Szczeglnie jestem wdziczny czonkom zespou mojego laboratorium z ostatnich kilku lat. Ich pomysy i opinie byy dla mnie nieocenione przy pisaniu tej ksiki i w moich innych poczynaniach naukowych. Mam szczeglny dug wobec tych, ktrzy znaleli czas na przeczytanie i skomentowanie maszynopisu. Moshe Bar, Chad Dodson, Marc Hauser, Lael Schooler, David Sherry i Gabriella Vigliocco opatrzyli poszczeglne rozdziay wnikliwymi uwagami, co pomogo mi w przemyleniu kilku wanych kwestii i uchronio przed popenieniem rozmaitych bdw i przeocze. Randy Buckner, Wilma Koutstaal, Richard McNally i Anthony Wagner przeczytali cay manuskrypt, przekazujc wiele pomocnych sugestii i konstruktywnych uwag krytycznych, co w znacznym stopniu wpyno na ostateczny ksztat ksiki. Moi asystenci naukowi - Steve Prince, Carrie Racine i Danicllc

Unger - pomogli mi w zbyt wielu sprawach, bym mg je tu wymieni. Chciabym jednak, eby wiedzieli, jak bardzo ceni ich czas i wysiek. Laura van Dam, moja redaktorka z wydawnictwa Houghton Mifflin, entuzjastycznie wspieraa powstawanie tej ksiki i szczegowo komentowaa kolejne wersje ewoluujcego manuskryptu. Jej spostrzegawcze oko, zwracajce uwag zarwno na styl, jak i tre, w istotny sposb pomogo mi w udoskonaleniu ostatecznej wersji. Moja agentka, Susan Rabiner, powicia projektowi wydania ksiki swoj mdro i energi, co bardzo sobie ceni. Rozpoczem Siedem grzechw pamici w czasie urlopu naukowego, uzyskanego dziki stypendium John Simon Guggenheim Memoria Fellowship oraz nagrodzie z James McKeen Cattel Fund, bez ktrych nie ukoczybym tej pracy. Kilka miesicy tego urlopu spdziem w Institute for Cognitive Neuroscience w University College w Londynie, gdzie napisaem cz ksiki. Jestem zobowizany profesorowi Timowi Shallice'owi za umoliwienie mi tego pobytu, a kolegom i personelowi instytutu za uczynienie mojej wizyty zarwno mi, jak i owocn. Jestem take wdziczny instytucjom wspierajcym finansowo moje badania: Human Frontiers Science Program, National Institute on Aging, National Institute of Mental Health oraz National Institute on Neurological Disorders and Stroke. Znaczn cz finansowanych przez nich bada opisuj na tych stronach. Mojej onie Susan McGlynn i crkom Hannah i Emily Schacter zawdziczam tak wiele, e waciwie nie wiem nawet, jak rozpocz podzikowania dla nich. Na pocztek dedykuj im t ksik.

Wstp BOGOSAWIESTWO ZESANE PRZEZ BOGW W przewrotnym opowiadaniu Yasunari Kawabaty Yumiura" powieciopisarz zostaje niespodziewanie odwiedzony przez kobiet, ktra twierdzi, e poznaa go trzydzieci lat wczeniej. Spotkali si, gdy odwiedza on miasto Yumiura podczas festiwalu portowego - wyjania kobieta. Mimo to pisarz nie moe sobie jej przypomnie. Drczony ostatnio innymi kopotliwymi lukami w pamici, uznaje ten przypadek za kolejny objaw popadania w niemoc umysow. Wtpliwoci potguj si, gdy kobieta dostarcza dalszych rewelacji dotyczcych tego, co wydarzyo si pewnego dnia, kiedy bohater odwiedzi jej pokj. Poprosie mnie o rk" - wspomina tsknie. Pod pisarzem uginaj si nogi na myl o ogromie tego, co zapomnia. Kobieta twierdzi, e zawsze bdzie pamita wsplnie spdzone chwile i cigle czuje si poruszona tymi wspomnieniami. Kiedy kobieta wychodzi, wstrznity pisarz zaczyna poszukiwa planw miasta Yumiura z nadziej, e przypomni sobie to miejsce i powody, dla ktrych tam przebywa. Ale adne mapy ani ksiki nie wspominaj o takim miecie. Pisarz zdaje sobie wtedy spraw z tego, e w czasie, o ktrym mwia kobieta, nie mg znajdowa si w czci kraju przez ni opisanej. Mimo e kobieta bya przekonana, e jej drobiazgowe i szczere wspomnienia s wierne, w rzeczywistoci byy one cakowicie faszywe.

Opowiadanie Kawabaty w sposb dramatyczny ilustruje rne sposoby popadania w kopoty z pamici. Czasami zapominamy przeszo, a czasami j znieksztacamy; niektre niepokojce wspomnienia mcz nas latami. Jednake cigle polegamy na pamici przy wykonywaniu zadziwiajco rnorodnych zada w naszym codziennym yciu. Przywoywanie na pami rozmw z przyjacimi lub wspominanie rodzinnych wakacji; pamitanie o zleceniach czy umwionych spotkaniach, na ktre wanie musimy biec; wypowiadanie sw, co umoliwia nam rozmawianie i rozumienie innych ludzi; pamitanie, jakie potrawy lubimy, a jakich nie; przyswajanie wiedzy koniecznej do zdobycia nowej pracy - wszystko to w taki czy inny sposb zaley od naszej pamici. Pami odgrywa tak ogromn rol w codziennym yciu, e czsto uznajemy jej istnienie za oczywisto, dopki przypadek zapomnienia lub znieksztacenia wspomnienia nie przykuje naszej uwagi. W ksice tej rozpatruj natur niedoskonaoci pamici i przedstawiam nowy sposb mylenia o tym problemie oraz rozwaam, jak moemy omija lub zmniejsza dotkliwe efekty tej niedoskonaoci. Bdy pamici od dawna fascynoway naukowcw, a w ostatniej dekadzie zajy take poczesne miejsce wrd innych problemw caego spoeczestwa. Wraz ze starzeniem si pokolenia powojennego wyu demograficznego kopoty z pamici s wrd tej czci populacji coraz powszechniejsze. W 1998 roku Newsweek" w gwnym artykule stwierdzi, e pami staa si podstawowym problemem zdrowotnym zabieganych, zestresowanych i zapominaskicn przedstawicieli tego pokolenia - oraz wielu innych ludzi. Zapomniane spotkania, zgubione okulary, niemono przypomnienia sobie imion znajomych osb zdarzaj si regularnie wielu dorosym osobom usiujcym sprosta obowizkom w pracy i w domu oraz starajcym si da sobie rad z cigle powikszajc si gam nowych technologii komunikacyjit)

nych. Jak wiele hase i PIN-w musisz zapamita tylko po to, by zaatwi swoje sprawy w Internecie, nie wspominajc ju o poczcie gosowej lub telefonie komrkowym? Czy zdarzyo ci si kiedy stara o czasowy PIN w sieci, bo zapomniae, jaki jest twj stay numer? Mnie oczywicie ju to spotkao. Oprcz koniecznoci radzenia sobie z frustracjami wywoanymi bdami pamici w codziennym yciu niepokj wywouje straszne widmo choroby Alzheimera. Gdy opinia publiczna staje si coraz bardziej wiadoma zwizanych z ni koszmarw, przez przypadki tej miary, co walka Ronalda Reagana z t chorob, perspektywy ycia podporzdkowanego katastroficznemu zapominaniu tylko wzmacniaj nasze zainteresowanie pamici. Chocia znieksztacenia pamici kobiety z opowiadania Yumiura" wydaj si przekracza granice wiarygodnoci, to samo ycie ju im dorwnao albo je przewyszyo. Rozwamy histori Binjimina Wilkomirskiego, ktrego dziennik z Holokaustu - Fragmenty" - zdoby w 1996 roku oglnowiatowe uznanie za opisanie ycia w obozie koncentracyjnym z perspektywy dziecka. Wilkomirski przedstawi czytelnikom wyraziste wspomnienia niewyobraalnego terroru, jakiego dowiadczy, bdc maym chopcem. Jego proza osigna tak si i wymow, e jeden z krytykw uzna, i Fragmenty" s tak wane z moralnego punktu widzenia i tak dalece wolne od wszelkiej literackiej sztucznoci, e zastanawiam si, czy bd kiedykolwiek mia prawo chocia sprbowa je pochwali". Co bardzo znaczce, Wilkomirski spdzi wikszo swego dorosego ycia, nie znajc tych traumatycznych wspomnie z dziecistwa, uwiadamiajc je sobie dopiero w czasie terapii. Poniewa historia i wspomnienia Wilkomirskiego stay si inspiracj dla caej rzeszy innych ludzi, on sam zosta uznany za osob o midzynarodowej pozycji i bohatera dla yjcych ofiar Holokaustu.

Jednake caa historia zacza si wyjania pod koniec sierpnia 1998 roku, gdy Daniel Ganzfried, dziennikarz szwajcarski, ktrego matka przeya Holokaust, opublikowa zaskakujcy artyku w zuryskiej gazecie. Ganzfried ujawni, e Wilkomirski to tak naprawd Bruno Dossekker, urodzony w 1941 roku jako syn modej kobiety Yvone Berthe Grosjean - ktra oddaa go do przytuku i adopcji. May Bruno spdzi ca wojn ze swoimi przybranymi rodzicami, Dossekkerami, w bezpiecznych granicach rodzinnej Szwajcarii. Jakiekolwiek byyby podstawy jego traumatycznych wspomnie" nazistowskich horrorw, nie mogy pochodzi z dziecicych dowiadcze w obozie koncentracyjnym. Czy Dossekker/Wilkomirski jest po prostu kamc? Prawdopodobnie nie: nadal usilnie wierzy, e jego wspomnienia s prawdziwe. Wszyscy jestemy zdolni do wypaczania wasnej przeszoci. Przypomnij sobie swj pierwszy rok w szkole redniej i sprbuj odpowiedzie na nastpujce pytania: Czy twoi rodzice zachcali ci do uprawiania sportu? Czy religia bya ci wtedy pomocna? Czy otrzymae kiedy kar cielesn? Daniel Offer, psychiatra z Northwestern University, i jego wsppracownicy zadali te i podobne pytania szedziesiciu siedmiu mczyznom dobiegajcym pidziesitki. Ich odpowiedzi s szczeglnie interesujce, poniewa Offer zada te same pytania tym samym mczyznom podczas pierwszego roku ich nauki w szkole redniej, trzydzieci cztery lata wczeniej. Wspomnienia mczyzn dotyczce ich nastoletniego ycia miay niewiele wsplnego z tym, co mwili o sobie jako pierwszoklasici w szkole redniej. Mniej ni 40% przypomniao sobie zachty rodzicw do uprawiania sportu, podczas gdy wczeniej okoo 60% twierdzio, e rodzice zachty takie czyni. Zaledwie jedna czwarta przypomniaa sobie, e religia bya dla nich pomocna, chocia jako nastoiatkowie przyznawali si do tego w 70%. I chocia tyl-

ko jedna trzecia z dorosych przypomniaa sobie kary fizyczne sprzed dziesicioleci, to w wieku kilkunastu lat blisko 90% odpowiedziao na to pytanie twierdzco. Bdy pamici s rwnie fascynujce, jak wane. Jaki rodzaj systemu pozwala na znieksztacenia takie, jak te opisane w fikcyjnej historii Kawabaty lub te w przypadku Wilkomirskiego, a take niecisoci udokumentowane w badaniu Offera? Dlaczego czasami nie moemy sobie przypomnie imienia osoby, ktrej twarz wietnie znamy? Jak wytumaczy przypadki zawieruszonych kluczy, portfeli poszukiwanych w zych miejscach i tym podobne pomyki? Dlaczego pewne dowiadczenia wydaj si znika z naszych umysw bez ladu? Dlaczego uporczywie pamitamy bolesne dowiadczenia, o ktrych wolelibymy raczej zapomnie? I co moemy zrobi, aby unika, zapobiega lub przynajmniej minimalizowa takie kopotliwe cechy naszego systemu pamiciowego? Psychologowie i inni naukowcy zajmujcy si systemem nerwowym napisali wiele artykuw dotyczcych specyficznych aspektw zapominania bd znieksztace pamici, cigle nie ma jednak ujednoliconego zarysu teorii, ktra opisywaaby rne sposoby, jakimi pami czasem sprowadza nas na manowce. W tej ksice prezentuj taki wanie zarys. Rozwijam tu nowe podejcie do rozumienia przyczyn i konsekwencji niedoskonaoci pamici, ktre po raz pierwszy pozwala obj bardzo szeroki zakres problemw. Bdy pamici intrygoway mnie od dawna - jako badacza zajmujcego si pamici przez ponad dwadziecia lat. Ale dopiero pewnego sonecznego ranka w maju 1998 roku, w czasie codziennego spaceru, zadaem sobie proste pytanie: jakimi sposobami pami moe wpdza nas w kopoty? Nagle zdaem sobie spraw, e postawienie tego pytania jest koniecznoci, jeeli chce si dy do szerokiego rozumienia bdw pamici. Jednoczenie uwiadomiem sobie, e do tej pory to pytanie jeszc/e nie pado. 13

Przez nastpne kilka miesicy zbieraem wszystko, co wiedziaem o niedoskonaociach pamici, i prbowaem jako uporzdkowa ogromn list pomyek, bdw i znieksztace. Tworzyem rozmaite schematy systematyzujce te rnorodne obserwacje, cigle bez satysfakcji, i w kocu wpadem na sposb mylenia, ktry umoliwi ustawienie wszystkiego na waciwym miejscu. Proponuj podzielenie brakw pamici na siedem podstawowych wykrocze lub grzechw". S to: nietrwao, roztargnienie, blokowanie, bdna atrybucja, podatno na sugesti, tendencyjno i uporczywo. Tak jak odwieczne siedem grzechw gwnych, siedem grzechw pamici czsto objawia si w codziennym yciu i moe mie powane konsekwencje dla kadego z nas. Nietrwao, roztargnienie i blokowanie to grzechy pomijania: nie udaje nam si przywoa myl podanego faktu, zdarzenia lub idei. Nietrwao odnosi si do osabiania lub utraty pamici z czasem. Prawdopodobnie nie sprawia ci trudnoci pamitanie tego, co robie w cigu ostatnich kilku godzin. Ale jeli zapytabym ci o te same czynnoci za sze tygodni, sze miesicy lub sze lat, szans ich przypomnienia byyby coraz mniejsze. Nietrwao to podstawowa cecha pamici i przyczyna wielu problemw. Roztargnienie to awaria powiza pomidzy uwag a pamici. Bdy roztargnionej pamici - zawieruszanie kluczy lub okularw lub zapominanie o umwionym lunchu - na og pojawiaj si, poniewa jestemy zajci innymi sprawami, ktre przeszkadzaj nam w skupieniu uwagi na tym, co powinnimy zapamita. Nie tracimy z czasem potrzebnej informacji; raczej w ogle nie trafia ona do pamici lub te nie szukamy jej, gdy jest potrzebna, poniewa nasza uwaga skierowana jest gdzie indziej. Trzeci grzech - blokowanie - oznacza niemono przywoania informacji, ktr prbujemy desperacko wydoby
14

z pamici. Kademu zdarzyo si kiedy nie mc wypowiedzie imienia na widok znajomej twarzy. To frustrujce dowiadczenie przytrafia si nam nawet mimo tego, e uwanie staramy si wykona zadanie, a take mimo tego, e potrzebna nam nazwa nie znika cakowicie z naszego umysu - o czym dotkliwie si przekonujemy, gdy po kilku godzinach lub dniach nieoczekiwanie wydobdziemy z pamici zablokowane sowo. W przeciwiestwie do trzech pierwszych grzechw, ktre s grzechami pomijania (omission), cztery kolejne: bdnej atrybucji, podatnoci na sugesti, tendencyjnoci i uporczywoci s grzechami przetwarzania (commission): jaka forma pamici jest obecna, lecz albo nieprawidowa, albo niechciana. Grzech bdnej atrybucji oznacza przypisanie ladu pamiciowego do niewaciwego rda: pomylenie fantazji z rzeczywistoci lub nieprawidowe pamitanie, e to od przyjaciela usyszae jaki bana, podczas gdy naprawd przeczytae o tym w gazecie. Faszywe przypisywanie jest znacznie powszechniejsze, ni sdzi wikszo ludzi, i potencjalnie moe mie ogromne konsekwencje dla wymiaru sprawiedliwoci. Wie si z tym grzech ulegania sugestii polegajcy na zaszczepianiu" wspomnie w wyniku pyta naprowadzajcych, komentarzy i sugestii czynionych, gdy osoba stara si przypomnie zdarzenie z przeszoci. Bdy wynikajce z podatnoci na sugesti (podobnie jak te wynikajce z bdnej atrybucji) s szczeglnie niebezpieczne w przypadku postpowa sdowych. Grzech tendencyjnoci odzwierciedla ogromny wpyw aktualnie posiadanej wiedzy i przekona na to, jak pamitamy nasz przeszo. Czsto odczytujemy na nowo lub cakowicie przerabiamy nasze przesze dowiadczenia bezwiednie i niewiadomie - w wietle tego, co obecnie wiemy i w co wierzymy. Wynikiem tego moe by skrzywione ujmowanie poszczeglnych wydarze lub nawet

duszych okresw w naszym yciu. Mwi to wicej o tym, jak czujemy si teraz, ni o tym, co zdarzyo si kiedy. Sidmy grzech - uporczywo - powoduje powtarzajce si przypominanie nieprzyjemnych informacji lub zdarze, ktre wolelibymy cakowicie usun z naszych myli: pamitamy to, czego nie moemy zapomnie, chocia bymy chcieli. Kady w pewnym stopniu dowiadcza uporczywoci pamici: przypomnij sobie, kiedy ostatni raz nagle obudzie si o trzeciej nad ranem, niezdolny do utrzymania poza swoimi mylami dotkliwej gafy popenionej w pracy lub rozczarowujcego wyniku wanego egzaminu. W bardziej skrajnych przypadkach powanej depresji lub dowiadcze traumatycznych uporczywo moe cakowicie obezwadnia lub wrcz zagraa yciu. W ksice tej omawiam nowe odkrycia, take te oparte na ostatnich, przeomowych badaniach nad ukadem nerwowym, ktre pozwalaj przyjrze si mzgowi w dziaaniu - kiedy uczy si i zapamituje - i ktre s pocztkiem wyjaniania podstaw siedmiu grzechw. Badania te pozwalaj ujrze w nowym wietle to, co dzieje si w naszych gowach podczas frustrujcych sytuacji pomyek i luk pamiciowych. I dlatego mog one mie znaczcy wpyw na nasze codzienne ycie. Rozwaam take, jak rosnca wiedza o siedmiu grzechach pamici moe pomc nam w przeciwstawianiu si im. Jednak by gbiej zrozumie siedem grzechw, musimy take zapyta, dlaczego nasz system pamiciowy doprowadzi do ujawnienia si tych kopotliwych, a czasem niebezpiecznych cech: Czy s to pomyki Matki Natury popenione w procesie ewolucji? Czy pami zostaa uszkodzona w sposb naraajcy nasz gatunek na niepotrzebne ryzyko? Nie sdz, by tak byo. Wrcz przeciwnie, utrzymuj, e kady z siedmiu grzechw jest produktem ubocznym skdind podanych i przystosowawczych cech ludzkiego umysu.

in

Rozwamy przez analogi siedem grzechw gwnych. Pycha, gniew, zazdro, chciwo, akomstwo, nieczysto, lenistwo stanowi potencjalnie powane zagroenie. A jednak kady z grzechw gwnych moe by rozpatrywany jako przesadny przykad cechy poytecznej lub czasem koniecznej do przeycia. akomstwo moe doprowadzi nas co mdoci, ale nasze zdrowie zaley od spoywania wystarczajcej iloci pokarmu. Zdradzajcy m moe zapaci za niewierno zmian uczu ony, ale popd seksualny ma kluczowe znaczenie dla przetrwania genw. Gniew moe doprowadzi do niebezpiecznego wzrostu cinienia krwi, ale jednoczenie gwarantuje, e bdziemy si energicznie broni w obliczu zagroenia. I tak dalej. Przekonuj do podobnego podejcia wobec grzechw pamici. Zamiast opisywa je jako wewntrzne saboci czy wady w konstrukcji systemu, sugeruj, e dostarczaj one wgldu w przystosowawcz si pamici. Siedem grzechw pozwala nam doceni, e pami dziaa tak dobrze przez wikszo czasu, oraz zobaczy, dlaczego rozwina si w taki, a nie inny system. Mimo e skupiam si na problemach ycia codziennego powodowanych przez siedem grzechw, moim celem nie jest ani omieszenie, ani oczernienie pamici. Prbuj natomiast pokaza, dlaczego pami jest gwnym wiarygodnym przewodnikiem po naszej przeszoci i przyszoci, chocia czasami dokuczliwie nas zawodzi, ukazujc jednoczenie swoje cechy. Rozpoczn od badania natury i konsekwencji grzechu nietrwaoci w rozdziale 1. Pod koniec dziewitnastego wieku pionierscy psychologowie po raz pierwszy zmierzyli spadek pamitania z czasem i wyznaczyli synn krzyw zapominania. Nowsze badania pokazay, jakie rodzaje informacji s bardziej, a jakie mniej podatne na zapominanie z czasem. Tego typu prace maj znaczenie dla tak rnorodnych tematw jak: zeznania prezydenta Clintona przed Sdem Najwyszym dotyczce tego, co zapamic17

ta ze spotka z Monik Lewinsky i Vernonem Jordanem; tego, co ty moesz pamita z dnia spdzonego w biurze; albo tego, jak zapominanie zmienia si wraz z wiekiem. Rozwaymy take nowe, ekscytujce dokonania najnowszych technik obrazowania mzgu, ktre dostarczaj jego migawek w dziaaniu - kiedy si uczy i zapamituje. Moja grupa badawcza uywaa obrazowania, poszukujc przyczyn nietrwaoci w aktywnoci mzgu w momencie, gdy nowe wspomnienie wanie powstaje. Wgld w podstawy nietrwaoci podpowiada take nowe metody przeciwstawiania si jej. Przeledz ca gam moliwoci radzenia sobie z nietrwaoci, cznie z psychologicznymi technikami lansujcymi wzmacnianie kodowania nowej informacji, efekty tak popularnych produktw jak Ginkgo biloba i ostatnie postpy neurobiologii, rzucajce wiato na geny odpowiedzialne za pamitanie i zapominanie. Rozdzia 2 skupia si na najbardziej denerwujcym z siedmiu grzechw: roztargnieniu. Wszyscy mielimy wicej trudnoci ze zgubionymi kluczami i zapomnianymi poleceniami, ni mamy ochot pamita. Bdy roztargnienia mog znaczco zakci nasze ycie, jak to byo w przypadku wielkiego skrzypka Yo-Yo Ma, ktry w padzierniku 1999 roku zostawi swoje skrzypce warte 2,5 miliona dolarw w baganiku takswki. Na szczcie dla Ma, policja od razu odzyskaa instrument. Przytocz rwnie inny podobny przypadek o dziwnym zakoczeniu. Aby zrozumie, dlaczego pojawiaj si bdy roztargnienia, musimy przeledzi zwizek pomidzy uwag i pamici, przeanalizowa rol kluczy i wskazwek pomagajcych nam w wypenianiu codziennych zada oraz wyjani istotn rol zautomatyzowanych zachowa w codziennych czynnociach. Spor czci naszego ycia zawiaduje automatyczny pilot", co pomaga nam wykonywa efektywnie rutynowe zadania, ale przez co stajemy si podatni na bdy roztargnienia. Nowy obszar bada nad zjawiskiem, ktre 18

psychologowie nazywaj pamici prospektywn", zaczyna ukazywa, jak i dlaczego dochodzi do rnych rodzajw zapominania z powodu roztargnienia. Nie ma zbyt wielu bardziej dziaajcych na nerwy dowiadcze ni przekonanie, e na spokojnie wiedziaby na pewno, jak znajomy ma na imi albo jaka jest odpowied na banalne pytanie - niemniej nie udaje ci si wydoby takiej informacji, gdy tego potrzebujesz. Rozdzia 3 wyjania, dlaczego od czasu do czasu jestemy podatni na tego typu zdarzenia blokowania. Szczeglnie nieodporne na to s imiona wasne ludzi i miejsc. Przyczyny tego stanu rzeczy pomagaj w wyjanieniu podstaw grzechu blokowania. W fascynujcym zaburzeniu neurologicznym, ktre przeanalizuj, znanym jako anomia nazw wasnych", pacjenci z uszkodzeniami okrelonych regionw lewej pkuli nie s"w stanie wydoby z pamici nazw wasnych osb (czasami take miejsc), mimo e z atwoci mog przywoa nazwy pospolite przedmiotw. Pacjenci ci czsto wiedz cakiem sporo o ludziach i miejscach, ktrych imiona i nazwy maj zablokowane, np. znaj zawd danej osoby lub wiedz, gdzie miasto znajduje si na mapie. Sytuacja tych ludzi przypomina znany stan na kocu jzyka", kiedy nie moemy wypowiedzie jakiej nazwy wasnej lub pospolitej, ale czsto moemy dostarczy sporo informacji na jej temat, w tym pierwsz liter czy liczb sylab, z jakiej si skada. Porwnam konkurencyjne teorie stanu na kocu jzyka" i zaproponuj sposoby przeciwstawiania si tej i zblionym formom zablokowania. Zablokowanie pojawia si take, gdy ludzie staraj si przypomnie sobie wasne dowiadczenia. Przytocz zadziwiajce przypadki, w ktrych pacjenci czasowo utracili dostp do obszernych fragmentw swojej wasnej przeszoci, oraz nowe badania z uyciem technik obrazowania mzgu, ktre daj nam pierwszy rzut oka na to, co dzieje si w nim podczas blokowania tego typu. Badania labora-

toryjne bardziej prozaicznych form blokowania, w ktrych przypomnienie pewnych sw z uprzednio przeczytanej listy utrudnia dostp do innych, maj intrygujce konsekwencje dla takich sytuacji z ycia wzitych, jak przesuchiwanie naocznych wiadkw zbrodni. Rozdzia 4 omawia pierwszy z grzechw przetwarzania: bdn atrybucj. Czasem pamitamy, e robilimy rzeczy, ktre tylko sobie wyobraalimy, lub przypominamy sobie, e widzielimy kogo w okrelonym miejscu czy czasie, rnym od tego, w ktrym faktycznie natknlimy si na t osob. Przypominamy sobie pewne aspekty zdarzenia prawidowo, ale mylnie przypisujemy mu ze pochodzenie. Poka, e bdne przypisywanie jest obecne w tak pozornie odmiennych zjawiskach, jak deja vu, nieintencjonalny plagiat czy przypadki bdnej identyfikacji przy konfrontacji. Czy pamitasz niesawny przypadek Johna Doe II 1 z wybuchu w Oklahoma City? Wyjani, dlaczego by on niemal na pewno wynikiem klasycznej bdnej atrybucji. Psychologowie wymylili przebiege metody skutecznego wywoywania bdw atrybucji w laboratorium. Ludzie nieprawidowo twierdz - czsto z wielkim przekonaniem - e brali udzia w zdarzeniach, ktre nie miay miejsca. Poza wyjanieniem, dlaczego takie faszywe wspomnienia si pojawiaj, sprbuj odpowiedzie na pytanie o ogromnych konsekwencjach teoretycznych i praktycznych: czy istnieje sposb na odrnienie wspomnie prawdziwych od faszywych? Nasz zesp badawczy uywa technik obrazowania mzgu do badania osb podczas dowiadczania prawdziwych i faszywych wspomnie. Wyniki dostarczaj pewnego wgldu w to, dlaczego faszywe wspomnienia mog by subiektywnie tak przekonujce. Przedstawi rwnie pacjentw, ktrzy maj szczegln skonno do bdnego przypisywania i faszywych wspomnie. Pewien
' Amerykaski odpowiednik .lana Kowalskiego (przyp. tum.).

20

IIi

pacjent by przekonany, e wszdzie spotyka gwiazdy filmowe - mylc nieznane twarze ze znanymi. Zrozumienie, co zego dzieje si w takich przypadkach, moe pomc w wyjanieniu podstaw bdnego przypisywania u ludzi zdrowych. W rozdziale 5 rozwaam to, co atwo moe sta si najbardziej niebezpiecznym grzechem pamici: uleganie sugestii. Nasze wspomnienia s czasem podatne na wpywy zewntrzne: pytania naprowadzajce lub informacje zwrotne uzyskiwane od innych ludzi mog powodowa zasugerowane faszywe wspomnienia zdarze, ktre nigdy nie nastpiy. Podatno na sugesti zasuguje na szczegln uwag w kontekcie prawnym. Przyjrzymy si przypadkom, w ktrych sugerujce przesuchiwanie przez funkcjonariuszy organw ochrony porzdku publicznego doprowadzio do powanych bdw w rozpoznawaniu przez naocznych wiadkw, oraz przypadkom, w ktrych zawierajce sugestie procedury stosowane przez psychoterapeutw wywoyway traumatyczne wspomnienia zdarze nigdy nie majcych miejsca. Mae dzieci s szczeglnie podatne na wpyw sugerujcych pyta, co pokazuje tragiczny przykad prywatnego przedszkola z Massachusetts, w ktrym caa rodzina trafia do wizienia z powodu dziecicych wspomnie skaonych - o czym jestem przekonany - pytaniami zawierajcymi sugestie. Sugestywno moe take doprowadzi ludzi do przyznania si do zbrodni, ktrej wcale nie popenili. Przedyskutuj takie przypadki, biorc pod uwag ostatnie badania eksperymentalne wskazujce, e wywoanie faszywych wyzna jest zaskakujco atwe take poza rodowiskiem kryminalnym. Jak pokazaem w mojej wczeniejszej ksice - Searching for Memory (W poszukiwaniu pamici) - mamy tendencj do traktowania wspomnie jak migawek z rodzinnych albumw, ktre - jeli s odpowiednio przechowywane - mog zosta wydobyte dokadnie w takim samym

stanie, w jakim zostay schowane. Ale teraz wiemy ju, e nie rejestrujemy naszych dowiadcze tak samo, jak robi to aparat fotograficzny. Nasza pami dziaa inaczej. Wyawiamy kluczowe elementy z naszych dowiadcze i przechowujemy je. A nastpnie raczej rekonstruujemy lub wrcz tworzymy na nowo ich obrazy, ni wydobywamy kopie. Czasami w procesie rekonstruowania dodajemy uczucia, przekonania lub nawet wiedz, ktr zdobylimy pniej. Innymi sowy, ukierunkowujemy nasze wspomnienia dotyczce przeszoci przez przypisywanie im emocji lub wiedzy nabytej ju po samym zdarzeniu. W rozdziale 6 rozpatruj kilka rnych typw tendencyjnoci pamici, ktra czasem wypacza nasze wspomnienia. Na przykad tendencja do spjnoci prowadzi do takiego przeformuowania dawniejszych uczu i przekona, eby pasoway do tego, co czujemy i do czego jestemy przekonani obecnie. Zobaczymy, jak tendencja do uspjniania ksztatuje nasze wspomnienia w przernych sytuacjach, poczwszy od tego, jak zwolennicy Rossa Perota pamitaj swoje uczucia z okresu, gdy wycofa si on z wycigu do fotela prezydenckiego, a do tego, jak pary maeskie i narzeczeskie przypominaj sobie wasne uczucia sympatii czy mioci w rnych momentach przeszoci. Tendencja egocentryczna" przeciwnie, ukazuje, e czsto pamitamy przeszo w sposb samowzmacniajcy. Poka na rnorakich przykadach, e tendencja egocentryczna moe wpyn na przypominanie: bd to zarwno przypadki maestw rozwiedzionych wracajcych pamici do rozpadu swojego maestwa, jak i studentw wspominajcych poziom lku przeywanego przed egzaminem. Tendencja do stereotypizacji" wpywa na wspomnienia i postrzeganie dotyczce wiata spoecznego. Dowiadczenia z rnymi grupami ludzi prowadz do wytworzenia si stereotypw zawierajcych oglne cechy danej grupy, co moe zrodzi nieprawidowe i niewiary-

godne oceny poszczeglnych jednostek. Przytocz nowe przykady, kiedy badano, jak tendencja taka moe rozpala uprzedzenia rasowe, a nawet doprowadza do ,,pamitania" nazwisk nieistniejcych przestpcw. Chocia niewiele wiemy o mechanizmach mzgowych wywoujcych t sugesti, omwi pewne intrygujce wskazwki pochodzce z bada pacjentw z rozszczepionym mzgiem, ktrych pkule mzgowe zostay od siebie oddzielone. W rozdziale 7 skupiam si na najbardziej destrukcyjnym z siedmiu grzechw pamici: uporczywoci. Sprbuj pomyle o jednym z wikszych rozczarowa w swoim yciu - porace w pracy lub w szkole czy romantycznym zwizku, po ktrym pozostaa gorycz. Wszystko wskazuje, e wspominae to dowiadczenie wiele razy w cigu dni i tygodni nastpujcych bezporednio po nim, mimo e pragne je zapomnie. Uporczywo miewa si wietnie w emocjonalnej atmosferze depresji i rozpamitywania. Moe mie gbokie konsekwencje dla zdrowia psychicznego, jak zobaczymy to na przykadzie baseballisty, ktry dosownie zosta doprowadzony do mierci przez uporczywe wspominanie fatalnego rzutu. Aby zrozumie rda uporczywoci, odwoam si do danych wskazujcych, e emocje s cile zwizane z percepcj i rejestrowaniem docierajcych do nas informacji, co z kolei wpywa na tworzenie si nowych ladw pamiciowych. Najwiksz si uporczywo objawia po dowiadczeniach traumatycznych: wojnach, klskach ywioowych, powanych wypadkach i molestowaniu w dziecistwie. Prawie kady natrtnie pamita traumatyczne zdarzenie bezporednio po jego wystpieniu, ale tylko niektrzy zostaj przykuci do przeszoci" na lata lub dziesiciolecia. Zastanowimy si, dlaczego tak si dzieje. Traumatyczne wspomnienia mog by tak przygniatajce, e jest rzecz cakiem naturaln, e prbujemy unikn ponownego ich do
23

wiadczenia. Jednak, paradoksalnie, prby uniknicia pamitania traumy mog tylko zwikszy prawdopodobiestwo uporczywego wspominania jej przez dugi czas. Badania struktur mzgowych i fizjologii dostarczaj istotnych informacji dotyczcych nerwowych podstaw uporczywoci pochodzenia traumatycznego, a take wskazuj nowe metody redukowania uporczywoci. Po przeczytaniu pierwszych siedmiu rozdziaw mona atwo doj do wniosku, e ewolucja obarczya rodzaj ludzki skrajnie nieskutecznym systemem pamici - tak podatnym na bdy, e czsto wystawia to na niebezpieczestwo nasze dobro. W rozdziale 8 polemizuj z takim wnioskiem i, przeciwnie, argumentuj za tym, e siedem grzechw pamici jest ubocznym produktem jej przystosowawczych skdind waciwoci. Poka, na przykad, e nietrwao dostosowuje pami do istotnych cech otoczenia, w ktrym dziaa system pamiciowy. Przytocz take kilka niezwykych przypadkw wyjtkowej pamici, ktre dowodz, e pewne niewtpliwe ograniczenia pamici powodujce roztargnienie s w rzeczywistoci podanymi waciwociami systemu. Wyjani, jak w wyniku selektywnego i efektywnego kodowania informacji zamiast bezkrytycznego przechowywania szczegw powstaje bdna atrybucja, i przeledz, jak tendencyjno moe uatwi nam dobre samopoczucie. Bd take opowiada si za tym, e uporczywo jest cen, jak pacimy za to, e system pamiciowy - ku naszemu poytkowi - daje priorytet zdarzeniom mogcym zagrozi naszemu przeyciu. Zaprezentuj ostatnie dokonania biologii ewolucyjnej i psychologii, aby umiejscowi moje wnioski w szerszym kontekcie, ktry pozwoli nam lepiej oceni moliwe rda siedmiu grzechw pamici. W Yumiurze" Kawabaty kobieta pamitajca przygod miosn, ktra ewidentnie si nie wydarzya, wygosia refleksj nad darem pamici. Czy nic sdzisz, e wspo24

mnienia s czym, za co powinnimy by wdziczni?", zapytaa osupiaego pisarza. Bez wzgldu na to, w jakich okolicznociach ostatecznie czowiek si znajdzie, cigle moe pamita rzeczy z przeszoci - myl, e musi to by bogosawiestwo zesane nam przez bogw." Wygosia tak wielk pochwa, mimo e system pamici, ktry wychwalaa, sprowadzi j, bez jej wiedzy, na ciek uudy. Droga prowadzca przez t ksik jest w pewnym sensie podobna: najpierw zanurzymy si w mrocznych stronach pamici, by ostatecznie mc w peni doceni owo bogosawiestwo zesane przez bogw".

Rozdzia 1 GRZECH NIETRWAOC1 Trzeciego padziernika 1995 najbardziej sensacyjna sprawa karna naszych czasw zakoczya si szokujcym wnioskiem: sd uniewinni O J . Simpsona od zarzutu popenienia morderstwa. Sowa uniewinniajcego orzeczenia zostay byskawicznie rozpowszechnione, niemal kady reagowa albo oburzeniem, albo radoci, a wielu ludzi nie rozmawiao o niczym innym przez nastpne dni i tygodnie. Werdykt w sprawie Simpsona zdaje si jednym z tych znaczcych zdarze, ktre wikszo z nas zawsze bdzie ywo pamitaa: jak zareagowalimy i gdzie bylimy, gdy usyszelimy wiadomo. Czy przypominasz sobie, w jaki sposb dowiedziae si, e Simpson zosta uniewinniony? Wszystko wskazuje na to, e jednak nie pamitasz tego albo te pamitasz bdnie. Kilka dni po ogoszeniu wyroku grupa kalifornijskich studentw dostarczya badaczom szczegowych opisw tego, jak dowiedzieli si o decyzji sdu. Kiedy badacze sprawdzili pami studentw po pitnastu miesicach, tylko poowa z nich przypomniaa sobie dokadnie, w jaki sposb to nastpio. Kiedy spytano ich o to ponownie po trzech latach od wyroku, poprawnych byo mniej ni 30% wspomnie. Blisko poowa bya obarczona powanymi bdami. W tym przypadku sprawc by grzech nietrwaoci: zapominanie z czasem tego, co si wydarzyo. Codzienne 27

konsekwencje nietrwaoci pamici s nam wszystkim czasem dotkliwie - znane. Wyobra sobie na przykad, e bierzesz udzia w corocznym spotkaniu grupy zawodowej lub towarzyskiej. Na drugim kocu korytarza pojawia si umiechnita twarz i kto zblia si do ciebie z wycignit rk, woajc ci po imieniu i mwic, jak wspaniale znowu ci spotka. Umiechasz si uprzejmie i prbujesz zyska na czasie, ale w rodku czujesz narastajce uczucie paniki: kto to jest? Dlaczego nie pamitasz, eby wczeniej go spotka? On spostrzega twoje zaniepokojenie i przypomina ci, jak rok wczeniej na tym samym spotkaniu mio dyskutowalicie przy wsplnej kawie, midzy innymi o twoich cigych niepokojach zwizanych ze z pogod, ktra przeszkodzia ci w planach podrnych. Gdyby zobaczy t osob godzin lub dzie po waszym spotkaniu, na pewno by j rozpozna. Ale po roku czujesz si jak otpiay pisarz w Yumiurze", ktry nie mg przypomnie sobie kobiety twierdzcej, e proponowa jej maestwo. I ty zmagasz si z sob i cigle nie jeste w stanie przypomnie sobie zdarzenia. Mruczc niewyranie co w rodzaju mniej wicej pamitam...", czujesz si faktycznie tak, jakby spotka t osob pierwszy raz. Nietrwao moe czasami wprawi nas w zakopotanie. Moja znajoma bya na lubie przyjaciki, ktrej ma wczeniej nie poznaa. Kilka miesicy pniej na pidziesitych urodzinach teje przyjaciki spostrzega w kcie pokoju nieznajomego mczyzn. Dyskretnie zapytaa gospodyni o nieznajomego - ktry by jej mem. Znajoma twierdzi, e do dzi wzdryga si na myl o tym zdarzeniu. Nietrwao to zapewne najbardziej wszechobecny ze wszystkich grzechw pamici: dziaa niepostrzeenie, ale i nieustannie: przeszo nieubaganie zaciera si wraz z pojawianiem si nowych dowiadcze. Psychologowie i badacze ukadu nerwowego odkryli przyczyny nietrwao2S

ci i pracuj nad sposobami jej przezwyciania. cieka ku nowej erze zostaa wyznaczona, gdy mody filozof niemiecki podrujcy po Europie w pnych latach siedemdziesitych XIX w., szperajc w paryskim antykwariacie, dozna olnienia, ktre odmienio przyszo jego samego i caej psychologii.

GDY PAMI BLAKNIE

Filozof nazywa si Herman Ebbinghaus, a ksika, na ktr si natkn - autorstwa wielkiego filozofa i naukowca niemieckiego Gustawa Fechnera - prezentowaa eksperymentalne metody badania percepcji. Gdy Ebbinghaus dosta w 1878 r. swoj pierwsz posad akademick w Berlinie, nadal trzyma si olniewajcego przebysku, ktrego dowiadczy w Paryu: pami mona bada, uywajc naukowych metod. Opublikowanie odkry zajo mu siedem lat, ale jego monografia z 1885 r. wyznaczya kierunek badaniom na nadchodzce dziesiciolecia. Badajc swoj wasn pami za pomoc tysicy pozbawionych znaczenia cigw liter (psycholodzy nazywaj je nonsensownymi sylabami), ktrych sumiennie stara si uczy bez kona* Ebbinghaus przedstawi pierwsze eksperymentalne dowody na istnienie nietrwaoci pamici. Sprawdza siebie samego w szeciu rnych odstpach czasu po zapoznaniu si z list nonsensownych sylab - poczwszy od jednej godziny a do miesica. Ebbinghaus zauway raptowny spadek utrzymania w pamici sylab podczas pierwszych kilku sprawdze. Dziewi godzin po zapoznaniu si z list bezsensownych sylab zapomina okoo 60% caej listy. Pniej tempo zapominania gwatownie malao. Po miesicznym odstpie Ebbinghaus zapomnia niewiele ponad 75% tego, czego pocztkowo si nauczy- nieznacznie wicej ni zapomnia po odstpie dziewiciu god/in.
29

Ebbinghaus przeprowadza swoje eksperymenty w sterylnych warunkach laboratoryjnych, daleko od zoonoci codziennego ycia; zajmowa si pozbawionymi znaczenia cigami liter, a nie zoonymi i rnorodnymi dowiadczeniami osobistymi. Jednake, pomimo oczywistych ogranicze, te badania sprzed stu lat, w ktrych jeden czowiek uczy si i zapomina nonsensowne sylaby, maj pewien zwizek z tym, czy przypomnimy sobie zeszotygodniowc niadanie robocze za sze miesicy albo czy zapamitamy, co przeczytalimy we wczorajszej gazecie, na duej ni kilka godzin lub dni. Jego wniosek, e najszybsze zapominanie nastpuje po krtkich odstpach czasu, a pniej w duszej perspektywie czasowej ulega spowolnieniu, zosta potwierdzony niezliczonymi eksperymentami laboratoryjnymi. Wspczeni badacze pamici rozszerzyli zastosowanie krzywej Ebbinghausa poza ciany laboratorium, pokazujc, e opisuje ona kluczow wasno nietrwaoci. We wczesnych latach dziewidziesitych psycholog Charles Thompson i jego wsppracownicy z Uniwersytetu Stanowego w Kansas poddali badaniu pami studentw college'u. Studenci prowadzili w czasie semestru dzienniki, w ktrych notowali jedno wyjtkowe zdarzenie kadego dnia. Zapominanie nie byo a tak szybkie, jak w badaniu Ebbinghausa, ale ksztat krzywej zapominania codziennych zdarze by generalnie podobny do wynikw, ktre inni uzyskiwali w laboratorium. Studenci Thompsona notowali i starali si zapamita dowiadczenia rnice si wanoci. Niewiele z nich miao due znaczenie osobiste (zerwaam z moim chopakiem Jakiem"), wikszo bya raczej mao urozmaicona (ogldaem u Jima filmy na wideo od 8.00 wieczorem do 3.45 nad ranem"; Zaczlimy z Markiem robi karmelow kukurydz, ale szybko zorientowalimy si, e brakuje nam sody"). Inne dane dotyczce corocznego, wanego dla wielu ludzi wydarzenia - obiadu w dniu wita Dzikczynienia - jedno/.nacz30

nie wskazuj, e nawet wydarzenia istotne z osobistego punktu widzenia nie s odporne na nietrwao, ktra jest opisywana przez krzyw Ebbinghausa. Jak dokadnie moesz przypomnie sobie swj ostatni obiad z okazji wita Dzikczynienia? Badanie ponad 500 studentw college'u sugeruje, e to, co pamitasz, w ogromnym stopniu zaley od tego, kiedy dokadnie zadano ci to pytanie. Przez sze miesicy po wicie Dzikczynienia, w regularnych odstpach czasu, studenci byli pytani o ogln wyrazisto wspomnie dotyczcych obiadu, a take o charakterystyczne szczegy. Wyrazisto pogarszaa si gwatownie przez pierwsze trzy miesice, po czym - przez pozostae trzy miesice - nastpowa znacznie wolniejszy spadek. Po raz kolejny zaobserwowano zasadniczy ksztat krzywej Ebbinghausa - tym razem dla zdarze o istotnym znaczeniu osobistym. Jednake spadek nie by tak gwatowny jak w przypadku badania Thompsona opartego na prowadzonych dziennikach. Rnica moe wynika z tego, e pewne aspekty witecznego obiadu moemy pamita" na podstawie oglnej wiedzy o poprzednich takich obiadach. Wiemy, e prawdopodobnie jedlimy indyka, nawet jeli nie pamitamy szczeglnych cech tegorocznego dania. Wiemy te, e zapewne spotkalimy si z rodzin. Tego typu oglna wiedza, dotyczca tego, co zwykle dzieje si w wito Dzikczynienia, nie zanika w cigu kilku miesicy. Zgodnie z tym wyjanieniem, wspomnienia studentw dotyczce tego, co jedzono i kto bra udzia w obiedzie, zanikay we wzgldnie wolnym tempie. Ale wspomnienia dotyczce szczegw charakterystycznych wycznie dla ostatniego wita - takich jak ubrania, jakie mieli na sobie uczestnicy obiadu, albo tematy rozmw, jakie prowadzili - przepaday znacznie szybciej. Podobny proces zachodzi, gdy ludzie przypominaj sobie dzie pracy. Sprbuj odpowiedzie szczegowo na 31

nastpujce trzy pytania: Co robisz w typowym dniu w pracy? Co robie wczoraj? Co robie tydzie temu? Kiedy dwunastu pracownikw dziau inynieryjnego duej fabryki artykuw biurowych odpowiadao na te pytania, wystpia dramatyczna rnica pomidzy tym, co przypomnieli sobie z dnia wczorajszego, i sprzed tygodnia. Pracownicy pamitali mniej czynnoci sprzed tygodnia ni z poprzedniego dnia, a te sprzed tygodnia wydaway si elementami typowego" dnia. Czynnoci nietypowe - odbiegajce od utartego schematu - byy pamitane znacznie czciej po jednym dniu ni po tygodniu. Nastpnego dnia pami bya bliska dosownemu zapisowi poszczeglnych zdarze, pami po upywie tygodnia przybliaa si raczej do oglnego opisu tego, co zwykle si zdarza. Podobnie badanie Thompsona z dziennikami pokazao, e specyficzne szczegy, takie jak umiejscowienie zdarzenia, ludzie, ktrzy tam si znajdowali, oraz konkretna data zanikaj znacznie szybciej ni oglne znaczenie tego, co si wydarzyo. Obserwacje te s potwierdzone innymi badaniami laboratoryjnymi wskazujcymi, e wspomnienia dotyczce czasu i miejsca zdarzenia albo tego, co mwiy poszczeglne osoby, s najbardziej naraone na przemijanie. Przy wzgldnie krtkich odcinkach czasu zaznaczanych na krzywej zapominania - minutach, godzinach, dniach lub czasem duszych - pami zachowuje stosunkowo szczegowy zapis, pozwalajcy nam na odtworzenie przeszoci z sensown lub wrcz doskona dokadnoci. Jednak z upywem czasu szczegy blakn, a wzrastaj moliwoci interferencji - generowanej przez pniejsze, podobne dowiadczenia - zacierajcej nasze wspomnienia. Zatem opieramy si coraz bardziej na przekonaniu, co z grubsza si zdarzyo lub zdarza si zwykle, i prbujemy zrekonstruowa szczegy przez wnioskowanie lub wrcz czyste domysy. Nictrwao powoduje stopniowe przechodzenie od
32

szczegowych wspomnie odtwarzajcych do bardziej oglnych opisw tworzonych na nowo. Kiedy prbujemy zrekonstruowa przesze zdarzenia na podstawie oglnej wiedzy dotyczcej tego, co zwykle si zdarza, stajemy si szczeglnie podatni na grzech tendencyjnoci: wtedy wanie nasza obecna wiedza i przekonania przesikaj do wspomnie o zdarzeniach z przeszoci (zob. rozdzia 6). Kombinacja nietrwaoci i tendencyjnoci moe wpdzi nas w kopoty. Konsultant do spraw zarzdzania opowiada mi o spotkaniu, podczas ktrego wsplnik duego przedsibiorstwa dokonywa prezentacji wanemu klientowi, w obecnoci dyrektora generalnego i kilku zagranicznych inwestorw. Wsplnik odwoa si do historii - zwizanej z sytuacj klienta - dotyczcej tego, jak pewna sie fast foodw zastosowaa strategi podnoszenia cen. Historia opieraa si na zdarzeniu, ktre wsplnik pamita sprzed roku lub dwch. Jednake, zamiast odwoa si do szczegowej pamici reproduktywnej, zrekonstruowa niewiadomie detale na podstawie swojej obecnej wiedzy - tak naprawd sie nie podniosa cen. Co gorsza, osoba pracujca ^poprzednio w tej sieci niespokojnie si wiercia. Zacza robi miny, kiedy to mwi - wspomina konsultant. Kiedy wsplnik koczy opowiada, zwrcia si do swojego wsppracownika siedzcego obok, sdzc, e mwi 4szeptem. Gosem, ktry by niestety syszalny w sporej czci pokoju, powiedziaa: on nie wie, o czym mwi, oni nigdy nie podnosili cen." Speszony wsplnik straci szczegowy lad pamiciowy, ale by tego niewiadomy. Nietrwao odegraa rwnie kopotliw rol w innym, znacznie szerzej znanym zajciu, w ktrym pytania dotyczce natury zapominania osigny wag pastwow: chodzi o przypadek przesuchania przed aw przysigych Williama Jeffersona Clintona w 1WS roku.

ZAPOMINAJC MONIK

Popoudnie 17 sierpnia 1998 roku byo przeomowym momentem ledztwa w sprawie ewentualnego postawienia w stan oskarenia prezydenta Chntona. Zeznajc przed aw przysigych zwoan przez niezalenego prokuratora Kennetha Starra, Clinton odpowiada na pytania dotyczce szczegw jego zwizku z Monik Lewinsky oraz zwizanych z tym zezna w styczniu 1998 w sprawie Pauli Jones. Nie ma wtpliwoci, e uwagi Clintona z 17 sierpnia zapamita wiele osb i e znajd si one w ksikach historycznych - a to z powodu utarczek sownych z oskarycielami dotyczcych cisej definicji relacji seksualnych". Jednake z perspektywy badacza pamici terminologiczne dzielenie wosa na czworo przez Clintona nie jest tak interesujce, jak druga walka, ktr stoczy tamtego popoudnia: walka z waciw pamici nietrwaoci i narzucanymi przez ni ograniczeniami. Luki pamici Clintona w zeznaniach przed aw przysigych i wczeniejsze zeznania pod przysig w sprawie Jones powszechnie byy postrzegane jako wyrachowany i wygodny sposb ominicia kopotliwych wyzna. Podejmowane przez oskarycieli prby wyjanienia tej kwestii opieray si na ich intuicji dotyczcej tego, co mona, a czego nie mona zapomnie z dowiadcze w rnych odstpach czasu od ich zajcia. Dyskusj t - nad nietrwaoci pamici - obrazowo ilustruje wymiana zda pomidzy Clintonem a oskarycielem Solem Wisenbergiem dotyczca spotkania prezydenta z Vernonem Jordanem wieczorem 19 grudnia 1997 roku. Wczeniej tego dnia Jordan spotka si ze skrajnie zde nerwowan Monik Lewinsky, ktra wanie dowiedziaa si. e niezalene biuro ledcze wysao do niej wezwanie. Jordan powiedzia nastpnie Clintonowi o rozwoju sytuacji. 17 sierpnia, blisko osiem miesicy pniej, Wisenbetr
34

skupi si na tym, co Clinton powiedzia o spotkaniu z Jordanem w styczniu 1998. Kiedy spytano go, czy ktokolwiek inny, poza jego adwokatami, kiedykolwiek powiedzia mu, e Lewinsky dorczono wezwanie biura ledczego, Clinton odpowiedzia adwokatom Jones: Nie sdz." Ale to stwierdzenie nie wydao si Wisenbergowi przekonujce: Panie prezydencie, trzy i p tygodnia wczeniej pan Jordan specjalnie uda si do Biaego Domu, aby powiedzie panu, e Lewinsky dostaa wezwanie, jest zrozpaczona i ma na pana punkcie obsesj. A pan nie moe sobie tego przypomnie trzy i p tygodnia pniej?". Clinton odpowiedzia, e jego pami nie jest taka jak kiedy, i przytoczy moliwe wyjanienia swoich ostatnich problemw dotyczcych zapominania:
...Chciabym powiedzie co na temat mojej pamici - zostaem obdarowany i uprzywilejowany w yciu dobr pamici. Jestem zaszokowany, podobnie jak czonkowie mojej rodziny i moi przyjaciele tym, jak wiele rzeczy zapomniaem w cigu ostatnich szeciu lat. Sdz, e wynika to z tempa ycia oraz wagi wydarze w yciu prezydenta, poczonych z presj tego czteroletniego dochodzenia i wszystkich innych spraw, ktre si wydarzyy. Jestem zdumiony - wielokrotnie zdarzao mi si, e dosownie nie pamitaem ostatniego tygodnia.

Wisenberg natychmiast podchwytuje zwierzenia Clintona dotyczce jego problemw z pamici. Czy twierdzi pan, e kiedy pana o to pytano, zapomnia pan, e Vernon Jordan przyszed 19 grudnia -jedyne trzy tygodnie wczeniej - i powiedzia o spotkaniu i o tym, e Monika dostaa wezwanie?". Nie potwierdzajc wprost, Clinton przyznaje, e mg zapomnie pewne szczegy wizyty Jordana. Jest cakiem moliwe, e pogubiem si", uznaje, a nastpnie stwierdza bardziej zdecydowanie: Mog jedynie powiedzie, e nie pamitaem wszystkich szczegw tej rozmowy." Biorc pod uwag natrtne ciganie Clintona przez "iuro ledcze, pytania Wiscnberga mona by uzna za

niewybredne wiercenie dziury w brzuchu przez agresywnego oskaryciela. Jednake inne fragmenty zeznania pod przysig wskazuj, e Wisenberg nie podawa w wtpliwo twierdze Clintona dotyczcych zapominania, gdy wydaway si one bardziej przekonujce. Porwnajcie kontrowersyjn wymian zda na temat zapominania w przecigu trzech tygodni z przypadkiem, ktry wydarzy si pniej podczas zezna pod przysig przed aw przysigych. Clinton zostaje zapytany o spotkanie ze swoim bliskim wsppracownikiem Johnem Podest siedem miesicy wczeniej. Dwudziestego trzeciego stycznia, dwa dni po tym, jak sprawa Lewinsky zostaa upubliczniona, Clinton rzekomo powiedzia Podecie, e nie utrzymywa z Lewinsky adnego rodzaju stosunkw intymnych. Pytany o t rozmow, Clinton przyznaje, e starannie zaprzecza takim twierdzeniom wobec wielu rnych osb, pord ktrych mg take znajdowa si Podest, ale ponownie twierdzi, e nie pamita szczegw: CLINTON: Nic pamitam tego konkretnego spotkania, o ktre pan pyta, ani konkretnych wypowiedzi, do ktrych si pan odwouje. WISENBERG: Nie pamita pan... CLINTON: Siedem miesicy temu, nie - niemoliwe, ebym pa mita. W przeciwiestwie do swego dociekliwego sondowania na temat pozornego zapominania o spotkaniu sprzed trzech tygodni, Wisenberg pozostawia to stwierdzenie be/ komentarza. Jest gotowy uzna sab pami w sprawie wzgldnie rutynowej rozmowy sprzed siedmiu miesicy, ale jest podejrzliwy, gdy chodzi o jakiekolwiek stwierdzenia dotyczce zapominania w czasie zaledwie trzech tygodni Sedno problemu sprowadza si wic do pytania Ebbinghausa: Jak duo mona rzeczywicie zapomnie w rnych odstpach czasu od danego zdarzenia?

Jakakolwiek bya motywacja Clintona podczas zezna, jego wasne wyznanie - dotyczce zamtu zwizanego ze szczegami tego, co si wydarzyo - jest dokadnie tym rodzajem zapominania, jakiego mona si spodziewa zarwno na podstawie bada laboratoryjnych, jak i prowadzonych w warunkach naturalnych. Niemniej jednak sceptycyzm Wisenberga wobec tego, e Clinton mg cakiem zapomnie spotkanie z Jordanem po zaledwie trzech tygodniach, jest w peni uzasadniony. Z drugiej strony, Clinton wykaza si dogbn wiadomoci rnicy pomidzy pamici ogw a pamici szczegw. Na przykad, kiedy opisywa swoje pierwsze kontakty z Lewinsky w pocztku 1996 roku, przyzna, e spotka j prawdopodobnie okoo piciu razy, ale szczegowo pamita tylko dwa spotkania. Clinton podaje jednoznaczne rozrnienie pomidzy swoimi szczegowymi wspomnieniami a tymi bardziej oglnymi:
Pamitam dokadnie - mam szczegowe wspomnienia dotyczce dwch spotka. Nie pamitam, gdzie to byo. Ale pamitam, kiedy dwukrotnie, w niedzielne popoudnie, przyniosa mi papiery, zostaa i bylimy sami. I jestem szczerze przekonany - chocia nie pamitam tego w szczegach, jestem waciwie pewien - e zdarzyo si to wicej razy, zapewne jeszcze dwa, trzy razy. Tyle mog powiedzie. Tyle mog sobie przypomnie. Ale nie pamitam, kiedy to byo. o jakiej porze dnia i co si dokadnie dziao. Mam tylko oglne wspomnienie - powiedziabym, e z pewnoci widziaem j wicej ni dwa razy w okresie od stycznia do kwietnia 1996, kiedy tam pracowaa.

Czy Clinton przekrca swoje zeznania, aby unikn niewygodnego wyznania? Moliwe, e tak, ale z perspektywy zarwno bada laboratoryjnych, jak i prowadzonych w warunkach naturalnych, trudno byoby znale bardziej trafn ilustracj tego, jak pami blaknie z czasem.

NARZEKANIA REDNIEGO POKOLENIA

Jakiekolwiek by byy przyczyny utyskiwania ponadpidziesicioletniego Clintona na wasn pami, nie jest on jedyny wrd swoich rwienikw: rekordowo dua liczba przedstawicieli starzejcego si pokolenia powojennego wyu demograficznego narzeka na nasilajc si skonno do zapominania. Badania laboratoryjne wskazuj, e cz tych konstatacji moe by w peni uzasadniona. Liczne eksperymenty powiadczaj, e starsi ludzie (przede wszystkim po szedziesitce lub siedemdziesitce, ale take czasem ju po pidziesitce) maj powaniejsze ni studenci college'u trudnoci z zapamitywaniem informacji, o ktrej nauczenie si byli proszeni przez eksperymentatora. Co wicej, nawet jeli starsi bd pamita list sw lub inny materia eksperymentalny rwnie dobrze, jak modsza grupa po upywie kilku minut, ich pami pogorszy si gwatownie po kilku dniach lub tygodniach. Deficyty pamiciowe s widoczne zwaszcza wtedy, kiedy osoby starsze s proszone o przypomnienie sobie szczegw danego dowiadczenia, takich jak: kiedy i gdzie dokadnie zostao ono przeprowadzone. Ludziom starszym umykaj pewne specyficzne szczegy i maj oni - silniejsz niz modzi - tendencj do polegania na oglnym przekonaniu, e co si wydarzyo. Od kiedy starzenie si zaczyna wpywa na pogorszenie si pamici? To pytanie jest wane dla milionw przed stawicieli wyu demograficznego wchodzcych wanie w wiek czterdziestu i pidziesiciu lat (wie si ono tak e ze stwierdzeniami Clintona, ktry w sierpniu 1998 miai 52 lata). Poniewa wikszo bada nad starzeniem si pa mici porwnywaa studentw college'u z emerytami wzgldnie mao wiadomo o ludziach w wieku porednim W jednym z niedawnych bada ludzie, ktrzy osign!' trzydziestk, czterdziestk, pidziesitk, szed/iesitk-

lub siedemdziesitk, przechodzili rnorodne testy pamiciowe (pierwszy raz w 1978 roku i ponownie w 1994). Osoby, ktre na pocztku eksperymentu (w 1978) miay pidziesit lat lub wicej, sabiej wypaday przy uczeniu si i przywoywaniu z pamici list sw i historyjek w roku 1994, ni robiy to w roku 1978. Te, ktre miay trzydziestk w 1978, w drugim etapie wypaday sabiej tylko przy historyjkach. Porwnujc wyniki trzydziestolatkw i pidziesiciolatkw z roku 1978 stwierdzono, e starsza grupa bya sabsza zarwno w przypominaniu sobie sw, jak i historyjek. A zatem problemy z przypominaniem sobie historii zaczynaj si najpniej pod koniec czterdziestki, a najwczeniej okoo 45 roku ycia, podczas gdy problemy z zapamitywaniem sw nie pojawiaj si przed osigniciem pidziesitki. Pomyln wiadomoci jest to, e w adnym przypadku obnienie sprawnoci nie byo due, osoby starsze rednio przypominay sobie okoo 10-15% materiau mniej ni modsze. Kiedy czowiek osiga szedziesitk lub siedemdziesitk, nietrwao pamici staje si bardziej wyrazista i konsekwentna. Ale nawet wrd tych grup badanych sabe przypominanie nie jest nieuchronn konsekwencj starzenia si: osoby starsze znaczco rni si pomidzy sob pod wzgldem nietrwaoci pamici. Na przykad w jednym z bada liczna grupa siedemdziesiciolatkw (okoo 20%) przypomniaa sobie tyle samo sw z uprzednio prezentowanej listy, co studenci. Dlaczego niektre osoby w starszym wieku systematycznie wykazuj wiksz podatno na przemijalno ladw pamiciowych ni ludzie modsi z grupy porwnawczej, podczas gdy u innych pogorszenie prawie nie nastpuje? Kilka doniesie wskazuje, e zapewne odgrywa tu rol poziom wyksztacenia. Na przykad w niedawnym badaniu holenderskim osobom starszym (w wieku: od 65 do 69; od 70 do 74; od 75 do 79 oraz od 80 do 85 lat) dawano

do nauczenia si listy sw. Nastpnie proszono je o odtworzenie list bezzwocznie oraz po upywie 30 minut. Utrata informacji po trzydziestominutowym odstpie bya znaczniejsza i zauwaalna we wczeniejszym wieku u ludzi z niszym wyksztaceniem ni u tych o wyszym poziomie wyksztacenia. Podczas gdy szedziesiciopicio-, szedziesiciodziewiciolatkowie w obu podgrupach po upywie 30 minut odtwarzali ok. 65% nauczonego materiau, osiemdziesicio-, osiemdziesiciopiciolatkowie 0 wyszym wyksztaceniu cigle pamitali 60%, a ci o niszym jedynie 50%. Badacze zwrcili uwag, e wyniki te mog odzwierciedla powszechniejsze wystpowanie choroby Alzheimera 1 innych form demencji u osb z niszym poziomem wyksztacenia. Moliwe, e wie si to z mniejszymi ni u ludzi lepiej wyksztaconych rezerwami umysowymi", ktre mona uruchomi w razie potrzeby. Naukowcy dawno rozrnili normalne osabienie pamici towarzyszce starzeniu si (czasem mwi si o nim jako o agodnym roztargnieniu staroci") od bardziej znaczcego pogorszenia, towarzyszcego faktycznej patologii mzgu, jak jest choroba Alzheimera. Mzg pacjentw z chorob Alzheimera jest znieksztacony przez osadzanie si pytek starczych biaek zwanych amyloidami, oraz przez skrcone wkna nerwowe zwane splotami neurofibrylarnymi, ktre zaburzaj prawidowe funkcjonowanie komrek nerwowych. Eksperymenty pokazay, e w porwnaniu z osobami zdrowymi chorzy na Alzheimera zachowuj w pamici niewiele ze swoich ostatnich przey. Wana seria bada neurologa Hermana Buschke i jego wsppracownikw wykazaa, e na podstawie poziomu zapominania w testach pamici sw mona odrni zdrowe osoby w starszym wieku od tych z chorob Alzheimera. W najprostszej wersji testu osoby badane widziay kart k z czterema sowami nalecymi do rnych kategorii 40

Kiedy eksperymentator wypowiada nazw kategorii (np. warzywo), badany wskazywa na odpowiednie sowo na kartce (np. ziemniak). Procedura ta zapewnia utrzymanie uwagi na sowach i sprawdza ich rozumienie. Po kilku minutach badani mieli sami zapamita sowa, ale dostawali wskazwki w postaci nazw kategorii, gdy ktrego zapomnieli. Poraka w przypomnieniu sobie sowa, gdy jako wskazwka podana zostaje kategoria, prawdopodobnie odzwierciedla utrat ladu pamiciowego w krtkim odstpie czasu. Sabe wykonanie tego zadania jest niemal bez wyjtku zwizane z wystpowaniem choroby Alzheimera lub innej formy demencji. Test ten dziaa, poniewa choroba Alzheimera znaczco nasila nietrwao pamici w porwnaniu z jakimikolwiek zmianami zwizanymi z normalnym starzeniem si. Psychologowie i neurofizjologowie badajcy pami zgadzaj si co do tego, e nietrwao jest wszechobecna i narasta z wiekiem. Strawili jednak dziesiciolecia, cierajc si z pozornie prostym, a jednak irytujco trudnym pytaniem: dlaczego tak si dzieje?

NARODZINY LADU PAMICIOWEGO

Ludzki mzg jest zapewne najbardziej skomplikowanym obiektem w caym wszechwiecie, skadajc si z okoo stu miliardw komrek nerwowych i jeszcze wikszej liczby pocze (synaps) pomidzy nimi. Badacze ukadu nerwowego, ktrzy zwykle badaj pami u szczurw, krlikw. map, ptakw, a nawet limakw morskich, mog rejestrowa sygnay elektryczne lub chemiczne bezporednio z pojedynczych neuronw lub usuwa dokadnie pewne czci mzgu. Tego typu nieograniczony dostp do mzgu zawsze wywoywa pewn zazdro ze strony psychologw, takich jak ja. Nie mielimy technik do badania wntrza mzgu
41

ludzkiego porwnywalnych precyzj z metodami stosowanymi w badaniach nad zwierztami, a wzgldy etyczne nic pozwalay na dokonywanie lezji w eksperymentach na mzgu ludzkim. To troch tak, jakby boki nauki dopuciy innych badaczy ukadu nerwowego do samego rodki! sanktuarium mzgu, a psychologom pozostawiy jedynie dostp do informacji porednich. Usilnie dc przynajmniej do rzucenia okiem na wntrze sanktuarium, psychologowie opierali si przede wszystkim na eksperymentach samej natury: przypadkach w ktrych ludzie dowiadczali utraty pamici w wyniku uszkodze okrelonych czci mzgu. W najsynniejszym - z kiedykolwiek opisanych - przypadku mody mczyzna, znany pod inicjaami HM, by w 1953 roku operowa ny z powodu trudnej w leczeniu epilepsji. Neurochiruru William Beecher Scoville usun wewntrzne czci pata skroniowego w obydwu pkulach mzgu HM (zob. rys. 1 i 2). Po operacji pacjent wydawa si zachowywa normalnie pod niemal kadym wzgldem. Postrzega wiat wok siebie, prowadzi zwyke rozmowy, a w testach inteligencji osiga takie same wyniki, jak przed operacj. A jednak dziao si co straszliwie zego: HM zdawa si zapomina codzienne dowiadczenia natychmiast po tym, gdy one nastpiy. Nie by w stanie zapamita rozmowy sprzed kilku minut. Nie rozpoznawa lekarzy, ktrzy pracowali z nim na co dzie. Zapomina, e zjad lunch, gdy tylkt* zabrano ze stou talerz. Tak niesamowita forma krtko trwaoci pamici nkaa go blisko pidziesit lat: nigd\ nie zaobserwowano nawet ladu poprawy. Przypadek HM ukaza zadziwiajce powizania nietrwa oci pamici z wewntrznymi partiami pata skroniowego Poniewa jego amnezja bya tak rozlega, struktur}', ktre zostay usunite z jego mzgu - a byy to midzy innymr hipokamp, o ksztacie podkowy, i cz obszaru pooone go za nim. zwana zakrtem hipokampa fascynowa
42

badaczy pamici, odkd przypadek HM zosta po raz pierwszy opisany. Struktury te s najwczeniej atakowane i najpowaniej uszkadzane przez pytki starcze i sploty neurofibrylarne w chorobie Alzheimera, co najprawdopodobniej wyjania, dlaczego chorzy maj najwiksze problemy z pamitaniem niedawnych dowiadcze. Ostatnio boki nauki stay si przychylniejsze psychologom. W minionej dekadzie bylimy wiadkami rozwoju nowych, doniosych narzdzi obrazowania mzgu, ktre pozwalaj nam na dostp do niego podczas uczenia si i zapamitywania. Technika najbardziej w tej chwili fascynujca badaczy to wykorzystanie czynnociowego rezonansu magnetycznego, w skrcie fMRI. Mechanizm dziaania polega na wychwytywaniu zmian w dopywie krwi do mzgu. Kiedy jaki rejon mzgu si uaktywnia, potrzebuje wicej krwi ni w warunkach niszej aktywnoci. Jednake kiedy wzrasta przepyw krwi, dzieje si co dziwnego: nastpuje czasowa przewaga hemoglobiny natlenionej w stosunku do odtlenionej, co zwiksza sygna fMRI. Uywajc tej techniki, badacze mog okreli, ktre czci mzgu rozwietlaj si" w trakcie aktywnoci poznawczych. Stosowanie fMRI pozwala nam na cakiem precyzyjn lokalizacj zmian w przepywie krwi, z dokadnoci do kilku milimetrw. Dokadnie tak jak astronomowie mogli spojrze na niebo dziki teleskopowi, biologowie wejrze w komrki organizmw ywych dziki mikroskopowi, fMRI (podobnie jak powizana z nim technika zwana pozytronow tomografi emisyjn, inaczej PET) otworzyo ludzki mzg przed psychologami i wszystkimi badaczami ukadu nerwowego. Kiedy badacze pamici zaczli stosowa metody fMRI i PET, zapanowao ogromne podniecenie zwizane z moliwoci naocznego przekonania si, co dzieje si w czciach pata skroniowego, ktre usunito HM obsza
43

kora ruchowa kora czuciowa pat czoowy , pat ciemieniowy

pat potyliczny pat skroniowy

kora mzgowa

ciao migdaowate hipokamp mdek 44

rach w sposb oczywisty majcych kluczowe znaczenie dla zrozumienia nietrwaoci pamici. Jednake po pierwszych obiecujcych doniesieniach nastpio pasmo niepowodze. Pod koniec 1997 roku mj zesp badawczy sign po nowy sposb testowania tego problemu za pomoc fMRI. Rozwamy nastpujce pytania: Jeeli mierz aktywno twojego mzgu, w momencie kiedy uczysz si listy sw, czy mog na podstawie tej aktywnoci przewidzie, ktre sowa bdziesz pniej pamita, a ktre zapomnisz? Czy pomiar aktywnoci mzgu, w momencie gdy percepcja jest przeksztacana w pami, pozwala naukowcom przewidzie p~rzysze pamitanie lub zapominanie tego konkretnego zdarzenia? Jeeli tak, ktre regiony naley obserwowa, eby to przewidzie? Z powodu ogranicze technicznych wczesne badania z uyciem fMRI (i PET) nie pozwalay

RYSUNEK 1. Pomimo e nic ma prostego - jeden-do-jednego - odwzorowania pomidzy poszczeglnymi obszarami mzgu i grzechami pamici, pewne obszary mzgu szczeglnie wi si z konkretnymi przewinieniami". Zaczniesz rozumie lokalizacj obszarw, gdy zauwaysz, e kada pkula mzgowa dzieli si na cztery paty, czoowy, skroniowy, ciemieniowy i potyliczny. Rysunek 1 przedstawia kady z tych patw z perspektywy powierzchni lewej pkuli. Rysunek 2 pozwala na zajrzenie pod powierzchni i zobaczenie struktur znajdujcych si we wntrzu mzgu. RYSUNEK 2. Hipokamp i ssiadujce z nim struktury w wewntrznych czciach pata skroniowego s szczeglnie istotne dla grzechu nietrwaoci. Czci pita czoowego (rys. I) take maj znaczenie dla nietrwaoci, ale odgrywaj istotniejsz rol w grzechach roztargnienia i bdnej atrybucji, a tak/e mog hyc zwia/anc / gr/cchem podatnoci na sugesti. Obszar usytuowany / przodu pita skroniowego (rys. (. u dou z lewej) okazuje si mice znaczenie dla gizecm blokowania. Ciao migda owate jest cile /wizane / grzechem uporczywoci. Niewiele wiadomo o tym, ktre obszary mzgu zwizane sa z grzechem tendencyjnoci, ale mog to by fragmenty lewej pkuli Hd pokazywa iclacje pomid/\ unkcjami mzgu i kadym z s.'ivi-chow pamici w poszczclnwli rozdzr.i 'ach.

na stawianie takiego pytania. W 1997 badania te byy ju? na tyle zaawansowane, e mona byo, przynajmniej teoretycznie, takie pytanie postawi i uzyska na nie odpowied. Dziki wsplnym staraniom nasza grupa w centrum obrazowania Massachusetts Genera Hospital, pod kierownictwem dwch modych talentw w badaniach fMRI Anthony'ego Wagnera i Randy'ego Bucknera, zaproponowaa eksperyment wymagajcy od uczestnikw znacznego wysiku. Skaner MRI nie jest luksusowym apartamentem: lec na wznak, zostajesz wepchnity gow naprzd do wskiej rury. Potem leysz kompletnie nieruchomo przez godzin albo dwie (ruch zaburza zapis sygnau fMRI). wykonujc zadanie wymylone przez eksperymentatora. Przez cay ten czas skaner nadaje gony urywany sygna, poniewa do wykrywania aktywnoci mzgowej uywane jest mocne pole magnetyczne. Przebywajc bez ruchu w tej haaliwej rurze uczestnicy naszego eksperymentu widzieli kilkaset sw, wywiet lanych co kilka sekund za pomoc komputera i specjalne go systemu luster. Aby upewni si, e zwracaj oni uwag na kade sowo, prosilimy naszych ochotnikw o decydowanie przy kadym sowie, czy odnosi si ono do czego abstrakcyjnego (tak jak myl"), czy do czego^ konkretnego (tak jak ogrd"). Dwadziecia minut po zakoczeniu skanowania pokazywalimy badanym wyra zy, ktre ju widzieli, pomieszane z tak sam liczb wy razw, ktrych nie widzieli, i prosilimy o wskazywanie ktre pamitaj, a ktre nie. Wiedzielimy na podstawi wstpnych bada, e pewne sowa zapamitaj, a intu zapomn. Czy na podstawie siy sygnau fMRI mona byo przewidzie, ktre z nich bd pamitane, a ktre zosta n zapomniane? Mona byo. Dwa obszary mzgu wykazyway zwiksz n aktywno, gdy ludzie dokonywali oceny (wg kryterium 46

abstrakcyjne/konkretne) sw, ktre pniej pamitali, w porwnaniu z poziomem aktywnoci przy sowach nastpnie zapomnianych. Co najistotniejsze, jeden z obszarw znajdowa si w wewntrznej czci pata skroniowego: by to zakrt hipokampa w lewej pkuli - ten fragment, ktry chirurg usun HM. Drugi obszar, ktrego aktywno pozwala przewidzie pniejsze pamitanie, by usytuowany bardziej z przodu, w dolnej lewej czci rozlegej strefy zwanej patami czoowymi. Nie by to zupenie nieoczekiwany wynik, poniewa wczeniejsze badania z uyciem technik obrazowania mzgu wskazyway ju, e dolna lewa cz patw czoowych pracuje szczeglnie ciko podczas opracowywania nowych informacji przez kojarzenie ich z tym, co ju si wie. Psychologowie poznawczy wiedzieli od lat, e na nietrwao pamici wpywa to, co dzieje si w czasie rejestrowania, czyli kodowania nadchodzcych informacji: generalnie wicej opracowywania w trakcie kodowania prowadzi do polepszenia pamici. Wyobramy sobie na przykad, e pokazuj ci list sw do zapamitania zawierajc sowa: so, SAMOCHD, st i DRZEWO. Przy poowie sw prosz o ocen, czy odnosz si one do istot oywionych, czy nie; przy drugiej poowie prosz o decyzj, czy s pisane maymi, czy wielkimi literami. Gdy wszystkie inne warunki bd jednakowe, zapamitasz znacznie wicej sw, ktre oceniae wedug kryterium ywotnoci, ni tych ocenianych wedug typu liter. Zastanawianie si, czy sowo odnosi si do czego oywionego, czy nie, pozwala na ..opracowanie" sowa w odniesieniu do tego, co wczeniej wiedziae o jego znaczeniu. Natomiast ocena typu liter w niewielkim tylko stopniu powoduje powizanie sowa z posiadan wiedz. Inne eksperymenty wykazay, e pami si polepsza, gdy ludzie ukadaj zdania lub historyjki czce ze sob informacj przeznaczon do zapamitania ze znanymi im faktami i skojarzeniami. 47

Sdzilimy, e co podobnego nastpi w naszym eksperymencie z uyciem fMRI. Kiedy lewy pat czoowy by silnie pobudzony, ludzie mogli lepiej opracowywa'" sowo z listy, w sensie odnoszenia go do indywidualnej wiedzy - przywoywania skojarze lub wyobrae - ni kiedy obszar ten by sabiej aktywowany. Przypuszczalimy, e lewy zakrt hipokampa pomaga nastpnie w zachowaniu tego opracowania" w pamici. Oba te obszary mzgu, pracujc razem, pomagaj w przeksztaceniu spostrzeenia danego sowa w trwa pami jego prezentacji. Mniej wicej w tym samym czasie, gdy przeprowadzalimy nasze badanie, inna grupa - z Uniwersytetu Stanforda - zakoczya podobny projekt. W czasie skanowania ludzie ogldali obrazki przedstawiajce codzienne scenki (zamiast sw) i nastpnie po kilku minutach prbowali je sobie przypomnie. Wyniki byy niemal identyczne jak nasze, poza tym, e dotyczyy prawej pkuli. Poziom aktywnoci dolnej czci prawego pata czoowego oraz rwnoczenie lewego i prawego zakrtu hipokampa pozwalay przewidywa nastpujce pniej przypominanie sobie lub zapominanie obrazkw, ktre ogldali uczestnicy badania. Oba odkrycia ukadaj si w sensown cao: wczeniejsze badania sugeroway, e prawa pkula jest odpowiedzialna za kodowanie obrazw, podczas gdy lewa odpowiada za przetwarzanie sw. Wyniki tych dwch bada byy ekscytujce midzy innymi dlatego, e jest co fascynujcego, niemal jak w scien ce fietion, w zagldaniu do czyjego mzgu i przepowiada niu na tej podstawie, co w przyszoci bdzie on pamita! a co zapomni. Poza prb naukowego przepowiadania przyszoci w badaniach tych udao si uchwyci lady najwczeniejszych przyczyn zawodnoci pamici w trwajcych uamek sekundy operacjach kodowania informacji w momencie narodzin ladu pamiciowego. To, co dzieje si 48

w obszarach patw czoowych i zakrtw hipokampa w tych krytycznych momentach, determinuje - co najmniej czciowo - czy dowiadczenie zostanie zapamitane na cae ycie, czy te pody drog opisan przez Ebbinghausa aby popa w nico zapomnienia.

PIERWSZE SEKUNDY PO SPOSTRZEENIU

W pnych latach 50. w czasopismach psychologicznych ukazay si dwa artykuy, ktre wprawiy w osupienie tych nielicznych wtedy naukowcw, ktrzy specjalizowali si w badaniu pamici. Wychowani w tradycji Ebbinghausa, byli oni przyzwyczajeni do obserwowania trajektorii zapominania w czasie mierzonym w godzinach, dniach czy tygodniach. Nowe badania pokazay, e gdy ludziom dawano do wykonania niewtpliwie proste zadanie: zapamitania trzech bezsensownych sylab, zapominali je oni niemal cakowicie przed upywem 20 sekund. Nic podobnego nigdy wczeniej nie zaobserwowano. Klucz do zrozumienia tej ewidentnej anomalii ley w zasadniczej zmianie zachodzcej w momencie narodzin ladu pamiciowego: przejciu z pamici chwilowej, czyli krtkotrwaej, do bardziej trwaej formy - pamici dugotrwaej. Zachowanie informacji przez dnie, tygodnie lub lata zaley od dwch podstawowych postaci pamici dugotrwaej. Pami epizodyczna wspiera zachowywanie osobistych dowiadcze, ktre zdarzyy si w konkretnym czasie i przestrzeni: takich jak przyjcie urodzinowe-niespodzianka, w ktrym brae udzia w zeszym tygodniu, czy pierwsze przedstawienie na Broadwayu, jakie widziae podczas wizyty w Nowym Jorku, gdy bye dzieckiem. Pami semantyczna pozwala na nabycie i wykorzystanie wiedzy oglnej i pewnych faktw: np. tego. e John Adams i Thomas Jefferson byli gwnymi twrcami Deklaracji Niepod-

legoci. a Yankee Stadium to Dom Zbudowany przez Rutha 2 . Jednake pomidzy momentem spostrzegania a ostatecznym ustaleniem si dugotrwaego ladu w pamici epizodycznej lub semantycznej wcza si trzeci rodzaj pamici. Okrelany jako pami robocza", pozwala na podtrzymanie maej iloci informacji przez krtki okres, w czasie gdy czowiek zajmuje si takimi czynnociami poznawczymi jak: czytanie, suchanie, rozwizywanie problemw, wnioskowanie czy mylenie. Potrzebujesz pamici roboczej do zrozumienia kadego ze zda, ktre dotychczas napisaem. Jeeli nie masz moliwoci przechowania pocztku zdania w trakcie odczytywania dalszego cigu, nie bdziesz wiedzia, co miaem na myli, gdy dojdziesz do jego koca. Rozwamy nastpujce dwa zdania: Kurs by tak zy, e Jan nudzi si jak potpieniec. Kurs by tak zy, e Jan zdecydowa si nie wymienia pienidzy. Nie jeste w stanie rozstrzygn, czy kurs odnosi si do zaj w szkole, czy do waluty, jeli nie utrzymasz w pamici tego sowa do koca zdania. Pami robocza wanie to ci umoliwia, jednake system musi cigle wymazywa wszystko, co nie jest na bieco potrzebne, aby przeznaczy swe zasoby na czasowe przechowanie napywajcych informacji. Jeli nie zostanie dokonany szczeglny wysiek - taki jak wielokrotne powtarzanie zdania - informacja zostanie utracona przez system niemal natychmiast po tym, jak si do niego dostanie. Zaskakujce ukazanie procesu gwatownego zapominania pod koniec lat 50. dotyczyo tej wanie waciwoci pamici roboczej. Natychmiast po prezentacji bezsensw^ nej sylaby, ktrej trzeba byo si nauczy, badani byli proPolskim odpowiednikiem mogoby by: Paac Kultury to dai narodu radzieckiego" (przyp. tum.).

50

szeni o odliczanie wstecz trjkami, poczynajc od stu. Uniemoliwiono im w ten sposb powtarzanie sylab i tym samym utrzymanie ich w umyle, a to spowodowao gwatown utrat informacji z pamici roboczej. Wszyscy dowiadczylimy tego rodzaju nietrwaoci pamici. Po wykrceniu numeru operatora w celu poczenia si z jakim numerem musisz dokona wyboru pomidzy zapaceniem kilku dodatkowych centw za poczenie przy pomocy asystentki, lub wykonaniem tego samemu. Jeli powicisz czas na podejmowanie takiej decyzji, numer, o ktry ci chodzi, zniknie z twojej pamici, poniewa nie powtarzasz go w mylach. Najprawdopodobniej operatorzy telefoniczni zdaj sobie spraw z konsekwencji byskawicznego zapominania: zapomniawszy numer w czasie podejmowania decyzji, ludzie mog by bardziej skonni zapaci troch wicej za pomoc telefonistki, ni ponownie sprawdza numer. Podobnie wszyscy bywalimy sfrustrowani nag utrat wtku podczas swobodnej pogawdki. Suchajc przyjaciela, przypominasz sobie raptem o czym wanym, co chcesz mu powiedzie. Ale jeli ten nieoczekiwanie zmieni temat i zacznie wyjawia ci ostatnie plotki na temat wsplnego znajomego, nagle zdasz sobie spraw, e zapomniae wasn ciekawostk, ktr chciae mu przekaza. Zawrcenie z obranego toru mylenia i powrt do tego, co chciae powiedzie, moe wymaga od ciebie sporego wysiku. Gwn przyczyn natychmiastowej utraty informacji z systemu pamici roboczej jest jej element zwany ptl fnologiczn. Termin ten zosta po raz pierwszy zaproponowany przez brytyjskiego psychologa Alana Baddclcya. Ptla fonologiczna umoliwia nam czasowe utrzymanie informacji jzykowej. Baddeley uwaa ptl za niewolniczy" podsystem, ktry wspomaga centralny orodek wykonawczy pamici roboczej. Orodek ten reguluje przepyw informacji 51

do i z pamici dugotrwaej. Jednake z powodu cigego bombardowania nadchodzcymi informacjami czsto wymaga on wspomagania. Dostarcza je wanie ptla fonologiczna, czasowo przechowujc sowa, cyfry i inne elementy mowy. Pocztkowo na istnienie tego podrzdnego systemu wskazyway badania przypadkw pacjentw z urazami mzgu, ktrych problemy z pamici s niemal dokadnym lustrzanym odbiciem zaburze pacjenta HM. Mimo e jego pami dugotrwaa dotyczca codziennych dowiadcze praktycznie nie istnieje, HM nie ma adnych trudnoci, gdy prezentuje mu si cig liczb i prosi o ich natychmiastowe powtrzenie. Moe on z atwoci odtworzy cig szeciu lub siedmiu cyfr - tak samo jak robi to ludzie zdrowi. Na pocztku lat 70. neuropsychologowie Tim Shallice i Elizabeth Warrington opisali intrygujcy przypadek pacjenta, znanego pod inicjaami KF, ktry nie mia adnych trudnoci w zapamitywaniu codziennych dowiadcze w pamici dugotrwaej, natomiast nie by w stanie odtworzy natychmiastowo wicej ni jednej cyfry! KF (i inni pacjenci z podobnymi objawami) dowiadczyli udaru, ktry spowodowa zniszczenie tylnej czci pata ciemieniowego na powierzchni lewej pkuli, ale nic dotkn wewntrznych partii pata skroniowego (ktre usunito HM). Odwrcony obraz zaburze u HM i KF pokazuje, e ptla fonologiczna moe funkcjonowa niezalenie od pamici dugotrwaej. Wyniki te skaniaj jednak do po stawienia pytania, jak ona peni funkcj. Skoro osoby z zaburzon ptl nie maj problemw z utrwalaniem nowych ladw pamiciowych w pamici dugotrwaej, to do czego w ogle jej potrzebuj? Z ca pewnoci system ten nie wyewoluowa po to, by pomc nam w zapamitywaniu numerw telefonicznych na kilka sekund. Do lal 80. funkcja ptli fonologicznej wydawaa si tak niejasna

e pewien cynik szydzi z niej jako z pryszcza na twarzy poznania". Teraz wiemy ju, jak znaczce i powane konsekwencje zwizane s z natychmiastowym zapominaniem spowodowanym uszkodzeniem tego elementu. Pierwsze wskazwki pochodziy z analizy przypadku innego pacjenta z uszkodzeniem mzgu powodujcym wyeliminowanie ptli fonologicznej. Pacjent ten mg uczy si par sw w swoim jzyku ojczystym (woskim) rwnie szybko jak grupa kontrolna (osoby zdrowe). Ale w przeciwiestwie do zdrowych rodowitych uytkownikw jzyka woskiego nie by w stanie nauczy si sw woskich zestawionych z nieznanymi sowami rosyjskimi. Kolejne badania przyniosy podobne rezultaty: pacjenci z uszkodzon ptl fonologiczn byli niemal cakowicie niezdolni do nauczenia si obcego sownictwa. Ptla fonologiczn okazaa si furtk do nabywania nowego sownictwa. Pomaga nam ona w czeniu dwikw w nowych sowach. Jeli nie dziaa prawidowo, nie jestemy w stanie utrzyma w pamici dwikw na tyle dugo, by mc przeksztaca nasze spostrzeenia w trwae lady pamiciowe. Tego typu natychmiastowe przemijanie pamici ma konsekwencje wykraczajce poza problemy dorosych z uszkodzeniami mzgu. Badania maych dzieci wykazuj, e umiejtno powtarzania nieistniejcych sw stanowi czu miar funkcjonowania ptli fonologiczncj. Dzieci, ktre sprawnie wykonuj to zadanie, znacznie atwiej ucz si sownictwa od tych, ktre wypadaj sabo. Liczba nonsensownych sw, ktr dziecko moe od razu powtrzy, jest wietnym predyktorem rozwoju sownictwa. Baddeley i psycholoka Susan Gathercole pokazali, e dzieci z deficytami jzykowymi wypadaj szczeglnie sabo w testach sprawdzajcych dziaanie ptli fonologicznej. I odwrotnie - inne badania pokazuj, e ludzie szczeglnie uzdolnieni lingwistycznie poligloci, ktry opano-

wali po kilka jzykw -wykonuj takie same zadania szczeglnie dobrze. Okazao si zatem, e zamiast by pryszczem na twarzy poznania" ptla fonologiczna odgrywa kluczow rol w jednej z fundamentalnych zdolnoci czowieka: w uczeniu si nowego jzyka. Badania z uyciem technik obrazowania mzgu, stosujce skanowanie fMRI i PET, zaczy odkrywa pewne podsystemy neuronalne zwizane z szybkim zapominaniem. Na przykad wyizolowano w nich miejsce odpowiedzialne za dziaanie ptli fonologicznej: tyln cz pata ciemieniowego. Jest to o tyle wane, e - jak ju wiemy - pacjenci dotknici natychmiastow przemijalnoci pamici maj uszkodzon wanie t cz mzgu. Inna cz ptli fonologicznej, decydujca o aktywnym powtarzaniu informacji utrzymywanej w pamici krtkotrwaej, zaley od niszych obszarw lewej kory czoowej lecych w pobliu opisywanego wczeniej rejonu odpowiedzialnego za zaawansowane kodowanie. Ten sam obszar peni istotn rol w wytwarzaniu mowy. Jeli zdrowa osoba dowiadcza tego typu natychmiastowego zapominania, o jakim bya do tej pory mowa - zapomina, co chciaa powiedzie, albo nie pamita numeru telefonu, ktry odczytaa kilka sekund wczeniej - dzieje si tak zapewne dlatego, e nie udao jej si uaktywni tych wanie czci lewej kory czoowej. Informacja znika wic z pamici roboczej i jest niedostpna przy dalszym zaawansowanym kodowaniu w pamici dugotrwaej. Ludzie zdrowi mog pokona natychmiastowe zapominanie, dokonujc zdecydowanego wysiku w celu powtrzenia informacji, co stymuluje nisze obszary kory czoowej. Ale osoby z uszkodzeniami mzgu, takie jak pacjent KF, sa nieustannie skazane na niekoczce si napady gwatownego zapominania z powodu braku niezbdnych do pa mitania struktur mzgowych.

54

PO KILKU PIERWSZYCH SEKUNDACH

Pami robocza i procesy kodowania s kluczowe dla rozumienia nietrwaoci pamici, ale to jeszcze nie wyczerpuje problemu. To, czy dowiadczenie zostanie szybko zapomniane, czy te bdzie pamitane latami, zaley rwnie od tego, co dzieje si po kilku pierwszych sekundach od powstania ladu pamiciowego. Ludzie lubi opowiada i czsto s to opowieci o nich samych. Mylenie i opowiadanie o wasnych dowiadczeniach nie tylko pomaga nada sens przeszoci, ale take zwiksza prawdopodobiestwo przypomnienia ich sobie w przyszoci. Te epizody i wydarzenia, ktre roztrzsamy i do ktrych wracamy, zostaj uchronione, przynajmniej czciowo, przed nietrwaoci pamici. Te, o ktrych nie rozmylamy i ktrych nie wspominamy, maj tendencj do zanikania w pamici znacznie szybciej. Oczywicie, moe by tak, e zdarzenia, do ktrych powracamy mylami i ktre w kko rozwaamy, s po prostu same z siebie atwiej zapamitywalne. Po tym jak trzsienie ziemi Loma Prieta nawiedzio rejon Zatoki Kalifornijskiej w 1989 roku, ci ktrzy dowiadczyli go na wasnej skrze, tak palili si do relacjonowania swoich wspomnie o tym wyjtkowym i zatrwaajcym wydarzeniu, e suchajcy szybko zaczli odczuwa przesyt niekoczcymi si historiami w rodzaju: kiedy zaczo si trzsienie, byem...". Wkrtce popularne stay si T-shirty z napisami skaniajcymi innych do powstrzymania si od opowiada zwizanych z tym przeyciem. W badaniu z uyciem dziennikw, przeprowadzonym przez Charlesa Thompsona i wsppracownikw, zdarzenia, o ktrych studenci najczciej mwili lub myleli, pamitane byy najszczeglowiej. Liczne badania laborato ryjne pokazay jasno, e nawet wtedy, gdy kontrolowane lv s moliwe rnice we wstpnej zapamitywalnoci. n "
55

sienie lub mwienie o minionym zdarzeniu wzmacnia jego zapamitanie w porwnaniu z tymi, ktre nie s wspominane. Wyniki te maj bezporednie konsekwencje dla radzenia sobie z nietrwaoci w codziennym yciu: mylenie i mwienie o codziennych dowiadczeniach to jeden z najlepszych sposobw na przypomnienie ich sobie w przyszoci. Nietrwao moe take nasili si w zwizku z tym, co dzieje si ju po wstpnym kodowaniu. Rozwamy przytaczane wczeniej badanie, w ktrym sprawdzano, co ludzie pamitaj z typowego dnia pracy. Nastpnego dnia ich wspomnienia byy bogate i szczegowe; po tygodniu stay si one niemal wycznie oglnymi opisami tego, co zwykle dzieje si w pracy. Wyobramy sobie jednak, e po opuszczeniu pracy w poniedziaek cz osb udaje si na tygodniowe wakacje, zamiast pracowa przez reszt tygodnia. Jest wielce prawdopodobne, e po powrocie bd oni mieli znacznie bardziej szczegowe i bogate wspomnienia dotyczce wydarze w pracy w ostatni poniedziaek, ni ci, ktrzy pracowali przez cay tydzie. Zdarzenia podobne do tych, ktre chcemy zapamita, stanowi interferencje osabiajce pami. Ci, ktrzy nie wyjedaj na wakacje, wykonuj we wtorek, rod, czwartek i pitek wiele czynnoci bardzo podobnych do wykonywanych w poniedziaek, a to powoduje istotn interferencj. Ludzie udajcy si na wakacje angauj si w cakowicie odmienne dziaania, dlatego interferencja jest niewielka lub nie wystpuje w ogle. Jednake przemijalnoci pamici w duszej perspektywie czasowej nie mona prawdopodobnie cakowicie wyjani interferencj podobnych zdarze: utrata informacji z czasem pojawia si nawet wtedy, gdy interferencja ma nieznaczn moliwo odegrania jakiej roli. Na przykad psycholog Harry Bahrick sprawdza utrzymanie w pamici hiszpaskiego sownictwa u osb uczcych si lego je

zyka w szkole redniej lub college'u. Przeprowadzi on testy w rnych odstpach czasu, poczwszy od momentu bezporednio po zakoczeniu nauki. Najduszy odstp wynosi pidziesit lat. Bahrick opisa gwatowne pogorszenie pamitania hiszpaskich sw w cigu pierwszych trzech lat od zakoczenia nauki, po ktrym nastpowao powolne zapominanie w nastpnych latach. To uszczuplenie zasobu sownictwa przez kilka pierwszych lat mona prawdopodobnie przypisa spontanicznemu niszczeniu lub utracie informacji. Co dzieje si z tymi wspomnieniami, ktre jestemy w stanie pamita po jednym dniu, ale nie po roku? Czy znikaj cakowicie? A moe czaj si gdzie w tle, wymagajc jedynie waciwego bodca - szczeglnego gosu lub ostrego zapachu - by mogy ponownie pojawi si w umyle? Badacze pamici dyskutowali nad t spraw przez dziesiciolecia. Odpowied - przynajmniej moja odpowied - zawiera czciowe tak" dla obu moliwoci. Badania neurobiologiczne przeprowadzane na zwierztach dostarczaj coraz wicej dowodw, e zapominanie czasami oznacza dosown utrat informacji. Siady pamiciowe s, zdaniem wikszoci neurobiologw, kodowane poprzez modyfikacj siy pocze pomidzy neuronami. Kiedy czego dowiadczamy lub dowiadujemy si czego nowego, w poczeniach midzy neuronami - zwanymi synapsami - zachodz zoone zmiany chemiczne. Eksperymenty wskazuj, e modyfikacje te mog stopniowo zanika. Zatem poczenia neuronalne kodujce lady pamiciowe mog z czasem sabn, co prawdopodobnie znajduje odzwierciedlenie w ksztacie krzywej zapominania, po raz pierwszy opisanej przez Ebbinghausa. Jeli pouczenia nie s pniej wzmacniane za pomoc opisywania i przywoywania w umyle zdarzenia, to sabn w takirn stopniu, e w kocu przypomnienie zdarzenia staje si niemoliwe.

Jednoczenie jednake niezliczone badania pokazuj, e informacja wygldajca na utracon moe powrci dziki kluczom czy wskazwkom, ktre przypominaj nam. jak kiedy zapamitywalimy dane zdarzenie. Wraz z upywem czasu i gromadzeniem si interferencji informacja moe by stopniowo tracona, a do momentu gdy jedynie bardzo silny bodziec jest w stanie naruszy pozornie nieodwracalne efekty przemijalnoci, wydobywajc pozostae fragmenty wspomnienia spord cigle sabncych pocze neuronalnych. Ten ostatni punkt widzenia dobrze ilustruje badanie psychologa Willema Wagenaara oparte na dzienniku zawierajcym jego wasne wspomnienia. Przez cztery lata Wagenaar codziennie zapisywa rne aspekty poszczeglnych zdarze: kto bra w nich udzia, co si wydarzyo, gdzie i kiedy dane zdarzenie nastpio, i inne wyrniajce si szczegy. Nie przeglda swojego dziennika ani razu w cigu tych czterech lat zapisywania faktw ze swojego ycia. Rozpocz testowanie siebie samego w dzie po zakoczeniu fazy prowadzenia dziennika i wyprbowywal wasn pami, uywajc rnych kombinacji wskazwek (na przykad: kto, co, gdzie, kiedy). Wagenaar orzek, e im wicej wskazwek uy, tym bar dziej byo prawdopodobne, e przypomni sobie zasadni cze elementy zdarzenia. Jednake byo wiele takich, dla ktrych adna liczba wskazwek nie wywoywaa wspomnienia w jakiejkolwiek formie. Wagenaar, zaintrygowa ny pytaniem, czy zdarzenia te cakowicie zniky z jego pa mici, zwrci si do osb zaangaowanych w dziesii spord tych, ktre oceni jako cakowicie zapomniane' We wszystkich przypadkach osoby te byy w stanic przyto czy dodatkowe szczegy, ktre umoliwiy Wagenaaro wi przypomnienie. Badanie Wagenaara ujawnia czsty efekt nietrwaoci nastpujcy po miesicach i latach: zapominanie niezupci 58

ne - pozostawiajce w stanie czuwania porozsypywane elementy zdarzenia. Mgliste wraenie znajomoci, oglna wiedza o tym, co si wydarzyo, lub pojedyncze szczegy zdarzenia s najczstszymi pozostaociami po dziaaniu grzechu nietrwaoci.

REDUKOWANIE NltTRWAOSCI

Wszyscy chcielibymy pamita wicej ni pozostawia nam w pamici wci czuwajca nietrwao. Kada prba zmniejszenia wpywu tego procesu powinna stara si oprze na kontrolowaniu tego, co dzieje si w pierwszych chwilach formowania ladu pamiciowego, kiedy procesy kodowania silnie wpywaj na los nowego wspomnienia. Wszystkie zestawienia oglnie dostpnych porad dotyczcych usprawniania pamici opieraj si na tym fundamentalnym wniosku, prbujc nauczy ludzi, jak opracowywa nadchodzce informacje. Wiele dostpnych ksiek i artykuw dostarcza pomocnych opisw szczegowych technik. Najczciej opisywane s formy mnemotechnik z uyciem wyoJBrjgni wzrokowej: radzi si ludziom, aby opracowywali informacj, ktr chc zapamita, przeksztacajc j w ywe lub wrcz dziwaczne wyobraenie wzrokowe. A wic, jeeli chcesz na przykad zapamita, e nazywam si Daniel Schacter, moesz wyobrazi sobie mnie otoczonego przez stado lww (Daniel w jaskini lww), wpatrzonego w chaup (ang. shack - gra sw odnoszca si do nazwiska autora), do ktrej mam nadziej zwia w poszukiwaniu schronienia. Mnemotechnika opierajca si na wyobraeniach wzrokowych zostaa odkryta przez staroytnych Grekw ponad dwa tysice lat temu, a jest uywana przez wikszo profesjonalnych mnemonikw do prezentowania efektownych Moliwoci ich fachu - zapamitywania ksiki telefonie/-

nej lub nazwisk setek ludzi na podstawie trwajcego jedynie kilka sekund kontaktu z materiaem. Kontrolowane ba dania laboratoryjne take jasno wykazay, e zwykli ludzie mog stosowa mnemotechnik do rozszerzenia pamici w odniesieniu do list sw, nazwisk i innego materiau. Jest jednak pewien problem. Techniki wyobraeniowe s mi og zoone, wymagaj uycia znacznych zasobw po znawczych, a zatem trudno jest uywa ich spontanicznie Pocztkowo, gdy tworzysz w umyle dziwne obrazy lub hi storie, moe by to dla ciebie wyzwaniem i dobr zabawa Jednak zadanie cigego tworzenia obrazw do zapamitania staje si w kocu na tyle uciliwe, e ludzie przestaj je stosowa. W pewnym badaniu, na przykad, dorose osoby byy w stanie uywa mnemotechniki zgodnie z instrukcj w laboratorium, jednak tylko jedna trzeci;; z nich przyznawaa si do stosowania takich technik w y ciu codziennym. Szeroko reklamowane programy usprawniania pami ci, takie jak Mega Memory, opieraj si gwnie na wyobraeniach wzrokowych i podobnych im technikach Materiay promocyjne Mega Memory zawieraj kuszca wizj osignicia dziki treningowi pamici fotograficz nej", ktra umoliwi zapamitywanie nazwisk i twarzy przypominanie sobie list albo umw bez zapisywania cze gokolwiek, a nawet robienie wraenia na znajomych i rodzinie dziki demonstracjom gimnastyki umysowej Entuzjastyczne wiadectwa sugeruj efektowne osignie cia osb, ktre wziy udzia w szkoleniu. Nie ma wielu powodw, by wtpi, e tego typu pro gramy oka si pomocne dla tych, ktrzy dokonuj wy siku, aby uywa wyuczonych technik na co dzie. Podcj rzewam jednak, e cz tych ludzi nie zdaje sobie spra wy. e aby osign skuteczno, musz stosowa \& z, kadym razem, gdy chc zapamita jakie zdarzenie I u I fakt. Kiedy odpowiadaem na pytania podczas audyci 60

radiowej, jedna ze suchaczek zapytaa, czy ukoczenie kursu Mega Memory spowoduje, e jej mzg bdzie tak wytrenowany, ahy robi zdjcia" gwarantujce pamitanie. Oczekiwaa ona, lub przynajmniej miaa nadziej, e metoda ta poprawi jej pami w taki sam sposb, w jaki okulary pomagaj nam lepiej widzie: wystarczy je naoy i bez jakiegokolwiek wysiku zauwaamy natychmiastow popraw w widzeniu. Niestety - wyjaniem jej mnemotechniki nie s pamiciowym odpowiednikiem okularw: pozytywne efekty s moliwe do osignicia, ale wymagaj wysiku wkadanego w uycie techniki do zapamitania kadej, pojedynczej twarzy, nazwiska, zdarzenia czy faktu. W niewielu starannych badaniach weryfikowano programy usprawniania pamici oferowane na zasadach komercyjnych. Jednake, w jednym z niedawnych bada sprawdzano efektywno treningu w programie Mega Memory i w podobnym Memory Power (z zastosowaniem nagra magnetofonowych) u dorosych. Po wykonaniu rnorodnych zada pamiciowych uczestnicy badania przechodzili trening w jednym z dwch programw lub byli zapisywani na list oczekujcych. Wikszo badanych zdoaa przej przez cay kurs i na og wyraaa wysoki poziom zadowolenia oraz miaa subiektywne poczucie, e w wyniku treningu ich pami si polepszya. Wbrew oczekiwaniom okazao si jednak, e nie byo adnych dowodw na popraw pamici osb, ktre z powodzeniem 'jkoficzyy ktrykolwiek z kursw w porwnaniu z tymi, k.tIe nie ukoczyy adnego. Badacze orzekli, e korzyci pynce z obu programw dla osb dorosych s znacznie przejaskrawiane. Aby odnie korzyci ze stosowania mnemotechniki lub jakiegokolwiek innego sposobu usprawnienia kodowania. konieczne jest, aby metoda bya tak prosta, by mona byo u zywajcj regularnie. Jeden ze sposobw speniajcych lo

kryterium zosta udokumentowany w wielu badaniach laboratoryjnych: jest to szczegowe opracowywanie informacji, ktr chcesz zapamita, polegajce na odnoszeniu jej do posiadanej ju wiedzy. Prost metod osignicia celu jest zadawanie pyta dotyczcych tego, co chcesz zapamita, ktre skoni ci do nastpujcego opracowania: Jakie cechy twarzy kobiety, ktr wanie spotkae, s wyrniajce? Kogo ze znajomych przypomina ci ona i jakie s ich cechy wsplne i rnice? Obiecujce wyniki stosowania podobnego podejcia pochodz z bada nad kodowaniem przeprowadzonych na niecodziennej populacji: zawodowych aktorach. Helga i Tony Noice dokonali intrygujcego odkrycia, badajc, jak zawodowi aktorzy ucz si i zapamituj swoje teksty. Zamiast stosowa strategi nauki sowa po sowie, aktorzy uczyli si rl, zadajc sobie pytania, jak konkretne sowa uywane przez bohatera wiadcz o jego charakterze i deniach. Szczegowa skadnia, interpunkcja i inne elementy jzyka suyy jako wskazwki do poznania planw, motywacji i intencji bohatera. Na przykad, kiedy jeden z aktorw napotka w swojej roli krtk odpowied tak. zrobiem to", analizujc tekst, napomkn: Nie mwi nic wicej, ni musz powiedzie. Krtkie odpowiedzi." Inn\ aktor rozwaa fragment: Hm... dziki. Dziki." Pomyla, e sugeruje on prb bycia luzackim i wiatowym, ale e bohater lekko si zacina. Niedawno Helga i Tony Noice sprawdzali, czy studenci college'u i starsze osoby dorose mog odnie korzy z instrukcji skaniajcej do aktywnego dowiadczania". stosowanego przez aktorw. Jak dotd, wyniki s zach cajce. W kilku badaniach pokazali, e krtki trening u tego typu strategii polepsza dosowne odtwarzanie tekstu przez studentw psychologii i osoby starsze w porwna niu z uczestnikami badania, ktrym po prostu polecone zapamitanie tekstu. Podobnie jak w przypadku mnemo

techniki wyobraeniowej aktywne dowiadczanie wymaga znaczcego wysiku, kwesti do sprawdzenia jest wic, czy ludzie bd uywa tej techniki regularnie. Mimo to pierwsze, obiecujce wyniki przypominaj nam, e gwna zasada przeciwstawiania si przemijalnoci - polepszanie kodowania przez szczegowe opracowywanie informacji -"wraz z narzdziami sucymi realizacji tej zasady, zostaa potwierdzona w badaniach eksperymentalnych. Gwn przeszkod jest teraz efektywne zastosowanie technik kodowania w codziennym yciu. Poniewa zarwno kodowanie przez opracowywanie, mnemotechnika wyobraeniowa, jak i inne zwizane z nimi podejcia wymagaj wysiku poznawczego, cigle niewtpliwie pociga nas perspektywa znalezienia prostego i trwaego antidotum na przemijalno - mnemonicznego odpowiednika szkie korekcyjnych. Sdzc po iloci reklam, mona by sdzi, e magiczne szka mnemoniczne zostay odnalezione w ekstrakcie z lici jednego z najstarszych drzew - miorzbu (Ginkgo biloba). Wszyscy widzielimy ogoszenia z informacjami, e przyjmowanie tego ekstraktu podwysza sprawno umysow i polepsza pami. I faktycznie w wielu badaniach wykazano, e miorzb ma zbawiennjLWpyw na krenie mzgowe. W kilku dobrze kontrolowanych badaniach pamici, w ktrych porwnywano dziaanie miorzbu i placebo, uzyskano umiarkowan poprawe u osb, ktre wczeniej zgaszay powane problemw z pamici. Jednake u osb zgaszajcych drobne kopoty lub ich brak nastpowaa jedynie nieznaczna poprawa bd wrcz adnego polepszenia pamici nie zaobserwowano. Inne badania pokazay, e u pacjentw z chorob Alzheimera po przyjmowaniu ekstraktu z miorzbu nastpia niewielka poprawa w zakresie wielu symptomw, Co najprawdopodobniej byo spowodowane oglnym wzrostem czujnoci. Nie ma jednak adnych dowodw, e miorzb wywiera specyficzny wpyw polegajcy na zmniej63

szaniu przemijalnoci pamici. Majc wybr pomidz\ zaywaniem miorzbu a woeniem wysiku i czasu w rozwijanie strategii kodowania przez szczegowe opracowywanie informacji, ludzie zdrowi powinni by zachcani do skupienia si na tej drugiej moliwoci. Wiele innych zi i witamin zachwalano jako wspierajce pami, ale w przewaajcej mierze dowody ich sku tecznoci s nike bd adne. Sugestywnie pozytywna wyniki uzyskano w kilku badaniach, w ktrych wykorzy stano dodatek ywieniowy o nazwie fosfatydylseryna (PS od ang. phosphatidylserine). Podobnie jak miorzb, PS wydaje si wpywa pozytywnie na wykonywanie szerokie go wachlarza zada, w tym take pewnych testw pami ciowych. Niektrzy posunli si tak daleko, e propago wali PS jako lekarstwo na pami" - na wszelkiego rodzaju problemy z pamici zwizane ze starzeniem si Jednake oczywista wszechstronno wpywu PS - umiar kowane polepszenie uwagi, koncentracji, szybkoci odpo wiedzi itp. - sugeruje, e dziaa ona przede wszystkim przez podwyszanie pobudzenia i czujnoci - podobnie jak fili anka mocnej kawy. Tymczasem autorzy szeciostopnio wego programu uzdrawiania pamici, polegajcego na regularnym przyjmowaniu PS, jednoczenie lansuj stoso wanie technik kodowania przez opracowywanie, ktre omawiaem wczeniej. Jest wielce prawdopodobne, ze wanie ta cz programu wpywa na sukcesy kliniczne przez nich opisywane. Inne podejcia koncentruj si na hormonach, ktre w\ daj si zwizane z nietrwaoci pamici. Na przykad badacze sprawdzali ewentualne korzyci wynikajce z pi dawania estrogenu kobietom po menopauzie. Kobiesczsto skar si wwczas na kopoty z pamici, a bada nia laboratoryjne starszych kobiet sugeruj, e z niskinpoziomem estrogenu wie si sabsze utrzymywanie w p mici informacji jzykowych, takich jak listy czy pary sov
64

Ostatnie wyniki wskazuj, e podawanie estrogenu moe poprawi osabion pami informacji sownych i obrazkowych. 'Sposoby leczenia, ktre efektywnie zwalczaj nietrwao pamici, dziaaj zapewne bezporednio na procesy fizjologiczne odpowiedzialne za przechowanie ladw pamiciowych. Grupa neurobiologw pod kierunkiem Josepha Tsiena wykonaa ostatnio zasadniczy krok w tym kierunku dziki zidentyfikowaniu - w eksperymencie na myszach - genu, ktry znaczco poprawia przechowywanie informacji. Gen ten odpowiada za wytwarzanie biaka potrzebnego na wejciu neuronalnym, odgrywajcym kluczow rol w procesach pamici, znanym jako receptor NMDA. Receptor NMDA pomaga w zharmonizowaniu przepywu informacji z jednego neuronu do drugiego, przez szczelin zwan synaps. Kilka dziesicioleci wczeniej kanadyjski psycholog Donald Hebb sugerowa, e lad pamiciowy powstaje wtedy, gdy wzrasta sia pocze synaptycznych midzy neuronami, ktre s aktywne w tym samym czasie - jest to sytuacja opisywana przez slogan
,Neurons that fire together, wire together"?

Receptor NMDA otwiera si, jeli otrzyma dwa rne sygnay mniej wicej w tym samym czasie, co powoduje uatwienie przetwarzania zwane dugotrwa potencjacj. Przypuszcza si, e to z kolei sprzyja wzmacnianiu pocze-gynaptycznych i w rezultacie utworzeniu ladu pamie' ciowego. U modych osobnikw receptor NMDA pozostaje otwarty przez duszy czas ni u starszych, co zwiksza dugotrwa potencjacj i uatwia tworzenie nowych pocze. Grupa badawcza Tsiena skopiowaa u myszy laboratoryjnych pewien gen, powodujc wiksz aktywno receptorw NMDA. Myszy z dodatkow kopi genu testotum.).
".Neurony, ktre jednoczenie si uaktywniaj, cz si." (przyp.wp

'

. .

wano w wielu rnych zadaniach. Byo to uczenie si ukadw przestrzennych, rozpoznawanie przedmiotw i przypominanie sobie strachu wywoanego szokiem (warunkowanie reakcji strachem). Mysie mutanty wykazyway zwikszon dugotrwa potencjacj podczas uczenia si i lepiej wykonyway wszystkie trzy zadania pamiciowe ni normalne myszy. Ta przewaga utrzymywaa si u dorosych osobnikw, co pozwalao starszym myszom uczy si tak jak modym. Grupa Tsiena koczy swj artyku kuszc sugesti, e pozytywny wpyw ekspresji genu u myszy ukazuje obiecujc strategi tworzenia modyfikacji genetycznych u innych ssakw, w celu polepszenia ich pamici i inteligencji". Mimo ekscytacji takimi wynikami naley jednak zauway, e jak dotd nikt nie wie, kiedy tego typu podejcie doprowadzi do rozwoju sposobw leczenia, ktre zapobiega bd przemijalnoci pamici u pacjentw z zaburzeniami lub nawet u osb o zwykej pamici. Moliwoci zarwno kusz, jak i niepokoj. Tim Tully, neurobiolog, ktry przeprowadzi pionierskie badania na temat genetycznych podstaw pamici, obawia si, e leki wpywajce na jej polepszenie mogyby ostatecznie znale zastosowania, ktre on osobicie uznaby za budzce odraz. Pomyl o presji, jakiej podlega genera majcy p godziny na przekazanie grupie pilotw danych dotyczcych szczegw zamierzonego bombardowania, przed wylotem i zrzuceniem bomb - podsuwa Tully. - Sdzisz, e bdzie wkuwa, czy wemie wzmacniacz pamici? Bd chcieli mie coraz lepsze leki poprawiajce pami." Tully jest pacyfist, ktry postrzega ten rodzaj zastosowa jako zaprzeczenie intencjom jego wasnych i innych bada. Nic chciabym nigdy zobaczy, e nasze odkrycia udoskonala j sztuk wojenn, ze wszystkimi jej ukrytymi i jawnymi potwornociami, ktrymi ludzie siebie nawzajem za rzucaj."

Potencjalne konsekwencje edukacyjne stosowania lekw polepszajcych pami s zarazem obiecujce i niepokojce. Co by byo, gdyby dziecko ykao piguk wzmacniajc pami codziennie przed wyjciem do szkoy? - zastanawia si Tully. - Co dziaoby si w gowie takiego dziecka po dwunastu latach edukacji? Co osignoby z tak porcj informacji?" Moliwo wyprodukowania generacji superuczniw, wolnych od ogranicze narzucanych przez nietrwao pamici, wydaje si wielce podana. Ale jak mzg poradziby sobie z takim natokiem informacji? Co z dziemi nie majcymi dostpu do najnowszego leku? Czy pozostan z tyu, najpierw w szkole, a potem w yciu? Nie wiemy", przyznaje Tully. Takie same pytania odnie mona do dorosych w ich miejscu pracy. Wyobra sobie, e prawdopodobiestwo uzyskania awansu wzrasta, jeeli nauczysz si i bdziesz pamita wicej informacji zwizanych z wykonywan prac, co moesz osign, zaywajc lek polepszajcy pami. Jeeli nie wemiesz lekarstwa, moesz znale si w niekorzystnej pozycji we wspzawodnictwie. Czy zayby je, nawet jeeli wywoywaoby kopotliwe skutki uboczne lub jeeli skutki uboczne byyby nieznane? To wanie s pytania, z ktrymi w kocu bdziemy musieli si zmierzy, sdzc po tempie rozwoju bada nad neurobiologi pamici. Powszechna ekscytacja szans odkrycia genw i lekw, ktre zredukowayby lub wyeliminoway zapominanie, odzwierciedla prawdopodobnie ukryty strach przed tragicznymi skutkami choroby Alzheimera lub nawet agodniejszymi efektami zwykego pogorszenia pamici zwizanego ze starzeniem si. W swoim krtkim, ale poruszajcym opowiadaniu Niemal bez pamici" Lydia Davis opisuje kobiet, ktrej wspomnienia dotyczce wszystkich przeszych zdarze - nawet tych, ktre miay miejsce wczoraj lub godzin temu mona opisa jako co w rodzaju

mglistego, niezupenego zapomnienia, ktre normalnie dotyka wikszo z nas po duszym odstpie czasu. Bohaterka opowiadania zapisuje swoje myli i wraenia w notatnikach, by odzyska poczucie wasnej jani i wasnej przeszoci. Ale skutek tego wiczenia jest raczej kopotliwy ni pomocny:
Wiedziaa zatem, e te notatki rzeczywicie maj wiele z ni wsplnego, chocia byo jej trudno zrozumie - i doskwieray jej prby zrozumienia tego - w jaki sposb to, co zapisaa, jest z ni zwizane. W jakim stopniu zapiski s jej, a w jakim s wobec niej zewntrzne nie jej, kiedy le na pce, bdc tym, co wiedziaa, ale czego nie wie; bdc tym, co czytaa, ale nie pamita czytania; bdc tym, co mylaa, ale teraz nie myli bd nie pamita mylenia. A kiedy pamitaa, nie wiedziaa, czy myli o tym teraz, czy tylko kiedy o tym pomylaa, i nie rozumiaa, dlaczego miaa t sam myl kiedy i teraz po latach, czy nie bya to moe wcale ta sama myl.

To zagmatwane wyznanie dociera do sedna zagadnienia, dlaczego przemijalno jest zapewne najbardziej przeraajcym z siedmiu grzechw pamici: odkrywa rol pamici w czeniu nas z naszymi dawnymi mylami i czynami, ktre okrelaj, kim jestemy. Wielki poeta brytyjski William Wordsworth zauway ten zwizek. W swojej Odzie: O przeczuciach niemiertelnoci ze wspomnie wczesnego dziecistwa rozwaa on waciwoci spowiaych dziecicych wspomnie, przyznajc z pewnym alem: O rzeczach, jakiem widzia, dzi wzrok mj nic nie wie." Opiewa wag nikych ech, ktre pozostay z jego na zawsze zatartej przeszoci:
...I za te pierwsze wzruszenia, Za te niejasne wspomnienia. Cii, jakakolwiek ich istota, S rdem, skd pynie caa jasno ztota, Sa wszake gwnym rdem tean. co widzicie.

Rozdzia 2 GRZECH ROZTARGNIENIA W straszliwie zimny dzie w lutym 1999 roku siedemnacie osb zgromadzio si w biurze na dziewitnastym pitrze drapacza chmur na Manhattanie, aby wspzawodniczy o tytu znany tylko niewielu poza tym pokojem: Narodowego Mistrza Pamici. Zwycizca amerykaskiego konkursu mia pojecha na mistrzostwa pamici, odbywajce si kilka miesicy pniej w Londynie. Uczestnikw proszono o zapamitanie tysicy liczb i sw, stronic zapenionych twarzami i nazwiskami, dugich wierszy i potasowanych talii kart. Zwyciczyni tej bitwy wirtuozw mnemotechniki, dwudziestosiedmioletnia sekretarka Tatiana Cooley, opieraa si na klasycznych technikach kodowania przez opracowanie: na tworzeniu wyobrae wzrokowych, historyjek i skojarze, ktre czyy now informacj z tym, co ju wiedziaa. Biorc pod uwag jej dowiedzione zdolnoci utrzymania w pamici ogromnych iloci informacji, mona by si spodziewa, e jej ycie bdzie wolne od problemw z pamici, ktre przeladuj innych. A jednak mistrzyni uwaa sam siebie za osob niebezpiecznie zapominalsk. Jestem niewiarygodnie roztargniona", powiedziaa Cooley reporterowi. Bojc si, e zapomni o codziennych obowizkach, Cooley polega na listach rzeczy do zrobienia i notkach gryzmolon ych na karteczkach samoprzylepnych. Dziki nim yje". Przyznaa 7 alem.
69

Obraz Narodowego Mistrza Pamici uzalenionego od kartek samoprzylepnych ma paradoksalny albo wrcz surrealistyczny wydwik. Dlaczego kto majcy zdolno do zapamitywania kolosalnej liczby informacji musi w ogle cokolwiek zapisywa? Czy Tatiana Cooley nie moe oprze si na tych samych zdolnociach i strategiach, ktre stosuje do zapamitania setek sw czy tysicy liczb, aby pomc sobie w zapamitaniu, e powinna kupi w sklepie butelk mleka? Ewidentnie nie moe: przepa oddzielajca mistrzowsk pami Cooley od jej zapominalskiego ycia codziennego ilustruje rnic pomidzy nietrwaoci pamici i grzechem roztargnienia. Techniki mnemoniczne opanowane przez Cooley pomogy jej w przezwycieniu skutkw grzechu nietrwaoci. Daj zwykym ludziom dugi cig liczb do zapamitania, a kiedy jego dugo przekroczy znacznie siedem lub osiem elementw, te elementy, ktre byy na pocztku listy, zanikn. Nie u biegej mnemonistki jednak, takiej jak Cooley, ktra koduje liczby w sposb czynicy je atwo dostpnymi, nawet mimo upywu czasu i kodowania nastpnych liczb. Ale ten typ codziennych poraek pamiciowych, ktrym Cooley prbuje zapobiec notatkami na kartkach samoprzylepnych - o sprawach do zaatwienia, umwionych spotkaniach itp. - ma niewiele wsplnego z nietrwaoci pamici. Taki typ kopotw z pamici odzwierciedla natomiast grzech roztargnienia: chwile nieuwagi, ktrych wynikiem jest fiasko zapamitania informacji - albo nigdy nie zostaje ona waciwie zakodowana (jeli w ogle), albo pozostaje w pamici, ale przeoczamy j w momencie, gdy prbujemy j wydoby. Aby zda sobie spraw z rnicy pomidzy nietrwaoci i roztargnieniem, rozwamy nastpujce trzy przykady:
Mczyzna ustawia na podkadce pik golfowa i odbija ja prosto w d alei. Fo odczekaniu kilku chwil, aby jego partner te/ mg odbi

70

pik, mczyzna ponownie ustawia pik na podkadce, zapomniawszy, e pierwsze uderzenie ma ju za sob. Mczyzna odkada okulary na brzeg kanapy. Kilka minut pniej zdaje sobie spraw, e nie jest w stanie ich znale, i spdza kolejne p godziny, przeszukujc cay dom, zanim na nie si natknie. Czowiek odkada na chwil skrzypce na dach swojego samochodu. Zapomniawszy o tym, odjeda ze skrzypcami wci lecymi na samochodzie.

Na pierwszy rzut oka wszystkie trzy przykady pokazuj podobny rodzaj szybkiego zapominania. Jest jednak wielce prawdopodobne, e kady z nich mia inn przyczyn. Pierwszy przypadek zdarzy si we wczesnych latach osiemdziesitych, gdy graem w golfa z pacjentem biorcym udzia w badaniach nad pamici przeprowadzanych w moim laboratorium. Pacjent by we wczesnym stadium choroby Alzheimera i mia powane problemy z zapamitywaniem niedawnych zdarze. Bezporednio po wykonaniu swojego uderzenia by bardzo podniecony, poniewa strzeli dokadnie w rodek; wiedzia, e bdzie mia teraz atwe zagranie jak najbliej doka. Innymi sowy, zakodowa to zdarzenie we wzgldnie rozbudowany sposb, ktry w normalnych warunkach skutkowaby doskonaym zapamitaniem. Tymczasem, gdy zacz szykowa si do ponownego uderzenia i zapytaem go o pierwsze, zupenie go nie pamita. Pacjent ten by ofiar nietrwaoci pamici: by niezdolny do zachowania informacji, ktr zakodowa w zoony sposb, i adna liczba wskazwek czy zacht nie moga jej przywoa. W drugim wypadku, dotyczcym niewaciwie pooonych okularw, zachodz zupenie inne procesy. Przykro powiedzie, ale przykad ten pochodzi z mojego wasnego dowiadczenia - i zdarza si znacznie czciej, ni chciabym si do tego przyzna. Nie zwracajc uwagi na In, co

robi, pooyem okulary w miejscu, gdzie na og ich nie kad. Zacznijmy od tego, e waciwie nie zarejestrowaem tej czynnoci - mj umys pochonity by artykuem naukowym, ktry wanie czytaem. Nie wiedziaem, co pocz, gdy zorientowaem si, e ich nie mam. Kiedy w kocu znalazem je na kanapie, nie przypomniaem sobie wcale, abym je tam kad. Ale w przeciwiestwie do przypadku pacjenta z chorob Alzheimera przyczyn nie bya nietrwao pamici: nigdy porzdnie nie zakodowaem informacji, gdzie pooyem okulary, a wic nastpnie nie miaem czego wydobywa z pamici. Trzeci przykad, dotyczcy zapomnianych skrzypiec, przerodzi si w co znacznie powaniejszego ni chwilowa frustracja. W sierpniu 1967 roku David Margetts gra drugie skrzypce w Roth String Quartet w UCLA. Jego opiece powierzono autentycznego stradivariusa, nalecego do Wydziau Muzycznego. Po tym jak Margetts pooy skrzypce na dachu swojego samochodu i odjecha nim, Uniwersytet dooy wszelkich stara, aby odzyska instrument. Mimo to jego los by nieznany przez dwadziecia siedem lat, do 1994 roku, gdy przyniesiono go do naprawy i lutnik egzemplarz rozpozna. Po dugiej batalii w sdzie skrzypce powrciy do UCLA w 1998 roku. Nie ma oczywicie sposobu, aby dowiedzie si dokadnie, o czym myla Margetts, kiedy kad skrzypce na dachu. By moe by zajty innymi sprawami, podobnie jak ja, gdy zawieruszyem moje okulary. Jednake, poniewa czowiek na og nie kadzie gdzie bezcennego stradivariusa, nie zwracajc kompletnie uwagi na to, co robi, podejrzewam, e gdyby Margettsowi przypomniano o instrumencie bezporednio przed odjazdem, wietnie by wiedzia, gdzie pooy skrzypce. Innymi sowy, to nie by! sabota zgotowany przez nietrwao pamici Margettsa ani te niepowodzenie w pocztkowym zakodowaniu informacji o zdarzeniu. Rac/ej w przypadku Margettsa za 72

pomnienie przypisa mona roztrzepaniu, ktre nie pozwolio mu zauway skrzypiec w momencie, gdy powinien sobie przypomnie, gdzie je pooy. Nie trafi na odpowiedni wskazwk - skrzypce lece na dachu samochodu - ktra z pewnoci przypomniaaby mu, e powinien zdj instrument. Bdy pamici spowodowane roztargnieniem s rwnie zabawne, co zatrwaajce. Aby zrozumie ich podoe, musimy zaj si rol uwagi w procesach kodowania, a take zbada, jak wskazwki pomocne w wydobywaniu, czyli przypominaniu informacji pomagaj nam pamita o tym, co mielimy zamiar zrobi.

UWAGA I PAMITANIE: JAK WIELE ZAUWAAMY?

Przekonalimy si ju, e stopie i rodzaj rozbudowanego kodowania, ktre ludzie wprowadzaj w ycie, silnie wpywa na przemijalno pamici. Kiedy jednak takie kodowanie nie nastpi, tworzy si sposobno do zaistnienia irytujcych bdw wynikajcych z roztargnienia, ktre czasem wydaj si naturalnym elementem naszej codziennoci: to wanie s zawieruszone okulary, zgubione klucze, przeoczone spotkania itd. Jednym ze sposobw na niedopuszczenie do rozbudowanego kodowania jest zakcenie lub odwrcenie uwagi podczas nabywania nowej informacji. W badaniach nad podzielnoci uwagi uczestnicy eksperymentu dostaj zestaw wyjciowych materiaw do zapamitania, takich jak Usta sw. historyjka bd seria obrazkw. W tym samym czasie s proszeni o wykonanie dodatkowego zadania, odcigajcego ich uwag od materiau, ktry maj zapamita. Na przykad mog zosta poproszeni, aby w tym samym czasie, gdy prbuj nauczy si listy sw do p/-

niejszego sprawdzianu, ledzili cig dwikw i zaznaczali, kiedy usysz wysoki lub niski ton. Podczas nauki mog by te proszeni o suchanie serii liczb i reagowanie, gdy pojawi si - jedna po drugiej - trzy kolejne liczby nieparzyste. W sytuacji uczenia si w warunkach podzielonej uwagi ludzie wykazuj skrajnie sab pami, w porwnaniu z sytuacj, gdy mog powici ca uwag zadaniu. Ostatnie badania sugeruj, e podzielona uwaga w czasie kodowania nie zawsze uniemoliwia ludziom zarejestrowanie przynajmniej czci informacji dotyczcych zdarzenia. Badacze pamici uwaaj, e warto rozrni dwa sposoby, dziki ktrym pamitamy przesze dowiadczenia. S to: wspomnienia i wraenie znajomoci. Wspomnienie wymaga przywoania w umyle specyficznych szczegw minionych zdarze, takich jak: gdzie dokadnie siedziae w restauracji podczas kolacji w zeszym tygodniu; ton gosu obsugujcego ci kelnera czy te rodzaj przypraw, ktrymi doprawiona bya zamwiona przystawka w stylu Cajun. Wraenie znajomoci wie si z bardziej podstawowym odczuciem, i co si uprzednio wydarzyo, ale bez przywoywania szczegw. Moesz, na przykad, zauway w restauracji przy ssiednim stoliku kogo, co do kogo jeste pewien, e go kiedy poznae, a jednak nie jeste w stanie przypomnie sobie jego nazwiska ani miejsca poprzedniego spotkania. Badania laboratoryjne wskazuj, e podzielona uwaga ma bardzo silny wpyw na wspomnienia, ale prawie adnego na wraenie znajomoci. Zjawisko to bierze si najpewniej std, e podzielona uwaga uniemoliwia nam rozbudowane opracowanie szczegw koniecznych pniej do wytworzenia wspomnienia, pozw la natomiast na zarejestrowanie podstawowych informa cji, ktre potem wywouj w nas poczucie znajomoci Kiedy uwaga jest podzielona, cigle moemy zarejestro wac wystarczajco duo informacji o twarzy, aby pr/\
74

ponownym kontakcie wydawaa si nam znajoma, chocia nie zaangaowalimy si dostatecznie w rozbudowane opracowanie informacji, aby mc pniej przypomnie sobie nazwisko, zawd czy inne szczegy dotyczce danej osoby. Wiele bdw roztargnienia mona zapewne wyjani jakim rodzajem podzielonej uwagi", ktra przenika nasze codzienne ycie. Majc myli zajte planowaniem jutrzejszego wanego wystpienia i przegldajc swoje notatki, kadziesz klucze samochodowe w nietypowym miejscu. Albo mylc, jaka kwota pozostaa jeszcze na twoim koncie po wypisaniu ostatniego czeku, zostawiasz ksieczk czekow na stole w jadalni. Nawet jeli jakie szcztkowe wraenie znajomoci rzeczy pozostaje ci z tych sytuacji, nie wystarcza ono, aby zapobiec pniejszemu zapominaniu: musisz przecie by w stanie przypomnie sobie dokadnie, gdzie konkretnie pooye klucze czy ksieczk czekow. Lew Lieberman, szedziesiciosiedmioletni emerytowany profesor psychologii, opisuje szczeglnie denerwujcy przypadek tego typu:
Nie ma dnia, abym nie musia powica czasu na szukanie czego. Dzi potrzebowaem nowych czekw do ksieczki czekowej. Kiedy poszedem je wzi, okazao si, e nic mam ostatniej wkadki z czekami. Ewidentnie kiedy wczeniej, nie mogc znale ksieczki czekowej, musiaem uy czeku z kolejnej wkadki. Jednake nie byem wstanie jej znale i kompletnie nie pamitaem, abym co z ni robi. A wic, gdzie znika wkadka?

Niewystarczajca uwaga w czasie kodowania moe by szczeglnie wanym czynnikiem w powstawaniu bdw roztargnienia u osb starszych. Seria eksperymentw prze prowadzonych przez psychologw Fergusa Craika i Lar tyego Jacoby wskazuje, e starzenie si moe powodowa stan przypominajcy co w rodzaju chronicznie podzielonej uwagi. Zaobserwowali oni podobny wzorzec dziaania

pamici u osb starszych (szedziesicio- i siedemdziesiciolatkw), ktrzy mieli mono powici ca uwag docierajcym do nich informacjom w fazie kodowania, i u studentw college'u, ktrych uwaga musiaa by w tej fazie podzielona. Na przykad, w eksperymentach Jacoby'ego obie grupy wykazay sabsze przypominanie minionych zdarze ni grupa studentw, ktra w fazie kodowania powicaa ca uwag nowym informacjom. Mimo to we wszystkich trzech grupach wraenie znajomoci byo na podobnym poziomie. Podzielona uwaga ogranicza dostpny zasb rodkw poznawczych - dostawcy energii" napdzajcego kodowanie - ktre mog zaj si docierajcymi informacjami. Podobnie Craik i inni argumentuj, e starzenie si jest zwizane z obnieniem sprawnoci poznawczej, co skutkuje wzorcami zachowa przypominajcymi te powodowane przez podzielon uwag. Luki w uwadze, ktre wywouj zapominanie przez roztargnienie, s szczeglnie czste w przypadku rutynowych czynnoci, ktre nie wymagaj rozbudowanego kodowania. Na wczesnych etapach wykonywania skomplikowanych dziaa, takich jak prowadzenie samochodu lub pisanie na maszynie, musimy zwraca uwag na dokadnie kad\ komponent takiej czynnoci. Ale gdy wraz z praktyka nabieramy wprawy, potrzebujemy coraz mniej uwagi do wykonania tych samych zada, ktre pocztkowo wymagay mrwczego wysiku. Liczne eksperymenty pokazay e praktyka w wielu rnych rodzajach zada i sprawnoci powoduje przechodzenie od wykonania wymagajce go penej uwagi i wysiku do wykonania automatycznego angaujcego uwag w minimalnym stopniu lub w ogle Wczenie automatyki" daje nam mylow swobod umoliwia skupienie si na sprawach nie zwizanych np z prowadzeniem samochodu, ktre kiedy pochaniao ca! kieni nasz uwag. Ale automatyka kosztuje: praktyczna 76

zupenie nie pamitamy czynnoci wykonanych automatycznie. W szczeglnoci wikszo dowiadczonych kie"Towcw zna dobrze niepokojce przeycie: jad z prdkoci szedziesiciu piciu mil na godzin szeciopasmow autostrad midzystanow i nagle uwiadamiaj sobie, e nie pamitaj zupenie drogi przebytej przez ostatnie pi mil. Dowiadczony kierowca, zaabsorbowany sprawami nie majcymi nic wsplnego z prowadzeniem samochodu, polegajc na dobrze wyuczonych czynnociach, ktre pozwalaj na bezpieczn jazd nawet na automatyce", nie skupia si na tym, co dzieje si wok niego, i dlatego nic z tego nie pamita. Ponad sto lat temu brytyjski powieciopisarz Samuel Butler, ktry rozwin wan teori ewolucji umysowej, przypisujcej ogromne znaczenie rozwojowi zachowa zautomatyzowanych, wnikliwie scharakteryzowa pami czynnoci automatycznych na przykadzie pianisty koncertowego, ktry wanie zagra piciominutowy utwr:
Z tysicy pojedynczych czynnoci, ktre wykona w czasie piciu minut, od razu po zakoczeniu nie bdzie pamita niemal adnej. Jeli przywoa w mylach cokolwiek poza gwnym faktem, e gra taki a taki utwr, bdzie to zapewne fragment, ktry sprawi mu wiksz trudno ni pozostae i z ktremu podobnymi nie mia do tej pory do czynienia. Ca reszt zapomni tak zupenie, jak oddech, ktry bra,
grajc.

Ten rodzaj amnezji czynnoci automatycznych moe prowadzi do dziaajcych na nerwy sytuacji. To on jest zapewne odpowiedzialny za zapomnienie, ktrego dowiadczyem, gdy automatycznie odoyem swoje okulary w nietypowe miejsce. Bywa gorzej: ludzie opisuj cige Poszukiwanie okularw, ktre przed chwila odruchowo zsunli na czoo, lub przeczesywanie mieszkania w poszukiwaniu kluczy, ktre trzymaj w rku. Moim najbardziej frustrujcym przypadkiem amnezji odautomatycznej" jest

historia, ktra zdarzya si po zakoczeniu partii golfa zeszego lata. Odniosem kije do samochodu i szykowaem si do odjazdu. Zwykle podczas gry wkadam klucze samochodowe do torby golfowej, ale nie mogem ich tam znale. Panikujc, oprniem ca torb - daremnie. Nie znalazem ich take w kieszeniach, wic wywnioskowaem, e musiay wypa mi z torby podczas gry. Zaczem przeklina pod nosem, zastanawiajc si, co dalej robi. I wtedy ktem oka zauwayem otwart klap baganika z kluczykami zwisajcymi z zamka. Dziaajc automatycznie, uyem wczeniej kluczy, aby otworzy baganik, ale kompletnie tego nie pamitaem. Techniki obrazowania mzgu zaczynaj dostarcza nam informacji o tym, co dzieje si w nim w warunkach podzielonej uwagi i zachowa automatycznych. Tim Shallice i jego wsppracownicy przeprowadzali skanowanie PET w czasie, gdy ochotnicy prbowali si nauczy par sw. Cz skanowania przeprowadzono, gdy osoby te wykonyway rwnoczenie atwe zadanie rozpraszajce, ktre odbierao niewielk cz ich uwagi: mieli przesuwa drek (zawsze w tym samym, przewidywalnym kierunku) przy kadym przykadzie. Kolejne skanowanie zostao wykonane, gdy ochotnicy wykonywali trudne zadanie rozpraszajce, odcigajce ogromn cz ich uwagi od kodowania par sw. musieli przesuwa drek, ale za kadym razem w nowym, nieprzewidywalnym kierunku. Dolna cz lewego pata czoowego bya mniej aktywna podczas trudnego zadania rozpraszajcego ni podczas atwego. Jak dowiedzielimy si w poprzednim rozdziale, aktywacja dolnego rejonu lewego pata czoowego podczas kodowania jest cile zwizana z pniejszym pamitaniem bd zapominaniem. Eksperyment Shallice'a sugeruje, e podzielona uwaga uniemoliwia dolne] czci lewego pata czoowego odegranie swojej zwykej roli w rozbudowanym kodowaniu. Kiedy region ten nie jest zaangaowam
78

w kodowanie nowej informacji lub jest zaangaowany jedynie w minimalnym stopniu, nastpujce pniej przypominanie bdzie znacznie osabione i zapewne pojawi si typ zapominania charakterystyczny dla sytuacji roztargnienia. ~" Podobne badania z uyciem obrazowania mzgu rwnie wi lew doln cz pata czoowego z zachowaniem automatycznym. Neurolog Marcus Raichle i jego grupa przeprowadzili skanowanie PET w czasie prezentowania ochotnikom serii rzeczownikw pospolitych, do ktrych mieli podawa skojarzenia czasownikowe. Na przykad po prezentacji sowa pies uczestnik mg poda sowo szczeka lub biega. Kiedy badani wykonywali to zadanie po raz pierwszy, generowanie czasownikw wizao si z rozleg aktywacj dolnej czci lewego pata czoowego (i wielu innych czci mzgu). Aktywacja ta prawdopodobnie odzwierciedla co w rodzaju rozbudowanego kodowania zwizanego z myleniem o waciwociach psw i rnych czynnociach, ktre psy wykonuj. Ale kiedy uczestnicy wywiczyli to zadanie, powtarzajc je z uyciem tych samych rzeczownikw, i zaczli podawa skojarzenia czasownikowe szybciej i bardziej automatycznie, aktywacja dolnej czci lewego pata czoowego stopniowo si zmniejszaa. Wynik ten nasuwa moliwo, e zachowania automatyczne w codziennym yciu - zasadnicza przyczyna bdw roztargnienia - mog wiza si z aktywnoci wanie tej czci mzgu. W nowszym badaniu z uyciem fMRI, przeprowadzonym w moim laboratorium przez Anthony"ego Wagnera, uzyskalimy kolejne dane wiadczce o tym, jak zachowanie automatyczne, odzwierciedlane przez redukcj aktywnoci w dolnej czci lewej okolicy czoowej, dziaa przecinko tworzeniu si ywych wspomnie. Badacze pamici wiedzieli ju od czasw pionierskich prac Hermana Ebbinghausa, prowadzonych ponad wiek temu. ze powta-

rzanie polepsza pamitanie tego, co jest powtarzane. Co wicej, rozoenie kolejnych powtrze w duszym czasie skutkuje lepszym pamitaniem ni kumulowanie ich w krtkim przedziale czasowym. Tak wic, jeeli na przykad chcesz przygotowa si do testu, ktry masz zdawa za tydzie i jeste w stanie przerobi materia dziesiciokrotnie, bdzie lepiej, jeeli rozoysz powtarzanie na okres caego tygodnia, zamiast cienia je w czasie (studenci czsto wybieraj masowe napychanie si materiaem tu przed egzaminem, dziki ktremu mona osign krtkotrwae utrzymanie w pamici wiadomoci, podczas gdy rozoenie powtarzania w czasie generalnie powoduje lepsze wyniki dugotrwae). Prezentowalimy ludziom sowa do odtworzenia podczas pniejszego testu: albo na dzie wczeniej przed powtrnym ich pokazaniem - byo to powtarzanie rozoone w czasie (tym razem z uyciem skanera), albo na kilka minut wczeniej (powtarzanie skumulowane w czasie). Zgodnie z przewidywaniami w tecie lepiej wypadli ci, ktrzy powtarzali sowa w duszym odstpie czasu. Co najwaniejsze, aktywacja dolnej lewej okolicy czoowej bya sabsza, kiedy badani ponownie widzieli sowa po kilku minutach od pierwszej prezentacji, ni kiedy widzieli" je nastpnego dnia. Powtarzanie sw w krtkim odstpie czasu ewidentnie prowadzio do bardziej automatycznego kodowania przy drugim powtarzaniu, z czym wizaa si nisza aktywacja rzeczonego obszaru mzgu i w konsekwencji sabsze pamitanie pniej. Wyniki te dobrze pasuj do wynikw eksperymentu Raichle'a z generowaniem skojarze czasownikowych i mog nam pomc w zrozumieniu, dlaczego automatyczne kodowanie moe prowadzi do bdw pamici opisywanych jako roztargnienie. Automatyczne bd powierzchowne poziomy kodowania mog przejawia si take w innych typach bdw roztargnienia. Jednym z najbardziej intrygujcych jest le-

pata na zmian". W badaniach ludzie obserwuj przedmioty lub sceny zmieniajce si w czasie. Eksperymentator dokonuje subtelnych bd znacznych zmian, aby sprawdzi, czy ludzie je spostrzegaj. lepota na zmian" ma miejsce, kiedy osobom badanym nie udaje si dostrzec zmiany dokonanej przez eksperymentatora. Psychologowie Daniel Levin i Daniel Simons przeprowadzili jedne z najbardziej pomysowych bada dotyczcych tego zjawiska. Pokazywali na przykad badanym film, w ktrym mody blondyn siedzi przy biurku. Nastpnie wstaje, odchodzi od biurka i opuszcza pokj. Scena przenosi si poza pokj, w miejsce, z ktrego mczyzna wykonuje telefon. Obserwatorzy nie wiedz, e mczyzna siedzcy za biurkiem i ten, ktry telefonuje, to dwie rne osoby (chocia obydwaj s modymi blondynami w okularach, kiedy przyjrze im si uwanie, s w oczywisty sposb rozrnialni). Jedynie jedna trzecia widzw zauwaya zmian. W innym filmie pokazane s dwie kobiety siedzce naprzeciw siebie przy stole, sczce col i pogryzajce jedzenie w trakcie rozmowy. Kiedy kamera przechodzi od jednej do drugiej, wszystko wydaje si cakiem zwyke i prozaiczne. Kiedy spyta osoby badane, co zmieniao si w trakcie krtkiego filmu, zwykle odpowiadaj, e nie zauwayy adnej zmiany, albo wymieniaj jedn. A jednak w kadym ujciu byo wiele zmian w ubraniu kobiet, rekwizytach na stole itp. Nieusatysfakcjonowani samym tylko pokazaniem zjawiska lepoty na zmiany, Levin i Simons zadali sobie pytanie, czy takie efekty mona zaobserwowa w yciu codziennym. Aby to sprawdzi, jeden eksperymentator pyta kogo w campusie uniwersyteckim o drog. Kiedy rozmawiali, dwch ludzi przechodzio pomidzy nimi, niosc drzwi, za ktrymi ukryty by drugi eksperymentator. Za drzwiami eksperymentatorzy zamieniali si miejscami i kiedy ludzie nioscy drzwi odchodzili, osob pytajc o drog by ju

kto inny. Co znaczce, jedynie siedmiu z pitnastu badanych odnotowao t zmian! W kolejnych eksperymentach Simons pokaza jeszcze bardziej dramatyczne efekty, uzyskane przez zawenie uwagi na obiekcie. Rozwa nastpujcy scenariusz: gdyby przyglda si krgowi ludzi odbijajcych pik do koszykwki i kto ubrany w strj goryla wszedby w ten krg, zacz bi si w piersi, po czym wyszed, oczywicie zauwayby go natychmiast, nieprawda? Simons i psycholog Chris Chabris sfilmowali tak scen i pokazali j osobom, ktre prosili o obserwowanie ruchu piki i liczenie odbi wykonanych przez jednego z czonkw zespou. Mniej wicej poowa badanych nie zauwaya goryla. Skupieni na podaniu za ruchem piki ludzie byli lepi" na inne, poboczne obiekty i nie dostrzegali nagej zmiany. To wyjanienie potwierdzaj take dane pochodzce z podobnych bada eksperymentalnych z obrazowaniem mzgu. Kiedy ludzie s proszeni o zwracanie uwagi na cig liter naoony na konturowe rysunki przedmiotw, czci lewych patw czoowego, skroniowego i ciemieniowego reaguj silniej na znaczce co sowa ni na przypadkowe litery. Ale kiedy badani s proszeni o zwrcenie uwagi na rysunki, obszary te przestaj reagowa inaczej na sowa i losowo uoone litery - nawet gdy patrz oni wprost na cigi literowe. We wczeniejszych przykadach lepoty na zmian, gdy ludzie mogli zwraca swobodnie uwag na to, na co chcieli, zjawisko to pojawiao si prawdopodobnie dlatego, e ludzie koduj cechy danej sceny na bardzo pytkim poziomie, rejestrujc oglny sens sceny, ale niewiele z konkretnych szczegw. Parafrazujc Simonsa i wsppracownikw: trafne zauwaenie zmiany pojawia si raczej wtedy, gdy ludzie koduj w rozbudowany sposb dokadnie te cechy, ktre odrniaj dwa zmieniane obiekty lub osoby. W badaniu / drzwiami" ludzie, ktrym nie udao si za82

uway, e zza drzwi wynurzya si inna osoba, najczciej byli w rednim wieku lub jeszcze starsi. Studenci college'u czciej zauwaali zmian. Starsi mogli postrzega pierwszego (modego) eksperymentatora generalnie jako studenta", podczas gdy studenci (dla ktrych osoba pytajca 0 drog bya rwienikiem) kodowali obraz osoby bardziej szczegowo. Aby sprawdzi, czy studenci s bardziej podatni na niedostrzeganie zmiany, gdy koduj na poziomie oglnym, Simons i Levin powtrzyli badanie z drzwiami", odziewajc eksperymentatorw w stroje robotnikw budowlanych. Studenci mogliby teraz postrzega ich w bardziej oglnych kategoriach i zatem wykaza wysz skonno do lepoty na zmian". I tak byo: jedynie czterech z dwunastu studentw zwrcio uwag na to, e zza drzwi pokaza si inny robotnik, pytajcy o drog. A zatem powierzchowne kodowanie, ktre nie wychodzi poza oglny obraz, skutkuje sabszym rozpoznaniem szczegw sceny 1 w konsekwencji podatnoci na lepot na zmian". lepot na zmian mona (przynajmniej czciowo) przypisa do tego samego rodzaju czynnoci automatycznego kodowania, ktre nieraz zmuszaj nas do szukania okularw spoczywajcych nad naszym czoem lub kluczy ciskanych w doni.

PAMITANIE O TYM, CO CHCESZ ZROBI

W monumentalnych dociekaniach nad wasn pamici W poszukiwaniu straconego czasu - Marcel Proust, pragnc odtworzy utracone chwile z dziecistwa, zdaje si trafnie ujmowa, po co potrzebna jest nam pami: tworzy ona poczenie pomidzy przeszoci i teraniejszoci. A jednak w codziennym yciu pami dotyczy w tym samym stopniu przeszoci, co przyszoci. Wszyscy znamy te zdajce si nie mie koca listy rzeczy do zrobienia, ktre maj

przypomina nam to, o czym powinnimy pamita w przyszoci. Kupi mleko i patki w drodze do domu, zadzwoni w sprawie rezerwacji lotu, zostawi maszynopis w pokoju wsppracownika, potwierdzi jutrzejsze spotkanie na lunchu, wysa raty kredytu hipotecznego w terminie; przenie pienidze z lokaty na konto a vista - spis mgby cign si bez koca. Obecnie psychologowie uywaj terminu: pami prospektywna (ang. prospective niemoty), aby opisa pamitanie o rzeczach do zrobienia w przyszoci. Wczeniej badacze niemal wycznie zajmowali si rzeczami minionymi, ktre stanowiy obiekt tsknoty w dziele Prousta, pomimo e ludzie wyraaj wicej zainteresowania zapamitaniem tego, co maj zrobi, w porwnaniu z retrospektywnie nastawionymi aspektami pamici. Moe tak si dzia dlatego, e kiedy pami retrospektywna zawodzi zapomnimy nazwiska, zdarzenia albo pomylimy miejsce lub czas dwch zdarze - to pami jest postrzegana jako zawodna. Ale gdy zawiedzie pamitanie prospektywne zapomnimy o umwionym spotkaniu albo wysaniu paczki, ktr komu obiecalimy - to jako zawodna postrzegana jest osoba. Zapomniae kiedy wysa miesiczn rat spaty kredytu hipotecznego albo obcienia karty kredytowej? Jeeli tak, to wiesz, e wadliwa pami nie jest wystarczajcym usprawiedliwieniem, aby unikn pacenia karnych odsetek. Bdy roztargnienia dotyczce pamici prospektywnej s denerwujce nie tylko ze wzgldu na ich pragmatyczne konsekwencje, ale take dlatego, e inni maj tendencj do interpretowania ich jako wiadczcych o wiarygodnoci osoby, a nawet jej charakterze, w sposb, w jaki saba pami retrospektywna nie jest odczytywana. Dlaczego pami prospektywna zawodzi? Aby zacz odpowiada na to pytanie, posu si rozrnieniem po raz pierwszy zaproponowanym przez psychologw Gillesa Einsteina i Marka McDaniela. Wyrnili oni pami 84

prospektywn opart na zdarzeniach oraz opart na czasie. Typ pierwszy obejmuje pamitanie o wykonaniu zada*" nia w momencie, kiedy nastpi okrelone zdarzenie. Jeli twj przyjaciel Frank mwi, Jak zobaczysz Harry'ego dzi w biurze, powiedz mu, eby do mnie zadzwoni", to prosi ci o zapamitanie, e masz wykona okrelon czynno (powiedzie Harry'emu, eby zadzwoni do Franka), kiedy nastpi pewne zdarzenie (spotkasz Harry'ego w biurze). Pami prospektywn oparta na czasie, w przeciwiestwie do pierwszej odmiany, obejmuje pamitanie o wykonaniu czynnoci w okrelonym czasie w przyszoci. Pamitanie o wyjciu ciasteczek z pieca po dwudziestu minutach albo o zayciu lekarstwa o jedenastej wieczorem to przykady zada zwizanych z pamici prospektywn opierajc si na czasie. Zapominanie moe nastpowa z rnych powodw w zalenoci od tego, czy mamy do czynienia z zadaniem dotyczcym pamici prospektywnej opartej na zdarzeniach, czy na czasie. W zadaniach pierwszego typu problemy pojawiaj si wtedy, gdy zdarzenie, ktre miao wywoa przypomnienie o czynnoci do wykonania, nie speni swojej roli; na przykad widzimy Harry'ego w biurze, ale nie przypomina nam si, e mamy mu powiedzie o telefonie do Franka. W zadaniach drugiego typu jest inaczej - problemy pojawiaj si zwykle, poniewa nie udaje si nam utworzy lub natrafi na wskazwk, ktra przypomniaaby o zamierzonej czynnoci. Kiedy mam wzi lekarstwo o jedenastej wieczr, albo musz spontanicznie pamita o tym wanie o jedenastej, albo wczeniej powinienem pomyle o zaaranowaniu wskazwek, ktre uatwiyby mi przypomnienie sobie o lekarstwie wanie o jedenastej. Wiedzc, e prawdopodobnie przed jedenast bd myl zby przed pooeniem si spa, kad, na przykad, tabletk koo umywalki, gdzie nie mog jej nie zauway. Z tej perspektywy pami prospektywn oparta na zdarzeniach wymaga zrozumienia.

dlaczego klucze czy wskazwki czasem spontanicznie wywouj przypomnienie o zamierzonej czynnoci, a czasem nie. Pami oparta na czasie za wymaga zrozumienia, jak tworzymy wskazwki, ktre potem pomagaj nam w pamitaniu. Najpierw zajmijmy si pamici prospektywn opart na zdarzeniach. Frank poprosi ci, eby przekaza Harry'emu prob o telefon, ale zapomniae to zrobi. Faktycznie widziae Harry'ego, ale nie przypomniae sobie o wiadomoci od Franka, bo kto wspomnia o zakadzie, ktry dotyczy studenckich mistrzostw w koszykwce odbywajcych si poprzedniego wieczora, a ktry zrobie z Harrym. Zanim usiade do pracy, przechwalae si chwil swoim zwycistwem. Kiedy pniej Frank pyta ci, co stao si z Harrym, przepraszasz go wylewnie i gono si zastanawiasz, c takiego strasznego stao si z twoj pamici. Najprawdopodobniej nic zego. Pami prospektywn nie zadziaaa, poniewa osoba Harry'ego potencjalnie moe przypomina ci o wielu innych rzeczach, oprcz wiadomoci od Franka. Najlepsze wyzwalacze" dla pamici prospektywnej to zazwyczaj wysoce rozrnialne wskazwki, dla ktrych mamy niewiele skojarze w pamici dugotrwaej, dziki czemu na og nie przypominaj nam o innych, nieistotnych w tym momencie sprawach. Eksperymenty Gillesa Einsteina i Marka McDaniela uywajce prostych laboratoryjnych odpowiednikw pamici prospektywnej opartej na zdarzeniach pokazuj wag wyronialnosci wskazwek. Uczestnikom dawano do nauczenia si list sw. Zadaniem angaujcym pami prospektywn byo, dla czci badanych, zapamitanie, e trzeba nacisn guzik, kiedy pojawi si okrelone, znajome sowo, dajmy na to film, albo te (dla innych uczestnikw) zapamitanie, e trzeba nacisn guzik, gdy pojawi si okrelone, ale nieznajome sowo, na przykad pozba86

wion sensu jolif. Einstein i McDaniel przypuszczali, e ludzie, majc wiele rnych skojarze ze sowem film, mog czasem myle o nich, zamiast naciska guzik. Nie mieli oni natomiast adnych skojarze z jolif, a wic nieadekwatne informacje nie powinny ich rozprasza i powodowa zapominania o naciniciu guzika. Faktycznie, wyniki pokazay, e badani znacznie czciej pamitali o naciskaniu guzika, gdy wskazwk byo jolif, ni gdy byo to

sowo film.

Aby dopomc w przyszym przypomnieniu sobie czego, wskazwka powinna by nie tylko wyrnialna, ale take wystarczajco informatywna. Ile razy notowae numer telefonu, pod ktry miae zadzwoni, a nastpnie odkrywae, e nie pamitasz, czyj to jest numer? Odwiedzaem kiedy college, aby wygosi wykad o pamici. Sekretarka mojego gospodarza pokazaa mi notk, ktr nagryzmolia sobie wczeniej tego samego dnia na karteczce samoprzylepnej. Byo tam napisane jedynie Nat". Nie miaa pojcia, kogo lub co miaa na myli, piszc to sowo. Kiedy robimy dla siebie jak notk, pena informacja na temat sprawy jest nam dostpna w pamici roboczej, a wic notka wydaje si cakowicie adekwatna. Moemy wtedy nie wzi pod uwag podstawowego wniosku wypywajcego z poprzedniego rozdziau: pami czsto jest przemijajca. Notatka, ktra wydawaa si oczywista, gdy zwizane z ni informacje byy dostpne w pamici roboczej, staje si zaszyfrowan - i frustrujc - zagadk po zatarciu informacji w pamici. Aby wspomc przysze przypominanie, sporzdzajc notki, musimy uwzgldni tak wiele szczegw z pamici roboczej, jak tylko jest to moliwe. Pami prospcktywna oparta na zdarzeniu moe takie zawie, poniewa jestemy tak zajci innymi sprawami i powicamy tak niewiele uwagi zdarzeniu, o ktre chodzi, ze spontanicznie nie przypomnimy sobie niczego. Jeeli zobaczye Harryego w biurze na kilka minut przed wan pre-

zentacj, ktr miae zrobi w obecnoci swojego dyrektora naczelnego, moge powica tyle wysiku umysowego na przygotowanie si do tego wystpienia, e widok Harry'ego nie zdoa wywoa u ciebie adnego skojarzenia. Eksperymenty z uyciem wariantw procedury Einsteina-McDaniela potwierdzaj t moliwo. Badanym pokazywano list sw i proszono o pamitanie, e przy okrelonym sowie powinni nacisn guzik. Cz badanych wykonywaa te zadanie wymagajce uwagi. Na przykad, w jednym eksperymencie cz osb miaa jak najszybciej wypowiada cig liczb w losowym porzdku, jednoczenie czytajc sowa i pamitajc o wykonywaniu zadania dotyczcego pamici prospektywnej. W porwnaniu z grup, ktra moga wypowiada liczby spokojnie, osoby, ktrym narzucono szybkie tempo, wykazay si o wiele wiksz liczb luk pamici prospektywnej - to znaczy czciej zapominay nacisn guzik, gdy pojawiao si wskazane sowo. Byy one zajte, prbujc szybko wypowiada liczby w losowym ukadzie, wic sowa-wskazwki czsto nie zdoay im przypomnie, co powinny byy zrobi. Podobnie dzieje si, gdy kto zajty przygotowywaniem wystpienia zapomina o przekazaniu wiadomoci koledze z pracy spotkanemu w trakcie przygotowa. W innych eksperymentach, w ktrych uczestnikom dawano dodatkowe zadania nie angaujce zbytnio myli, takie jak cige powtarzanie sowa the w trakcie czytania sw, przy jednoczesnym pamitaniu o naciskaniu guzika, gdy pojawi si wyznaczone sowo, pami prospektywna si nie pogarszaa. Niedawny eksperyment z zastosowaniem skanowania PET, ktrego celem byo zbadanie aktywnoci mzgu w czasie wykonywania zada zwizanych z pamici prospektywn opart na zdarzeniach, lepiej nawietla wczeniejsze wyniki. Badanym, pod kontrol skanera, polecano powtarzanie serii sw. Mieli jeszcze pamita o klaskaniu, gdy wypowiedz okrelone sowo. Takie zadanie wi 88

zao si z silniejsz aktywacj kilku obszarw pata czoowego, w porwnaniu z sytuacj, gdy badani powtarzali sowa, ale nie musieli pamita o wykonaniu pniej dodatkowej czynnoci. Niektre z tych obszarw wczeniej wskazywano jako odpowiedzialne za pami robocz przechowywanie informacji on-line w krtkich odcinkach czasu. Chocia cigle nie wiemy, jak takie wyniki laboratoryjne maj si do codziennych bdw roztargnienia, mona pokusi si o przypuszczenie, e pewne obszary pata czoowego, ktre wykazyway podwyszon aktywacj podczas pamitania prospektywnego, s przechwytywane" przez rozpraszajce czynnoci, zajmujce nas i przyczyniajce si do pogorszenia tego typu pamitania. Zobaczmy, na przykad, co moe si dzia, gdy zostaniemy poproszeni o przekazanie wiadomoci wsppracownikowi, ale jestemy zajci wymaganiami rywalizujcego zadania - myleniem o tym, co powiedzielimy, a czego nie, podczas spotkania, ktre z t osob odbylimy dzi rano. Te obszary pata czoowego, ktre maj znaczenie dla dobrego pamitania prospektywnego, mog by zajte przez nasz wewntrzny monolog i przez to nie odegra swojej zwykej roli w umoliwieniu przyszego przypomnienia sobie o probie. Skutkiem tego bdzie poraka w rozpoznaniu zdarzenia jako wskazwki przypominajcej o wykonaniu zamierzonej czynnoci. Zestresowani przedstawiciele pokolenia powojennego wyu demograficznego, ktrzy martwi si, e kada nowa pomyka pamiciowa zwizana z roztargnieniem sygnalizuje obnienie sprawnoci umysowej z powodu ich wieku lub wrcz pocztki choroby Alzheimera, powinni znale pocieszenie w odkryciu, e wskazwki dotyczce przyszych dziaa czsto nie wywouj przypomnienia o nich, gdy ludzie s zajci sprawami wymagajcymi powicenia uwagi. rdem kopotw niepokojcych osoby w rednim wieku moe rwnie dobrze by nawa konkurujcych ze
89

sob spraw zawodowych i osobistych, ktre absorbuj ich energi umysow i obniaj efektywno wskazwek majcych przypomina im o wykonywaniu przyziemnych, ale koniecznych czynnoci. Kiedy dana wskazwka przypomni o wykonaniu okrelonego zadania, nie ma ju problemu, co trzeba zrobi. Starzenie si ma bardziej zauwaalny wpyw na zadania wymagajce pamici prospektywnej opartej na czasie. Kiedy mamy pamita o wziciu lekarstwa przed pjciem spa, musimy sami wymyli jakie wskazwki, ktre nam o tym przypomn. Na przykad w badaniach laboratoryjnych Einsteina i McDaniela starsi i modsi doroli byli proszeni o pamitanie o naciniciu przycisku po dziesiciu lub dwudziestu minutach. Aby pomc badanym w kontrolowaniu upywu czasu, ustawiano za nimi zegarek. W tym badaniu osoby starsze zapominay nacisn przycisk istotnie czciej ni osoby modsze. Bez dostpnej wskazwki do wyzwolenia przypomnienia starsi byli mniej skonni do przejawienia czynnoci sami z siebie. Wynik ten dobrze pasuje do innych danych wskazujcych, e dla osb starszych samodzielne inicjowanie przypominania jest zadaniem trudnym, zapewne dlatego, e wymaga aktywnoci znacznych zasobw poznawczych, ktra maleje z wiekiem. Osoby starsze mog jednak dobrze radzi sobie z zadaniami dotyczcymi pamici prospektywnej opartej na czasie, dziki przeksztacaniu ich w zadania oparte na zdarzeniu, czyli dziki wymylaniu wskazwek, ktre mog by dostpne w okrelonym momencie, aby przypomnie o tym, co maj zrobi. Niektrzy starsi badani, poproszeni przez eksperymentatora o wykonanie telefonu o wyznaczonej godzinie, przeksztacali to oparte na czasie zada nie, wic je ze zdarzeniem pojawiajcym si w ich codziennym yciu w tym samym czasie, gdy powinni byli wykona polecenie. Na przykad, jedna z uczestniczek

pooya sobie notk przypominajc o telefonie obok zlewu, a inny badany powiza dzwonienie z porann kaw. Wyniki te maj konsekwencje dla takich codziennych, ale wanych zada angaujcych pami prospektywn, jak przyjmowanie lekarstw. Wielu starszych ludzi zaywa rne lekarstwa i branie ich o okrelonej porze ma zasadnicze znaczenie dla ich zdrowia. Ankiety wskazuj, e okoo 30 do 50% ludzi starszych nie stosuje si do harmonogramu zaywania lekarstw. Bezporednie obserwacje pokazuj, e dotyczy to przede wszystkim osb po siedemdziesitce lub osiemdziesitce. Modzi" staruszkowie (po szedziesitce) generalnie nie maj z tym kopotw. Jak wczeniej pokazaem, branie lekarstwa o jedenastej wieczorem, bdce zadaniem opartym na czasie, mona przeksztaci w zadanie oparte na zdarzeniu przez, powiedzmy, pooenie lekarstwa obok szczoteczki do zbw, jeeli regularnie myjemy zby przed pooeniem si spa o tej godzinie. Na sab punktualno w przyjmowaniu lekarstw wpywa wiele czynnikw, ale mona osign popraw sytuacji przez przeformuowanie zadania opartego na czasie w zadanie oparte na zdarzeniu. Pami prospektywn oparta na czasie zapewne zawodzi jeszcze czciej ni pami oparta na zdarzeniach, poniewa ludzie s tak zajci innymi sprawami, e nawet nie prbuj ustali odpowiednich wskazwek pomagajcych w przypominaniu. W badaniu, w ktrym wymagano od uczestnikw wykonania telefonu o okrelonym czasie, najczstsz przyczyn niewykonania zadania, jak podawali sami badani, byo to, e byli zajci", albo rozproszeni" przez co. Niestety, czsto jedynie napominamy siebie, aby pamita o zrobieniu czego w przyszoci, zamiast ustali konkretny bodziec - zdarzenie, ktre nam o tym przypomni. Siedzc w domu przy biurku, powtarzasz sobie sumiennie: Nie zapomnij o opaceniu jutro wydatkw z karty kredytowej". Ale jeeli nie przeksztacisz tego

zadania opartego na czasie w zadanie oparte na zdarzeniu przez znalezienie wskazwki, takiej jak pooenie rachunku w miejscu, na ktre spojrzysz jutro rano przed wyjciem do pracy, rachunek najprawdopodobniej pozostanie niezapacony na wierzchu twojego biurka. Psycholog Susan Whitbourne opowiedziaa rai szczeglnie irytujcy przypadek tego typu:
Przed dwudniow podr do Baltimore powiedziaam" sobie, e rano, kiedy nie bd ju potrzebowa w domu pojemnika do szkiei kontaktowych, koniecznie musz go zapakowa. Jednake zapomniaam to zrobi, o czym przekonaam si wieczorem w hotelu, gdy poszukiwaam go w swojej torbie. Zauwaywszy dwie szklanki z porcznymi papierowymi pokrywkami, pomylaam, e wo do kadej po soczewce, przykryj i wszystko bdzie w porzdku. Byam ju dosy zmczona po caodziennej podry i wieczornych spotkaniach. Rano podeszam do umywalki i ze zgroz zobaczyam, e jedna ze szklanek zostaa przestawiona i jest pusta. Szklanka wody, ktr wziam sobie w rodku nocy, zawieraa to mae szkieko, ktre nie miao ju wicej wspomaga mojego oka. Na szczcie byam w stanie wygosi wykad, majc tylko jedno szko kontaktowe, ale byo to wyjtkowo niemie dowiadczenie, nie wspominajc ju o kosztach tej wpadki pamiciowej.

Poza niebezpieczestwem zdrowotnym zwizanym z pokniciem szka kontaktowego bd roztargnienia Whitbourne doprowadzi do wzgldnie agodnego, cho irytujcego rezultatu. Niestety, w innych sytuacjach z luki w przypominaniu opartym na czasie mog wynikn powaniejsze konsekwencje. Frapujcym przypadkiem jest kontrola ruchu powietrz nego. Kontrolerzy czsto znajduj si w sytuacjach, kiedy musz zarzuci wykonywanie jakiej czynnoci i pamita, aby wykona j pniej. Na przykad jeeli pilot pross o zwikszenie wysokoci lotu, nie mona jej przyzna, dopki nie przelec samoloty znajdujce si w pobliu. Kontroler musi zapamita, aby da zezwolenie pniej. Aby wspomc wasn pami, kontrolerzy uywaj prostokt

nych papierowych paskw, zwanych paskami przebiegu lotu", ktre zawieraj informacje o wysokoci, trasie, porcie przeznaczenia i innych parametrach lotu, za ktry dany kontroler jest odpowiedzialny. Kontroler, ktry odbiera prob o zwikszenie wysokoci, mgby, na przykad, uy paska danego lotu jako wskazwki, zaznaczajc co na nim lub oddzielajc go od innych paskw. Paski przebiegu lotu zostan w kocu zastpione przez elektroniczne, zautomatyzowane listy, ktrymi kontrolerzy nie bd mogli fizycznie manipulowa. Aby pomc w ustaleniu, jak kontrolerzy mogliby uywa takich wskazwek jak najefektywniej, badacze z University of Oklahoma we wsppracy z Federaln Agencj Lotnictwa (Federal Aviation Administration) przeprowadzili symulacyjne badanie kontroli ruchu lotniczego. Wyobra sobie kontrolera, ktry wanie odroczy prob lotu Delta 692 o wiksz wysoko, dopki nie ustanie trwajcy wanie ruch, i wprowadzi do komputera przysze polecenie, aby przypomniao mu samemu o wydaniu pozwolenia dla Delty 692 za minut. Jedn z moliwoci jest sprawienie, aby wskazwka elektroniczna bya widoczna przez minutowy czas oczekiwania, aby pomc kontrolerowi w powtarzaniu sobie" polecenia, ale niewidoczna w momencie, kiedy polecenie trzeba wyda. Inn moliwoci jest, aby elektroniczna wskazwka bya widoczna tylko w momencie, gdy polecenie powinno zasta przypomniane i wydane. A trzecia moliwo to taka, aby bya ona widoczna zarwno w czasie odroczenia wydawania polecenia, jak i w momencie zamierzonego przypomnienia. Porwnalimy to z sytuacj braku jakiejkolwiek wskazwki elektronicznej. Przypominanie prospektywne polepszao si jedynie wtedy, gdy wskazwka bya widziana dokadnie w momencie, kiedy miao nastpi odpamitanie" polecenia. Wskazwka widziana jedynie podczas oczekiwania na wydanie polecenia nie przynosia korzyci. Rwnie wskazwka widziana

zarwno w czasie oczekiwania, jak i w momencie odpowiednim na wydanie polecenia nie bya bardziej skuteczna w porwnaniu z sytuacj, gdy pojawiaa si jedynie w momencie, w ktrym polecenie powinno by wydane. O tym, e dostpno wskazwki w momencie, w ktrym zamierzona czynno powinna zosta wykonana, jest waniejsza ni wczeniejsze przypomnienie o koniecznoci jej wykonania, przekonaem si bolenie, kiedy pewnego ranka odebraem telefon od wasnej ony. Przypominaa mi o zostawieniu gotwki dla naszej pomocy domowej, ktra miaa przyj jak zwykle co tydzie tego dnia. Przypomniaa mi rwnie, ebym nie wcza alarmu, bo pomoc nie zna kodu. Od razu wyjem pienidze i pooyem je na stole kuchennym. Wrciem nastpnie do tego. co wanie robiem (pisaem wanie ten rozdzia), a potem wyszedem do pracy. Dwie godziny pniej dostaem wiadomo od przyjaciela, ktry zosta poinformowany przez firm ochroniarsk, e w naszym domu wyje syrena alarmowa. Policja przybya niezwocznie i nasza pani do sprztania zostaa postawiona przed kopotliwym zadaniem wytumaczenia, e miaa zamiar posprzta dom. a nie sprztn" to, co w nim mamy. Zalecenie ony, ebym zostawi pienidze, zadziaao, poniewa mogem zrobi to natychmiast. Ale jej prob, abym nie wcza alarmu, musiaem odoy na pniej, upominajc siebie samego, ebym o niej nie zapomnia (podobnie jak Susan Whitbourne powiedziaa sobie, e ma zapakowa pojemnik do szkie kontaktowych). Niestety, ostatecznie zapomniaem o tym, gdy wskazwka nie bya dostpna wtedy, gdy powinienem powstrzyma si przed wczeniem alar mu, opuszczajc dom kilka godzin pniej. Poniewa pami prospektywna tak silnie zaley od dostpnoci wskazwek wyzwalajcych zamierzon czynno, najefektywniejszym sposobem unikania poraek z ni zwizanych a wynikajcych z roztargnienia jest zadbanie

o zewntrzn pomoc dla pamici i stosowanie jej. I tak wskazwka, aby bya jak najbardziej efektywna, powinna spenia dwa kryteria opisane wczeniej: musi by wystarczajco informatywna i dostpna w momencie, gdy czynno ma zosta wykonana. Przysowiowe zewntrzne wspomaganie pamici - sznurek zawizany na palcu [polski supe zawizany na chusteczce - przyp. tum.] - spenia drugi z tych warunkw, ale pierwszego nic. Obwizanie palca sznurkiem jest potencjalnie pomocne, poniewa jest zawsze widoczne. Ale wystawia nas na niebezpieczestwo kopotw tego samego rodzaju, jak ten, ktry miaa sfrustrowana sekretarka, nie mogca odgadn, co miaa na myli, piszc Nat": atwo jest zapomnie, o czym mia przypomina sznurek. Nawet jeeli spisujemy wystarczajco dokadnie, co mamy do zrobienia, musimy cay czas mie pewno, e notka bdzie atwo dostpna wtedy, kiedy powinnimy wykona dan czynno. Kartki samoprzylepne poukrywane w naszych torebkach i notatnikach, do ktrych nigdy nie zagldamy, mog zawiera wszystkie niezbdne informacje, ale nie rozwi problemu, jeli do nich nie zajrzymy. Wiele szk podstawowych i rednich rozwino efektywne programy stosowania zewntrznego wspomagania pamici, aby walczy z bardzo pospolitym wrd uczniw bdem roztargnienia: zapominaniem o zrobieniu pracy domowej. Na przykad, w jednej ze szk w okolicy Atlanty uczniowie zapisuj, co jest zadane, w specjalnym zeszycie do planowania, a rodzice s proszeni o codzienne podpisywanie go. Dyrektor szkoy sprawdza zeszyty i tym, ktrzy maj podpisy z caego tygodnia, przyznaje w nagrod lody lub cukierki. W innej szkole, w celu upowszechnienia takiego zeszytu, uywa si go jako przepustki do auli, a w jeszcze innej jest on wymagany przy wodotrysku i przy wchodzeniu do azienki. Nieformalne doniesienia mwi o obnieniu liczby uwag za brak pracy domowej.

Wiele efektywnych, codziennych sposobw wspomagania pamici, ktre uwaamy za oczywiste, spenia oba kryteria, informatywnoci i obecnoci, w momencie odpamitywania. Gwidcy czajnik przypomina ci dokadnie, co masz zrobi, dokadnie wtedy, kiedy masz to zrobi. Podobnie niektre elazka z elektronicznym czujnikiem maj alarm dwikowy, ktry wcza si, kiedy zbyt dugo stoj na pask. S ju dostpne znacznie bardziej wyrafinowane urzdzenia elektroniczne majce pomaga nam w zapisywaniu i planowaniu naszych przyszych dziaa. Dziki ankiecie przeprowadzonej we wczesnych latach dziewidziesitych zidentyfikowano trzydzieci rodzajw dostpnych w sklepach urzdze wspomagajcych pami, a bez wtpienia lista ta wyduya si w cigu ostatniego dziesiciolecia. Co ciekawe, rnice w postrzeganej uytecznoci poszczeglnych typw wspomagania wystpoway w zalenoci od wieku i stylu ycia. Modzie i dwudziestolatkowie byli najbardziej zainteresowani wspomaganiem typu high-tech", na przykad elektronicznymi notatnikami, ktrych mona uywa w szkole i w pracy. Osoby w rednim wieku, majce rodziny, za najbardziej uyteczny uznaway sprzt zmniejszajcy zapominanie o pracach do wykonania w domu, taki jak elazko z pamici". Najstarsi, przewanie emeryci, byli najbardziej zainteresowani produktami pomagajcymi w wykonywaniu codziennych, rutynowych zada w domu i poza nim, takimi jak przypominacz o kwiatkach", ktry wsadzony do ziemi dzwoni, kiedy kwiaty trzeba podla. Kiedy Joseph Tsien i jego grupa badawcza opublikowali swoje przeomowe badanie nad polepszaniem pamici u myszy przez manipulacje genetyczne, media gubiy si w domysach dotyczcych lekw najnowszej generacji, ktre mogyby cakowicie pooy kres zapominaniu. A jednak Narodowa Mistrzyni Pamici z roku 1999 Tatiana Cooley cigle zapomina o rzeczach do zrobienia i usi

uje przezwyciy bdy swojej pamici spowodowane roztargnieniem. Wci nie ma gwarancji, e jakiekolwiek przysze leki - nawet jeli bd zapobiega nietrwaoci pamici - zmniejsz take nasze roztargnienie. Jednake, jak odkrya Cooley, zwalczanie tej przypadoci nie wymaga interwencji genetycznych: kartki samoprzylepne, na ktrych polega, czy inne bardziej wyrafinowane zewntrzne sposoby wspomagania pamici, s adekwatnymi rodkami zapobiegawczymi, jeli uywa si ich efektywnie. Roztargnienie jest najbardziej kopotliwe dla osb zabieganych, ktre cigle prbuj pogodzi ze sob wiele zada, a zatem nieustannie organizuj swoj przyszo. Psycholoka Ellen Langer zwrcia uwag, e zawieruszenie kluczykw samochodowych albo okularw zwykle oznacza, e powicamy swoje zasoby poznawcze sprawom wikszej wagi: zmagamy si z osobistym dylematem albo mylimy, jak da sobie rad z nadchodzcym spotkaniem w pracy. Ale czy s take roztargnione myszy, zajte tyloma wanymi sprawami, e prowadzi to do zachowa automatycznych i zwizanego z tym zapominania? A moe mamy specjalny gen odpowiedzialny za typ zapominania, ktry mgby pomc w przezwycianiu takich problemw z pamici? Jeeli taki gen istnieje, to czy chcielibymy zrobi z niego uytek? To wszystko intrygujce pytania bez jednoznacznych odpowiedzi. Podejrzewam jednak, e w przewidywalnej przyszoci kierunek w wynikach przeciwstawiania si roztargnieniu wyznacza bdzie nie inynieria genetyczna, lecz poznawcza.

Rozdzia 3 3RZECH BLOKOWANIA

- Jak nazywa si to co, co chciaem poradzi twojej mamie, eby iyla? - Poczekaj sekund. Wiem. - Wiesz, co mam na myli? - To na sen czy na niestrawno? - Mam to na kocu jzyka. - Czekaj sekund. Czekaj. Wiem to.

W tej wymianie zda z powieci Dona DeLillo Underworld" Nick Shay i jego ona, Marian, oddaj poczucie zaniepokojenia, jakie wie si z dobrze znanym, ale frustrujcym dowiadczeniem: zablokowaniem informacji, o ktrej wiemy, e j znamy. Czasem zdarzenie takie jest czym wicej ni tylko umiarkowanie denerwujc osobliwoci, jak w przypadku Nicka i Marian. W innych kontekstach moe wywoa silny niepokj. Na przykad, na subowym przyjciu rozmawiasz sobie przy kieliszku ze swoim koleg z pracy, Martinem. Podchodzi do was moda kobieta - z ktr pracowae przy wielu okazjach, ale ktrej nie widziae od kilku miesicy - chcc doczy si do rozmowy. Powiniene przedstawi j Martinowi i normalnie byoby ci bardzo mio to zrobi. Niestety, mimo e wiesz, na jakim stanowisku pracuje, jak dugo jest zwizana z firm, a nawet co lubi je, drysz na myl, e nie jeste w stanie przypomnie sobie jej imienia. Sdzisz, e zaczyna sie na C lub K. i ma kilka

sylab, wydaje si, e masz je na kocu jzyka. Ale bez wzgldu na to, jak usilnie si starasz, pene imi po prostu nie pojawia si w twojej gowie. Usiujc unikn zakopotania u kadej ze stron, prbujesz zrcznie pokierowa sytuacj, tak eby twoi znajomi przedstawili si sobie nawzajem, nie polegajc na tobie. Znacie si, prawda?", pytasz niewinnie. I z miejsca odczuwasz jednoczenie ulg i zo na siebie samego, gdy Katrina wyciga rk do Martina i sama si przedstawia. Grzech blokowania to rodzaj zapominania, ktry rni si od roztargnienia i przemijalnoci. W przeciwiestwie do poraek pamiciowych zwizanych z roztargnieniem krnbrne imi lub sowo zostao zakodowane i jest przechowywane w pamici, a czasem jest take dostpna wskazwka, ktra normalnie uaktywniaby przypomnienie. W przeciwiestwie do poraek zwizanych z przemijalnoci informacja nie znikna z pamici: gdzie si czai. Wydaje si gotowa do ujawnienia przy odrobin wikszym wysiku, a jednak pozostaje poza zasigiem, gdy jest potrzebna. Blokowanie jest wyjtkowo dokuczliwe, gdy jest cakowicie oczywiste, e powiniene by w stanie wydoby potrzebn informacj i jednoczenie stajesz wobec faktu, e nie moesz tego zrobi.

BLOKOWANIE IMION

Blokowanie moe pojawia si w rozmaitych sytuacjach. Zajty przypadkow rozmow, blokujesz si na jakim sowie w rodku zdania. Aktorzy sceniczni obawiaj si tego rzadkiego, ale kopotliwego momentu na scenie, kiedy zatn si podczas swojej kwestii. Studenci boj si strasznego uwiadomienia sobie, e zacili si na odpowiedzi egzaminacyjnej, ktrej sumiennie si uczyli i co wicej, po egzaminie przypomn sobie co trzeba. Ale naj-

czciej blokowanie dotyczy imion ludzi. W ankietach dotyczcych rnych rodzajw poraek pamiciowych w yciu codziennym zacinanie si na imionach znajomych osb niezmiennie pojawia si na samym pocztku listy lub bardzo blisko niego. Blokowanie imion jest szczeglnie dokuczliwe dla ludzi starszych: to -jak dotd - najczstsza skarga dotyczca trudnoci poznawczych u osb po pidziesitce. Te odczucia s potwierdzone przez obiektywne dane. Osoby w wieku dwudziestu, czterdziestu i siedemdziesiciu lat przez miesic prowadziy dzienniki, zapisujc samoczynnie pojawiajce si blokady w przypomnieniu sobie czego, ktrym towarzyszyo wraenie, e maj to na kocu jzyka". Blokowanie od czasu do czasu dotyczyo nazw obiektw (na przykad: glony) i sw abstrakcyjnych (na przykad: idiomatyczny). Jednake we wszystkich trzech grupach wiekowych najczciej dotyczyo ono nazw wasnych - przede wszystkim imion ludzi, a dopiero potem takich, jak nazwy pastw czy miast. Blokada nazw wasnych bya czstsza w grupach czterdziestolatkw i siedemdziesiciolatkw ni w grupie dwudziestolatkw. Blokada imion znajomych osb bya czstsza u siedemdziesiciolatkw ni w obu modszych grupach. Dlaczego zacinamy si na imionach lub nazwiskach ludzi? Aby zacz odpowiada na to pytanie, rozwamy zjawisko zwane przez psychologw paradoksem Baker/baker. Dwm grupom uczestniczcym w eksperymencie pokazuje si pojedynczo zdjcia nieznajomych twarzy mskich. W pierwszej grupie podawane s nazwiska, ktre maj hyc skojarzone ze zdjciami, w drugiej s to nazwy zawodw. Trik polega na tym. e nazwiska i nazwy zawodw s tymi samymi sowami. Na przykad grupie nazwisk" mwi si. e pierwsza osoba to Baker, druga to Potter itd., a w grupie ..zawodw", e pierwsza osoba jest piekarzem, druga

garncarzem itd.* Kiedy pniej pokazuje si zdjcie i prosi 0 przypomnienie towarzyszcego mu poprzednio sowa, przypominanie zawodw jest istotnie lepsze ni przypominanie nazwisk. Wynik ten jest istot paradoksu Baker/ baker: dlaczego przypominanie sobie tych samych sw rni si w zalenoci od tego, czy s one uyte jako nazwy wasne, czy pospolite nazwy zawodw? Wspczesne podejcia do rozwizania tego paradoksu odwouj si do podobnej obserwacji poczynionej przez Johna Stuarta Milla, ponad 150 lat temu. Nazwy wasne nie njaj charakteru konotacyjnego - zaobserwowa Mili. Wskazuj na jednostki, ktre nazywaj, ale nie wskazuj na adne cechy, ktre mona by tym jednostkom przypisa." Innymi sowy, kiedy mwi ci, e mj przyjaciel nazywa si John Baker, mwi ci o nim bardzo niewiele albo nic, poza tym, e ma wzgldnie pospolite imi i anglosaskie nazwisko. Jeli jednak powiem ci, e jest on piekarzem (ang. a baker), mwi o nim znacznie wicej: masz oglne wyobraenie, jak 1 gdzie spdza on dzie, czego uywa w pracy i jakiego rodzaju produkty wytwarza. Nazwa zawodu: piekarz" wywouje bogactwo skojarze i wiadomoci opartych na dotychczasowych dowiadczeniach z piekarzami. Imi wasne Baker" jest pod tym wzgldem praktycznie odizolowane. W eksperymencie pokazujcym paradoks Baker/baker ludziom atwiej jest oprze si na wczeniejszej wiedzy i znanych skojarzeniach w czasie kodowania i przy pamitaniu zawodu piekarz" ni nazwiska Baker". Pomys, e imiona mwi nam niewiele o charakterystyce ich posiadaczy, pomaga wyjani, dlaczego nowe imiona s trudne do nauczenia si i pamitania. Doprowadzi on take do przypuszczenia, e blokowanie znanych
* W angielskim rnica polega jedynie na dodaniu lodzajnika nie okrelonego przed nazw zawodu - u haka; a potlcr; przed imionami wasnymi rodzajnik nigdv nie wystpuje pr/yp. tum.

101

imion spowodowane jest tym, e s one sabiej ni rzeczowniki pospolite zintegrowane z odpowiadajcymi im pojciami, wiedz i skojarzeniami. Rozwamy staranny eksperyment przeprowadzony przez psychologw Serge'a Bredarta i Tima Valentine'a. Pokazywali oni badanym obrazki z postaciami z filmw rysunkowych i komiksw. Cz postaci miaa imiona opisowe, nawizujce do wanej cechy postaci (Grumpy - Zrzda, Snw White - Krlewna nieka, Scrooge - Sknerus), a cz arbitralne (Aladyn, Mary Poppins, Pinokio). Pomimo e oba typy imion byy rwnie znajome dla uczestnikw eksperymentu, zacinali si oni znacznie rzadziej na imionach opisowych ni na arbitralnych. Imiona i nazwiska ludzi we wspczesnej kulturze Zachodu zazwyczaj nie mwi nic o cechach ich posiadaczy, ale w innych kulturach tak bywa. Na przykad, czonkom indiaskiego plemienia Yuman z Arizony nadaje si imiona okrelajce jaki szczeglny aspekt czasu i miejsca ich urodzenia. W pewnych wioskach greckich bogaci rolnicy maj nazwiska okrelajce wane funkcje religijne, czonkowie klasy redniej nosz nazwiska pochodzce od imion mskich, a ubogim pasterzom nadawane s nazwiska tworzone od absurdalnych przezwisk. W tych i innych kulturach, w ktrych nazwiska odzwierciedlaj specyficzne cechy jednostki, blokowanie moe by mniejszym problemem ni we wspczesnych spoeczestwach zachodnich. Modele teoretyczne pamici nazw wasnych i pospolitych mog pomc nam w peniejszym zrozumieniu, w jaki sposb blokowanie nazw wasnych wynika z ich nikych zwizkw z wiedz pojciow. Wikszo modeli wyrnia kilka rodzajw wiedzy, potrzebnych do wypowiedzenia nazwy wasnej lub pospolitej. Na pocztek rozwamy trzy fundamentalne poziomy wiedzy. Pierwszy to reprezentacja wzrokowa tego, jak przedmiot lub osoba wygldaj - prostoktny ksztat ksiki, ostry brzeg noa, zadarty nos 102

i rzednce ciemne wosy Martina, twojego kolegi z pracy. Reprezentacja wzrokowa dla piekarza" bdzie zawieraa mieszanin ksztatw, cech i faktur pochodzcych od rnych piekarzy, ktrych spotkae. Reprezentacja wzrokowa Johna Bakera" moe zawiera kanciasty ksztat twarzy plus rne cechy szczeglne, takie jak okulary w rogowej oprawce, zmierzwion siw brod itd. Drugi poziom to reprezentacja pojciowa, zawierajca informacje o funkcjach, jakie obiekt peni, czynnociach charakterystycznych dla osoby lub jakich zdarzeniach biograficznych danej jednostki. Reprezentacja pojciowa piekarza" mogaby zawiera informacje takie jak: pracuje w kuchni", piecze chleb i buki", wstaje wczenie" itd. Reprezentacja Johna Bakera" zawieraaby na przykad: adwokat", prezes stowarzyszenia ssiedzkiego" i dobry gracz w golfa". Po trzecie - reprezentacja fonologiczna, ktra zawiera dwiki skadajce si na sowo, takie jak sylaby, z ktrych si ono skada: Ba" i ker". Reprezentacje fonologiczne [w angielskim - przyp. tum.] dla nazwiska Baker" i nazwy zawodu baker" s jednakowe. Jeeli widziae Johna Bakera i twj mzg uaktywni jedynie reprezentacj wzrokow, twarz bdzie ci si wydawaa znajoma, ale nie bdziesz zna imienia ani nie bdziesz o nim nic wiedzia. Jeli twj mzg uaktywni tylko reprezentacje wzrokow i pojciow, to wtedy John Baker bdzie ci si wydawa znajomy, bdziesz wiedzia, e jest adwokatem z ssiedztwa, ktry lubi gra w golfa, ale jego imi pozostanie zablokowane. Wikszo modeli odszukiwania imion w pamici zakada, e aktywacja reprezentacji fonologicznej zachodzi dopiero po aktywacji reprezentacji pojciowej i wzrokowej. To wyjania, dlaczego ludzie czasem mog mie dostp do informacji pojciowej o obiekcie lub osobie, ktrego/ktrej nie mog nazwa, ale nie odwrotnie. Na przykad ba113

dania oparte na dziennikach wskazuj, e ludzie czsto przypominaj sobie zawd danej osoby, nie pamitajc jej imienia, ale nie zostay udokumentowane adne przypadki, w ktrych nastpowao przypomnienie imienia bez jakiejkolwiek wiedzy pojciowej o osobie. W eksperymentach polegajcych na nazywaniu zdj znanych ludzi uczestnicy, ktrzy nie zdoali przywoa na pami imienia i nazwiska Charlton Heston", czsto sobie przypominali, e posta na zdjciu to aktor. Jednak kady, kto pamita nazwisko, pamita te, e Charlton Heston by aktorem. Zatem kiedy zablokujesz si na imieniu John Baker", moesz sobie atwo przypomnie, e jest on adwokatem lubicym golfa, ale jest raczej niemoliwe, aby przypomnia sobie nazwisko, ale nie pamita adnej z jego cech. Jeeli wydobywanie nazwy wasnej z pamici jest ostatnim etapem w kilkustopniowej sekwencji, wtedy wydaje si sensowne, e moemy zaci si na imieniu znajomego, o ktrym wiele wiemy. Ale schemat ten sam w sobie nie pomaga zrozumie, dlaczego ludzie czciej blokuj si na nazwach wasnych ni na rzeczownikach pospolitych. Aby poj t frustrujc cech pamici, musimy troch skomplikowa spraw, dodajc jeszcze jeden poziom reprezentacji. Modele przetwarzania informacji jzykowej zasadniczo zawieraj jeszcze poziom interpretacji poredniczcy pomidzy poziomem pojciowym i fonologicznym, ktry tu nazw poziomem leksykalnym. Reprezentacje leksykalne okrelaj, jak sowo lub imi moe zosta uyte w szerszym kontekcie jzykowym, takim jak zdanie. Najistotniejsze jest to, e poczenia pomidzy poziomem pojciowym i leksykalnym dla rzeczownikw pospolitych i nazw wasnych mog si istotnie rni. Rozwamy model zaproponowany przez psychologw Deborah Burk i Donalda MacKaya, ktry skada si z sic
104

ci wzajemnie powizanych reprezentacji mogcych pobudza czy aktywowa si wzajemnie. Jak pokazane jest na rysunku 3, dla nazwy pospolitej, takiej jak piekarz (ang. a baker), reprezentacja wzrokowa jest powizana z kad z reprezentacji pojciowych, takich jak pracuje w kuchni", piecze chleb" i wstaje wczenie". Z kolei kada z tych reprezentacji ma bezporednie poczenie z reprezentacj Icksykalnpiekarz, ktra nastpnie ma powizanie z reprezentacj fonologiczn (sylab).

RYSUNEK 3. Deborah Burk i Donald MacKay zaproponowali teori wyjaniajc, dlaczego ludzie czciej blokuj si na imionach wasnych, takich jak John Baker", ni na nazwach pospolitych, takich jak baker" (piekarz). Rysunek przedstawia graficzn wersj teorii. Kropki oznaczaj wzy w sieci, reprezentujce poszczeglne typy informacji. Reprezentacja wzrokowa osoby lub przedmiotu jest zwizana z reprezentacj pojciow, uszczegowiajc, co dana osoba/przedmiot robi. W przypadku nazw pospolitych reprezentacje pojciowe zbiegaj si bezporednio w wlcreprezentaeji leksykalnej, ktry umoliwia dostp do reprezentacji fonologicznych (dwikw) potrzebnych do wypowiedzenia nazwy. Dla nazw wasnych jednake reprezentacje pojciowe zbiegaj si w wle identyfikacji osoby", ktry z kolei jest zwizany z reprezentacjami leksykalnymi pojedynczym poczeniem. Wedug Burk i MacKaya to pojedyncze, kruche poczenie pomidzy w/em identyfikacji osoby" a reprezentacja leksykaln czvni na/wy wasne bardziej podatnymi na zakcenia i blokowanie od na/w pospolitych.

W schemacie Burk i MacKaya podzia taki oznacza, e kiedy widzimy piekarza (ang. a baker), uaktywnia si reprezentacja wzrokowa piekarza, nastpnie pobudzenie zostaje przekazane do reprezentacji pojciowych. Kada z reprezentacji pojciowych uaktywnia si i w rezultacie pobudzenie zostaje przekazane do reprezentacji leksykalnej piekarza. A kiedy ten poziom zostanie silnie aktywowany, przekazuje pobudzenie do reprezentacji fonologicznej. Ostatecznie sowo piekarz zostaje wydobyte z pamici. Natomiast w przypadku nazw wasnych kada, pojedyncza reprezentacja pojciowa przekazuje pobudzenie do specjalnej reprezentacji identyfikacji osoby - wza identyfikacji osoby" (termin zaproponowany przez psychologa Andrew Younga). Zatem reprezentacja pojciowa adwokat" czy si z wzem identyfikacji osoby John Baker" i podobnie dzieje si z reprezentacjami pojciowymi prezes stowarzyszenia ssiedzkiego" oraz dobry golfista". W ten sposb wszystko, co wiemy o osobie John Baker", zbiega si w celu zidentyfikowania osoby. Najpowaniejsza rnica pomidzy nazwami pospolitymi i wasnymi pojawia si w kolejnym przejciu w sieci: wze identyfikacji osoby dla Johna Bakera czy si z poziomem reprezentacji leksykalnych pojedynczymi wizaniami z John" i Baker". Te pojedyncze wizania jaskrawo odrniaj si od ukadu waciwego nazwom pospolitym, w ktrym wszystkie reprezentacje pojciowe bezporednio cz si z reprezentacj leksykaln, prze syajc tam zsumowane pobudzenie, ktre niezawodnie ja aktywuje. Tymczasem reprezentacja leksykalna bdca nazw wasn otrzymuje pobudzenie sabsze i bardzie; nietrwae (bo poprzez pojedyncze poczenie). Ten niedomiar pobudzenia czyni nazwy wasne bardziej podatnymi na blokad przy wydobywaniu z pamici, nawet jeeli re prezentacje wzrokowa i pojciowa s silnie aktywowane 106

i czujemy, e wiemy o danej osobie wszystko, poza tym, e nie umiemy poda jej imienia. Model ten moe rwnie pomc w wyjanieniu, dlaczego blokowanie imion znajomych osb wydaje si pojawia czciej u osb starszych. Poniewa poczenie pomidzy reprezentacjami pojciowymi i leksykalnymi jest szczeglnie sabe dla nazw wasnych, moe by atwiej zrywane z powodu wystpienia takiego czynnika, jak oglne obnienie sprawnoci poznawczej. W licznych badaniach pokazywano, e procesy poznawcze s spowalniane z wiekiem, zapewne z powodu obniania si prdkoci transmisji neuronalnej. Zgodnie z modelem Burk i MacKaya nazwami wasnymi, ktre s najbardziej podatne na blokowanie przy przypominaniu, s nazwy znane, ale nie uywane w ostatnim czasie. Kady kontakt z osob aktywuje zarwno reprezentacje pojciowe, jak i reprezentacj leksykaln dla tej osoby, a zatem wzmacnia poczenia midzy tymi poziomami. I odwrotnie, jeeli dugo kogo nie widzimy, to i tak sabe poczenie pomidzy reprezentacj pojciow i leksykaln jeszcze bardziej si osabia. Co wicej, poniewa osoby starsze yj duej, jest bardziej prawdopodobne, e znaj ludzi, ktrych nie spotykay przez dugi czas. I faktycznie, w badaniu z uyciem dziennikw Burk i MacKay stwierdzili, e uczestnicy najczciej dowiadczali blokowania imion, gdy spotykali znajomych nie widzianych od co najmniej kilku miesicy. Czas ten by istotnie duszy w przypadku ludzi starszych. Model Burk i MacKaya formalizuje oglny pomys, e nazwy wasne s mniej bezporednio powizane z wczeniejsz wiedz i skojarzeniami ni nazwy pospolite. Ale istniej zapewne jeszcze inne przyczyny, dla ktrych nazwy wasne s szczeglnie podatne na blokowanie przy przypominaniu. W przypadku nazw wasnych musi zosta przywoana jedna jedyna reprezentacja fonologiczna - np. 107

konkretne imi danej osoby. Gdy chodzi o nazwy pospolite, czsto moliwy jest dostp do wielu reprezentacji fonologicznych. Na przykad, aby nazwa dany przedmiot, mona uy kilku synonimw: jeeli nie moemy wypowiedzie wersalka, majc zamiar na niej usi, moemy powiedzie kanapa albo sofa. Przedmioty mog te by opisywane na rnych poziomach oglnoci: moesz nazwa to, co wanie przed tob przejeda: Accord, Honda, sedan, nie wspominajc o samochodzie, aucie czy pojedzie. Ta wielo okrele daje nam atwo generowania nazw. redukujc tym samym prawdopodobiestwo wystpienia blokady. Aby sprawdzi, czy konieczno przypomnienia konkretnej nazwy wie si jako z blokowaniem imion i nazwisk, Serge Bredart prosi ludzi o nazywanie zdj aktorw. Cz z nich mona byo rozpozna i pod ich pseudonimami scenicznymi, i pod nazwiskami bohaterw przedstawionych na zdjciach, takimi jak Harrison Ford, Indiana Jones czy Sean Connery/James Bond. Innych mona byo rozpozna tylko pod pseudonimem, ale nie pod nazwiskiem bohatera ze zdjcia, jak na przykad: Richard Gere/Zack Mayo i Julia Roberts/Vivian Ward. Uczestnicy badania mogli uywa w odpowiedzi zarwno pseudonimw, jak i nazwisk bohaterw. Nawet pomimo tego, e osoby badane byy jednakowo zaznajomione z aktorami w obydwu zestawach zdj, znacznie mniej blokad w przypominaniu byo w przypadku tych aktorw, ktrz\ mogli by rozpoznani take pod nazwiskiem granej przez nich postaci. Takie wyniki mog mie interesujce implikacje midzy kulturowe. Jak wspomniaem wczeniej, w pewnych spo eczestwach imiona odzwierciedlaj cechy osb, ktre je nosz. W innych jednostki mog by znane pod kilkoma rnymi imionami. W pewnych plemionach afrykaskich ta sama osoba ma imi gwizdane, rne od imienia grane los

go na bbnie i od imienia mwionego, albo te ta sama osoba moe by inaczej nazywana przez rnych czonkw rodziny. Nie jest te niezwyke - w niektrych afrykaskich plemionach - zmienianie imienia na rnych etapach ycia. Eksperyment Bredarta sugeruje, e w takich spoecznociach blokowanie imion powinno by rzadsze ni w naszej kulturze. Chocia zacinanie si na imionach znajomych jest denerwujce i czasami kopotliwe, ludziom udaje si na og z powodzeniem przypomnie sobie wikszo imion wasnych, ktre staraj si zapamita. Nawet ci, ktrzy s bardziej skonni do blokowania si na imionach, tak jak na przykad osoby po siedemdziesitce - zgaszaj nie wicej ni dwie, trzy sytuacje blokady imienia kogo znajomego na miesic. Jest jednak wska grupa ludzi, dla ktrych przypomnienie sobie imienia kogo znajomego jest najtrudniejszym moliwym zadaniem poznawczym. Dla nich blokowanie imion jest czci codziennoci, tak jak poranna kawa albo wieczorna przechadzka.

CZOWIEK, KTRY NIE MG NAZWA NIKOGO

W lipcu 1988 roku czterdziestojednoletni Woch, pracownik sklepu elaznego, w wyniku wypadku podczas jazdy konnej odnis obraenia gowy. Mczyzna znany w literaturze medycznej jedynie pod inicjaami LS, dozna uszkodze czci patw czoowego i skroniowego w lewej pkuli mzgowej. Szczliwie zdolnoci poznawcze LS praktycznie nie zosta)' zaburzone w wyniku tych uszkodze. Nie mia trudnoci z rozumieniem jzyka, mg pynnie i jasno mwi i wietnie wypada w standardowych testach umiejtnoci jzykowych. Percepcja, pami i inteligencja take /ostay w ogromnej mierze nic/.ahurzone.
10 >
(

Wypadek spowodowa jednak bardzo specyficzny, ale cakowicie zakcajcy codzienne funkcjonowanie problem: LS sta si praktycznie niezdolny do wypowiadania nazw wasnych, mimo e nie mia trudnoci z wypowiadaniem nazw pospolitych. Kiedy spotyka znajomych, rozpoznawa ich bez trudu, ale nie mg przypomnie sobie imion. Testy laboratoryjne wykazay, e deficyt ten by niezwykle wyrazisty. Kiedy LS pokazano pidziesit znanych przedmiotw, poda nazwy wszystkich. Ale gdy pokazano mu dwadziecia pi zdj bardzo znanych osb, ktre przez ludzi zdrowych byy rozpoznawane i nazywane bez adnego problemu, jemu udao si poda nazwiska jedynie dwch. Jednake nazwiska nie znikny z pamici LS cakowicie. Kiedy pokazywano mu zdjcie znanej osoby i proszono o wybranie waciwego nazwiska spord kilku podanych moliwoci, nie mia z tym adnego problemu. Mg take doskonale wypowiedzie imiona i nazwiska, ktrych nie by w stanie sobie przypomnie: kiedy osoba badajca powiedziaa gono imi, LS potrafi je od razu powtrzy. Ale eby nie wiadomo jak si stara, bardzo rzadko by w stanie samodzielnie wypowiedzie nazwisko, kiedy pokazywano mu zdjcia albo dawano szczegowy opis osoby. Takie problemy z wydobywaniem z pamici nazw wasnych dotyczyy nie tylko nazwisk, ale i innych sw z tej kategorii. Na przykad LS nie by w stanie przypomnie sobie nazw miast i pastw, kiedy wskazywano mu miejsce w atlasie albo czytano opis konkretnego miejsca. Mg jednak wydoby z pamici spore porcje wiedzy pojciowej zwizanej z tymi osobami i miejscami. Poprawnie powiedzia, na przykad, e twarz, ktrej nazwiska nie udao mu si poda, bya twarz premiera, a w atlasie (ktry nie mia wpisanych nazw) prawidowo wskazywa miasta i kraje, ktrych nazw nie mg wypowiedzie. Sprawiao to wraenie, jakby nieustannie y z poczuciem posiadania so110

wa na kocu jzyka, przynajmniej wtedy, gdy chodzio 0 znane mu osoby i miejsca. LS by jednym z pierwszych pacjentw z uszkodzeniami mzgu, opisanych w literaturze przedmiotu, ktrych problemy ograniczay si do przypominania sobie nazw wasnych - stanu okrelanego obecnie mianem anomii nazw wasnych. Odkd w 1989 roku zosta opublikowany opis przypadku LS, stopniowo pojawiay si kolejne raporty opisujce pacjentw z podobnymi problemami. Niektrym z tych pacjentw, podobnie jak LS, sprawiao trudno przypomnienie sobie zarwno nazwisk, jak 1 nazw miejsc. Inni mieli kopoty wycznie z imionami i nazwiskami osb. Analizujc wszystkie te przypadki, psychologowie Richard Hanley i Janice Kay doszli do wniosku, e upoledzenie w przypominaniu sobie nazw miejsc wystpuje jedynie u pacjentw z najciszymi problemami dotyczcymi nazwisk. Pacjenci z agodniejszymi postaciami zaburzenia, wykazujc pewne kopoty z imionami i nazwiskami, raczej nie mieli problemw z nazwami miejsc, co sugeruje, e przypominanie sobie nazw miejsc nie jest tak trudne, jak przypominanie imion. Pomys ten dobrze pasuje do danych uzyskanych na osobach zdrowych, wskazujcych, e wicej blokad w przypominaniu pojawia si przy nazwiskach i imionach ni przy nazwach miejsc. Pacjenci z anomi nazw wasnych zaskakuj tym bardziej, e mog bardzo duo wiedzie o ludziach i miejscach, ktrych nie potrafi nazwa. Jedna z pacjentek daa rad wydoby z pamici jedynie dwa spord czterdziestu synnych nazwisk (dla porwnania grupa kontrolna osb zdrowych rednio podawaa dwadziecia pi na czterdzieci), ale potrafia poda prawidowo zawody trzydziestu dwch z nich - tyle samo, ile podaway osoby zdrowe. Kiedy pokazywano jej zdjcia znakomitoci i ich sawnych maonkw, pacjentka nie bya w stanie poda 111

ani nazwiska ktregokolwiek, ani jego wspmaonka, moga natomiast poda zawody i inne szczegy dotyczce tych osb. tak samo dokadnie, jak robiy to osoby zdrowe. W przypadku anomii nazw wasnych zatem poczenie pomidzy informacj pojciow o osobie a kodem fonologicznym, konieczne do wypowiedzenia imienia - a zalece, nawet w uszkodzonym mzgu, od pojedynczego, sabego wizania - jest przerwane. To zaburzenie cigle pozostawia pacjentowi moliwo rozpoznawania twarzy jako znajomych, identyfikowania ludzi na podstawie wiedzy pojciowej, dopasowywania z atwoci nazwisk do twarzy, bezbdnego powtarzania imion i wypowiadania pospolitych nazw przedmiotw, ktre maj silniejsze powizania z informacjami pojciowymi. A jednak pacjenci tacy s niemal cakowicie bezsilni, kiedy musz wypowiedzie samo imi. Z tej perspektywy poznanie lokalizacji uszkodzenia mzgu w anomii powinno wyjani, ktre czci mzgu s odpowiedzialne za wydobywanie nazw wasnych z informacji pojciowej. We wszystkich opisanych przypadkach anomii uszkodzona bya lewa pkula. Chocia dokadna lokalizacja uszkodzenia rni si w zalenoci od pacjenta, anomi czsto kojarzy si z obszarem w przedniej czci lewego pata skroniowego, znanym jako biegun skroniowy. Neuropsychologowie Hanna i Antonio Damasio opisali grup ponad stu pacjentw neurologicznych, wszystkich po prostej lezji, u ktrych ingerencja w lewym biegunie skroniowym czsto skutkowaa deficytami przypominania sobie nazw wasnych. Obserwacje te potwierdza take niedawne studium przypadku, w ktrym chirurdzy usunli czterdziestosiedmioletniemu cieli lewy biegun skroniowy (ale bez naruszania innych obszarw mzgu), aby uzyska popraw w epilepsji. U mczyzny zaobserwowano ciki przypadek anomii nazw wasnych, mimo e

waciwie nie mia adnych innych problemw poznawczych. Jednake uszkodzenie tego fragmentu mzgu nic zawsze prowadzi do problemw z wydobywaniem z pamici nazw, a niektre przypadki s zwizane z uszkodzeniami innych fragmentw lewego pata skroniowego albo innych obszarw lewej pkuli. Badania z uyciem obrazowania mzgu na zdrowych ochotnikach dostarczaj dalszych danych: w eksperymentach ze skanowaniem PET przy wydobywaniu z pamici nazw wasnych zaobserwowano aktywacj kilku obszarw w lewym pacie skroniowym, w tym bieguna skroniowego. Chocia przypominanie sobie nazw wasnych aktywuje kilka tych samych obszarw lewego pata skroniowego, to prowadzi take do wysokiej aktywacji bardziej cofnitych fragmentw pata skroniowego. Niewtpliwie inne czci mzgu, poza patem skroniowym, s take zaangaowane w wydobywanie z pamici nazw wasnych. Ale lewy biegun skroniowy wydaje si peni jak rol w umoliwianiu ludziom - w wikszoci przypadkw - zachowania kruchego cza pomidzy charakterystyk osoby i arbitraln nazw, ktr inni znaj jako jej lub jego nazwisko.

NA KOCU JZYKA

Miasteczko Greenwich w Anglii, nieopodal Londynu, lece na poudniku zerowym, znane jest na caym wiecie jako punkt odniesienia do wyznaczania oficjalnego czasu. Pod koniec lat dziewidziesitych okolice Greenwich stay si znane take jako miejsce budowy ogromnego i drogiego centrum sportowo-rozrywkowego Millennium Donie, ktre miao by jednym z najwikszych tego typu kompleksw w Europie. Wicepremier John Prescott nie mg poczu si bardzo zaskoczony, kiedy w lutym 1998 roku, na konferencji modziey w Londynie, zosta wobec kilku
113

tysicy nastoletnich uczestnikw poproszony o uzasadnienie olbrzymich i cigle rosncych kosztw tego przedsiwzicia. Pienidze pochodz z... wiecie... jak to si nazywa", wyjka podenerwowany Prescott. Zaci si na nazwie loterii powszechnej, ostatecznie wyduszajc z siebie w desperacji ...losowanie". W odpowiedzi na miech i gwizdy z sali Prescott prbowa pokaza, e jednak wie co o sowie, ktrego nie by w stanie wypowiedzie: Nie zajmuj si tym osobicie", wyjani sabym gosem. Przewodniczcy zgromadzenia wychyli si i dyskretnie wyszepta: loteria", ale ju byo za pno, aby ukry wpadk zwizan z wydobyciem sowa z pamici i unikn kompromitacji nastpnego dnia w Timesie", gdzie ukaza sie artyku opisujcy gaf Prescotta. Jak przekona si w niecodzienny sposb wicepremier, nazwy wasne nie s jedynymi sowami, ktre czasem utykaj nam na kocu jzyka. Opis zaproponowany w 1966 roku przez psychologw z Harvardu Rogera Browna i Davida McNeilla, ktrzy jako pierwsi opublikowali badania dotyczce zjawiska na kocu jzyka" [TOT od ang. tip of the tongue], sugestywnie przedstawiajc pojawienie si go u uczestnika eksperymentu, na pewno pasowaby do sytuacji Prescotta. Oznaki byy jednoznaczne - pisali Brown i McNeill. - Byo wida, e do czego si szykuje, jakby chcia, ale nie mg kichn, a kiedy odnalaz waciwe sowo, bardzo mu ulyo." Dane dotyczce wystpowania tego zjawiska, pochodzce z dziennikw, sugeruj, e studenci dowiadczaj go mniej wicej raz, dwa razy w tygodniu, podczas gdy u osb starszych wystpuje ono od dwch do czterech razy tygodniowo. Ludzie w rednim wieku plasuj si gdzie pomidzy tymi danymi. Chocia TOT dotyczy najczciej imion i nazwisk ludzi, moe rw nie wystpi w odniesieniu do innych nazw wasnych, takich jak nazwy miejsc, tytuy ksiek, filmw czy znanych melodii, jak rwnie nazw pospolitych. 114

Uczucie, e zablokowane sowo lub imi jest na kocu jzyka, wydaje si niemal powszechnym dowiadczeniem. Psycholog poznawczy Bennett Schwartz przeanalizowa pidziesit jeden jzykw i stwierdzi, e w czterdziestu piciu wystpuj wyraenia zawierajce wyraz ..jzyk", stosowane do opisu sytuacji, w ktrych osoba mwica czuje si tak, jakby zablokowane sowo byo na granicy wydobycia. Wyraenia najczciej uywane w przeanalizowanych jzykach s niemal dosownymi odpowiednikami sformuowania na kocu jzyka". We woskim jest to sulla punta delia lingua, a w afrykanerskim op die punt van my tong. Inne bliskie tym warianty to estoskie keele ostapeal, czyli na gowie jzyka", albo czejeskie navonntootse'a, co oznacza zgubiem to na moim jzyku". Najbardziej poetyczna jest wersja koreaska Hyeu kkedu-te mam-dol-da, co tumaczy si jako skrzce si na kocu jzyka". Jedynymi szecioma jzykami w analizie Schwartza, w ktrych nie uywa si jakiej wersji na kocu jzyka" lub podobnego wyraenia, byy: islandzki, dwa jzyki subsaharyjskie, indonezyjski oraz amerykaski jzyk migowy. Dlaczego wyraenie na kocu jzyka" (lub bliskie mu warianty) jest tak powszechnie uywane? Zapewne z powodu poczucia bliskoci czego, uchwyconego przez Browna i McNeilla - jednoznacznie rozpoznawalnego przeczucia, e zaraz kichn", i jednoczesnego przekonania, e wie si sporo o zablokowanym sowie. Jak widzielimy wczeniej, przy omawianiu blokowania imion, ludzie czsto znaj zawd i inne cechy osoby, ktrej imi lub nazwisko pozostaje uwizione na kocu jzyka". Podobnie dzieje si przy blokowaniu innych sw. Na przykad Brown i McNeill oraz wielu innych wywoywali takie dowiadczenia, podajc badanym definicje sw. Poniej znajduje si dziesi takich definicji z niedawno przeprowadzonego badania. Sprbuj wypowiedzie sowo, o ktre chodzi przy kadej definicji. Jeli nie byby w stanie tego zrobi, zwr uwa115

g, czy czujesz si tak, jakby mia je na kocu jzyka, czy nie:

Metalowy lub powleczony metalem drg uywany do rzutw na odlego Materia tkany w skomplikowane wzory na specjalnym warsztacie agodna lub ostra przyprawa, czsto uywana do gulaszu Napis na grobie Niepalny, odporny na chemikalia materia, uywany w osonach przeciwogniowych Instrument nawigacyjny uywany do pomiaru wysokoci ktowej soca lub gwiazd nad horyzontem Wytrzymaa, elastyczna tkanka wchodzca w skad szkieletu Ciki, dobrze wyostrzony n albo toporek, uywany zwaszcza przez rzenikw Podstawowy, ywy skadnik wszystkich komrek rolinnych i zwierzcych Cukier krystaliczny wystpujcy naturalnie w owocach, miodzie itp.

A teraz zadaj sobie nastpujce pytania dotyczce kadego ze sw, ktrego nie udao ci si wypowiedzie. Jaka jest pierwsza litera tego sowa? Czy moesz poda inne litery tego sowa? Ile sylab ma to sowo? Czy przychodz ci do gowy jakie inne wyrazy, zwizane z tym zablokowanym, chocia jeste niemal pewny, e nie s one tym. o ktre chodzi? Prawidowe odpowiedzi do zadania z definicjami znajduj si w przypisach do tego rozdziau na kocu ksiki. Poczwszy od Browna i McNeilla, badacze stwierdzali, e ludzie dowiadczajcy stanu TOT czsto znaj pierwsz liter zablokowanego sowa, rzadziej podaj ostatni, a jeszcze trudniej jest im poda litery rodkowe. Zwykle dostpna jest te informacja o liczbie sylab danego sowa. Generalnie ludzie s dokadniejsi w podawaniu liter sowa i jego liczby sylab wtedy, gdy maj poczucie posiadania go na kocu jzyka", ni kiedy takiego poczucia nie maj. Wszystko wskazuje, e jeli dowiadczye TOT 116

w przypadku ktrejkolwiek z dziesiciu podanych definicji, to moge poda pierwsz liter lub liczb sylab szukanego sowa. Ten rodzaj czciowego przypominania zosta wykorzystany w gagu ze zwariowanej komedii Tajemnica Irmy Vep" (The Mystery oflrma Vep), w ktrym staroegipska ksiniczka zostaje oywiona przez ekscentrycznego archeologa. Przebudzona, wykrzykuje podniecona: Cairo! Cairo!" Ale okrzyk nie odnosi si do stolicy. Prbuje ona desperacko przezwyciy uczucie TOT, wywoane przez palc potrzeb ulenia blowi plecw, po 3500 lat mumifikacji. Widownia rozumie, o co chodzi, gdy ksiniczka tryumfalnie wypowiada brakujce dwie sylaby: practor" 4 . Podczas dowiadczania TOT ludzie nie tylko przypominaj sobie brzmienie i znaczenie zablokowanego sowa. Wiedz take co na temat jego waciwoci gramatycznych. Ta waciwo zjawiska TOT najbardziej wyrazicie zostaa pokazana na rodowitych uytkownikach woskiego. Wszystkie woskie rzeczowniki s albo rodzaju mskiego, albo eskiego. Rodzaj gramatyczny rzeczownika ma wane konsekwencje gramatyczne: determinuje on uycie rodzajnikw oraz form przymiotnikw. Jednake rodzaj gramatyczny rzeczownika nie ma nic wsplnego z jego znaczeniem: wyrazy sasso i pietra oba oznaczaj ska, pierwszy jest rodzaju mskiego, a drugi eskiego. S take rzeczowniki, ktrych rodzaj nie jest zwizany z brzmieniem wyrazu. Co istotne, w kilku badaniach pokazano, e Wosi, gdy dowiadczaj TOT, s w stanie poda rodzaj gramatyczny zablokowanego wyrazu, z trafnoci powyej poziomu losowego. Mog wic wydoby z pamici abstrakcyjn informacj dotyczc waciwoci gramatycznych wyrazu, ktra jest przechowywa-

Cairu-practor (chiropractor) to krgarz (przyp. tum.). 117

na niezalenie od formy dwikowej i znaczenia. Podobnie jak w badaniach nad TOT z uyciem imion i nazwisk pokazano, e ludzie mog przytoczy praktycznie ca swoj wiedz dotyczc osoby oprcz jej imienia, tak w badaniach nad TOT z uyciem rzeczownikw pospolitych ludzie mog wykaza si niemal pen wiedz o przedmiocie z wyjtkiem jego nazwy. Przeywajc stan TOT, ludzie czsto znajduj sowa podobne brzmieniowo lub zwizane znaczeniowo z szukanym sowem. Jeli zablokowae si na ktrymkolwiek z dziesiciu sw, wykonujc zadanie, moge myle o wyrazie podobnym do poszukiwanego, bdc jednoczenie pewnym, e to nie o ten wyraz chodzi. Wicepremier Prescott odnalaz sowo losowanie", poszukujc loterii", i wiedzia te, e zablokowane sowo odnosi si do czego, czym sam si nie zajmuje. Co podobnego dziao si, kiedy eksperymentatorzy wywoywali stan TOT, dajc do przesuchania osobom badanym tematy przewodnie z seriali telewizyjnych z lat pidziesitych i szedziesitych i pytajc o ich tytuy. Ci, ktrzy zablokowali si na tytule The Munsters", czasem podawali tytu The Addams Family", a niektrzy z tych, ktrzy nie mogli przypomnie sobie Leave It to Beaver", wymylali w zamian Dennis the Menace". Niektrzy badacze posunli si tak daleko, e twierdzili, i to wanie owo zwizane, ale niewaciwe sowo, ktre przychodzi do gowy podczas dowiadczania TOT, powoduje blokad poszukiwanego wyrazu. W badaniu opartym na dziennikach ponad czterdzieci osb zapisywao przez cztery tygodnie wszystkie sytuacje dowiadczania TOT w swoim codziennym yciu. W ponad poowie z tych sytuacji wystpio powtarzajce si przypomnienie sobie sowa podobnego brzmieniowo lub znaczeniowo do tego. ktre byo zablokowane. Prowadzcy dzienniki ocenili, e zablokowane sowa napotykali albo rzadziej, albo dawniej ni powtarzajcych si intruzw. Obserwacje te stay si 118

przyczyn sugestii poczynionej przez badaczy, e atwiej wydobywane z pamici sowa tumi czy powstrzymuj wydobycie waciwych. Niedawne lub czste wystawienie"' na te niechciane sowa uczynio je tak atwymi do wydobycia, e zdominoway one wiadomo i wypary te potrzebne, ktre w innej sytuacji zwyczajnie przyszyby nam na myl. Przywoujc histori Kopciuszka i jej szkaradnych sistr. ktre bezpodstawnie prboway wkra si w aski ksicia, jako penoprawne wacicielki zagubionego trzewika, psycholog brytyjski James Reason nazwa niechciane, ale natarczywe sowa, blokujce te podane, szpetnymi siostrami. Z powodu bliskiego zwizku z zablokowanym sowem szpetne siostry mog nadmiernie zaj uwag i ingerowa w odszukiwanie tego, ktre jest potrzebne. Badania eksperymentalne publikowane w kocu lat osiemdziesitych wydaway si dostarcza mocnych dowodw na rzecz pogldu, e szpetne siostry faktycznie s gwnym czynnikiem powodujcym powstawanie stanu TOT. Kiedy eksperymentatorzy wprost dostarczali sw podobnych brzmieniowo do sowa szukanego, uczestnicy badania czciej dowiadczali stanu TOT, ni kiedy dodatkowo podawane sowa miay inne brzmienie. A wic TOT pojawiao si czciej, kiedy szukanemu sowu alchemia, definiowanemu jako redniowieczny prekursor chemii", towarzyszyo sowo olcha [w oryginale ze wzgldu na rnice w wymowie: alchemy - axial, przyp. tum.], a rzadziej, gdy sowu inkubacja, definiowanemu jako proces przechowywania jajek w cieple przed wylgiem", towarzyszyo sowo symulowa. Ostatnio jednake nadeszy cikie czasy dla hipotezy szpetnych sistr. Badania, w ktrych stworzono dodatkowe warunki kontrolne, nie uwzgldniane we wczeniejszych eksperymentach, podwayy ide, e to szpetne siostry s przyczyn blokowania w zjawisku TOT. W cilej

kontrolowanych eksperymentach podsuwanie osobom badanym podobnie brzmicych szpetnych sistr" nie wpywao na wystpienie stanu TOT. W innym badaniu porwnywano czsto stanw TOT dla sw, ktre brzmi podobnie do wielu innych sw, z tymi, dla ktrych nie ma duo podobnie brzmicych. Na przykad, w angielskim sowa takie jak pawn albo cold brzmi podobnie do wielu innych sw - maj wielu ssiadw fonologicznych" podczas gdy takie jak public i syntax nie maj ich duo. Jeeli szpetne siostry brzmice podobnie do zablokowanych wyrazw powoduj wystpienie stanu TOT, to stan ten powinien czciej odnosi si do sw majcych wielu fonologicznych ssiadw" ni do tych, ktre maj ich mao. Eksperymenty wykazay jednak dokadnie co odwrotnego. Dowiody take, e niezalenie od podobiestwa fonologicznego stan TOT wystpuje czciej w przypadku sw rzadko uywanych (takich jak ang. pawn, syntax) ni w przypadku sw o wysokiej frekwencji (cold, public). Wyniki te s niekorzystne dla hipotezy szpetnych sistr". Potwierdzaj za to model Burk i MacKaya opisany wczeniej w odniesieniu do blokowania sw. W modelu tym blokowanie i stan TOT pojawiaj si wtedy, gdy reprezentacje fonologiczne s aktywowane tylko czciowo z powodu osabionego poczenia z reprezentacj leksykaln. A zatem czynniki wpywajce na osabienie aktywacji reprezentacji fonologicznej powinny podwysza prawdopodobiestwo wystpienia stanu TOT. Pomys ten dobrze pasuje do konkluzji, e stan TOT czciej dotyczy sw o niskiej frekwencji: brak okazji do uywania tych sw moe osabia poczenia pomidzy reprezentacjami fonologiczn i leksykaln. Jest rwnie spjny z wynikami pokazujcymi, e blokowanie imion najczciej dotyczy tych przypadkw, z ktrymi od dawna si nie stykalimy. Sugeruje to take, e czsto wystpowania 120

stanu TOT mogaby zosta zredukowana przez prezentowanie ludziom wyrazw, na ktrych mogliby si zablokowa, zanim zostan poproszeni o ich wydobycie z pamici w odpowiedzi na definicje. Burk i jej wsppracownicy opisali eksperymenty, w ktrych uzyskali dokadnie takie wyniki. Przypomnijmy, e nazwy wasne s szczeglnie naraone na blokowanie i wystpowanie w zjawisku TOT. ze wzgldu na ich izolacj od wiedzy pojciowej. Dane pokazujce, e stan TOT szczeglnie czsto dotyczy wyrazw majcych mao fonologicznych ssiadw", potwierdzaj dodatkowo, e wiedza izolowana jest wyjtkowo podatna na blokowanie. Jeeli szpetne siostry nie s gwn przyczyn wystpowania stanu TOT, to czy w ogle odgrywaj jak rol w tej sprawie? Tak, odgrywaj. Burk i MacKay sugeruj, e mog one przyczynia si do przeduania tego stanu. Chocia pocztkowo blokada moe by spowodowana sab aktywacj rzadko uywanej reprezentacji fonologicznej, kiedy przyjdzie nam do gowy podobnie brzmice sowo, moe ono zepchn nas na niewaciwy tor i przez to opni zakoczenie stanu TOT. Niestety, czsto chtnie chwytamy si szpetnych sistr, bo dostarczaj nam pocieszajcego uczucia, e jestemy bliscy waciwego sowa. Upewniaj nas w ten sposb, e stan TOT zaraz si skoczy. Moemy wic w kko powtarza szpetn siostr", aby przybliy si do poszukiwanego sowa, chocia strategia ta, paradoksalnie, moe przedua wraenie, e wci mamy je na kocu jzyka. Pomys, e szpetne siostry s konsekwencj, a nie gwn przyczyn stanu TOT, pomaga take w interpretacji wynikw dotyczcych starzenia si i stanw TOT. Przekonalimy si ju, e ludzie starsi s bardziej podatni ni modzi na wystpienie takiego stanu zarwno w odniesieniu do nazw wasnych, jak i rzeczownikw pospolitych. W kil121

ku badaniach pokazano jednak, e starsi tworz mniej szpetnych sistr ni modzi. Gdyby szpetne siostry byy przyczyn zjawiska TOT, oczekiwalibymy odwrotnej relacji. Co wicej, w tych samych badaniach wykazano, e w czasie doznawania stanu na kocu jzyka" osoby starsze s w stanie dostarczy mniej czstkowych informacji 0 szukanym sowie - takich jak pierwsza litera, liczba sylab itp. - ni ludzie modzi. Ludzie starsi czsto opisuj swj stan jako wyciganie pustego losu", podczas gdy modzi na og podaj lawin czstkowych informacji 1 szpetnych sistr. Informacja czstkowa o sowie moe pomc w zakoczeniu stanu TOT przez dostarczenie klucza, ktry ostatecznie wywoa przypomnienie caego sowa. I mimo e szpetne siostry mog przeduy ten stan, sprowadzajc poszukiwania na mylne tory, pewne sowa brzmice podobnie mog pomc rozwiza zagadk w sposb zbliony do informacji czstkowej - przez dostarczenie klucza, ktry sprowokuje prawidow odpowied. Burk i MacKay opisuj osob, ktra zablokowaa si na nazwie kalifornijskiego miasta Ojai (wymawianego: oh-haj) i sfrustrowana mruczaa oh, heli" (pieko). To podobnie brzmice wyraenie natychmiast wywoao przypomnienie waciwego sowa. Nie penio ono roli szpetnej siostry i nie zepchno poszukiwa na boczny tor, poniewa nie byo elementem przeszukiwanej domeny (miasta kalifornijskie"), na ktrej osoba ta si skupia. Tak wic chocia modzi ludzie mog by bardziej podatni ni starsi na uwikanie si w przeduajce si stany TOT - z powodu rozpraszajcych szpetnych sistr - jednoczenie maj moliwo szybkiego znalezienia rozwizania w innych sytuacjach tego typu, dziki temu, e atwiej jest im tworzy potencjalne wskazwki - czstkowe informacje i podobne brzmienia - nie poprzestaj oni na cigniciu pustego losu". 122

Szpetne siostry odcigaj nasz uwag od waciwego sowa i dlatego mog wydua stany TOT. Std te czasem radzimy sobie nawzajem, eby zaj si czym zupenie innym, w nadziei e brakujce sowo samo wskoczy do gowy, kiedy nasza uwaga przestanie by zajta szpetn siostr. Matka mojej znajomej radzia crce, aby mylaa 0 czekoladowym ciastku, kiedy nie moe znale waciwego sowa. I faktycznie, analizy dziennikw wskazuj, e okoo jednej trzeciej do jednej drugiej stanw TOT zostaje zakoczonych nagym odnalezieniem waciwego sowa, ktre wydaje si pojawia znikd. W innych sytuacjach TOT problem zostaje rozwizany albo dziki wiadomemu stosowaniu strategii naprowadzajcych - przeszukiwaniu wedug alfabetu czy powtarzaniu sw podobnie brzmicych - albo dziki korzystaniu z zewntrznych rde, takich jak encyklopedia i sownik. By moe zakoczenie stanu TOT przez niespodziewane pojawienie si brakujcego sowa staje si moliwe, poniewa wpyw szpetnych sistr z czasem sabnie. Mogoby take odzwierciedla ukryte procesy zachodzce poza wiadomoci: zapewne umys cigle pracuje nad usuniciem" blokady w odszukiwaniu sowa, nawet kiedy nasza uwaga zostanie zwrcona gdzie indziej. Jest jednak niewiele danych potwierdzajcych tak interpretacj. Sam podejrzewam, e wiele sytuacji wygldajcych na nage przypomnienia" faktycznie jest wynikiem dziaania wskazwek, ktrych nie zauwaamy, chocia to one przypominaj nam waciwe sowo. Czowiek, ktry nie mg przypomnie sobie imienia kobiety bdcej boyszczem Ala Capone'a, wybra si kilka dni pniej na wycieczk rowerow. Pomyla wtedy, jak to cudownie jest jedzi na rowerze w majowe dni", 1 w tym momencie nagle przypomnia sobie brakujce sowa: Daisy Mae. W podnieceniu wynikym ze znalezienia rozwizania atwo jest przegapi albo zapomnie wskazwk, ktra spowodowaa przypomnienie, co przyczynia si do
123

zawyonych szacunkw niespodziewanych przypomnie". Rzeczywicie w badaniach laboratoryjnych, w ktrych uczestnicy s proszeni o gone mylenie, wtedy gdy prbuj poradzi sobie z blokad w wydobywaniu sowa z pamici, niemal wszystkim sukcesom towarzyszyy celowe strategie naprowadzajce. Nie zaobserwowano prawie adnego niespodziewanego przypomnienia". Wynik ten mona wyjani warunkami laboratoryjnymi, kiedy ludzie s cakowicie skupieni na wasnych procesach umysowych i o wiele czciej zwracaj uwag na subtelne wskazwki, ktre wyzwalaj wydobycie sowa z pamici. Pomysy teoretyczne i wnioski dotyczce procesw rozwizywania problemu w stanie TOT mog wpywa na sposoby przezwyciania tego stanu w yciu codziennym. Wiele z tych sytuacji zostaje rozwizanych w cigu minuty lub szybciej. W innych zwyke przeczekanie blokady, zapewne ze zgryliwym narzekaniem (w przypadku osb starszych) na ze czasy", moe by najmniej bolesnym rozwizaniem. Nawet jeeli nie nastpi natychmiastowe rozadowanie sytuacji, dobrze jest nie poddawa si zbyt szybko. Badania pokazuj, e im duej ludzie staraj si przypomnie brakujce sowo, tym wiksza szansa, e im si to uda. Co jednak robi w sytuacjach spoecznych, takich jak opisana na pocztku rozdziau, w ktrych zapominasz imienia bliskiego znajomego, niezrcznie jest ci si do tego przyzna i desperacko chcesz przypomnie je sobie jak najszybciej? Jeli jaka informacja czstkowa - pierwsza litera albo liczba sylab - nie przychodzi ci do gowy sama. pomocne moe by przeszukanie wedug alfabetu. Badania pokazay, e kiedy ludzie widz znan twarz, a nie mog przypomnie sobie nazwiska osoby, dostarczenie jego pierwszych liter jest skuteczniejsze ni podawanie informacji semantycznej, takiej jak zawd tej osoby. Jeeli ju/ udao ci si wydoby z pamici pierwsze litery imienia lub
124

nazwiska, sprbuj uy tej informacji przy przypominaniu sobie wczeniejszych sytuacji, w ktrych spotkae t osob i uywae jej imienia. Unikanie faszywego powabu szpetnych sistr take moe pomc. Szpetne siostry zawie-faj zapewne dwiki podobne do waciwego sowa i dlatego mog zosta uyte jako wskazwki wyzwalajce przypomnienie, ale powtarzanie bez koca sowa lub imienia, o ktrym wiesz, e jest nieprawidowe, tylko dlatego, e daje ci poczucie bliskoci z poszukiwanym, moe wycznie przeduy konanie. W przypadku imion ludzi mona te przyj postaw proaktywn. Opierajc si na pomyle, e imiona trudno jest wydoby z pamici, poniewa s one odizolowane od wiedzy pojciowej, warto systematycznie przeglda list imion wszystkich znajomych - zwaszcza tych spotykanych rzadko lub wrcz sporadycznie - tak, by uczyni je bardziej znaczcymi. Na przykad to, e wiesz, i twj doradca podatkowy nazywa si Bili Collins", nie mwi ci o nim nic istotnego. A poniewa widujesz go raz albo dwa razy do roku - zwykle wczesn wiosn -jego imi jest dobrym kandydatem do zablokowania. Moesz jednak sprawi, aby imi to nabrao dla ciebie jakiego znaczenia: wyobra sobie bil porwan z kieszeni twego doradcy przez rozbrykanego owczarka collie. Taka technika kodowania bya z powodzeniem stosowana do uczenia ludzi cakowicie nowych imion. Moe by ona take przydatna przy ponownym kodowaniu imion znanych, poniewa pomaga we wzmocnieniu kruchego poczenia pomidzy wiedz fonologiczn i pojciow, ktre czyni imiona szczeglnie podatnymi na blokowanie. Dokonanie wysiku uprzedzajcego" - kodowanie na nowo imion, ktre ju sprawiay nam kopot albo s potencjalnymi kandydatami do spowodowania stanu TOT (kiedy ich posiadaczy spotykalimy dawno lub rzadko), powinno obniy prawdopodobiestwo ponownego wystpienia blokady. 125

NOWE SPOJRZENIE NA WYPARCIE

W marcu 1998 roku dwudziestoletnia kobieta, Cynthia Anthony, zostaa uniewinniona przez sd w Toronto w procesie o zabicie swojego dwudziestotrzydniowego dziecka. Czowka Toronto Sun" z 19 marca nagonia lini obrony: Matka: Zapomniaam o upadku." Anthony stwierdzia, e potkna si o kabel telewizyjny i upucia dziecko na tward terakot. Nie wspomniaa jednak o tym wypadku, gdy bya przesuchiwana przez policj, krtko po mierci dziecka. Podczas procesu Anthony powiedziaa, e po straszliwym zdarzeniu bya w szoku i wypadek zosta zablokowany" w jej pamici. Wyjania przed sdem, e przypomniaa go sobie kilka miesicy pniej, w czasie ogldania zdj dziecka. Nastpnego dnia psychiatra zezna na korzy tego zeznania. Blokada pamici bya moliwa zeznaje lekarz", napisa Sun". Ogrom tragedii, ktrej dowiadczya, mg uczyni j bardziej podatn na amnezj", potwierdzi dr Graham Glancy. Jedn spraw jest zablokowanie imienia osoby, ktrej dawno nie widzielimy, ale zupenie inn - zablokowanie traumatycznego zdarzenia sprzed kilku minut lub godzin. Czy blokowanie zachodzi te w pamici epizodycznej dotyczcej osobistych dowiadcze, take tych traumatycznych? Rne rodzaje danych wskazuj, e blokowanie przey osobistych w pamici moe zachodzi w szczeglnych warunkach i z pewnymi ograniczeniami. Ten rodzaj amnezji, ktrej dowiadczya Cynthia Anthony - wybircze i cakowite zapomnienie o traumie przeytej minut, godzin czy dzie wczeniej - jest czsto opisywane w literaturze, ale rzadko zdarza si bez fizycznego urazu gowy (i mzgu). Przeciwnie, jak pisz o tym w rozdziale 7, niedawne przeycia traumatyczne s zwykle pamitane ywo i uporczywie. Kiedy ludzie nie s w stanie przypomnie sobie dopie126

ro co przeytego wstrzsu, zazwyczaj w gr wchodzi uraz gowy, alkohol, narkotyki albo utrata przytomnoci. W tych przypadkach zapewne to nie blokowanie jest odpowiedzialne za amnezje. Bardziej prawdopodobne, e zdarzenie nie zostao nigdy prawidowo zakodowane, a zatem nie byo podstaw do prawidowego przechowania. Mimo to obrona Anthony oparta na blokadzie pamici przekonaa sd w Toronto: uwolniono j od zarzutu popenienia zabjstwa drugiego stopnia. Bardziej przekonujce dane wiadczce o blokowaniu pamici epizodycznej pochodz ze znacznie bardziej zwyczajnych bada laboratoryjnych, nie dotyczcych zdarze traumatycznych, lecz neutralnych emocjonalnie. Rozwamy nastpujcy eksperyment. Pokazuj ci list sw z wybranych kategorii, takich jak ptaki albo owoce: jabko, kanarek, drozd, gruszka, wrona, banan itd. Nastpnie przeprowadzam test pamici, w ktrym podaj niektre sowa z listy, na przykad: gruszka, kanarek, i prosz ci o przypomnienie sobie reszty. Czy sdzisz, e podanie sw gruszka i kanarek uatwi przypominanie innych, w porwnaniu z testem, w ktrym nie podabym adnych sw z listy? Intuicyjnie, odpowied na to pytanie brzmi oczywicie tak" - podanie sw z listy powinno posuy jako wskazwka. Wbrew tym intuicjom, eksperymenty wykazuj co wrcz odwrotnego. Wyglda na to, e sowa prezentowane jako wskazwki w tecie zachowuj si jak szpetne siostry", pojawiajce si w stanie TOT i powodujce przesunicie poszukiwa w pamici na boczne tory, co blokuje czy te hamuje dostp do innych sw z listy. Eksperymenty wykazay te, e sama czynno wydobycia informacji z pamici moe nastpnie hamowa przypomnienie zwizanej z ni innej informacji. Wyobra sobie, e uczysz si par sw takich jak: czerwony I krew, jedzenie/rzodkiewka. Nastpnie dostajesz wskazwk: czerwony i przypominasz, e drugim elementem pary byo sowo 127

krew. Sam fakt przypomnienia wzmacnia pami tych sw jako pary - tak, e nastpnym razem gdy usyszysz czerwony, atwiej bdzie ci przypomnie sobie krew. Znaczce jest jednak, e przypomnienie sobie: krew czy si z czerwonym, utrudni nastpnie przypomnienie, e par Ao jedzenie byo rzodkiewkal Podczas wiczenia pary czerwony/krew konieczne jest stumienie pamitania innych ni krew czerwonych rzeczy", z ktrymi ostatnio si zetkne. Dziki temu nie zamiecasz sobie umysu niepotrzebnymi sowami, ktre przeszkadzayby ci w wydobyciu tego waciwego. Kosztem jest jednak zahamowanie wydobycia niepodanych sw, takich jak rzodkiewka: staj si one trudniej dostpne, nawet gdy wskazwk jest sowo jedzenie, ktre wydaje si nie mie nic wsplnego z czerwonoci". Czy ten rodzaj hamowania zwizanego z przypominaniem jest odosobnion osobliwoci, obserwowan wycznie w badaniach z uczeniem si list sw, czy zdarza si regularnie? Jeli ogldasz zdjcia z wakacji spdzonych w Europie i rzut okiem na opactwo Westminster przypomina ci o jego witraowych oknach, czy wspomnienie to utrudni ci przypomnienie sobie okien Notre Dam? Wyniki eksperymentu przeprowadzonego przez psycholok Wilm Koutstaal w moim laboratorium sugeruj, e jest to moliwe. Uczestnicy wykonywali proste czynnoci, takie jak wbijanie gwodzia w kawaek drewna czy pokazywanie Australii na globusie. Nastpnie ogldali zdjcia przedstawiajce niektre z tych czynnoci, co polepszao przypominanie ich sobie w pniejszym tecie. Ciekawsze jest jednak to, e ogldanie tych samych fotografii pogarszao przypominanie sobie czynnoci, ktre nie znalazy si na zdjciach (w porwnaniu z sytuacj, kiedy adnych zdj nie prezentowano). Co podobnego moe si zdarzy w sytuacjach o powanych konsekwencjach prawnych: zeznaniach naocznych 128

wiadkw. wiadkowie s najczciej wybirczo pytani o specyficzne aspekty zdarzenia. Czy powtarzajce si przypominanie sobie tych szczegw w odpowiedzi na pytania moe spowodowa utrudnienie w przypominaniu sobie innych aspektw dowiadczenia - tych. o ktre w ogle nie pytano? Byoby to wielce niepodanym skutkiem ubocznym, poniewa ten, kto przesuchuje, moe pniej chcie powrci do tych fragmentw wydarzenia, ktrymi na wstpie si nie zajmowa. W sytuacji laboratoryjnej analogicznej do zezna naocznych wiadkw badanym pokazywano kolorowe slajdy pokazujce akt przestpstwa - pokj studencki, w ktrym pojawia si zodziej. Eksperymentatorzy pytali nastpnie uczestnikw badania wybirczo o pewn kategori obiektw pojawiajcych si w tej scenie. Na przykad pytania dotyczyy koszulek uniwersyteckich, ktre byo wida w pokoju, ale nie dotyczyy innych koszulek - ktre te tam byy. adne pytanie nie odnosio si do innych znajdujcych si w pokoju przedmiotw, na przykad podrcznikw. Przypominanie sobie pniej koszulek, o ktre pytano, byo lepsze od przypominania sobie innych koszulek - w porwnaniu do pamici dotyczcej podrcznikw. Dostp do nie przywoywanych elementw ze wspominanej kategorii by zapewne blokowany przez te pochodzce z tej samej kategorii, ktre badani podczas przepytywania sobie przypomnieli. Michael Anderson, psycholog z University of Oregon, zaproponowa zasad mwic, e ilekro wybirczo przypominamy sobie co konkretnego w odpowiedzi na jak wskazwk, jednoczenie nastpuje osabienie tej czci informacji, ktra nie bya przypominana. Jeeli spdzasz z koleg ze szkolnej awy miy wieczr na wspominaniu lat studenckich, to inne wasze wsplne wspomnienia ulegaj zahamowaniu. Przyczyn tego zatajania jest fakt przypominania sobie zdarze, o ktrych rozmawiacie. 129

Anderson sugeruje te, e pomys ten moe rzuci nowe wiato na kontrowersyjn kwesti zapominania i przypominania sobie na nowo molestowania seksualnego w dziecistwie. Lata dziewidziesite byy napitnowane gorcymi, a czsto wrcz niesmacznymi dyskusjami dotyczcymi zgodnoci z rzeczywistoci traumatycznych wspomnie, ktre wydaway si zapomniane przez lata czy dekady, a zostaway na nowo odzyskane w trakcie psychoterapii lub w odpowiedzi na jaki wyzwalajcy je wypadek. Glosy w pierwszych dyskusjach byy jednoznaczne. Z jednej strony argumentowano, e praktycznie wszystkie takie wspomnienia s prawdziwe, a z drugiej, e wszystkie s faszywe. Mimo e radykalne podziay pozostay, ostatnie dyskusje potwierdziy, e istniej zarwno prawdziwe, jak i faszywe odzyskane wspomnienia traumatycznych zdarze z dziecistwa. Prbowano take okreli mechanizmy odpowiedzialne za kade z nich. Do tematu faszywych wspomnie z dziecistwa powrc w rozdziale 5, gdy bd rozwaa problem podatnoci na sugesti. Zaskakujce s wyniki bada ludzi twierdzcych, e byli jako dzieci molestowani seksualnie, ktre sugeruj, e relacje dotyczce czasowego zapominania molestowania s czstsze, gdy zboczeniec jest czonkiem rodziny, ni gdy do rodziny nie naley. Dlaczego? Anderson proponuje jedn z moliwych interpretacji. Kiedy rodzic albo inny obdarzony zaufaniem opiekun dopuszcza si molestowania, dziecko cigle pozostaje zalene emocjonalnie i fizycznie od tej osoby, a zatem cigle musi podtrzymywa relacj funkcjonaln z krzywdzicielem. Pami o molestowaniu moe sta na przeszkodzie realizacji tego celu przez wywoywanie niepokoju i nieufnoci, podczas gdy przypominanie sobie bardziej pozytywnych dowiadcze zwizanych z opiekunem moe uatwia relacje przystosowawcze. Dlatego wanie, twierdzi Anderson, dziecko musi wybirczo przypomina sobie nie trau130

matyczne, ale pozytywne zdarzenia z udziaem opiekuna. Taka sytuacja moe promowa hamowanie wywoane przypominaniem - kiedy musimy przypomnie sobie co wybirczo w odpowiedzi na jak wskazwk (w tym przypadku - czonka rodziny). Wyjanienie wskazujce, e ten rodzaj blokowania odgrywa znaczc rol w konkretnych przypadkach zapominania i odzyskiwania wspomnie dotyczcych traumatycznych przey wywoanych przez czonka rodziny, cigle wymaga potwierdzenia, ale hipoteza jest przekonujca i warta sprawdzenia empirycznego. Jednak nie wszystkie przypadki zapominania o molestowaniu w dziecistwie dotycz czonkw rodziny. Na przykad, psycholog Jonathan Schooler z uniwersytetu w Pittsburghu szczegowo udokumentowa przypadek trzydziestoletniego mczyzny - o inicjaach JR - poruszonego filmem, w ktrym gwny bohater szamocze si ze wspomnieniami dotyczcymi molestowania seksualnego. Wieczorem tego dnia JR ogarno nage i ywe wspomnienie, jak by molestowany przez ksidza w czasie wyjazdu pod namiot, kiedy mia dwanacie lat. Schooler zdoa ustali, e JR zupenie nie myla o tym wypadku przez wiele lat. Gdyby przeprowadza ankiet wrd ludzi wchodzcych do kina, kiedy tam szedem - zastanawia si JR - i pyta wszystkich o molestowanie seksualne w dziecistwie, czy kiedykolwiek spotkae si z tym sam albo znasz kogo, kto tego dowiadczy, bez najmniejszej wtpliwoci, kategorycznie odpowiedziabym nie!" Zdarzenie nastpio w 1986 roku, na dugo przed eksplozj problemu odzyskanych wspomnie na pocztku lat dziewidziesitych: Byem zaszokowany i cokolwiek zdezorientowany. Rozumiesz: wspomnienie byo niezwykle ywe, a poza tym... nie wiedziaem nic o stumionej pamici." Dlaczego JR zapomnia o molestowaniu na tak dugo? Bez wtpienia pewn rol odegraa nietrwao pamici 131

moga ona z czasem sabn - ale opisywana ostro wspomnienia JR sugeruje, e nie da si wyjani wszystkiego przemijalnoci. Zdarzenie mogo zosta zablokowane lub zahamowane w wyniku procesu znanego jako ukierunkowane zapominanie". Eksperymenty wykazay, e ludzie instruowani, aby zapomnieli list nauczonych sw, w nastpujcym pniej, niespodziewanym tecie pamiciowym wypadaj gorzej od tych, ktrzy byli proszeni o zapamitanie jej. Psycholog Robert Bjork i jego wsppracownicy z UCLA przekonujco argumentuj, e tego typu efekt ukierunkowanego zapominania moe by zwizany wanie z t form blokowania, ktr okrelamy jako hamowanie wydobycia. Takie hamowanie moe zosta ..zwolnione", kiedy napotkamy odpowiednio silny klucz, ktry spowoduje powtrne przeycie zdarzenia, w jego pierwotnej postaci. Prawdopodobnie JR wiadomie prbowa unika wspomnie dotyczcych swojego kontaktu z ksidzem i dlatego na dugi okres zahamowa dostp do nich. To, co zobaczy na filmie, potencjalnie mogo wyzwoli emocje podobne do tych, ktre przeywa w czasie pierwotnego zdarzenia, i to pozwolio mu przezwyciy hamowanie. Pojcia takie jak hamowanie wydobycia z pamici" nieuchronnie przywouj na myl freudowskie wyparcie. Czy takie hamowanie jest po prostu nowym hasem na okrelenie starej idei Freuda, ktra zostaa zdyskredytowana z braku potwierdzenia eksperymentalnego? Nie cakiem. Pojcie wyparcia u Freuda jest psychologicznym mechanizmem obronnym, ktry nierozerwalnie wie si z prbami emocjonalnego wykluczenia ze wiadomoci zagraajcego materiau. We wspczesnych dyskusjach podejmowanych przez takich teoretykw jak Bjork czy Andcrson, hamowanie wydobycia informacji z pamici jest znacznie szerszym konstruktem obejmujcym zarwno dowiadczenia zwizane z emocjami, jak i nie zwizane z nimi. 132

Niemniej jednak, s pewne ciekawe punkty styczne pomidzy wspczesnym pojciem hamowania a freudowskim wyparciem, majce konsekwencje dla mechanizmu blokowania. Na przykad psychologowie kliniczni z Uniwersytetu Londyskiego - Lynn Myers i Chris Brewin - badali dziaanie hamowania u grupy osb okrelanych jako represorzy "5 . Osoby takie mwi o niskim poziomie wasnego niepokoju i stresu, nawet jeeli wskaniki fizjologiczne pokazuj silne reakcje emocjonalne na inn osob lub sytuacj. Moe to by na przykad czerwona jak burak twarz, ktrej towarzyszy zaprzeczanie jakiemukolwiek wzburzeniu. Represorzy to ten rodzaj ludzi, ktrych inni czsto okrelaj jako ..defensywnych". Kilka bada wykazao, e represorzy przypominaj sobie mniej zdarze negatywnych ze swojego ycia ni osoby nie wykazujce tej cechy. ""Myers i Brewin uywali procedury, w ktrej uczestnicy najpierw uczyli si miych lub niemiych sw, a nastpnie dostawali polecenie ukierunkowanego zapominania. Represorzy skuteczniej ni grupa kontrolna uywali hamowania, aby zablokowa przypominanie uprzednio nauczonych niemiych sw. Tymczasem nie byo rnic pomidzy obiema grupami w blokowaniu przypominania miych sw. Jak daleko mog si posun represorzy w stosowaniu hamowania, aby zablokowa pami nieprzyjemnych zdarze? Czy mog zapomina o niedawnej traumie, jak w przypadku sprawy o zabjstwo, wytoczonej Cynthii Anthony w Toronto, czy wrcz blokowa dusze odcinki swojego ycia? Cigle nie znamy odpowiedzi na te pytania. Wiemy jednak, e hamowanie wydobycia w duej skali moe objawi si w przypadkach amnezji psychogennej", kiedy pacjenci zablokowuj pami o ogromnej czci

Od angielskiego represion - wyparcie (przyp. tum.).

swojej osobistej przeszoci po rnego rodzaju stresach psychicznych. Pacjenci tacy zazwyczaj utrzymuj zdolno do tworzenia i wydobywania nowych wspomnie, ale pamitaj niewiele z wasnej autobiografii - co dotyczy take ich tosamoci - sprzed pocztku amnezji. W przewaajcej mierze pacjenci ci byli odsuwani w sfer zaburze psychiatrycznych. Ostatnie badania z zastosowaniem technik obrazowania mzgu zaczynaj rzuca pierwsze wiato na mechanizmy neuronalne odpowiedzialne za blokowanie pamici epizodycznej. W niedawno opisywanym przypadku pacjent, Niemiec o inicjaach NN, niespodziewanie znikn z domu, by pojawi si po pewnym czasie w miecie odlegym o setki kilometrw. By zupenie niewiadomy wasnej tosamoci i niezdolny do przypomnienia sobie niemal niczego ze swojej przeszoci. Ostatecznie trafi do szpitala, a jego rodzina zostaa odnaleziona. NN cierpia z powodu wielu stresw w yciu codziennym przed swoim znikniciem, ale nic nie wskazywao na bezporednie uszkodzenie mzgu. Pacjent przeszed skanowanie PET podczas suchania opisw wydarze z rnych momentw swojej przeszoci. Kiedy ludzie zdrowi wykonywali podobne zadanie - przypominanie sobie wanych emocjonalnie zdarze z wasnej przeszoci - skanowanie wykazywao wzmoon aktywno fragmentw prawej pkuli mzgowej, szczeglnie w tylnych czciach pata czoowego i przednich pata skroniowego. Tymczasem u NN nie wystpia podwyszona aktywno tych regionw, natomiast aktywne byy znacznie mniejsze rejony pata czoowego i skroniowego w l e w e j pkuli. Obserwacje te s szczeglnie intrygujce, poniewa inne badania pokazay, e pacjenci neurologiczni, ktrzy nie byli w stanie przypomnie sobie duej czci wasnej przeszoci, chocia mogli tworzy nowe wspomnienia, w przeszoci czsto dowiadczali uszkodzenia tylnej czci pata czoowego i przedniej pata skroniowego. 134

Zupenie niedawne badanie z uyciem PET przeprowadzone w Institute of Cognitive Neurology w Londynie dostarcza dalszych wskazwek. Pacjent PN w wieku okoo czterdziestu lat dozna wylewu, ktry zniszczy jego lewy pat czoowy. Mia te ostatnio kilka komplikacji w yciu osobistym, w tym rozwd, kopoty w pracy i wasne bankructwo. Zapewne w wyniku zarwno uszkodze neurologicznych, jak i problemw psychicznych zwizanych z niedawnymi trudnociami u PN rozwina si amnezja obejmujca dziewitnacie lat przed wylewem. Poddano go skanowaniu PET podczas ogldania fotografii rodzinnych, zrobionych w cigu tych dziewitnastu lat, ktrych nie pamita; przed tym okresem, lub po nim (z pamitaniem zdarze, ktre nastpiy po wylewie, nie mia on problemw). Ogldajc fotografie zrobione w czasie dziewitnastu lat, ktre ulegy zapomnieniu, PN wykaza si mniejsz aktywnoci fragmentw prawego pata czoowego, w porwnaniu z sytuacj, gdy oglda zdjcia sprzed tego okresu lub pniejsze. Rejon prawego pata czoowego, ktry mia obnion aktywno, by cakiem bliski analogicznemu obszarowi, ktrego nie udao si uaktywni pacjentowi NN, a ktry w podobnych warunkach jest aktywny u ludzi zdrowych. Jednak szczeglnie frapujce jest pewne dodatkowe odkrycie. Kiedy PN oglda zdjcia z dziewitnastoletniego okresu, ktrego nie pamita, wzrastaa aktywno obszaru w pobliu tyu centralnej czci mzgu - przedklinka ktry czsto jest aktywny, gdy ludzie zdrowi przypominaj sobie przesze zdarzenia. Badacze sugeruj, e aktywno ta moe oznacza najwczeniejsze stadia majcego si rozpocz procesu przypominania. Aby przeszukiwanie pamici mogo by kontynuowane i ostatecznie doprowadzio do przypomnienia zdarzenia pokazanego na zdjciu, musi wej do akcji system umieszczony w pacie czoowym, ktry kieruje i kontroluje procesem wydobywania 135

informacji z pamici. Ale w tym momencie, podczas prb odzyskania wspomnie przez PN, system kontrolny pata czoowego wydawa si wyczony, co uniemoliwiao mu przypomnienie sobie czegokolwiek. Dlaczego system ten miaby by wyczony tylko dla zdarze, ktre nastpiy w cigu dziewitnastoletniej luki? System sam w sobie nie jest uszkodzony, poniewa aktywuje si, gdy PN prbuje przypomina sobie dowiadczenia bd wczeniejsze, bd pniejsze. Zwamy, e luka obejmuje kluczowe niepomylne wydarzenia z jego ycia. By moe negatywne emocje, przywoywane gdy PN zaczyna wydobywa z pamici negatywne wydarzenia autobiograficzne (wczesna faza wydobywania sugerowana przez aktywno przedklinka) prowadz do wyczenia systemu w pacie czoowym lub je umoliwiaj. Czy ta wzajemna zaleno pomidzy przedklinkiem i systemem umieszczonym w pacie czoowym stanowi neuronany odpowiednik tego rodzaju blokowania, ktre przypomina freudowskie dynamiczne pojcie wyparcia? Czy osoby okrelane jako represorzy wykazuj podobny wzorzec podwyszonej aktywnoci przedklinka przy obnionej aktywnoci czoowego systemu kontrolnego, kiedy s pytane o negatywne zdarzenia ze swojej przeszoci? Pierwsze wyniki bada z uyciem technik obrazowania mzgu nad blokowaniem osobistych wspomnie s cigle niejednoznaczne, ale cigle te podtrzymuj kuszc moliwo, e po ponownej analizie pozwol nam by moe zrozumie te rzadkie, ale fascynujce zjawiska. Badania takie mogyby nawet pomc lekarzom w leczeniu pacjentw przejawiajcych siln amnezj przy braku wykrywalnych uszkodze mzgu. Klinicyci czsto podejrzewaj, e tacy pacjenci symuluj amnezj, aby unikn osobistych lub nawet prawnych trudnoci. Nie ma testw, ktre rzetelnie rozrniayby amnezj autentyczn od udawanej. Jeli badania z uyciem obrazowania mzgu wskazayby 136

wiarygodne wzorce blokowania pamici, odrnialne od symulowanych, stanowioby to wan wskazwk dla kli__njcystw, ktrych zadaniem jest formuowanie planu pracy z pacjentami z amnezj. Wci jestemy dalecy od rozumienia zawioci blokowania, ale badania obrazowania mzgu daj nam realn szans nawietlenia tego najbardziej irytujcego ze wszystkich grzechw pamici.

Rozdzia 4 GRZECH BDNEJ ATRYBUCJI 24 lutego 1896 roku czonkowie Societe Medico-Psychologiue w Paryu dowiedzieli si o przedziwnym przypadku zaburze pamici. Doniesienia o pacjentach cierpicych na amnezj nie byy niezwyke w latach dziewidziesitych XIX wieku, ale opisany tego dnia trzydziestoczteroletni mczyzna mia inny problem: pamita zdarzenia, ktre nigdy si nie wydarzyy. Po przebytej kilka lat wczeniej malarii Louisa regularnie ogarniao poczucie znajomoci sytuacji, ktre w rzeczywistoci byy cakowicie nowe. Podczas ceremonii lubnej swojego brata czu si pewny, e uczestniczy w tym samym zdarzeniu rok wczeniej. Po przyjciu do nowego szpitala z powodu problemw emocjonalnych Louis by pewien, e ju wczeniej tam by. Kiedy po raz pierwszy spotka doktora Arnaud, francuskiego psychiatr, ktry przedstawia jego przypadek przed Societe Medico-Psychologiue, upiera si: Pan mnie zna. doktorze! Spotkalimy si rok temu, o tej samej porze dnia. w tym samym pokoju. Zadawa mi pan te same pytania, a ja udzielaem tych samych odpowiedzi." Przypadek Louisa spotka si z ogromnym zainteresowaniem psychologw i psychiatrw, ktrzy zgromadzili si w Paryu, aby wysucha wykadu Arnauda. Koniec dziewitnastego stulecia nazywany by zotym wiekiem w badaniach nad pamici, a psychologia francuska miahi w tym niemay udzia. Chocia teraz najbardziej znane s 138

przeomowe eksperymenty Ebbinghausa z 1885 roku, cztery lata wczeniej psycholog francuski Theodule Ribot napisa klasyczn ksik Choroby pamici", w ktrej opisywa, jak uszkodzenie mzgu lub zaburzenia psychiczne mog wywoa amnezj dalszej lub bliszej przeszoci. Ribot opisa take przypadki, w ktrych pami jest obecna, ale bdna. Znieksztacenia te, nazwane paramnezj .albo faszyw pamici zapocztkoway oywion, a czasem wrcz gorc dyskusj: jak bardzo rozpowszechnione s takie faszywe wspomnienia w oglnej populacji? Czy sygnalizuj obecno patologii klinicznej? Czy istnieje tylko jeden rodzaj paramnezji, czy jest ich wiele? Zwolennicy przeciwstawnych pogldw debatowali nad tym w wydaniu specjalnym Revue Psychologiue" z 1893 roku. Kiedy Arnaud na spotkaniu towarzystwa w 1896 roku w Paryu prezentowa przypadek Louisa, opisa jego problemy cile w kontekcie trwajcej debaty, ale odrzucajc pojcia najczciej uywane do opisu zaskakujcej pamici. Wierz, e byoby lepiej porzuci terminy faszywa pami i paramnezja - stwierdzi miao, argumentujc, zdawaoby si paradoksalnie, dalej e - opisywane zjawisko moe w ogle nie by zwizane z pami.jci." Areaud zaproponowa nowe wyraenie na okrelenie mylnego poczucia znajomoci, ktre przeladowao pacjentewTakich jak Louis: iluzja deja vu. Upiera si, e deja vu jest szczeglnym dowiadczeniem, rnym od innych znieksztace pamici ze wzgldu na swoj intensywno i przekonanie, e obecne zdarzenie jest identyczne z przeszym, oraz uczucie, e wiadomo dokadnie, co za chwil si wydarzy. Arnaud pomg wprowadzi wyraenie deja vu" do powszechnego uycia, ale nie by pierwszym, ktry opisa zjawisko. Dante Gabriel Rossetti uchwyci je w wierszu z 1854 r. Nage wiato". Jeszcze wczeniej, w 1849, Karol Dickens napisa o podobnym dowiadczeniu w Dawi-

dzie Copperfieldzie. Zdawao mi si, e Uriah puchnie, ronie, brzmieniem swego gosu wypenia cay pokj -wspomina David pierwsze spotkanie z Uriahem Heapem. Zdawao mi si zarazem, em wszystko to wiedzia od dawna, od bardzo dawna, wiedziaem te dokadnie, co dalej posysze miaem."* Ale co mia na myli Arnaud, kiedy stwierdza, e dowiadczenie deja vu Louisa moe w ogle nie by zwizane z pamici"? Wiele wczeniejszych interpretacji deja vu zmierzao ku mistycznym domysom, e odzwierciedla ono pami o poprzednim yciu, dostarczajc dowodw na istnienie reinkarnacji, albo te ukazuje telepatyczne podsuchiwanie czyjej pamici. Inne, mniej egzotyczne wyjanienia uznaway, e ludzie maj uczucie deja vu, kiedy biece zdarzenie wzbudza podobne - chocia nie identyczne - dowiadczenie z przeszoci. Jednake dla Arnauda deja vu nie miao nic wsplnego ani z paranormalnymi, ani z czstkowymi wspomnieniami dotyczcymi podobnych zdarze z przeszoci. Zamiast tego charakteryzowa je jako rodzaj nieprawidowego osdu: bdnego przypisania do przeszoci aktualnych dozna i dowiadcze. Aby lepiej zrozumie, co Arnaud mia na myli w 1896 roku, szybko przeniemy si w czasie o sto lat i przyjrzyjmy si eksperymentowi Bruce'a Whittlesea, kanadyjskiego psychologa poznawczego. Uczestnicy najpierw uczyli si listy sw. W pniejszym tecie pamiciowym niektre sowa z listy i inne nowe pojawiay si pisane drukowanymi literami na kocu zdania. Badani mieli okreli, czy pojawiy si one ju wczeniej. W niektrych zdaniach sowo na kocu byo atwo przewidywalne na podstawie wczc* K. Dickcns, Dzieje, przygody, dowiadczenia i zapiski Dawida Copperfielda juniora, rodem z Blunderstone (ktrych nigdy ogasza dni kiem nie zamierza). T. 1. Tum. W. Zyndram-Kociakowska. Czytcl nik. Warszawa 1974.

140

niejszych wyrazw: Szalejce morze miotao ODZI." W innych byo trudniej przewidywalne: Zaoszczdzia pienidze i kupia LAMP." Kiedy drukowany wyraz nie pojawi si wczeniej na licie do nauczenia, uczestnicy powinni odpowiedzie nowy'", ale czasem nieprawidowo mwili stary". Co najwaniejsze, ludzie czciej nieprawidowo twierdzili, e uprzednio widzieli ju wyrazy atwo przewidywalne ni trudniej przewidywalne. Whittlesea twierdzi, e badani bdnie przypisywali swoje szybkie reakcje na atwo przewidywalne sowa temu, e wczeniej je napotkali, co w rzeczywistoci nie miao miejsca: szybkie, pynne odpowiadanie - konsekwencja przewidywalnoci sowa - byo bdnie przypisywane jego znajomoci. A zatem w eksperymencie tym ludzie twierdzili, e uprzednio czego dowiadczyli - widzieli sowo na licie z powodw nie majcych nic wsplnego z pamici, tak jak orzek to Arnaud o deja vu wiek wczeniej. Sdzi on, e deja vu moe si pojawia, poniewa cechy obecnej sytuacji wyzwalaj reakcje, zapewne analogiczne do sprawnego przetwarzania przewidywalnych sw w eksperymencie Whittlesea, ktre zostaj bdnie przypisane przeszemu dowiadczeniu. Deja vu pojawia si wzgldnie rzadko i cigle nie ma przekonujcego wyjanienia, jakie dokadnie cechy aktualnego zdarzenia miayby wywoywa ten rodzaj bdnego osdu, o ktrym mwi Arnaud przed swoj parysk publicznoci. Jednake bdne atrybucje dotyczce pamitania zdarzaj si zaskakujco czsto. Czasem pamitamy zdarzenia, ktre nigdy si nie wydarzyy, mylc szybkie przetwarzanie nadchodzcej informacji albo sugestywne obrazy pojawiajce si w umyle ze wspomnieniami przeszych zdarze, ktre nie miay miejsca. Czasem przypominamy sobie prawidowo co, co si wydarzyo, ale przypisujemy to do niewaciwego miejsca lub czasu. W jesz141

cze innych przypadkach bdna atrybucja dziaa w innym kierunku: mylnie uznajemy spontaniczne wyobraenie lub myl naszej wasnej wyobrani, podczas gdy w rzeczywistoci przypominamy sobie - niewiadomie - co, co wczeniej czytalimy lub syszelimy. Mimo e od czasw Arnauda o deja vu wiemy niewiele wicej, sporo dowiedzielimy si o innych rodzajach bdnej atrybucji. To ciko zdobyta wiedza, o potencjalnie wakich konsekwencjach dla spoeczestwa: bdna atrybucja moe zmieni nasze ycie w dziwny i nieprzewidywalny sposb.

BDNE ATRYBUCJE NAOCZNYCH WIADKW I PAMI RDA

Kady, kto pamita wybuch w Oklahoma City w 1995 roku. zapewne przypomina sobie take nieudane poszukiwania Johna Doe II. John Doe I - szybko zidentyfikowany jako Timothy McVeigh - zosta zatrzymany krtko po ataku w kwietniu tego samego roku. W tym samym czasie FBI rozwino zakrojone na skal caego kraju poszukiwania drugiego podejrzanego, ktry - zgodnie z przekonaniem FBI - towarzyszy McVeighowi, gdy ten wypoycza ciarwk z warsztatu Elliott's Body w Junction City, w Kansas, na dwa dni przed wybuchem. Portret pamiciowy Johna Doe II, przedstawiajcy modego mczyzn o kanciastej twarzy, ciemnych wosach i krpej budowie ciaa, ubranego w biao-niebiesk czapk, pojawia si regularnie w telewizji i by drukowany w gazetach w caym kraju. Pomimo zmasowanych wysikw, ktre doprowadziy do skutecznego oskarenia McVeigha i jego kolegi Terry'ego Nicosa oraz do tego, e w sondaach siedmiu na dziesiciu Amerykanw byo przekonanych, e kolejny wsplnik unikn kary, John Doe II nigdy nie zosta odnaleziony. Co si stao? 142

Po wpadniciu na lad wypoyczonej ciarwki McYeigha FBI przesuchao pracownikw Elliott"s Body. Sekretarka i waciciel warsztatu przypomnieli sobie, e tylko jeden czowiek - odpowiadajcy opisowi McVeigha - wypoyczy ciarwk 17 kwietnia 1995 roku, na dwa dni przed wybuchem. Dokona rezerwacji pod nazwiskiem Robert Kling. Mechanik Tom Kessinger, obecny przy zawieraniu umowy, przypomnia sobie dwch mczyzn. Jeden pasowa do opisu McVeigha: szczupy i wysoki, z jasnymi wosami. Drugi by niszy, masywniejszy, ciemnowosy, w biao-niebieskiej czapce i mia tatua poniej lewego rkawa. Poszukiwania Johna Doe II rozpoczy si na podstawie tego. co przypomnia sobie Kessinger. Jednake rdem wspomnienia Kessingera wydaje si nie zwizana z t histori wizyta w warsztacie Elliotfs Body dzie pniej. Wtedy to sierant Michael Hertig i jego przyjaciel, szeregowy Todd Bunting, wypoyczyli inn ciarwk, take w obecnoci Kessingera. Hertig, podobnie jak McVeigh, by szczupy i wysoki. Bunting by niszy i masywniejszy, ciemnowosy, nosi biao-niebiesk czapk oraz mia tatua poniej lewego rkawa - odpowiada opisowi Johna Doe II. Po zakoczeniu niefortunnych poszukiwa nieuchwytnego drugiego podejrzanego agenci FBI przegldali zapisy wizyty Hertiga i Buntinga w warsztacie. Z ociganiem przyznali, e opis Johna Doe II odpowiada opisowi szeregowego Todda Buntinga, niewinnego czowieka, nie majcego nic wsplnego z wybuchem. Kessinger prawidowo przypomnia sobie cechy Buntinga - ujte w synnym portrecie Johna Doe II, ktry obieg cay kraj - ale bdnie przypisa je wydarzeniu, ktre zaszo dzie wczeniej. Ten rodzaj mylnej identyfikacji nie jest bezprecedensowy. W synnej sprawie z poowy lat pidziesitych brytyjski kasjer, obrabowany z uyciem broni, zidentyfikowa pniej jako napastnika z broni - niewinnego maryna143

rza. Marynarz kupowa poprzednio bilety u tego kasjera, a ten mylnie przypisa znajom twarz do rabunku. W kolejnym przypadku psycholog Donald Thomson zosta oskarony o gwat na podstawie szczegowego zapamitania przez ofiar jego twarzy. Thomson zosta oczyszczony z zarzutu, poniewa mia znakomite alibi: w momencie gwatu wanie udziela na ywo wywiadu w telewizji (o ironio, na temat omylnosci pamici). Ofiara ogldaa program i mylnie przypisaa twarz Thomsona gwacicielowi. Zarwno Thomsonowi, jak i brytyjskiemu marynarzowi udao si unikn niesusznego uwizienia. Ale jak wiele razy podobne bdne atrybucje koczyy si faszywymi zeznaniami naocznych wiadkw, co powodowao skazanie niewinnej osoby? Nikt nie wie tego na pewno, wemy jednak pod uwag dwa fakty. Po pierwsze, zgodnie z szacunkami z koca lat osiemdziesitych, kadego roku w USA ponad siedemdziesit pi tysicy spraw karnych byo rozstrzyganych na podstawie zezna naocznych wiadkw. Po drugie, niedawna analiza czterdziestu przypadkw, w ktrych badanie DNA dowiodo niewinnoci niesusznie uwizionych osb pokazaa, e trzydzieci sze z nich (90%) opierao si na bdnej identyfikacji przez naocznych wiadkw. Nie ma najmniejszej wtpliwoci, e inne takie przypadki cigle nie zostay sprostowane. Te mroce krew w yach liczby stwarzaj poczucie naglcej potrzeby lepszego rozumienia natury bdnych atrybucji i podjcia krokw minimalizujcych je. Szczeglny rodzaj bdnej atrybucji, jaki wystpi w sprawie Johna Doe II, jest czasami nazywany niewiadomym przeniesie niem". Chodzi o to, e wiadek, taki jak Kessinger, nieprawidowo przypisuje znajom twarz do niewaciwego rda, poniewa niewiadomie przenosi pami dotyczc osoby z jednego kontekstu do drugiego. Ostatnie badania laboratoryjne wskazuj, e kiedy kto dokonuje bdnej atrybucji tego typu. nie zawsze jest niewiadomy, e
144

uprzednio spotyka dan osob w rnych kontekstach. Na przykad, uczestnicy badania ogldajcy film o rabunku, na ktrym w oddzielnych scenach widoczna bya niewinna osoba postronna, pniej czasami pomykowo identyfikowali j jako rabusia. Ale proces, ktry prowadzi do bdnej identyfikacji, nie by cakowicie niewiadomy: wielu badanych byo przekonanych - niewaciwie - e jest to ta sama osoba. Ten rodzaj bdnej identyfikacji przez wiadka - wiadomy czy niewiadomy - zaobserwowany w przypadkach Johna Doe II i innych, dobrze pasuje do bada pokazujcych, e ludzie czsto mglicie przypominaj sobie dokadne szczegy ubiegych wydarze - kiedy i gdzie natknli si na dan osob lub przedmiot. Ta niejasno tworzy podatny grunt dla pojawienia si bdnych atrybucji rda". W przypadkach takich ludzie prawidowo przypominaj sobie co, czego uczyli si wczeniej, lub te rozpoznaj twarz albo przedmiot widziany uprzednio, ale bdnie okrelaj rdo swojej wiedzy. Eksperymenty pokazay, na przykad, e ludzie mog wietnie pamita, e widzieli pokazywan im wczeniej twarz, ale mylnie zidentyfikowa czas albo miejsce. Podobnie stao si w przypadku Toma Kessingera w warsztacie Elliotfs Body. Zastanwmy si, co si dzieje, gdy zapamitujemy szczegy dotyczce wygldu danej osoby i miejsca, gdzie j spotykamy. Bierzesz udzia w spotkaniu roboczym, odbywajcym si we wspaniaym biurze w centrum miasta. Jest wtorek rano i spotykasz tam dwch wanych czonkw kierownictwa firmy, z ktrymi bdziesz prowadzi negocjacje: Thomasa Wilsona, siwego wiceprezesa noszcego rogowe okulary i tradycyjny granatowy garnitur, oraz Franka Alberta, analityka finansowego, lat okoo trzydziestu, noszcego much i kolorowe szelki. Po poudniu udajesz si na przedmiecia, aby spotka si z dwoma ewentualnymi klientami, ktrzy wanie otworzyli nowa firm, w do 145

ciasnych pomieszczeniach. Programista Eric Merton jest niedawnym absolwentem college'u, ubranym w dinsy i majcym srebrny kolczyk w uchu. Prezes firmy Elaine Green jest pani w rednim wieku, ubran w bardziej tradycyjn biznesow garsonk. Gdybym po tygodniu zapyta ci o spotkania z ostatniego wtorku, aby zrelacjonowa je dokadnie, musiaby pamita cechy charakterystyczne osb i miejsc, ktre odwiedzae. Nie wystarczy jednak przypomnie sobie wiceprezesa, analityka finansowego, programist i prezesa; rogowe okulary, kolorowe szelki, much, srebrny kolczyk, dinsy i tradycyjn garsonk; nazwiska: pana Wilsona, pana Alberta, pana Mertona i pani Green; przestronne rdmiejskie biuro i mae biuro na przedmieciu. Musisz jeszcze pamita, ktra osoba co nosia i ktre nazwisko dopasowa do ktrej twarzy, kto pracuje na przedmieciu, a kto w centrum oraz kto zajmuje jakie stanowisko. Poza zakodowaniem i odtworzeniem pojedynczych cech musisz jeszcze poczy je w pamici, tak by mg przypomnie sobie odpowiednie skojarzenia pomidzy nazwiskami, strojem, stanowiskami i miejscami. Psychologowie okrelaj taki proces czenia jako problem wiza pamiciowych": sklejania rnych skadnikw dowiadczenia w jednolit cao. Kiedy pojedyncze elementy dowiadczenia s zachowane w pamici, ale zawodzi wizanie", otwiera si pole dla bdnej atrybucji rda, ktr widzielimy na przykadzie sprawy Johna Doe II oraz innych przypadkw nieprawidowego przypominania przez naocznych wiadkw. Pomyki zwizane ze rdem wiedzy mona czasem przypisa brakowi wizania": w momencie zdarzenia czynno lub przedmiot nie zostaj waciwie dowizane do okrelonego czasu i miejsca. Bdy wizania mog take wyjania pomyki pamiciowe, polegajce na myleniu rzeczywistego zdarzenia z tym, o czym jedynie mylelim> 146

lub co sobie wyobraalimy. Wychodzc z domu, mylisz o zamkniciu drzwi do piwnicy. Godzin pniej w samochodzie ogarnia ci panika: czy faktycznie zamkne drzwi, czy tylko wyobraae sobie, e to robisz? Profesor psychologii Lew Lieberman po przejciu na emerytur by coraz bardziej poirytowany swoimi pomykami tego typu. To troch tak, jakby zanim co zrobisz, mia w sobie obraz tego, jak to robisz, a potem nie pamitasz, czy by to tylko obraz, czy rzeczywisto." Interesowao go, czy inni dowiadczaj czego podobnego. Faktycznie, w licznych eksperymentach pokazano, e kiedy ludzie wyobraaj sobie, e widz jaki przedmiot albo e wykonuj jak czynno, pniej zdarza im si twierdzi, e rzeczywicie to widzieli lub robili. W jednym, szczeglnie starannym eksperymencie, osoby mode i starsze widziay przedmiot - szko powikszajce. Nastpnie byy proszone o wyobraenie sobie lizaka (przedmiot podobny do szka powikszajcego). Albo te widziay wieszak, a pniej miay wyobrazi sobie rubokrt (przedmiot niepodobny do widzianego). Starsi czciej ni modzi utrzymywali, e faktycznie widzieli lizak, ale w rwnym stopniu co modzi twierdzili tak o rubokrcie. Starsi mieli szczeglne trudnoci z wizaniem wygldu postrzeganego przedmiotu (np. okrgego ksztatu") z kontekstem prezentacji. Dlatego po zobaczeniu jednego okrgego przedmiotu - szka powikszajcego - i wyobraeniu sobie drugiego o podobnym ksztacie - lizaka - starsi uczestnicy badania nie mogli przypomnie sobie szczegw zwizanych z bezporedni percepcj szka i przez to byli podatni na bdn atrybucj rda. Jeeli rne szczegy dotyczce zdarzenia s powizane z przedmiotem lub czynnoci, to przypomnienie sobie, czy nastpio ono naprawd, staje si atwiejsze. Zastanawiajc si w samochodzie, czy zostawie drzwi piw147

niczne otwarte na ocie, przeprowadzasz w gowie w kko poszukiwania, prbujc przypomnie sobie jaki szczeglny przedmiot lub czynno, ktre potwierdziyby, e rzeczywicie wykonae to, o czym mylae, e powiniene to zrobi. Uspokajasz si, kiedy przypomnisz sobie, e podczas zamykania widziae kota wybiegajcego z piwnicy. Ale jeli nie zwizae spostrzeenia dotyczcego kota z faktem zamykania drzwi, cigle bdziesz prbowa odrni rzeczywisto od wyobrae. Poraki dotyczce wizania" mog take powodowa zaskakujce zudzenie, znane jako bd sklejania ladw pamiciowych". Poznawszy pana Wilsona i pana Alberta na spotkaniu roboczym, miao odpowiadasz na pytanie wsplnika o nazwisko wiceprezesa ich firmy: pan Wilbert". Zapamitae prawidowo czci skadowe obydwu nazwisk, ale pomykowo skleie" je, tworzc nowe. Psychologowie poznawczy opracowali procedury eksperymentalne, w ktrych ludzie wykazuj si dokadnie tego typu bdnym czeniem czci rnych sw, obrazkw, zda, a nawet twarzy. A wic, nauczywszy si sw spaniel i varnish, czasem twierdz, e uczyli si sowa Spanish. Albo te zobaczywszy dwa rysunki przedstawiajce twarze (takie jak jest to pokazane na rys. 4), ludzie czsto s przekonani, e widzieli inn now twarz (rys. 4), ktra czy cechy dwch poprzednich, rzeczywicie widzianych. Jeli pojedyncze cechy sowa czy twarzy zostaj zachowane w pamici, ale nie s ze sob waciwie zwizane wtedy, gdy nastpuje pierwsza nauka, wwczas mog wystpi bdy sklejania ladw pamiciowych". Niedawne badania pacjentw z uszkodzeniami mzgu sugeruj, e istotn rol w procesach wizania odgrywa hipokamp. Zakcenie jego pracy moe przyczynia si do powstawania bdw sklejania. Pacjenci z uszkodzeniami ograniczonymi jedynie do hipokampa czciej ni ludzie 148

RYSUNEK 4. Po zobaczeniu twarzy z lewej strony i porodku ludzie nietrafnie sdz, e pamitaj twarz z prawej strony, ktra jest poczeniem cech dwch pierwszych. Ten rodzaj bdnej atrybucji znany jest jako bd sklejania ladw pamiciowych".

zdrowi z grupy kontrolnej robi bdy pamiciowe dotyczce ostatnio poznanych sw i twarzy. Pacjenci ci postrzegaj sowa lub twarze jako caoci, ale kiedy s testowani kilka sekund lub minut pniej, czsto przestawiaj sylaby midzy sowami lub bdnie cz poszczeglne cechy twarzy. Zniszczony hipokamp przesta dostarcza mnemonicznego kleju, potrzebnego do utrzymania w pamici Wszystkich czci sowa lub twarzy jako caoci. Dalszego potwierdzenia dla tego pomysu dostarczaj badania obrazowania mzgu z uyciem skanowania PET. Kiedy ich uczestnicy uczyli si par nie zwizanych ze sob sw (na przykad poziom/prbowa), ktre to zadanie wymaga sporego zaangaowania procesw wizania, hipokamp wykazywa szczegln aktywno. Bdne atrybucje rda i bdy sklejania mog take pojawia si z powodu nieprawidowych procesw wydobywania informacji z pamici. Kiedy twarz wydaje si znajoma, czowiek musi si nad tym zastanowi, inaczej: monitorowa" efekty dziaania pamici, aby okreli, dlaczego tak si dzieje. Pacjenci z uszkodzonymi w wyniku urazu patami czoowymi lub po operacji czciowego ich usunicia maj problemy z uaktywnianiem tego typu 149

procesw monitorowania wydobycia informacji z pamici. Maj oni skonno do dokonywania byskawicznych osdw dotyczcych rda poczucia znajomoci i dokonuj wicej bdnych atrybucji ni ludzie zdrowi. Zdrowe osoby starsze, le wypadajce w testach czuych na nieprawidowoci funkcjonowania patw czoowych, s szczeglnie skonne do dokonywania bdnych atrybucji rda. Pamitajmy, e wanie ludzie starsi czsto twierdzili, e widzieli poprzednio lizaka, ktrego jedynie sobie wyobraali, podczas gdy naprawd widzieli szko powikszajce o podobnym ksztacie. Kiedy uczestnicy tego badania wykonywali zadanie dwa dni po ogldaniu i wyobraaniu sobie przedmiotw, ci ze starszej grupy, ktrzy wypadli szczeglnie sabo w niezalenych testach na prawidowo dziaania patw czoowych, zrobili take najwicej bdw, mylc przedmioty widziane z wyobraanymi. Ale kiedy zadanie trzeba byo wykona po pitnastu minutach od pierwszej fazy, nie byo adnego zwizku pomidzy wynikami testw dotyczcych patw czoowych a liczb bdnych atrybucji. Procesy monitorowania zalene od funkcjonowania patw czoowych s prawdopodobnie bardziej wystawione na prb po dwudniowym odstpie czasu, kiedy przypomnienie sobie, czy przedmiot by widziany, czy wyobraany, jest ju bardzo trudne i wymaga powanego namysu. Po upywie kwadransa zadanie pamiciowe jest prostsze i nie obcia w takim stopniu patw czoowych. Podobne poraki w wydobywaniu informacji z pamici take maj znaczenie dla bdw sklejania. Susan Rubin i jej wsppracownicy zaobserwowali, e w grupie osb starszych ci, ktrzy mieli najsabsze wyniki w testach funkcjonowania patw czoowych, popeniali take duo bdw sklejania. Na przykad uwaali, e pamitaj sowo barley z wczeniejszej listy, kiedy naprawd widzieli barter i vai ley. Osobom tym nie udawao si przeanalizowa wystar150

czajco swojej pamici, polegay one jedynie na silnym poczuciu znajomoci wywoanym przez zobaczenie sklejonego" sowa takiego jak barley. Silne poczucie oglnej znajomoci, wsplnie z brakiem szczegowego przypominania daj w efekcie idealn re.eept na wystpienie bdnej atrybucji. Zrozumienie tego faktu moe mie kluczowe znaczenie dla ograniczenia powanych konsekwencji bdnej atrybucji w zeznaniach naocznych wiadkw. Gary Wells i jego grupa z Iowa State University wykazaa, e powszechna praktyka identyfikacji przez konfrontacj czsto moe dziaa na rzecz bdnej atrybucji, poniewa ludzie s zachcani do polegania na poczuciu znajomoci. W standardowej procedurze konfrontacyjnej wiadkom prezentuje si pewn liczb podejrzanych. Po przyjrzeniu si wszystkim maj oni sprbowa zidentyfikowa winowajc. Wells stwierdzi, e w takich warunkach wiadkowie czsto polegaj na osdach wzgldnych: wybieraj t osob, ktra w porwnaniu z in*yfni konfrontowanymi jest najbardziej podobna do przestpcy. Problem polega na tym, e nawet kiedy sprawcy nie ma w grupie prezentowanej wiadkowi, bdzie on mia tendencj do wybrania osoby najbardziej go przypominajcej. Nawet jeeli wiadkom brakuje szczegowych ladw pamiciowych, polegaj oni na oglnym podobiestwie twarzy z prezentowanej grupy do twarzy faktycznego winowajcy. Jednake Wells pokaza te na szczcie, jak minimalizowa skonno do takich wzgldnych osdw: zamiast czeka na opini wiadka do momentu, gdy wszystkie twarze podejrzanych zostan pokazane, naley prosi wiadkw o podejmowanie decyzji tak/nie" bezporednio po prezentacji kadej twarzy. Taka procedura skania wiadkw do dokadnego analizowania tego, co pamitaj, i sprawdzania, czy przedstawiani podejrzani odpowiadaj szczegowym ladom pamiciowym. Szczliwie funkcjonariusze organw ochrony porzdku publicznego 151

wiedz coraz wicej o tej i podobnych do niej metodach, podwyszajcych trafno zezna naocznych wiadkw. Na pocztku 1998 roku minister sprawiedliwoci (USA) Janet Reno utworzya grup robocz, w ktrej skad weszli psychologowie (w tym Gary Wells), policjanci i adwokaci. Jej celem byo opracowanie wskaza dotyczcych prowadzenia przesucha naocznych wiadkw. Grupa ta opublikowaa szeroko dostpny pakiet wytycznych, opartych na wnikliwych badaniach naukowych. Badania Wellsa nad redukowaniem faszywych alarmw w zeznaniach naocznych wiadkw wi si z oddzielaniem mnemonicznego ziarna od plew - dotycz stworzenia warunkw, ktre skoni ludzi do odwoywania si do dokadnych wspomnie rzeczywistych wydarze zamiast polegania na oglnym podobiestwie, ktre wiedzie na manowce. Dla mnie badania te prowadz te do fundamentalnego pytania o dalekosinych konsekwencjach: czy jest moliwe odrnienie prawdziwych wspomnie od faszywych?

W POSZUKIWANIU MACHINY PRAWDY

Latem 1996 roku pomagaem w prowadzeniu zaj z neuropsychologii poznawczej w Darmouth College. Mieszkaem z rodzin w urokliwym wiejskim zajedzie usytuowanym w okolicy Vermont. Wracajc tam po dniu wykadw wygaszanych przez wybitnych prelegentw, zostaem zaskoczony niespodziewanym, wrcz surrealistycznym widokiem: drzwi do naszego pokoju byy dokadnie pokryte karteczkami, na ktrych wypisane byy wiadomoci od dziennikarzy prasowych, telewizyjnych i radiowych. Wszystkie media chciay ze mn rozmawia - natychmiast. Tego ranka, we wtorkowym dziale naukowym New York Timesa". ukaza si artyku opisujcy nowe badania 152

z uyciem skanowania PET, jakie przeprowadziem z kilkoma wsppracownikami, a ktre dotyczyy aktywnoci mzgu w trakcie dowiadczania prawdziwych i faszywych wspomnie. Chocia w innych badaniach uywano ju skanowania PET albo fMRI, aby zajrze do rodka mzgu w momencie przypominania autentycznych wydarze, adne badanie nie dotyczyo aktywnoci mzgu podczas przywoywania faszywych wspomnie dotyczcych wydarze nieistniejcych. Ewentualno, e obrazowanie mzgu moe posuy jako rodzaj nowoczesnego wykrywacza kamstw, bezbdnie oddzielajcego prawdziwe wspomnienia od faszywych, niezaprzeczalnie jest intrygujca. Uzyskanie prawdziwych wspomnie od badanych podczas skanowania jest proste: wystarczy zapyta ich o sowa lub obrazki, ktre pokazao si im przed skanowaniem, albo wypyta o przesze zdarzenia spoza laboratorium. Ale jak wywoa faszywe wspomnienia w skanerze PET? Rok przed przeprowadzeniem naszego badania psychologowie Henry L. Roediger i Kathleen McDermott na nowo odkryli procedur wprowadzon w latach pidziesitych przez Jamesa Deese'a, ktra niezawodnie prowadzi ludzi do upierania si przy tym, e dowiadczyli czego - np. widzieli sowo na licie - co tak naprawd nigdy si nie zdarzyo (procedur nazywa si DRM" albo procedur Deese'a/Roedigera-McDermott). Eksperymentator najpierw czyta listy kojarzcych si ze sob sw. Jedna lista moe zawiera przykadowo: nitka, szpilka, oczko, szycie, ostre, czubek, ukucie, naparstek, stg, kolec, skaleczenie, zastrzyk, strzykawka, tkanina, dzianina. A druga: ko, odpoczynek, obudzony, zmczony, sen, czuwanie, drzemka, koc, przyniecie, upienie, chrapanie, sjesta, spokj, ziewanie, senny. W nastpujcym pniej tecie pamiciowym badani maj decydowa o kadym z poniszych sw, czy byy wczeniej czytane: szycie, drzwi, iga, spanie, cukierek, obudzony. W wikszoci przypad-

kw ludzie prawidowo pamitaj, e syszeli szycie i obudzony, oraz prawidowo stwierdzaj, e nie syszeli drzwi i cukierek. Bardziej interesujce jest czste twierdzenie z du pewnoci, ale niepoprawnie - e syszeli te sowa iga i spanie. Sam moge popeni ten bd, kiedy przegldae sowa z listy. Ten efekt faszywej pamici pojawia si, poniewa wszystkie sowa z pierwszego zestawu s zwizane ze sowem iga, a wszystkie z drugiego zestawu s skojarzeniami do spanie. Usyszenie kadego sowa z odczytywanej listy pobudza czy aktywuje zwizane z nim inne wyrazy. Poniewa iga i spanie kojarz si ze wszystkimi sowami z list, zostaj pobudzone silniej - s uaktywnione w takim stopniu, e ju kilka minut pniej ludzie przysigaj, e eksperymentator je czyta. Czy skanowanie PET umoliwi rozrnienie tych prawdziwych i faszywych przypomnie, nawet jeeli sami uczestnicy badania nie s w stanie tego zrobi? W naszym eksperymencie uczestnicy na kilka minut przed rozpoczciem skanowania syszeli seri list skojarzeniowych. Nastpnie podczas pierwszego skanowania mieli osdza, czy rozpoznaj wczeniej prezentowane sowa, takie jak szycie i obudzony. A podczas kolejnego mieli rozpoznawa sowa, ktre poprzednio nie pojawiy si na listach, takie jak iga i spanie. Zgodnie z oczekiwaniami ludzie twierdzili, e pamitaj te wyrazy, ktrych nie byo w pierwotnych zestawach, niemal tak samo czsto, jak twierdzili, e pamitaj, ktre na listach faktycznie si znajdoway. Aktywno mzgu bya, oglnie rzecz biorc, niezwykle podobna podczas prawdziwych i faszywych wspomnie: ukad obszarw wykazywa podwyszon aktywno niezalenie od tego, czy ludzie twierdzili, e pamitaj sowa, ktre wczeniej syszeli, czy skojarzenia, o ktrych tylko myleli, e je syszeli. W trakcie zarwno prawidowego, jak i bdnego rozpoznawania 154

paty czoowe odpowiaday bardzo silnie, byy take oznaki aktywnoci w wewntrznych czciach pata skroniowego, w pobliu hipokampa. Skoro hipokamp i ssiadujce z nim rejony odgrywaj tak znaczn rol w pamici prawdziwej, uznalimy, e aktywacja w tym obszarze podczas wydobywania faszywych ladw pamiciowych moe bdnie prowadzi ludzi do gbokiego poczucia. e syszeli ju sowo, ktre tak naprawd nigdy nie byo im prezentowane. Ale oprcz uderzajcych podobiestw w aktywowanych obszarach podczas prawidowego i bdnego rozpoznawania sw byy take zastanawiajce oznaki rnic. Cz pata czoowego uznawana za obszar zaangaowany w analizowanie lub monitorowanie ladw pamiciowych wykazywaa silniejsz aktywno podczas bdnego rozpozna-wania ni podczas prawidowego. Tak, jakby ludzie czuli, e co jest nie tak ze sowami spanie albo iga, i analizowali je szczeglnie uwanie przed poddaniem si silnemu zudzeniu pamiciowemu. W czasie prawidowego rozpoznawania wiksz aktywno - w porwnaniu z bdnym rozpoznawaniem - stwierdzono na powierzchni pata skroniowego lewej pkuli. Jest to rejon odpowiedzialny za przechowywanie dwikw mowy. Czy skanowanie PET zdoao uchwyci nike echo usyszanego sowa, ktre rzeczywicie byo prezentowane? Moliwo uycia techniki obrazowania mzgu do rozrniania prawdy od fikcji - zapewne w gabinecie terapeutycznym albo w sdzie - wyglda na surrealistyczn czy futurystyczn wizj. W napisanej z polotem powieci Jamesa Halperina Machina prawdy" technika skanowania mzgu rozwina si do tego stopnia, e bezbdnie odrniano prawd od oszustwa. Politycy musz wic skada obietnice pod czujnym okiem skanera, ktry natychmiast ujawni pokrtne intencje. Chocia odrnianie prawdy od zamierzonego oszustwa jest czym innym ni 155

rozrnianie prawdziwych i faszywych ladw pamiciowych - kamca zamierza oszuka, a ten, kto nieprawidowo pamita, prbuje by prawdomwny - wizja machiny prawdy" zawadna wyobrani reporterw, ktrych numery telefoniczne byy przylepione do moich drzwi. Czy moglibymy teraz uy skanowania PET do rozstrzygnicia debaty nad odzyskanymi wspomnieniami dotyczcymi molestowania w dziecistwie, kiedy jedna osoba bardzo wyrazicie pamita okrutne wykorzystywanie seksualne, a druga rwnie stanowczo mu zaprzecza? Czy moe skanowanie mogoby pomc nam w decydowaniu, kiedy pami naocznych wiadkw jest wiarygodna? Pytania tego rodzaju s fascynujce, a ich potencjalne konsekwencje dla spoeczestwa przeogromne. Ale wyniki naszych bada zmusiy mnie do ostudzenia spekulacji dotyczcych ich odlegych konsekwencji. Podobiestwo pomidzy prawidowym i mylnym rozpoznawaniem byo uderzajce i miao szeroki zakres. Rnice byy niewielkie i co najwyej co zwiastoway. Relacja pomidzy zadaniem eksperymentalnym, ktrego uylimy, a yciem codziennym jest nieznana. Poza tym sprawdzalimy tylko jeden rodzaj warunkw testowania. Nie wiemy, czy uzyskalibymy takie same wyniki po zmianie jakiegokolwiek aspektu naszej procedury. Nie ma podstaw, aby - wykorzystujc nasz eksperyment - uy niebawem obrazowania mzgu do decydowania o prawdziwoci pamici, zarwno w sdzie, jak i gdziekolwiek indziej. Wkrtce podylimy ladem naszych pierwszych wynikw i kolejne dane uzasadniy moj powcigliwo. Okazao si, e rnice w aktywnoci mzgu podczas prawidowego i bdnego rozpoznawania zale od szczegw procedury testowej. Z powodu ogranicze technologii PET musielimy sprawdza wszystkie poprzednio odczytywane sowa w czasie jednego skanowania, wszystkie nowe skojarzenia z poznanymi sowami w czasie drugiego 156

i wszystkie nie zwizane nowe sowa w czasie trzeciego. Ta cecha testowania pomagaa badanym uwanie analizowa wasn pami, zanim odpowiedzieli: stare" lub nowe", poniewa wszystkie sowa w danym skanowaniu wydaway si jednakowo znajome (lub nieznajome). Sdzilimy, e wanie ta uwana analiza przyczynia si do rnych wzorcw aktywnoci mzgu podczas prawidowego i bdnego rozpoznawania. Aby sprawdzi t hipotez, rejestrowalimy aktywno elektryczn w mzgu w rnych miejscach czaszki, uywajc potencjaw wywoanych", ktre odzwierciedlaj odpowied elektryczn mzgu na specyficzne bodce sensofyczne. Potencjay wywoane daj moliwo ledzenia aktyjwnoci mzgu przez zaledwie kilka tysicznych sekundy. W przeciwiestwie do PET - ktre ukazuje obraz aktywnoci mzgu uredniony dla mniej wicej minuty - technika potencjaw wywoanych pozwala na wymieszanie wszystkich sw - syszanych, kojarzonych i nie zwizanych - w jednym tecie pamici. W takim tecie sowa poznane wczeniej i sowa atwo si z nimi kojarzce wypadaj podobnie, rnic si od nowych, nie kojarzcych si sw. W obydwu przypadkach (znanych i nowych, kojarzcych si sw) ludzie czciej dokonywali szybkich osdw ni przy nowych, nie kojarzcych si sowach. Zatem w tych warunkach nie byo istotnych rnic w aktywnoci elektrycznej mzgu podczas prawidowego i bdnego rozpoznawania. Z wynikw tych wypywa wany i pozytywny wniosek. Podobnie jak w badaniach Gary'ego Wellsa okazao si, e okrelone warunki obniaj ryzyko pojawienia si faszywych alarmw w zeznaniach naocznych wiadkw, tak nasze dane fizjologiczne sugeruj, e warunki skaniajce ludzi do uwanego analizowania ladw pamiciowych zwikszaj rnice pomidzy prawdziwymi i faszywymi wspomnieniami. Dalsze badania z uyciem rozmaitych 157

procedur do wywoywania bdnego rozpoznawania potwierdzaj ten wniosek. Inni badacze stosowali zapis aktywnoci elektrycznej mzgu do badania bdw sklejania (na przykad pamitanie sowa Spanish, zamiast spaniel i vamish). Bdy tego typu pojawiaj si, gdy ludzie nieprawidowo przypisuj silne poczucie znajomoci wywoane przez dwie wczeniej widziane sylaby temu, e widzieli je razem jako jedn zintegrowan jednostk. Wyniki tych bada wskazuj, e moliwe jest odrnienie takich bdw od prawidowego przypominania. Reakcja elektryczna mzgu rnia si, gdy studenci poprawnie przypominali sobie wczeniej widziane sowa i gdy mylnie twierdzili, e pamitaj cakowicie nowe sowa albo sowa z sylab-wabikiem" (czyli takie, ktre maj jedn wspln sylab z jakim wczeniej poznanym sowem, np. Spanish, po zobaczeniu tylko vamish). Reakcja elektryczna w sytuacji pamiciowych bdw czenia bya jednoznacznie odrnialna od reakcji wystpujcej przy poprawnym pamitaniu, ale nie rnia si znaczco od reakcji powstajcej przy faszywych alarmach na zupenie nowe sowa oraz od reakcji na sowa z sylab-wabikiem. Przyczyn faszywych alarmw byo oglne poczucie znajomoci. Najsilniejsze byo ono w przypadku sw czonych (obie sylaby wystpoway w sowach z uczonej listy), a najsabsze dla cakowicie nowych (adna sylaba nie pochodzia ze znanej listy). W pewnym sensie sowa czone byy tak samo znajome jak te, ktre byy faktycznie prezentowane: w obydwu przypadkach uczestnicy widzieli obie sylaby danego sowa. Ale prawidowe odpowiedzi wizay si z dokadnym przypomnieniem sobie, e widziao si dwie sylaby razem. Te szczegowe lady pamiciowe wizay si z zupenie innym wzorcem aktywnoci elektrycznej ni wzorzec waciwy dla oglnego poczucia znajomoci - prowadzcy do nieprawidowego stwierdzenia, e widziao si nowe czone sowo. 158

W kilku podobnych badaniach z pomiarem aktywnoci elektrycznej mzgu lub z uyciem fMRI rwnie pokazano, e aktywno mzgu jest inna, gdy ludzie przypominaj sobie szczegy dotyczce dowiadcze z przeszoci, a inna, gdy reaguj na podstawie wraenia oglnej znajomoci. Co wicej, u osb, ktre s wysoce podatne na iluzj pamiciow DRM - to znaczy rwnie czsto udzielaj odpowiedzi nieprawidowych, co prawidowych - wystpuje identyczna aktywno elektryczna mzgu podczas prawidowego i nieprawidowego przypominania. Wyniki te sugeruj, e mona by zminimalizowa bdne atrybucje przez skanianie ludzi do opierania swoich decyzji na szczegowych ladach pamiciowych, zamiast na oglnej znajomoci. Na przykad, w procedurze Deese'a/Roedigera-McDermott badani po usyszeniu wielu kojarzcych si ze sob sw mog przestawa by czujni na szczegowe rnice, polegajc przy podejmowaniu decyzji raczej na poczuciu oglnej znajomoci - przez sprawdzanie, czy nowe sowo kojarzy si silnie ze sowami z listy. Lana Israel i ja sprawdzilimy, czy jest tak faktycznie, pokazujc ludziom obrazki w tym samym czasie, gdy odczytywano list. Tak wic, gdy syszeli sowa: buttet; flour, milk, dough, kademu z nich towarzyszya ilustracja przedstawiajca: kawaek masa, kupk mki, karton mleka, kul ciasta itd. Pniej pytalimy uczestnikw, czy pamitaj usyszane sowa, takie jak butter, oraz czy pamitaj kojarzce si z nimi wyrazy, ktrych nie syszeli, takie jak bread (chleb). Sdzilimy, e nie bdzie problemw z zapamitaniem tylko tych sw, dla ktrych bd mogli przypomnie sobie rwnie obrazek. I dokadnie tak byo. Na podstawie kilku eksperymentw postawilimy hipotez, e ogldanie obrazkw podczas prezentacji sw pomaga uczestnikom eksperymentu w odwoaniu si do heurystyki wyrnialnoci": zanim powiedz, e co pamita-

j, odwouj si do ladw pamiciowych wyrniajcych si szczegw dowiadczenia. Wemy pod uwag nastpujce pytanie: Czy przypominasz sobie, e na poprzedniej stronie tej ksiki wyznaem, e cierpi na zaburzenie zwane osobowoci wielorak i obecnie mam dziewitnacie rnych osobowoci, a dla kadej oddzielne imi? Moesz orzec, e na pewno czego takiego nie napisaem, poniewa stosujesz heurystyk wyrnialnoci: gdybym poczyni takie wyznanie stron wczeniej, byby zaskoczony; na pewno szczegowo zapamitaby, co napisaem i jak na to zareagowae. Jednake w eksperymentach z uyciem procedury DRM badani na og nie oczekuj, e bd mieli wydoby z pamici konkretne, wyrniajce si sowa, i dlatego mylnie rozpoznaj nowe skojarzenia, ktrych wczeniej nie syszeli. Ale po dodaniu obrazkw do sw ludzie oczekuj od swojej pamici czego wicej. Dlatego odrzucaj przykady, dla ktrych nie mog wyrni informacji obrazkowej - tak jak ty z atwoci odrzucie moje rzekome stwierdzenie o osobowoci wielorakiej. Heurystyka wyrnialnoci moe pomc w unikaniu bdnego rozpoznawania ludziom starszym, ktrzy czasem s na nie szczeglnie podatni. Ludzie starzy mcz si znacznie bardziej ni modzi przypominaniem sobie szczegw i czciej polegaj na oglnej znajomoci rzeczy co potencjalnie zwiksza szans wystpienia bdnej atrybucji. Jeli jednak dostarczymy im dobrze zapadajcych w pami informacji, bd w stanie zastosowa heurystyk wyrnialnoci tak efektywnie jak ludzie modzi. Jednake ludzie starsi czsto nie oczekuj po sobie przypominania dokadnych szczegw ubiegych dowiadcze. Tak naprawd w tej kwestii mog spodziewa si niewiele albo niczego. Niestety, brak oczekiwa wobec wasnej pamici moe, w przypadku ludzi starych, powodowa powane problemy. Psycholog poznawczy Larry Jacoby zwrci uwag, e kanciarze wiedz dokadnie, jak wyko160

rzysta t cech starzejcej si pamici. W Cleveland Better Business Bureau przestrzega si przed przekrtem zwanym: gdzie jest czek?" Oszuci dzwoni do osb starszych i uzyskuj od nich dane personalne. Dzwonic nastpnego dnia, nacigacz sprawdza, czy dana osoba zapomniaa o wczeniejszej rozmowie, co moe znaczy, e atwo zapomni i reszt. Jeli tak, oszust wygasza kamstwo o czym, co nigdy nie miao miejsca: Otrzymalimy pana czek na 1200 dolarw, ale kwota powinna wynie jedynie 950, wic zwrcimy panu pierwszy czek." W innym wariancie oszust stwierdza: Z naszych danych wynika, e zapaci pan 2400 dolarw, a wic do zapacenia pozostao jeszcze 600. Prosz wysa czek dzisiaj, aby uregulowa naleno." Nie pamitajc rozmowy - i nie oczekujc tego po sobie - wielu zakopotanych seniorw wysya czek, aby unikn dalszych kopotw. Ten smutny i drogi fina wynika z niemonoci przywoania heurystyki wyrnialnoci: gdybym wysa czek na 1200 albo 2400 dolarw, na pewno bym to pamita. Poniewa wielu starych ludzi zazwyczaj przypomina sobie stosunkowo niewiele charakterystycznych, szczegowych informacji o dowiadczeniach z przeszoci, cz z nich w ogle nie oczekuje, e bd pamita o wypisanym czeku, nie s wic zaskoczeni, kiedy okazuje si, e o tym zapomnieli. Nasze badania z uyciem procedury DRM i podobnych zada pokazuj, e ludzie starsi uzbrojeni w szczegowe wspomnienia mog skutecznie stosowa heurystyk wyrnialnoci. Wraz ze starzeniem si generacji powojennego wyu demograficznego coraz wicej ludzi bdzie bez wtpienia stawao si ofiarami oszustw, erujcych na zamglonej pamici i niskich oczekiwaniach dotyczcych przypominania sobie szczegw. Aby zmniejszy naraenie ludzi starych na tego typu kanciarstwo, warto byoby zmieni ich oczekiwania wobec wasnych moliwoci, na przykad przez wczenie do kursw wzmacniajcych pami, 161

organizowanych dla starszych obywateli, treningu wyjaniajcego, czym jest heurystyka wyrnialnoci i jak si j stosuje. Dobr wiadomoci wynikajc z naszych bada jest. e z niewielk pomoc - uczc si, jak uwanie analizowa swoje wspomnienia - ludzie starsi mog broni si przed bdami pamici.

GWIAZDY FILMOWE NA KADYM KROKU

Uszkodzenie mechanizmw chronicych nas przed bdami przypisania moe powodowa, e twierdzenia dotyczce przeszoci bd kompletnie mija si z rzeczywistoci. W 1991 roku pewien czterdziestoletni brytyjski fotograf, w literaturze medycznej znany jako MR, zacz mie problemy ze wzrokiem, a nastpnie z pamici. Nie mg przypomnie sobie ani wydarze niedawnych, ani tych z dalekiej przeszoci. Co gorsza, MR dowiadcza intensywnego uczucia znajomoci wobec ludzi, ktrych nigdy przedtem nie widzia. Cigle pyta on, czy przechodzca wanie obok osoba jest kim znanym - na przykad aktorem, spikerem telewizyjnym czy jak lokaln osobistoci. Uczucie byo tak silne, e czasem MR nie mg si powstrzyma: podchodzi do zdziwionych przechodniw i pyta, czy rzeczywicie s sawnymi ludmi. Zaniepokojony tym, e wszdzie widzi gwiazdy filmowe", MR uda si do psychiatry, ktry stwierdzi, e jego kopot nie ma nic wsplnego z problemami psychologicznymi. Podczas przeprowadzonych testw MR rozpoznawa twarze prawdziwych gwiazd filmowych tak dobrze jak osoby zdrowe. Jednak rozpozna" te jako gwiazdy filmowe trzy czwarte zdj nieznajomych, podczas gdy zdrowym osobom zdarza si to bardzo rzadko. Badania neurologiczne wykazay, e MR cierpi na stwardnienie rozsiane. Cho162

roba, ktra atakuje otoczk mielinow ochraniajc komrki nerwowe, w jego przypadku poczynia najwiksze zniszczenia w okolicach patw czoowych. Fakt, e czci mzgu MR zostay zniszczone przez stwardnienie rozsiane, stanowi wan wskazwk w poszukiwaniach rde jego dziwnej przypadoci (zwykle pacjenci ze stwardnieniem rozsianym nie maj tego rodzaju zaburze). Inne wskazwki pochodz z bada przeprowadzonych na Uniwersytecie Arizony przez neurologa Stevena Rapcsaka, ktry opisa pacjentw z uszkodzeniami w dolnej wewntrznej strefie prawego pata czoowego. Pacjenci ci take bdnie rozpoznawali nowe twarze. W zdrowym mzgu okolice patw czoowych graj wan rol w ocenie i monitorowaniu sygnaw docierajcych z innych obszarw mzgu. W przypadkach bdnego uznawania twarzy za znajome uszkodzenie mogo spowodowa zerwanie poczenia midzy patem czoowym a tym obszarem mzgu, ktry odpowiedzialny jest za rozpoznawanie twarzy. Brytyjski neuropsycholog Andrew Young wysun teori, e napotkanie znajomej twarzy pobudza orodek rozpoznawania twarzy", zawierajcy opis wygldu danej osoby. Pobudzenie orodka powoduje wysyanie sygnaw, ktre dla innych regionw mzgu oznaczaj, e dana twarz jest znajoma. Sygnay te jednak nie dostarczaj adnych szczegw dotyczcych tosamoci. Przywoanie tych informacji wymaga zaktywizowania odrbnego wza identyfikacji osb" (patrz rozdzia 3), ktry przechowuje szczegy dotyczce zawodu, zainteresowa, pochodzenia i innych cech. Rapcsak twierdzi, e pacjenci z uszkodzonym patem czoowym nie s w stanie wystarczajco dokadnie monitorowa czy sprawdza sygnaw wysyanych przez sabo pobudzony orodek rozpoznawania twarzy. Inne badania pokazuj, e take okolice zlokalizowane w tylnej czci
163

mzgu, w dolnych obszarach pata skroniowego i ssiadu jcych z nimi okolicami pata potylicznego, zaangaowane s w zapamitywanie i przechowywanie obrazw twarzy. Na przykad badania aktywnoci pojedynczych komo rek nerwowych u map wskazuj na istnienie komrek twarzy", ktre uaktywniaj si silniej w obecnoci twarz\ ni innych obiektw. Ostatnie badania z uyciem czynnociowego obrazowania rezonansem magnetycznym (fMRI i u ludzi wskazuj na podobne zjawisko. Zakrt wrzecionowaty, kluczowa cz regionu wzrokowego w tylnej czci mzgu, wykazuje znacznie silniejsz aktywno, gdy ludzie patrz na twarze, ni na inne rodzaje obiektw. Uszkodzenie zakrtu wrzecionowatego zwykle powoduje utrat tej zdolnoci. Wedug Rapcsaka i innych, gdy patrzymy na czyj twarz, zakrt wrzecionowaty staje si bardzo pobudzony, co z kolei aktywizuje orodek rozpoznawania twarzy" Jednak poniewa orodek ten zawiera jedynie informacje wzrokow, rdo znajomoci pozostaje nieokrelone. Niewierny, czy wraenie znajomoci pochodzi z dowiadczenia, czy jedynie z podobiestwa do innych. Jeli twar/ naley do osoby znajomej, aktywizacja powinna pobudzi zwizany z nim wze identyfikacji osb", co pozwala m< ustalenie innych danych. Problem powstaje wtedy, gd\ nowa twarz pobudza nieco orodek rozpoznawania twa rzy - powodujc sabe poczucie znajomoci - ale nic wystarcza do wydobycia szczegowej informacji z wza identyfikacji osb". W tym wanie momencie system monitorowania zlokalizowany w pacie czoowym powi nien interweniowa i zada szczegw. Pacjenci z uszkodzonym patem czoowym, ktrych bada Rapcsak i jego wsppracownicy, nie s zdolni do spontanicznego wczania tego rodzaju monitorujcych operacji, akceptujc bez zastrzee sygnay z pobudzonego regionu rozpozna wania jako oznak znajomoci osoby. Co waniejsze, Rapc 164

sakowi udao si zredukowa efekt faszywych rozpozna u swych pacjentw dziki instrukcji, w ktrej prosi o odpowied ta twarz jest mi znana" tylko wtedy, gdy pacjentowi udao si przywoa szczegy dotyczce danej osoby. Pacjenci nie potrafi wydoby szczegowej informacji o wacicielach nie znanych im twarzy, wic powstrzymuj si przed impulsywnym stwierdzeniem o znajomoci. Dodatkowym zaburzeniem, jakiego dowiadcza MR oprcz spotykania" wszdzie gwiazd filmowych, byo faszywe rozpoznawanie wymylonych nazwisk, ktre brzmiay jak nazwiska gwiazd rocka (np. Sharon Sugar) czy postaci historycznych (np. Horatio Felles). Kiedy pytano go o tosamo owych nieznanych osb, ktre wydaway si tak znajome, MR by w stanie poda tylko bardzo oglnikowe informacje: piosenkarz, polityk, sportowiec. Jednak MR nie zdarzao si faszywie rozpoznawa nazw miejscowoci: wiedzia, e Dakarta jest nazw istniejcej miejscowoci, natomiast Wabera nie. MR nie popenia take bdw faszywego rozpoznania wymylonych sw, takich jak legify [nogowa] czy flotrical [kwiateczny]. Mona wic twierdzi, e problemy MR ograniczone byy do rozpoznawania ludzi, co wskazuje, e orodki pata czoowego mog zawodzi w przypadku przetwarzania informacji z jakiej jednej specyficznej dziedziny, a dziaa normalnie w przypadku informacji z innych. Nie jestemy w stanie dokadnie wyjani tego zjawiska. Jednak powysze badania mog rzuci nieco wiata na najdziwniejszy z bdw przypisania, mianowicie urojenie Fregoego. W roku 1927 francuscy psychiatrzy Courbon fFail opisali przypadek kobiety cierpicej na schizofreni. ktra twierdzia, e jest ofiar przeladowcw". Pacjentka bya przekonana, e dwie francuskie aktorki zmwiy si, by j przeladowa. Courbon i Fail nazwali to urojenie nazwiskiem aktora woskiego, Leopolda Fregoego. \b5

ktry w owym czasie zachwyca parysk publiczno zdolnoci naladowania innych ludzi. Najbardziej charakterystyczn cech urojenia Fregolego jest przewiadczenie, e obca osoba jest zamieszkana" przez znajomego, krewnego lub osob sawn. Podczas gdy pacjenci tacy jak MR dowiadczali oglnego bdnego poczucia, e znaj dana osob, pacjenci cierpicy na urojenie Fregolego s ofiarami specyficznych faszywych wspomnie. Urojenie Fregolego zwykle pojawia si u pacjentw z zaburzeniami psychicznymi, ale ostatnio neurologowie i neuropsychologowie opisali take przypadki, w ktrych wystpio ono po uszkodzeniu mzgu, nawet gdy pacjent nie mia wczeniej takich zaburze. W jednym z opisanych przypadkw dwudziestosiedmioletnia kobieta z Madery. studiujca w Londynie, doznaa powanego urazu gowy, kiedy wypada z niespodziewanie ruszajcego autobusu, gdy wanie miaa wysiada. Pacjentka IR miaa uszkodzone dolne i wewntrzne regiony pata czoowego czyli obszary zwizane ze zjawiskiem faszywych rozpozna oraz inne regiony kory czoowej. Kiedy po wypadku leaa w szpitalu, zacza podejrzewa, e leca na ssiednim ku pacjentka jest w rzeczywistoci jej matk. To subiektywne odczucie stao si tak silne, e IR kilkakrotnie prbowaa wej do ka przeraonej pacjentki i podya za ni, kiedy ta zostaa przeniesiona na inny oddzia. Urojenie Fregolego w kocu zniko po miesicu, kiedy ojciec IR potwierdzi, e jej matka znajduje si w szpitalu w Maderze. IR wkomponowaa fragment prawdziwej informacji - e jej matka przebywa w szpitalu - w silne urojenie. Dokadniejsze badania pokazay, e IR miaa jeszcze inne liczne problemy z pamici. Od czasu do czasu zdarzao jej si wymyla nieistniejce zdarzenia, na przykad bya przekonana, e jej may kuzyn take trafi do szpitala. Lekarze, ktrzy badali IR, stwierdzili, e cz problemw wynika prawdopodobnie z uszkodzenia systemu mo166

nitorujcego w pacie czoowym, odpowiedzialnego za weryfikowanie informacji. Problemy IR wydaway si polega na bdnej interpretacji sygnaw docierajcych z orodkw reprezentujcych dane o tosamoci konkretnych osb. IR nie mylaa, e ..wszdzie widzi gwiazdy filmowe", lecz raczej mylia tosamo okrelonych osb. Nadal dokadnie nie wiadomo, dlaczego pacjenci mog mie tak rne formy bdnego przypisania, ale jest nadzieja, e nowoczesne techniki obrazowania mzgu wkrtce pomog nam wyjani te zagadki.

MIAEM WSPANIAY POMYS: NIEBEZPIECZESTWA KRYPTOMNEZJI

William Wallace jest legend szkockiej historii. Jego posta zostaa spopularyzowana w 1995 roku dziki filmowi Waleczne Serce z Melem Gibsonem w roli gwnej oraz przyjtej z uznaniem biografii, wydanej w tym samym roku, ktrej autorem by Szkot, James Mackay. Jednak wiat Mackaya wkrtce zatrzs si w posadach pod gradem oskare, e popeni plagiat, przepisujc znaczne fragmenty swej ksiki z biografii Wallace'a napisanej w 1938 roku przez szkockiego historyka Sir Jamesa Fergusona. Zapewniam, e stao si to zupenie niewiadomie, poza moj kontrol - twierdzi Mackay. - Zawsze staram si znale nowe materiay dotyczce ludzi, o ktrych pisz." Czy jest moliwe niewiadome powielenie znaczcej czci czyjej pracy? Twierdzenie Mackaya o mimowolnych wpywach przeczytanej biografii naley traktowa z pewn doz sceptycyzmu: by on oskarany o plagiat w przypadku innych swych ksiek, a szkocki historyk Geoffrey Barrow nazwa jego biografi Wallace"a ..najgorszym przypadkiem plagiatu, jaki widziaem w cigu ostatnich lat. a moe nawet jaki w ogle widziaem". Jednak istniej inne
Hi7

dowody, e ludzie mog w dobrej wierze odtwarza z pamici prace lub idee innych autorw, bdnie przypisujc je sobie. Taki rodzaj bdnego przypisania nazywa si kryptomnezj. Kryptomnezja to zwierciadlane odbicie niektrych bdw przypisania, o ktrych pisaem wczeniej w tym rozdziale. Na przykad w przypadku faszywego rozpoznania ludzie bdnie przypisuj poczucie znajomoci nowemu zdarzeniu, natomiast w przypadku kryptomnezji ludzie przypisuj cech nowoci czemu, co powinno im si wyda znane. W pocztkach dwudziestego wieku psycholog Carl Jung odkry, e Fryderyk Nietzsche przej fragmenty swego dziea Tako rzecze Zaratustra z historii, ktr przeczyta1 w modoci. Nietzsche napisa:
Czasu gdy Zaratustra bawi na wyspach szczliwoci, przyjezdny okrt zarzuci kotwic u wyspy z gr ognist, a zaoga jego przybia do ldu na owy krlikw. W poudniowej porze, gdy kapitan z ludmi swymi powrci ju na pokad, ujrzano nagle w powietrzu posta czowieka i usyszano zarazem gos wyrany: Czas ju! Czas najwyszy." Gdy posta owa zbliya si do okrtu - a niosa si ona chyo, sunc jako cie w stron gry ognistej - poznano ku wielkiemu przeraeniu, e to Zaratustra.

Jung zauway podobiestwo tego fragmentu do starej historii napisanej przez niemieckiego lekarza i poet Kernera:
Czterej kapitanowie i kupiec, pan Bell, wyldowali na brzegu wyspy Stromboli, by polowa na krliki. O trzeciej po poudniu, gdy wanie rozkazali zaodze powrci na statek, ku ich niewypowiedzianemu zdumieniu nagle ujrzeli dwch mczyzn leccych w powietrzu w ich kierunku... Minli ich w bardzo bliskiej odlegoci, poruszajc si bardzo szybko, po czym - ku ich przeraeniu - wpadli w pomienie wewntrz krateru straszliwego wulkanu, Mount Stromboli. Mczyni zostali rozpoznani jako znajomi z Londynu.

Podobiestwo tych dwch fragmentw jest uderzajce, Jung jednak stwierdzi, e Nietzsche nie powieli in168

tencjonalnie pracy Kemem, a raczej zapomnia, skd ta historia pochodzi. Kolejny niezwyky przypadek nieintencjonalnego plagiatu zosta odkryty, gdy napisana w 1971 roku ksika George'a H. Danielsa, Science in American Sociey (Nauka w spoeczestwie amerykaskim), otrzymaa pozytywne recenzje na amach czasopisma ..Science". W licie do Science" Daniels napisa, e wkrtce po opublikowaniu recenzji zda sobie spraw, e jego ksika zawiera fragmenty z innych rde, ktre wymieni tylko w sposb oglny. Cytowanie jako rda znanej pracy znanego autora - wyjania Daniels - ktry w dodatku moe by recenzentem mojej ksiki, a potem intencjonalne przepisywanie fragmentw pracy wymagaoby znacznie wikszego stopnia naiwnoci ni ten, ktry posiadam." C wic si stao? Analizujc swoj prac, Daniels napisa, e widocznie zapamita i niewiadomie powieli treci zawarte w kilku ksikach. Podczas gdy by przekonany, e opisuje je w sposb jedynie oglny, w rzeczywistoci cytowa materia w nich zawarty. Oczywicie wiedziaem, e mam niezwyk zdolno pamitania materiau, kiedy tego chc - pisa Daniels w przepraszajcym tonie - jednak nie wiedziaem, e mog robi to niewiadomie." Wszyscy jestemy potencjalnymi ofiarami kryptomnezji i czasem zdarza nam si na niej przyapa samych siebie. Psycholog Graham Reed opisuje, jak obudzi si pewnej nocy, gdy przynia mu si wpadajca w ucho melodia. Nastpnego ranka przypomnia j sobie i z zapaem opracowywa cay nastpny dzie. Kiedy zastanawia si nad tytuem, zda sobie spraw, e tytu ju jest: Nad piknym modrym Dunajem"! Ludzie mog nawet popenia plagiat wobec swoich wasnych pomysw. Nieyjcy ju psycholog B. F. Skinner pisa: jednym z najbardziej zniechcajcych dowiadcze staroci jest odkrywanie, e twierdzenie, ktre wanie wygosilimy - tak wane i tak

piknie sformuowane - zostao ju wczeniej napisane przez nas w artykule opublikowanym dawno temu". Wydaje si, e kryptomnezj bardzo trudno jest bada w warunkach kontrolowanych: w jaki sposb eksperymentator moe sprawi, by kto niechccy popeni plagiat W roku 1989 Alan Brown i Dana Murphy z Southern Mc thodist University wpadli na pomys, jak to zrobi. Prosili uczestnikw badania, by podawali, jeden po drugim, przekady przedmiotw nalecych do jakiej kategorii. Na przykad, gdy eksperymentator mwi owoc", uczestnia mogli powiedzie, kolejno: jabko", gruszka", pomaracza", brzoskwinia". W pniejszym tecie proszono badanych o podanie nowych przykadw z tej samej kategorii, takich, ktre nie byy wymienione przez adnego uczestnika. Mimo wyranej instrukcji, by nie powtarza nazw wymienionych ju wczeniej, uczestnicy czasem powielali odpowiedzi, podajc przykady takie jak jabko" cz\ gruszka". W tym eksperymencie przypadki kryptomnezji mona prawdopodobnie przypisa niewiadomemu wpywowi pamici znanemu jako torowanie". Kiedy ludzie sysz wymieniane przez innych sowa takie jak jabko" cz\ gruszka", zostaj one zaktywizowane, czyli torowane w pamici. Pobudzenie trwa przez pewien czas, wic gd\ badani prbuj poda pniej nowe przykady kategorii, sowa te przychodz na myl najatwiej. Ludzie jednak ich nie pamitaj i myl, e oni podaj je pierwsi. Ostatnio przeprowadzone badania wskazuj, e efeki kryptomnezji mona zagodzi, proszc ludzi o zwracanie pilnej uwagi na to, skd pochodz ich pomysy. Psycholoe Richard Marsh z Uniwersytetu Georgii poprosi grup studentw, by wymylili propozycje rozwiza dwch problemw: 1. W jaki sposb mona usprawni funkcjonowanie uniwersytetw i 2. Jak mona zredukowa liczb wypadkw drogowych w Stanach Zjednoczonych. Podobnie 170

jak w badaniach przedstawionych powyej, uczestnicy proszeni byli tydzie pniej o wymylenie nowych propozycji rozwiza, nie wymienionych w pierwszej sesji. Studentw podzielono na dwie grupy. W pierwszej, w ktrej nie podano adnych dodatkowych instrukcji, znw zdarzao si, e niektrzy podawali jako swoje pomysy znane ju z pierwszej sesji. Studentw drugiej grupie poproszono dodatkowo, by zastanowili si, czy propozycja, ktr maj zamiar przedstawi, na pewno jest nowa, czy te zwizana jest w jaki sposb z propozycjami z pierwszej sesji. W drugiej grupie plagiaty zdarzay si o wiele rzadziej. Ludzie czsto nie zastanawiaj si spontanicznie, skd pochodz ich pomysy, co sprawia, e atwo poddaj si dziaaniu torowania. Podanie instrukcji, by zastanowi si nad rdem pomysu, ktry przyszed nam do gowy, moe, przynajmniej w pewnym stopniu, przezwyciy efekt toroWania i pozwoli dotrze do informacji o jego pochodzeniu. Efekty bdnego przypisania w kryptomnezji s wynikiem dziaania tych samych czynnikw, ktre s odpowiedzialne za efekty faszywego rozpoznania: jest to przede wszystkim pominicie specyficznych informacji dotyczcych rda danego wspomnienia. Taka kombinacja moe mie powane konsekwencje w codziennym yciu. Wystarczy przypomnie sobie poszukiwania Johna Doe II, oszustw, ktrzy wykorzystuj osoby starsze, czy te dziwne przejawy urojenia Fregolego. Larry Jacoby zauway podobiestwo midzy procesami atrybucji w przywoywaniu informacji z pamici i procesami atrybucji w sytuacjach spoecznych. W synnych ju dzi eksperymentach przeprowadzonych przez psychologa spoecznego Stanleya Schachtera, ludziom wstrzykiwano adrenalin i poddawano dziaaniu przyjemnej lub stresujcej sytuacji. Badani w grupie pierwszej byli weseli, w drugiej natomiast zirytowani. Adrenalina wywoaa wiec
171

niespecyficzne uczucie podniecenia, ktre nastpnie zostao przypisane pozytywnym lub negatywnym czynnikom dziaajcym w danej sytuacji. Wywoany przez adrenalin stan niespecyficznego pobudzenia przypomina pynna i szybk aktywno umysow, ktr ludzie czasem - tratnie lub nie - przypisuj poczuciu znajomoci opartemu na poprzednich dowiadczeniach. Moe wanie to UCZUCK mia na myli psychiatra francuski Arnaud, kiedy prbowa wyjani dziwne zudzenie deja vu, ktre tak czsto nkao jego pacjenta. To byo tak, jakby Louis czu prz\ pywy adrenaliny i prbowa jako je zinterpretowa, przypisujc je dowiadczeniom z przeszoci, ktre jednak w rzeczywistoci wcale nie istniay. Dziwne dowiadczenia pacjentw takich jak Louis oraz irytujce bdy przypisania, tak powszechne w yciu codziennym, daj nam wan lekcj na temat natury pami ci. Czsto musimy dawa sobie rad z niejasnymi sygnaami, takimi jak poczucie znajomoci czy ulotne wyobraenia, ktre mogy powsta w wyniku specyficznych wydarze w przeszoci albo subtelnych wpyww obecnych w aktualnej sytuacji. Poleganie na racjonalnej ocenie w wyjania niu takich odczu czasami prowadzi na manowce. Kiedy bdne przypisanie poczy si z innym grzechem pamici - podatnoci na sugesti - ludzie mog rozwin szczegowe i niezachwianie pewne wspomnienia zoonych sytuacji, ktre w rzeczywistoci nigdy nie nastpiy. W ostatniej dekadzie wspomnienia takie powstaway w wyniku niepokojcych zdarze w gabinetach terapeutw, w sdach i w przedszkolach. Fala uderzeniowa bdca ich wynikiem zniszczya wiele rodzin i zmarnowaa ycie wie lu osb.

Rozdzia 5 G R Z E C H PODATNOCI NA SUGESTI

Czwartego padziernika 1992 roku samolot transportowy El Al wystartowa z amsterdamskiego lotniska Schiphol. Wkrtce po starcie nastpia awaria dwch silnikw. Piloci prbowali zawrci na lotnisko. Nie udao im si. Samolot roztrzaska si o jedenastopitrowy blok mieszkalny, zabijajc trzydzieci dziewi osb. Zgina take caa - czteroosobowa - zaoga samolotu. Wkrtce na zgliszczach pojawiy si kamery i reporterzy. Przez kilka dni w holenderskich wiadomociach mwio si waciwie tylko o tej tragedii. W caym kraju ludzie ogldali sceny z miejsca wypadku, czytali, suchali i mwili o nim. Kilka miesicy pniej grupa holenderskich psychologw zapytaa swych uniwersyteckich kolegw, co z owych wydarze pozostao im w pamici. Badacze zadawali proste pytanie: Czy widziae/widziaa w telewizji moment, w ktrym samolot uderza w budynek?" Pidziesit pi procent pytanych odpowiedziao twierdzco. W badaniu przeprowadzonym pniej w sposb bardziej rygorystyczny twierdzco odpowiedziao dwie trzecie pytanych. Pamitali oni szczegy takie jak prdko i kierunek lotu samolotu w momencie uderzenia w budynek, czy samolot pali si przed uderzeniem i co si stao z korpusem samolotu po kolizji. Wyniki te s zaskakujce, gdy adnego filmu z samego momentu kolizji nie byo. 173

Psychologowie zadawali pytanie, ktre byo silnie sugerujce: implikowao bowiem, e telewizja rzeczywicie taki film pokazywaa. Pytani na pewno ogldali materia! zdjciowy ze sceny wypadku i prawdopodobnie czytali. wyobraali sobie lub rozmawiali o tym, co mogo si wydarzy w momencie uderzenia. Sprowokowani przez na prowadzajce pytanie badani bdnie przypisywali informacje z tych lub jeszcze innych rde filmowi, ktrego nigdy nie ogldali. W roku 1997 widzowie telewizji publicznej ogldajc} program dokumentalny Nowoci nauki amerykaskiej"', prowadzony przez aktora Alana Ald, mogli przekona si. e podobne zjawisko moe zaj podczas niewinnej i codziennie wykonywanej aktywnoci, takiej jak ogldanie zdj. Z pomoc producentw programu zorganizowaem eksperyment dotyczcy pamici, oparty na najnowszych wynikach bada z mojego laboratorium. Alda by w nim osob badan. Spotkalimy si w parku w Brookline w Massachusetts, rano w soneczny jesienny dzie. Usiedlimy na awce niedaleko pary modych ludzi, ktrzy wanie rozpoczynali piknik. Kamera filmowaa ich i Alda wiedzia, e s oni aktorami, podejrzewa wic, e bdzie sprawdzana jego pami. Uwanie obserwowa, jak modzi pili napoje, smarowali si olejkiem, czesali, jedli kanapki, robili zdjcia i mnstwo innych czynnoci, jakie zwykle wykonuje si podczas pikniku w soneczny dzie. Dwa dni pniej spotkalimy si w moim gabinecie w Harvardzie. Pokazaem Aldzie zdjcia bukolicznej sceny w parku, proszc go jedynie, by oceni je pod wzgldem estetycznym. Alda szybko wyczu, e co kombinuj. Kiedy zobaczy zdjcie aktorw, na ktrym jedz oni chrupki ziemniaczane - a nie przypomina sobie takich chrupek na pikniku - szybko odkry gwny punkt eksperymentu. Niektre zdjcia pokazyway rzeczywiste scem z pikniku, podczas gdy inne byy jedynie sugestiami: po174

kazyway zdarzenia, ktre mogy byy si zdarzy, ale ktre nie miay miejsca. Alda zastanawia si gono, czy prbujemy bawi si jego pamici. Po obejrzeniu zdj przeczytaem Aldzie list przedmiotw i czynnoci i poprosiem go, by mwi tak" za kadym razem, gdy przypomni sobie, e widzia dany przedmiot czy czynno podczas pikniku. Ostrzegem go, e powinien by uwany, gdy - tak jak podejrzewa - niektre z przedmiotw czy zdarze widzia jedynie na zdjciach, ktre oglda kilka minut temu, a nie byo ich na pikniku. Mimo sceptycznej postawy i oglnie dobrej pamici Alda szybko zacz si myli. Twierdzi na przykad, e widzia na pikniku, jak dziewczyna piuje sobie paznokcie, mimo e taka scena bya jedynie na zdjciu. Podobnie twierdzi, e butelka wody bya przedmiotem obecnym na pikniku, a nie tylko na zdjciu. Alda przyj informacje o swych bdach z charakterystyczn dla siebie pogod ducha, a ja zapewniem go, e takie pomyki s powszechne. Podatno na sugesti w przypadku pamici oznacza tendencj jednostki do wczania mylcej informacji z innych rde - pochodzcej od innych ludzi, ze zdj, gazet czy innych mediw - do osobistych wspomnie. Jest bardzo blisko spokrewniona z bdnym przypisaniem, gdy przeksztacenie sugestii w bdny lad pamiciowy zawiera bdn atrybucj. Jednak bdne przypisanie moliwe jest bez jawnej sugestii, co czyni podatno na sugesti odrbnym grzechem pamici. Zasugerowane wspomnienia mog wydawa si tak prawdziwe jak pami rzeczywistych wydarze. Trzydziestego pierwszego maja 2000 roku na pierwszej stronie New York Times" opisa niezwyky przypadek Edwarda Daly, weterana wojny w Korei, ktry opowiada ze szczegami historie swych dokona wojennych, jak si okazao, cakowicie wymylone. Jedna z tych historii dotyczya 175

udziau Daly'ego w straszliwej masakrze, ktra rzeczywicie si zdarzya, ale w ktrej z ca pewnoci nie uczestniczy. Podczas opowiada Daly'ego obecni byli inni weterani, ktrzy rzeczywicie brali udzia w masakrze i ktrym Day przypomnia" o swych heroicznych czynach. Ich pami atwo ulega sugestii. Wiem, e Day tam by mwi jeden z nich - po prostu to wiem." Podatno na sugesti jest niebezpieczna z wielu powodw: naprowadzajce pytania mog spowodowa z identyfikacj przestpcw przez naocznych wiadkw: procedury psychoterapeutyczne, ktre sugeruj pewne fakty, mog doprowadzi do przywoania zdarze, ktre nie miay miejsca; agresywny sposb prowadzenia przesucha maych dzieci moe prowadzi do znieksztace w przywoaniu z pamici informacji o molestowaniu przez nauczycieli czy inne osoby. W takich przypadkach stawka jest wysoka, wic zrozumienie i przeciwdziaanie podatnoci na sugesti jest wane nie tylko dla postpu teorii psychologicznych, ale take z powodw spoecznych i prawnych.

WPYWANIE NA WIADKW NAOCZNYCH

W przytoczonym wczeniej holenderskim studium wspomnie zwizanych z katastrof samolotu El Al badacze dostarczyli pytanym nieprawdziw informacj dotyczc istnienia filmu, w ktrym zarejestrowano moment zderzenia samolotu z budynkiem. Czynic to, wykorzystali powszech nie uywan w studiach nad pamici procedur, po raz pierwszy zastosowan przez psycholok z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, Elizabeth Loftus. Badani najpierw ogldaj jakie codzienne zdarzenie na slajdach lub wideo, nastpnie odpowiadaj na pytania zawierajce faszywe sugestie, w kocu sprawdza si ich pami epizodu, ktr\
176

widzieli na pocztku. W eksperymencie przeprowadzonym niedawno przez psychologa Philipa Highama z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej uczestnicy ogldali kaset wideo przedstawiajc napad rabunkowy na sklep. Nastpnie podano im mylc informacj dotyczc czci garderoby sprzedawcy, po czym mieli przypomnie sobie, jak naprawd by ubrany sprzedawca oraz inne szczegy sceny. Opisujc z pamici t procedur badawcz grupie studentw, asystent, ktry pomaga w przeprowadzaniu eksperymentu, powiedzia, e sprzedawca nosi biay fartuch. Z du pewnoci siebie opisywa dalej przeprowadzony eksperyment do momentu, w ktrym zorientowa si, e sam niechccy zademonstrowa na sobie dziaanie efektu, ktry by badany. Na pokazanym filmie sprzedawca bowiem nie mia wcale biaego fartucha, by to jedynie szczeg zasugerowany pniej osobom badanym. Badania pokazuj, e pytania naprowadzajce znieksztacaj pami, stwarzajc problemy z pamici rda informacji, jak te opisane w poprzednim rozdziale: uczestnicy bdnie przypisuj informacj podan im w pytaniu obejrzanemu wczeniej filmowi. Wyniki bada Highama dodaj jeszcze jeden interesujcy szczeg. Ot okazao si, e u badanych, ktrzy test pamici wykonywali tu po zadanym pytaniu (i ktrzy pamitali, e biay fartuch" pojawi si w treci pytania), znieksztacenia pamici byy rwnie silne jak u badanych, ktrzy byli testowani dwa dni pniej i ktrzy w zwizku z tym mieli wicej czasu, by zapomnie, z jakiego rda pochodzi informacja o biaym fartuchu. Wyniki wskazuj, jak silny jest wpyw sugerujcych pyta: mog spowodowa powstanie faszywych wspomnie nawet wtedy, gdy pamitamy, e bdna informacja bya sugerowana. -Rezultaty takich bada maj wane konsekwencje dla sposobu dokonywania przesucha naocznych wiadkw przez policj, gdy implikuj, e gdy pytania s sugeruj
177

ce, pami zdarzenia moe zosta znieksztacona, nawet gdy przesuchiwany wie, e dana informacja zostaa podana w pytaniu. Mimo e nie ma wielu danych dotyczcych obiektywnoci przesucha, pewne angielskie badanie oparte na prawdziwych przesuchaniach wskazuje, e sugerujce byo co szste pytanie zadawane naocznym wiadkom przez policjantw. W wielu badaniach inspirowanych przez prace Elizabeth Loftus znieksztacenia pamici s wynikiem jawnych sugestii zawartych w pytaniach, w ktrych podaje si nieprawdziw informacj, na przykad e sprzedawca byl ubrany w biay fartuch. Jednak nawet bardziej subtelne sugestie, nie zawierajce specyficznych niedokadnoci take mog wpyn na zeznania naocznych wiadkw. Wemy pod uwag fragment przesuchania w przypadku z Missouri: WIADEK NAOCZNY, IDENTYFIKUJC PODEJRZANEGO W TRAKCIE OKAZANIA: O Boe... nie wiem... to jeden z tych dwch, ale nie wiem... o rany... ten may facet, troch wyszy ni nu mer dwa... to jeden z tych dwch, ale nie wiem, ktry. WIADEK NAOCZNY TRZYDZIECI MINUT PNIEJ (nadal w trakcie okazania, nie mogc podj decyzji): No, nic wiem., numer dwa? OFICER PROWADZCY IDENTYFIKACJ: OK. KILKA MIESICY PNIEJ OBROCA W CZASIE PROCI SU: Bya pani pewna, e to numer dwa? Bez wahania? WIADEK: Nie miaam adnych wtpliwoci. Byam cakowicie pewna. wiadek spdzia okoo trzydziestu minut, prbujc wrd pokazanych jej czterech mczyzn zidentyfikowa tego, ktry j napad. Podczas dokonywania wyboru wahaa si, jednak pniej, podczas rozprawy, zaprzeczya, e odczuwaa choby lad niepewnoci. Psycholog Gan Wells zastanawia si, czy potwierdzajcy komunikat zwrot ny od oficera policji - czyli jego proste OK" - mg spel 178

ni rol sugestii, wzmacniajc zaufanie wiadka do jej wasnej pamici. Jeli rzeczywicie byo to moliwe, ma to wane konsekwencje dla procedury zeznawania wiadkw w sdzie: pewno siebie naocznego wiadka jest najwaniejszym czynnikiem decydujcym, czy awa przysigych wierzy, e prawidowo zidentyfikowa podejrzanego. W obliczu bardzo pewnego siebie wiadka przysigli maj tendencj koncentrowa si na jego wiarygodnoci, a nie na warunkach identyfikacji zachodzcych w momencie przestpstwa, ktre mogy wcale nie sprzyja trafnoci tej identyfikacji. Mimo e przysigli bardziej wierz wiadkom pewnym siebie ni niepewnym, poczucie pewnoci wiadka ma saby zwizek (jeli w ogle) z prawdziwoci dostarczonych przez niego informacji. Pewni siebie wiadkowie czsto wcale nie s bardziej dokadni ni ci, ktrzy si wahaj. Co wicej, spraw pogarsza jeszcze fakt, e pewno siebie wiadka moe si wzmocni, gdy mu si powie, e inny wiadek wskaza na tego samego podejrzanego, a take wtedy, gdy wiadek musi wielokrotnie powtarza swoje zeznania podczas rozprawy i przygotowa do niej. Wida jasno, e wiadkowie nie maj stuprocentowej pewnoci, w momencie gdy zachodzi dane wydarzenie. Czy jednak pewno ta jest czym tak plastycznym, e nawet aiewinna, wydawaoby si, informacja zwrotna - samo OK" - moe zmieni j tak radykalnie? Aby odpowiedzie na to pytanie, Wells i Amy Bradfield pokazywali ludziom film nakrcony kamer systemu zabezpieczenia, na ktrym wida, jak jaki mczyzna wchodzi do sklepu, a nastpnie mwili im, e zaraz potem zamordowa on stranika. Zadaniem badanych byo zidentyfikowanie przestpcy pord zbioru fotografii, w ktrym fotografii waciwego czowieka w ogle nie byo. Niektrzy spord badanych otrzymali potwierdzajc informacj zwrotn: wietnie, udao ci si rozpozna przestpc". Inni nie otrzymali adnej informacji zwrotnej, a jesz-

cze inni otrzymali informacj, e przestpca by na innci fotografii ni ta, ktr wybrali. W dalszej czci badania wszyscy uczestnicy oceniali, jak dobrze widzieli podejrzanego, a take stopie pewnoci, jasno i inne cechy zapamitanych informacji. W porwnaniu z badanymi, ktrzy otrzymali negatywn informacj zwrotn lub nie otrzymali jej wcale, ci. ktrzy otrzymali potwierdzenie swej identyfikacji, z wiek sz pewnoci twierdzili, e pamitaj zaobserwowane zdarzenia, mwili te, e dobrze widzieli przestpc i lepiej pamitaj szczegy jego twarzy. Oczywicie twierdzenia te byy bezpodstawne: badani we wszystkich trzech grupach mieli takie same warunki, by zobaczy i zapamita przestpc. Mimo e wiadkowie tak bardzo si mylili, ich twierdzenia, wypowiadane z du doz pewnoci siebie, byyby na pewno bardzo przekonujce dla przysig ych. Wyniki tych bada s szczeglnie wane w wietle kryteriw prawnych oceny wiarygodnoci zezna naocznych wiadkw. W obliczu dowodw na to, e pytania sugerujce mog wpyn na zeznania naocznych wiadkw, w 1972 roku Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych zdecydowa w sprawie Neil kontra Biggers, e takie procedury nie dyskwalifikuj jednak zezna wiadka naocznego, jeli istniej inne podstawy, by wierzy, e zeznanie to jes! w zasadzie dokadne. Kryteria ustalone w sprawie Biggersa jako czynniki zwikszajce prawdopodobiestwo zgod noci z prawd zezna naocznych wiadkw to: stopie pewnoci wiadka, zdolno do opisania podejrzanego i okolicznoci, w jakich wiadek obserwowa przestpstwo (dodatkowym czynnikiem wpywajcym na dokadno zezna jest te czas, jaki upyn midzy przestpstwem a prb identyfikacji podejrzanego). Jednak jak pokazuj badania Wellsa i Bradfield, takie zdarzenie jak potwierdzajca informacja zwrotna moe wpyn na rne kry 180

teria stosowane wanie w celu ustalenia wiarygodnoci dowodw otrzymanych w wyniku sugerujcej procedury. Powstaje sytuacja jak w Paragrafie 22:
...argument, e uycie informacji zwrotnej moe zasugerowa wiadka, nie spowoduje niedopuszczenia dowodu w sprawie, gdy w takich sytuacjach wiadek naoczny jest pewny swych zezna, twierdzi, e mia dobry ogld sytuacji itd. Oczywicie wiadek jest pewien swych zezna. twierdzi, e mia dobry ogld sytuacji itd. wanie z powodu sugerujcej procedury, jednak kryteria ustalone w sprawie Biggersa nie pozwalaj na taki wniosek (...). Twierdzenie, e procedura sugerujca nie jest problemem, gdy wiadek otrzymuje wysokie oceny wedug kryteriw Biggersa, jest jak twierdzenie, e sdowa procedura pobierania DNA, ktra zanieczyszcza prbk krwi podejrzanego krwi pobran na miejscu zbrodni, nie jest wcale problemem, bo wyniki laboratoryjnych bada wskazuj, e dopasowanie prbek jest waciwie idealne.

W wietle wynikw bada Wellsa i Bradforda oraz faktu, e sdy nadal opieraj si na kryteriach Biggersa, nie sposb przeceni wagi ograniczenia do absolutnego minimum procedur sugerujcych podczas wywiadw policyjnych. Jednak podatno na sugesti nie jest jedynym zmartwieniem policjanta przesuchujcego naocznego wiadka: jego celem nadrzdnym jest uzyskanie jak najwikszej iloci dokadnych informacji. Niektrzy specjalici policyjni proponuj uycie hipnozy w celu polepszenia pamici naocznych wiadkw. Hipnotyzer stosuje technik indukcji, nakazujc badanemu rozlunienie si i skoncentrowanie na okrelonym przedmiocie lub dziaaniu: na przykad na wyobraeniu, e ley na gorcej play, lub patrzeniu na wiszcy przed nim obraz, podczas gdy hipnotyzer sugeruje, e powieki badanego staj si coraz cisze. Po osigniciu wystarczajco gbokiego stanu hip"fiotycznego hipnotyzer prbuje wywoa wspomnienia, proszc badanego, by cofn si w czasie i ponownie przey oryginalne zdarzenie albo by wyobrazi sobie wielki 181

lik

ekran, na ktrym przedstawione jest zdarzenie, ktrego by wiadkiem. W wyniku procedury hipnotycznej uytej w przypadku rzeczywistych przestpstw uzyskuje si czasem zadziwia jco dobre wyniki. Jeden z najbardziej niezwykych prz\ padkw zdarzy si w 1976 roku, kiedy porwano szkolm autobus z dwadzieciorgiem szeciorgiem dzieci oraz kic rowc w Chowchilla, w stanie Kalifornia. Trzej zamaskowani mczyni uyli broni, by sterroryzowa kierowc, uprowadzili autobus, nastpnie zabrali dzieci i kierowco do kamienioomu i zakopali sze stp pod ziemi. Kierowca i dzieci cudem uciekli. Agenci FBI bezskutecznie prbowali wydoby od nich informacje o porywaczach W kocu kierowca autobusu podda si przesuchaniu w hipnozie i przypomnia sobie pi czy sze cyfr numeru rejestracyjnego samochodu porywaczy. Ta kluczowa informacja doprowadzia do aresztowania i skazania wszystkich trzech przestpcw. Mimo tego i innych spektakularnych sukcesw status zezna uzyskanych dziki hipnozie pozostaje kontrowersyjny. Procedura hipnotyczna czsto prowadzi do zezna niedokadnych, a czasem zwiksza efekt zasugerowania si faszyw informacj. Ostatnie przegldy literatury naukowej nie przyniosy potwierdzenia, e hipnoza w istotny sposb zwiksza wiarygodno przypomnie naocznych wiadkw. Jednak znowu - hipnoza moe wzmocni pewno siebie wiadka, co z kolei moe mie potencjalnie silny wpyw na aw przysigych. Dlatego spektrum wypowiadanych z pewnoci siebie, lecz niezgodnych z prawd zezna pochodzcych od wiadkw, ktrzy poddali si hipnozie, pozostaje rdem powanego zaniepokojenia. Obrocy uzyskiwania zezna w stanie hipnozy, tacy jak psycholog sdowy Martin Reiser, podkrelaj ogromne sukcesy i twierdz, e hipnoza niekoniecznie musi prowa182

i do podwyszonej podatnoci na sugesti. I rzeczywicie, jeli ledztwo utknie w martwym punkcie i zawodz inne procedury, hipnoza moe by uyteczna, pozwalajc na uzyskanie wskazwek, ktre nastpnie mog zosta sprawdzone dziki niezalenym dowodom. Hipnoza moe te czasem pomc wiadkowi ..zachowa twarz". wiadek moe by bowiem pocztkowo niechtny ujawnianiu informacji z powodu lku przed odwetem czy wstydu. Jeli zmieni zdanie i w kocu zdecyduje si zeznawa, ale chce unikn przyznania si, e wczeniej kama, moe twierdzi, e odzyska pami dziki hipnozie. Rzeczywicie takie przypadki zachowania twarzy" mog by odpowiedzialne za przynajmniej niektre rzekome sukcesy hipnozy. Poniewa prawdziwo zezna wspomaganych hipnoz jest problematyczna, nadal poszukuje si takich procedur polepszajcych przywoanie dokadnych informacji od naocznych wiadkw, k t r e j e d n o c z e n i e nie zwikszaj prawdopodobiestwa zasugerowania. Jednym z bardziej skutecznych podej jest tzw. wywiad poznawczy. Metoda ta zostaa rozwinita w latach 80. przez psychologw poznawczych R o n a l d a Fishera i E d w a r d a Geiselmana na podstawie teorii i wynikw bada uzyskanych w kontrolowanych w a r u n k a c h laboratoryjnych. Szczeglny nacisk kadzie si w niej wanie na unikanie pyta sugerujcych czy naprowadzajcych. Oryginalny wywiad poznawczy zawiera cztery komponenty. Pierwszy polega na poproszeniu wiadka, by przypomnia sobie wszystko, co pamita o danym incydencie. Jest to wane, gdy czsto w wywiadach przeprowadzanych przez policj zadawane pytania s zbyt szczegowe i nie sprzyjaj przywoaniu caej informacji. Np. policjant pyta: Jakiego koloru bya koszula przestpcy'", zamiast: ..Prosz opisa, jak wyglda przestpca." Drugi komponent ma za zadanie stymulacj przywoywania szczegw, k t r e zostay p o m i n i t e w pierwszym przywoaniu, i polega na wyobraeniowym 1S3

w
odtworzeniu przez wiadka kontekstu, warunkw, w jakich zdarzy si incydent. Badania eksperymentalne potwierdzaj, e takie przywoanie kontekstu rzeczywicie moe zwikszy wiarygodno zeznania. Po trzecie, wiadkowie proszeni s o przywoanie zdarze w rnych porzdkach czasowych: od pocztku do koca, a potem odwrotnie I w tym przypadku w badaniach eksperymentalnych uzy skano znaczn popraw. Wreszcie, badani proszeni s o przyjcie rnych perspektyw, na przykad ofiary albo przestpcy, co powoduje dostrzeenie cech zdarzenia, ktre normalnie zostayby pominite. We wczesnych latach 90. do tych czterech procedur poznawczych dodano jeszcze procedury poprawiajce kontakt i komunikacj mi dzy przesuchujcym a wiadkiem. Porwnaniu wywiadu poznawczego ze standardowymi technikami przesucha policyjnych powicono wiele bada eksperymentalnych. Prawie wszystkie potwierdzaj, e przynosi ono znaczc - czasem ogromn - popraw przywoania u wiadkw. Efekty te zaobserwowano w przypadku rnych przesuchujcych - od studentw do dowiadczonych oficerw ledczych -jak i w przypadku wielu rodzajw wiadkw: dorosych, osb starszych i dzieci. Podobnie jak w przypadku hipnozy zastosowanie wywiadu poznawczego moe prowadzi do przywoania wikszej iloci informacji nieprawdziwych. Jednak dzieje si to w mniejszym stopniu - w niektrych badaniach w ogle uniknito tego efektu. Ponadto nie ma dowodw, e wywiad poznawczy moe redukowa dokadno przywoania. Wikszo wynikw bada wskazuje wic, e wywiad poznawczy polepsza przywoanie bez jednoczesnego wzrostu podatnoci na sugesti, i dlatego policja w coraz wikszej liczbie krajw - np. w caej Anglii i Walii - otrzymuje trening wywiadu poznawczego i uywa go rutynowo w przesuchaniach wiadkw. Co wicej, kilka cech wywiadu po184

znawczego wczono do instrukcji uzyskiwania dowodw od naocznych wiadkw wydanej przez ekip Janet Reno, kiedy bya ona ministrem sprawiedliwoci (zobacz rozdzia 4). Podatno na sugesti stanowi take problem w przypadku innego bardzo niepokojcego zjawiska zachodzcego czasem podczas policyjnych przesucha, mianowicie faszywego przyznania si do winy. Niektre wynikaj z chci przesuchiwanego, by zakoczy ju psychiczn lub nawet fizyczn przemoc, jakiej poddawani s podczas przesuchania. W takim przypadku przesuchiwany doskonale wie, e jest niewinny. Zdarza si rwnie, e takie wyznania s spontaniczne, czynione bez adnych naciskw i mog wynika z chci zwrcenia na siebie uwagi lub innych p o d o b n y c h czynnikw patologicznych. J e d n a k istnieje pewna liczba przypadkw - nie wiadomo dokadnie, jaki to jest procent - kiedy przesuchiwany zaczyna sam wierzy, e popeni przestpstwo. Profesor Harvardu H u g o Munsterberg by pierwszym psychologiem, ktry zwrci uwag na to zjawisko. W swej klasycznej pracy z roku 1908, On the Witness Stand (Na awie wiadkw), Munsterberg pisa o napiciu emocjonalnym poczonym z presj spoeczn i sugesti, ktre moe tak b a r d z o znieksztaci pami, e czowiek moe uwierzy, i sam popeni przestpstwo. Faszywe przyznania si do winy byy zjawiskiem powszechnym wrd winiw politycznych Zwizku Radzieckiego za czasw panowania systemu totalitarnego. Komunici s ekspertami w uzyskiwaniu informacji od winiw i w nakanianiu ich do przyznania si do winy", pisano w 1956 roku w artykule powiconym komunistycznym technikom przesucha. Wydaje si, e s w stanie zmusi czowieka, by przyzna si do czynw, ktrych nie popeni, a nawet by uwierzy, e jego zeznania s prawdziwe, i wyraa wdziczno i zrozumienie wobec tych, ktrzy go uwizili." 185

Jednak we wspczesnych spoeczestwach zachodnich take zdarza si, e ludzie wierz w swoj win i przyznaj si do czynw, ktrych nie popenili. W opisywanym w latach 70. przypadku z Wielkiej Brytanii Peter Reilly wrci do domu i znalaz ciao swej matki, ktra zostaa zamordowana. Natychmiast zawiadomi policjantw. ktrz\ uznali go za podejrzanego i zastosowali test wykrywacza kamstw, ktrego Reilly nie przeszed. Mimo e pocztkowo zaprzecza, jakoby zamordowa matk, wkrtce sam uwierzy, e jest morderc, i podpisa zeznanie, w ktrym przyznaje si do winy. Dopiero dwa lata pniej zosta oczyszczony z zarzutw, gdy pojawiy si nowe dowod\ wskazujce, e nie mg popeni tej zbrodni. Przypadek Reilly'ego ilustruje zjawisko, ktre psycholog Gisli Gudjonsson nazywa syndromem niedowierzania wasnej pamici". Mimo e Reilly nie przypomina! sobie szczegw popenionego morderstwa, w obliczu napastliwego przesuchiwania zacz wtpi w sw wasn pami i w kocu przesta zupenie jej wierzy. Aby stao si moliwe zwtpienie we wasn pami tak potwornego zdarzenia - czy raczej wiara w niemono jego przywoania - Reilly musia zaprzesta uywania strategii kontroli pamici, ktr w rozdziale 4 nazwaem heurystyk dystynktywnoci", polegajcej na tym, e czowiek spodziewa si, i bdzie pamita szczegy jakiego zdarzenia. Zwykle kto, kto uczestniczyby w tak strasznym zdarzeniu, jak zamordowanie wasnej matki, z pewnoci oczekiwaby, e bdzie o tym pamita. Syndrom zwtpienia we wasn pami moe pojawi si, gdy jest moliwe, e osoba zapomni nawet o morderstwie - na przykad gdy jest pod wpywem substancji odurzajcych albo uwaa, e potworno zdarzenia uprawdopodobni wyparcie. Kiedy kto nie oczekuje, e moe pamita dokadnie zdarzenie, atwiej jest mu przesta ufa wasnej pamici. 186

W niektrych przypadkach faszywego przyznania si do winy podejrzany pocztkowo wierzy we wasn niewinno. ale w czasie policyjnego przesuchania, w ktrym sugeruje si jego win, mog pojawi si konkretne wspomnienia zbrodni, ktrej nie popeni. W gonej sprawie z poowy lat 90. zastpca szeryfa stanu Waszyngton, Paul Ingram, przyzna si do molestowania seksualnego swych dwch crek oraz uczestnictwa w dziwacznym kulcie, do ktrego praktyk naleay rytuay satanistyczne, skadanie zwierzt w ofierze, a nawet mordowanie niemowlt. W odpowiedzi na napastliwe przesuchania i zastraszanie ze strony oficerw lokalnej policji, Ingram zrelacjonowa szczegy owych straszliwych dziaa - wspomnienia, ktre, jak myla, poprzednio ulegy wyparciu z jego pamici. Mimo e nie znaleziono adnych wiarygodnych dowodw, e wydarzenia, o ktrych opowiada, w ogle miay miejsce, i mimo e Ingram w kocu wycofa swoje przyznanie si do winy, zosta osadzony w wizieniu, gdzie przebywa do dzisiaj. Zastraszenie przez policj podczas przesucha to czsto jedna z przyczyn faszywego przyznania si do winy. Gisli Gudjonsson i jego londyscy wsppracownicy opisali ostatnio niezwyke zakoczenie przypadku siedemnastolatka, ktry by rutynowo przesuchiwany przez policj w zwizku ze spraw brutalnego morderstwa. Chopaka zaczy nka wizje" twarzy ofiary i to spowodowao, e zacz si zastanawia, czy rzeczywicie nie popeni tej zbrodni. W kocu dobrowolnie zgosi si na policj, twierdzc pocztkowo: To mogem by ja", ale mwic jednoczenie: Nie wiem, czy to ja j zabiem. Cigle mam j przed oczami." Nastpne dwadziecia cztery godziny utwierdziy w nim przekonanie: To musiaem by ja, bo cigle widz jej obraz." W kocu stwierdzi z przekonaniem: Jestem pewien, e j zabiem... wiem, e to zrobiem." Mimo e i w tym przypadku nie byo dowodw rze1.S7

czywistej winy, chopak zosta uwiziony na podstawie pisemnego przyznania si. Spdzi w wizieniu dwadziecia pi lat, zanim pojawiy si nowe dowody, ktre doprow;i dziy do zmiany jego przekonania. Ten ostatni przypadek wskazuje, e istniej ludzie, ktrzy szczeglnie atwo przyznaj si do winy, gdy s bar dzo podatni na sugesti. Gudjonsson opracowa skal do pomiaru rnic indywidualnych pod wzgldem waciwoci, ktr nazwa podatnoci na sugesti podczas przesucha", czyli tendencji do zmiany twierdze dotyczcych przeszoci pod wpywem informacji wprowadzajcych w bd i pyta sugerujcych. Gudjonsson stwierdzi, e ludzie, ktrzy przyznali si do przestpstwa, a potem si wycofali, byli bardziej podatni na sugestie zawarte w przesuchaniu ni ci, ktrzy wypierali si jakiegokolwiek udziau w przestpstwie mimo istnienia dowodw przeciwko nim. W standardowych testach pamici te dwie grupy osb nie rniy si midzy sob. Trudno zrozumie, jak kto moe przyzna si do popenienia czynu - a tym bardziej morderstwa - ktrego w rzeczywistoci nie popeni. Grzechy pamici, o ktrych pisaem wczeniej - nietrwao, roztargnienie, zablokowanie czy pewne typy bdnego przypisania - s tak dobrze znane z codziennego dowiadczenia, e kady moe atwo je rozpozna. Natomiast rodzaj podatnoci na sugesti, o ktrej mwimy w przypadku faszywego przyznania si do winy, jest raczej obcy w wiecie codziennego zapamitywania i zapominania. Nic dziwnego, e awy przysigych w zainscenizowanych rozprawach s zwykle bardzo sceptycznie nastawione do moliwoci przyznania si winy kogo zupenie niewinnego. Eksperymenty przeprowadzone przez grup Saula Kassina z Williams College pokazuj jednak, e faszywe przyznania si do winy mog nie by wcale tak niecodzienne, jak si powszechnie wydaje. Instruowali oni studentw sie188

dzcych przed ekranem komputera, by wpisali seri usyszanych liter -jedna z grup badanych wpisywaa litery pieszc si, a druga w dogodnym, powolnym tempie. Wszyscy studenci proszeni byli, by nie wciska klawisza ALT. gdy powoduje to zawieszenie si komputera. aden ze studentw nie przycisn tego klawisza, jednak eksperymentator niesusznie im to zarzuca. Po zaprzeczeniu oskareniu poowa osb z kadej grupy syszaa, jak wiadek", ktry ich obserwowa (w rzeczywistoci pomocnik eksperymentatora), mwi, e widzia, jak popenili bd. Druga poowa kadej grupy nie syszaa adnych zezna wiadka. Ponad 70 procent studentw podpisao pisemne przyznanie si do wcinicia klawisza ALT. Wynik by tym bardziej zadziwiajcy, e w podgrupie, ktra miaa narzucone szybkie tempo wpisywania i ktra syszaa zeznania wiadka potwierdzajcego oskarenie, do winy przyznao si 100 procent badanych, a 35 procent przywoao szczegowe wspomnienia", jak to si stao. Wyniki otrzymane przez Kassina s niepokojce, gdy wskazuj, e w pewnych warunkach moemy zosta sprowokowani do przyznania si do czynu, ktrego nie popenilimy. Oczywicie ludzie mog oczekiwa, e nie bd pamita, czy rzeczywicie przycisnli klawisz ALT, czy te nie, podczas gdy przewanie s pewni, e zapamitaliby co tak powanego jak dokonanie zabjstwa. Moe by atwiej wmanewrowa kogo, by przyzna si do winy w przypadku przycinicia klawisza ni w przypadku prawdziwego przestpstwa, gdy w sytuacji eksperymentalnej ludzie rzadziej stosuj heurystyk dystynktywnoci -jelibym to zrobi, na pewno bym o tym pamita. Tak interpretacj potwierdza fakt, e faszywe przyznanie si do winy wystpio przede wszystkim u osb zmuszonych do popiechu podczas wykonywania zadania. W zwizku z tym oczekiway one prawdopodobnie mniej od swojej pamici ni uczestnicy grupy nic ograniczonej czasem, mylc by

moe, e poniewa pisali tak szybko, mogli popeni bd. o ktrym potem zapomnieli. Konsekwencje podatnoci na sugesti w przypadku ze zna naocznych wiadkw i przesucha policyjnych mog by druzgocce, jednak ich efekty odczuwane s nie tyki na arenie publicznej. Podatno na sugesti moe ksztal towa nawet wspomnienia o najbardziej osobistych i prywatnych epizodach naszej przeszoci.

WZLOTY I UPADKI SYNDROMU FASZYWEJ PAMICI

W roku 1992 grupa zaniepokojonych ludzi w rednim wieku zaoya pierwsz na wiecie organizacj zwizana z problemem znieksztace pamiciowych: Fundacj Syndromu Faszywej Pamici. Grupa skadaa si przede wszystkim z rodzicw znajdujcych si w konflikcie ze swymi dorosymi crkami. Pierwsi czonkowie fundacji opowiadali historie, ktre wydaway si z pocztku szokujce, jednak w cigu kilku nastpnych lat okazywao si, e s coraz bardziej powszechne. Wyksztacone i in teligentne mode kobiety, z powodu depresji lub innych podobnych problemw, rozpoczynay psychoterapi, w czasie ktrej wychodziy na jaw wyparte wspomnienia o molestowaniu seksualnym w dziecistwie, najczciej przez ojcw, ale czasem take przez matki. Rodzice, ktrzy zaoyli fundacj, i wielu im podobnych, ywioowo zaprzeczali wiarygodnoci wspomnie swoich dzieci Z kolei osoby oskarajce i ich zwolennicy zarzucali rodzicom, e zaprzeczaj rzeczywistym zdarzeniom, do ktrych nie chc si przyzna. Jak wspomniaem w rozdziale 3, niektre wspomnienia dotyczce molestowania w dziecistwie, mimo e nie przy woywane przez wiele lat, zostay potwierdzone i wydaj 190

si dokadne. Jednak gdy pojawiy si pierwsze oznaki Jcryzysu faszywych wspomnie w 1992 roku, wielu naukowcw i oskaranych rodzicw pochopnie uznao, e epidemia faszywych wspomnie wywoana zostaa przez sugerujce techniki uywane przez niektrych psychoterapeutw- hipnoz, wyobraeniowe wiczenia naprowadzajce. polegajce n a przedstawieniu sobie moliwych scenariuszy molestowania itd. - majce pomc w odtworzeniu zapomnianych zdarze. W cigu kilku nastpnych lat coraz wicej dowodw wskazywao na to, e wiele przywoanych wspomnie jest nieprawdziwych: kulty satanistyczne, ktrych dziwaczne praktyki pojawiay si we wspomnieniach, nigdy nie istniay; brak byo naukowych dowodw na dziaanie powszechnie stosowanych technik polepszania przywoania; ponadto coraz wiksza liczba kobiet zacza wycofywa oskarenia oparte na wasnych wspomnieniach. We wczesnym stadium tego kryzysu badacze pamici zostali jednak wmieszani w dysputy jako potencjalni arbitrzy majcy zawyrokowa o realnoci pamitanych zdarze. W wielu palcych kwestiach potrzebowano rzetelnych naukowych odpowiedzi: Czy mona stworzy pami faszywych traumatycznych wydarze z wasnej przeszoci? Jakie techniki zwikszaj prawdopodobiestwo takich faszywych przywoa? Czy pewni ludzie s bardziej ni inni podatni na zaszczepienie pamici zdarze, ktre nigdy nie miay miejsca? Na pocztku lat 90. badacze nie znali odpowiedzi na te pytania. Psychologowie wiedzieli, e pami mona zasugerowa, ale najczciej musieli polega na dowodach uzyskanych za pomoc metod badawczych podobnych do tych, jakie zapocztkowaa Elizabeth Loftus, w ktrych pokazywano, e zasugerowane szczegy wydarze przekradaj si do pamici naocznych wiadkw. Krytycy cakiem susznie wskazywali, e taki rodzaj sugerowania pamici dotyczy tylko niewielkiej czci dowiadcze. 191

Badania te nie pokazyway, e mona zasugerowa szczegow pami caego wydarzenia tak traumatycznego jak molestowanie seksualne. Badacze pamici musieli wic si bardziej postara, jeli chcieli rozwiza zagadk. I tak te uczynili. Paradoksalnie, zjawiska, ktre miah tak niszczcy wpyw na zaangaowane rodziny i ktre do prowadziy do ostrych podziaw w psychologii i psychiatrii, wywoyway oywczy wpyw na badania pamici, gdy zapocztkoway now fal eksperymentw dotyczcych podatnoci na sugesti. Nic dziwnego, e jedn z pierwszych osb, ktre podjy si takich studiw, bya Elizabeth Loftus, gwna posta we wczeniejszych badaniach podatnoci na sugestie i w debatach dotyczcych wspomnie z dziecistwa. Ona te doniosa o pierwszym przypadku eksperymentalnego zaszczepienia pamici do traumatycznego wydarzenia z dziecistwa. W eksperymencie, ktry potem okrelano jako badanie pt. zagubiony w centrum handlowym" nastolatek o imieniu Chris zosta zapytany przez swego starszego brata, Jima, czy pamita, jak zgubi si w centrum handlowym, kiedy mia pi lat. Pocztkowo Chris niczego takiego sobie nie przypomina, ale po kilku dniach poda szczegowy opis tego wydarzenia. Wynik ten szybko uzyska rozgos, gdy - wedug Jima i innych czonkw rodziny - Chris nigdy nie zgubi si w adnym centrum handlowym. W nastpnym badaniu przeprowadzonym na wikszej grupie osb Loftus pokazaa, e z dwudziestu czterech osb poddanych naprowadzajcym pytaniom okoo jednej czwartej przypomniao sobie, e jako dziecko zgubio si w centrum handlowym lub podobnym miejscu publicznym, mimo e w ich przypadku w rzeczywistoci nie zdarzyo si nic takiego. Psycholog Ira Hyman i grupa jego wsppracownikw na Uniwersytecie Zachodniego Waszyngtonu zdoali zaszczepi faszywe wspomnienia innych dowiadcze

in

z dziecistwa w pamici znacznej czci uczestnikw ich eksperymentw. Hyman pyta badanych - studentw uniwersytetu - o rne dowiadczenia z dziecistwa, ktre wedug ich rodzicw rzeczywicie miay miejsce, a take o jedno zdarzenie, ktre - znw wedug ich rodzicw nie byo nigdy czci ich dowiadcze. Badanych pytano na przykad: Czy pamitasz, jak miae pi lat i bye na weselu przyjaci waszej rodziny, i jak biegae z innymi dziemi, potrcie st i wylae ca waz ponczu na rodzicw panny modej?" Uczestnicy badania pocztkowo przypominali sobie do dokadnie tylko prawdziwe zdarzenia i nie pamitali nieprawdziwego. Jednak okoo 20 do 40 procent badanych (w zalenoci od warunkw badania) w pniejszych sesjach przyznawao take, e pamitaj pewne szczegy zdarzenia, ktre nie miao miejsca. W jednym z eksperymentw ponad poowa badanych, ktrzy podali opisy rzekomo pamitanych zdarze, twierdzia, e s one wyranymi wspomnieniami, zawierajcymi specyficzne szczegy, takie jak dokadne miejsce wylania ponczu czy sposb, w jaki to si stao. Tylko mniej ni poowa badanych twierdzia, e pamita jakie szczegy faszywych wydarze, ale samego zdarzenia nie pamita. Wyniki bada Hymana wskazuj, e win za stworzenie sugerowanych wspomnie mona obarczy wyobrani wzrokow. Uczestnicy jego bada, ktrzy podawali faszywe wspomnienia zdarze z dziecistwa, lokowali si wyej na skalach mierzcych wyrazisto wyobrae wzrokowych ni ci, ktrych wspomnienia byy bardziej dokadne. Co wicej, gdy Hyman i jego wsppracownicy poprosili, by uczestnicy wyobrazili sobie dane zdarzenie, jeli nie potrafi go sobie przypomnie, faszywych przywoa byo jeszcze wicej ni wtedy, gdy uczestnicy po prostu siedzieli w ciszy, prbujc przypomnie sobie zdarzenie. Wnioski takie zdaj si jeszcze bardziej prawdopodobne w wietle

innych dowodw, mwicych, e prawdziwe wspomnienia rzeczywistych zdarze take czsto charakteryzuj si bo gatymi i szczegowymi wyobraeniami wzrokowymi. Jeli wyobraenia s pewnym rodzajem umysowego zapisu praw dziwych wspomnie, dodanie do faszywego wspomnienia wyrazistego wyobraenia powinno sprawi, e wyda si ono prawdziwe. W ostatnio przeprowadzonych we wsppracy z Eliza beth Loftus badaniach psycholoka Giuliana Mazzoni postanowia sprawdzi, czy faszywe wspomnienia mog powstawa take w wyniku innych procedur sugerujcych, mianowicie interpretacji snw. Niektrzy terapeuci opieraj si na treci marze sennych swych pacjentw w celu uzyskania informacji o wydarzeniach z przeszoci. Czy interpretacja snw moe by przyczyn tworzenia raczej ni przypominania sobie wydarze z przeszoci? Mazzoni i Loftus prosiy osoby badane, by oceniy swj stopie pewnoci, e rne rodzaje zdarze byy czci ich dowiadcze. Jedna z grup osb dwa tygodnie pniej uczestniczya w pozornie nie zwizanym z tym eksperymencie. w ktrym psycholog kliniczny interpretowa ich marzenia senne. Psycholog sugerowa, e ich sny zawieraj lady wypartych wspomnie zdarze z wczesnego dziecistwa (do trzeciego roku ycia). Byy to traumatyczne wydarzenia, takie jak zapomnienie przez rodzicw, zagubienie si w miejscu publicznym czy samotno i poczucie wyobcowania w nieznanym otoczeniu. W poprzednich sesjach badani zeznali, e nic takiego w ich yciu nie miao miejsca. Jednak gdy w dwa tygodnie po interpretacji snw znowu zapytano ich o wczesne dowiadczenia, wikszo twierdzia, e pamita jedno lub wicej z trzech zasugerowanych dowiadcze, do ktrych przedtem si nie przyzna wali. Zjawiska takiego nie zaobserwowano w grupie kontrolnej, w ktrej nie sugerowano niczego, co miaoby zwizek z treci ich snw. 194

Wydarzenia faszywie przywoywane w badaniach Loftus, Mazzoni czy Hymana byy nieprzyjemne, jednak nie naleay do bardzo traumatycznych. Ostatnio przeprowadzone badania wskazuj, e podobne wyniki mona uzyska w przypadku pamici bardziej koszmarnych dowiadcze. Uywajc procedur podobnych do stosowanych w badaniu Hymana, kanadyjskiemu psychologowi Stephenowi Porterowi i jego wsppracownikom udao si zaszczepi faszywe wspomnienia z dziecistwa, dotyczce gronego ataku zwierzcia, powanego wypadku oraz powanej krzywdy doznanej od innego dziecka, u jednej trzeciej studentw uczestniczcych w ich eksperymentach. Oczywicie istniej pewne ograniczenia co do rodzajw wspomnie, jakie mona zasugerowa. Na przykad w jednym z eksperymentw 15 procent badanych wytworzyo faszywe wspomnienia dotyczce zgubienia si w centrum handlowym, ale nikt nie mia faszywego przekonania, e w dziecistwie zaaplikowano mu lewatyw. Mimo to trudno nie by pod wraeniem tego, jak wiele rnych rodzajw wspomnie mona zasugerowa. Wemy na przykad twoje najwczeniejsze wspomnienie: co zapamitaa/e jako pierwsze w yciu dowiadczenie? Psychoanalityk Alfred Adler uwaa, e wspomnienia pierwszych zdarze maj ogromne znaczenie psychologiczne i mog dostarczy wielu wskazwek co do natury osobowoci jednostki. Dla wikszoci z nas najwczeniejsze wspomnienia datuj si z okresu od trzeciego do pitego roku ycia; nie ma dowodw, e ludzie rzeczywicie pamitaj zdarzenia przed ich drugimi urodzinami, prawdopodobnie dlatego, e obszary mzgu zwizane z pamici epizodyczn nie s jeszcze w tym wieku w peni dojrzae. W pewnym przeprowadzonym niedawno badaniu ludzie podawali jako najwczeniejsze wspomnienia zdarzenia z okresu, kiedy mieli trzy czy cztery lata, jak w wikszoci wczeniejszych bada. Jednak w tym eksperymen195

cie wprowadzono nastpnie procedur sugerujc, ktra polegaa na tym, e badanych proszono, by wyobrazili sobie siebie w wieku niemowlcym i prbowali skontaktowa si" z wczeniejszymi swoimi wspomnieniami. Zapewniano ich. e waciwie kady moe pamita hardzi > wczesne wydarzenia, takie jak swoje drugie urodziny, jeli tylko ,,wyluzuje si" i naprawd sprbuje to sobie w\ obrazi. Po takiej procedurze sugerujcej ludzie przypo minali" sobie zdarzenia z wieku okoo osiemnastu misie cy - czyli o wiele wczeniejsze, ni pozwalaaby na to amnezja dziecica". Jedna trzecia osb badanych poddanych sugestii twierdzia, e ich najwczeniejsze pamitane zdarzenie pochodzi z okresu przed dwunastym miesicem ycia, czego nie zaobserwowano u adnej z osb. ktre nie przeszy procedury sugerujcej. Nie istniej adne dowody, e ludzie rzeczywicie mog pamita zdarzenia z tak wczesnego okresu, wic niemal na pewno owe nowo odkryte wspomnienia" nie s pamici rze czywistych zdarze. Wniosek taki potwierdza fakt, e osoby, ktre po procedurze sugerujcej przywoay zda renia z okresu przed drugim rokiem ycia, miay wysz\ wynik na skali podatnoci na sugesti podczas przesucha" Gudjonssona ni ci, ktrzy takich przywoa nie mieli. Wizualizacja nie jest jedyn procedur sugerujc, jaka moe mie wpyw na to, co ludzie w swoim mniemaniu pamitaj. W innym badaniu sugestia hipnotyczna spowodowaa faszywe przywoanie zdarze pochodzcych z bardzo wczesnego okresu ycia. Cztery osoby z dziesiciu twierdziy, e pamitaj zdarzenia z wieku dwunastu miesicy lub jeszcze wczeniej. Jeli czytelnik ma jeszcze wtpliwoci, e wspomnieniu z okresu przed drugimi urodzinami s wynikiem sugestii wyniki z pracowni nieyjcego ju kanadyjskiego badacz;, hipnozy. Nicholasa Spanosa. powinny je rozwia. Rozwa1%

ip.

my nastpujce pytanie: czy pamitasz, e w szpitalu, gdzie si urodzia/e, nad twoj koysk wisiaa kolorowa pozytywka? Oczywicie, e nie moesz tego pamita. Spanos i jego wsppracownicy powiedzieli badanym, e chcieli dowiedzie si, czy nad ich koyskami w szpitalu, w ktrym si urodzili, byy kolorowe pozytywki, czy te nie. Jedn z grup poinformowali, e hipnoza umoliwia ludziom przypomnienie sobie wydarze z pierwszych dni ycia dziki przeniesieniu ich w tamten okres, tak by mogli ponownie je przey. Osoby te nastpnie poddano regresji w hipnozie, tak by umysowo przeniosy si w okres tu po swoich narodzinach. Druga grupa badanych suchaa tych samych informacji na temat hipnoz}' i jej zdolnoci do odblokowywania wczesnych wspomnie, ale potem powiedziano im, e zostan poddani rwnie skutecznemu oddziaywaniu niehipnotycznemu o nazwie restrukturyzacja metod mnemotechnicznego naprowadzania". Zachcano ich, by sprbowali ponownie przezy" okres tu po narodzinach, ale nie poddawano ich procedurze regresji hipnotycznej. Grupa kontrolna nie otrzymaa adnych informacji ani na temat hipnozy, ani na temat technik polepszania pamici i po prostu staraa si przypomnie sobie, co wisiao nad ich koysk w szpitalu, w ktrym si urodzili. adna z osb z grupy kontrolnej nie przypominaa sobie, eby nad ich koysk wisiaa kolorowa pozytywka, jednak w pozostaych dwch grupach ponad poowa osb takie wspomnienia wytworzya. Niezalenie od tego, czy zostali poddani regresji hipnotycznej, czy nie, cz osb, ktre utwierdzono w przekonaniu, e przypomnienie sobie takiego faktu z pierwszych dni ycia jest moliwe, z przekonaniem twierdzia, e rzeczywicie co takiego pamitaj. Mimo e nie bezprecedensowe - w innych badaniach ludzie czasem pamitali" swoje poprzednie ycia albo porwanie przez UFO. zwykle pod dziaaniem hipnozy 1M7

wyniki te s istotne, gdy podkrelaj, jak wan role w tworzeniu faszywych wspomnie graj oczekiwania. Sama sugestia, e uczestnicy badania powinni spodziewa si, i przywoaj jakie zdarzenia z pierwszych dni ycia wystarczya, by poowa grupy zupenie przecitnych studentw uniwersytetu uwierzya, e pamitaj co, czego pamita nie mog na pewno. W wietle tego, co pisaem w rozdziale 4 na temat heurystyki dystynktywnoci, oraz oczekiwa wobec wasnej pamici, by moe nie ma w tym nic dziwnego, e ludzie tak atwo przypominaj" sobie zdarzenia z okresu dziecistwa i niemowlctwa, ktre naprawd nie miay miejsca. Zwykle nie spodziewamy si, e przypomnimy sobie zdarzenia z wczesnego dziecistwa tak jasno i wyranie, jak te z niedawnej przeszoci. Jest niezwykle trudno zaszczepi faszywe wspomnienia wanych osobistych wydarze (takich jak np. zgubienie si w centrum handlowym), ktre rzekomo nastpiy wczoraj, gdy oczekujemy, e nasza pami wczorajszych wydarze powinna byc jasna i szczegowa. Dla niedawnych wydarze moemy zastosowa heurystyk dystynktywnoci: jeli sugerowane zdarzenie rzeczywicie miao miejsce - pamitalibymy je wyranie. Jednak nie spodziewamy si wiele po naszej pamici zdarze z okresu wczesnego dziecistwa, wic jest bardziej prawdopodobne, e zinterpretujemy niewyrane obrazy i niejasne odczucie znajomoci jako oznaki wyaniajcych si wspomnie, szczeglnie w sytuacji, w ktrej przekonano nas, e takie wspomnienia s rzeczywicie moliwe. Zgubne efekty podatnoci na sugesti podkrelaj fakt. e pamitanie przeszoci nie polega jedynie na aktywacji czy pobudzeniu upionego w naszym umyle ladu lub obrazu, lecz raczej na zoonej interakcji midzy biecym rodowiskiem, tym, czego spodziewamy si po swojej pamici, i tym, co rzeczywicie jest zachowane z przeszoci. 198

w
Techniki sugerujce powoduj zachwianie rwnowaei midzy tymi czynnikami w taki sposb, e obecne w biecej chwili wpywy odgrywaj znacznie wiksz rol w okreleniu zawartoci naszej pamici ni to. co rzeczywicie kiedy si zdarzyo. Jednoczenie wyniki takich bada jak eksperymenty Spanosa i innych pozwalaj trzewiej spojrze na kontrowersje wok odzyskanych nagle wspomnie. Wspomnienia wczesnych dowiadcze s bardzo plastyczne, podatne na ksztatowanie w o wiele wikszym stopniu ni skonni bylimy przypuszcza jeszcze przed dziesiciu laty. Techniki sugerujce, jak hipnoza czy wyobraenia naprowadzajce, uywane w celu odzyskania wspomnie z dawnych okresw dziecistwa, staj si potencjalnie niebezpieczn recept na tworzenie faszywych przey. Wywiady z psychoterapeutami przeprowadzane w pierwszej poowie lat 90. wskazuj, e wielu z nich jest przekonanych, i hipnoza i wyobraenia naprowadzajce mog rzeczywicie odblokowa gboko ukryte wspomnienia z dziecistwa, i uywaj tych technik, by uatwi przywoanie u swych klientw. Jednak w wietle przedstawionych tu danych nie powinno by zaskoczeniem, gdyby okazao si, e cz z owych wspomnie dotyczy zdarze, ktre nigdy nie miay miejsca. Ludzie, ktrzy maj szczeglnie wyraziste wyobraenia, i ci, ktrzy wykazuj wysoki stopie podatnoci na sugesti, podczas przesucha wydaj si bardziej ni inni naraeni na ryzyko, e w pewnych przypadkach ich wspomnienia bd zasugerowane. Wedug Iry Hymana take osoby, ktre maj wysoki wynik na skali mierzcej zaobserwowane u samego siebie tendencje do chwilowej utraty koncentracji i luk pamici, czciej tworz faszywe wspo-mnienia z dziecistwa ni osoby z wynikiem niskim. Badania przeprowadzane na studentach uniwersytetu wykazuj, e wysze wyniki na tej skali wspwystpuj tak199

e z silniejsz tendencj do faszywego rozpoznania skojarze semantycznych - czyli rozpoznania takich sw jak sodki" po uprzednim uczeniu si zwizanych seman tycznie wyrazw, np. lizak", kwany", cukier", gorzki" itp. (por. rozdzia 4). Dowiadczenie przeprowadzi; ne niedawno w mojej pracowni przez Susan Clancy uk;i zao istnienie podobnego zwizku w populacji dorosych kobiet. W badaniu tym wykazano, i kobiety twierdzce e odzyskay wspomnienie molestowania seksualnego w dziecistwie take maj tendencj do czstszego fal szywego rozpoznania skojarze semantycznych w porw naniu z kobietami, ktre doznay molestowania w dziecin stwie i nigdy o tym nie zapomniay, oraz w porwnania z grup kontroln pozbawion jakichkolwiek wspomnie molestowania. Oczywicie moliwe jest, e kobiety, ktre przekonane o molestowaniu w dziecistwie rzeczywicie przeyh co takiego, nastpnie zapomniay, a pniej odzyskah to wspomnienie. Traumatyczne wydarzenie mogo w tym wypadku by odpowiedzialne za zaburzenia pamici. Jed nak hipoteza ta nie wyjania, dlaczego kobiety, ktri. twierdziy, e odzyskay wspomnienia o molestowaniu popeniay wicej bdw w rozpoznawaniu skojarze semantycznych ni te, ktre zawsze pamitay o traumatycz nym zdarzeniu z dziecistwa. Inn moliwoci jest wic e zdarzenia z dziecistwa jednak nie miay miejsca a ich przywoanie odzwierciedla podatno na znieksztacenia pamici, ktra przejawia si take w faszywym rozpoznawaniu skojarze semantycznych. Trudno w tym przypadku wyrokowa o kierunku zwizku przyczynowe go: czy to wczesne dowiadczenia traumatyczne powoduj zwikszenie prawdopodobiestwa faszywych przywoa skojarze semantycznych, czy te odwrotnie - wiksza oglna podatno na znieksztacenia pamici powoduje faszywe przywoanie wspomnie traumatycznych wyda 200

m.
re? Clancy przeprowadzia ostatnio jeszcze jedno badanie, w ktrym wykazaa, e ludzie, ktrzy pamitaj", e byli porwani i maltretowani przez przedstawicieli obcych cywilizacji, take maj tendencj do faszywego rozpoznawania skojarze semantycznych. Zdarzenia uprowadzenia przez UFO s z pewnoci nieprawdziwe, wic na podstawie wyniku tych bada mona przyj, e tendencja do faszywego rozpoznawania skojarze w sytuacji laboratoryjnej rzeczywicie wiadczy o podwyszonym ryzyku tworzenia rzekomych wspomnie w codziennym yciu. Wyniki naszych bada wskazuj co najmniej na to, e pewni ludzie maj wiksz tendencj do faszywych rozpozna ni inni. W kocu lat 90. pojawiy si oznaki, e kryzys wywoany niejasnym statusem odzyskanych wspomnie zaczyna ustpowa. Stao si to moliwe prawdopodobnie take dziki naszej nowo zdobytej wiedzy, dotyczcej podatnoci na sugesti i natury pamici, w ktrej wietle terapeuci zaczli z wikszym dystansem ustosunkowywa si do odzyskanych wspomnie. Liczba nowych spraw, w ktrych gwnym dowodem byy odzyskane wspomnienia, znacznie si zmniejszya, by moe midzy innymi z powodu procesw przeciw terapeutom wygranych przez klientw, ktrzy odwoali swe odzyskane wspomnienia. W zimowym wydaniu biuletynu Fundacji Syndromu Faszywej Pamici z 1999 roku dyrektor Pamela Freyd donosia, e do fundacji zgasza si zdecydowanie mniej ludzi proszcych o pomoc. Freyd podsumowuje: spadek zgosze jest tak wielki, e moemy w kocu zaniecha dziaalnoci tej czci FSFP, ktra zajmowaa si rozpoznaniami nowych przypadkw". Wzloty i upadki syndromu faszywej pamici przypominaj kryzys, u ktrego podstawy znalaza si podatno na sugesti dotyczca najbardziej delikatnych wspomnie z dziecistwa.

PODATNO NA SUGESTI W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM

W dniu 19 kwietnia 1999 roku prawnik z Bostonu, James Sutan, przesa mi kopi raportu amicus zoonegr kilka dni wczeniej w sprawie stanu Massachusetts prze ciw Cheryl Amirault LeFave. LeFave, jej brat Geraki i matka Violet zostali dziesi lat wczeniej oskareni o molestowanie dzieci w ich rodzinnie prowadzonym przedszkolu Fells Acres w Malden, na pnocnych przedmieciach Bostonu. Historia rodziny Amirault przypominaa inne gone przypadki, ktre rozprzestrzeniay si zastraszajco w latach osiemdziesitych i wczesnych la tach dziewidziesitych, takie jak McMartin w Los Angeles czy Little Rascals w Edenton, w Karolinie P nocnej. W tych ostatnich przypadkach dzieci uczszcza jce do przedszkoli twierdziy, e byy przedmiotem obrzydliwych i straszliwych aktw. Oskarenia dzieci dotyczyy nie tylko molestowania seksualnego, ale take zawieray dziwaczne twierdzenia o krwawych torturach, morderstwach, zmuszaniu do jedzenia martwych niemowlt, a nawet o wycieczkach na latajcych talerzach. Brak jednak byo dowodw medycznych, e dzieci byy w jakikolwiek sposb molestowane, i aden z dorosych odwiedzajcych oskarane przedszkola nigdy nie zauway niczego niezwykego. aden z owych orodkw nie mia te przedtem tego rodzaju problemw - Fells Acres na przykad dziaao przez osiemnacie lat, w czasie ktrych ani razu nie byo podejrze o nieprawidowoci, a do oskar eni Geralda Amiraulta w 1984 roku. Dzieci, ktre dokonyway oskare, prawie zawsze przechodziy procedur sugerujcych przesucha dokonywanych prze/ policj lub pracownikw przedszkoli. Midzy innymi przedszkolami a przypadkiem Fells Acres bya jednak jedna zasadnicza rnica, o ktrej wspo
202

minano take w raporcie, ktry otrzymaem, W przypadku McMartina prokurator nie uzyska wyroku skazujcego i spraw oddalono. Opiekunowie z przedszkola Little Rascals w kocu zostali oczyszczeni z zarzutw, gdy pojawiy si nowe dowody. Jednak mimo skoordynowanych wysikw obrocw oraz nowych wynikw bada w dziedzinie pamici dziecicej prokurator stanu Massachusetts zdecydowa o skazaniu Cheryl Amirault LeFave na kar wizienia. Amirault LeFave i jej matce Violet zaproponowano uaskawienie w 1992 roku, w zamian za przyznanie si do winy, ale oskarone odmwiy, twierdzc, e nie s winne adnego przestpstwa (taka propozycja nie zostaa zaoferowana Geraldowi Amirault). W 1995 roku przyznano im prawo do kolejnego procesu, po ktrym wypuszczono je na wolno. Jednak w roku 1997 oskaryciele odwoali si do Sdu Najwyszego Massachusetts, ktry zakwestionowa prawo pa Amirault do nowego procesu w 1995 i nakaza im powrt do wizienia. Po burzy prawniczych manewrw, jaka potem nastpia, w maju 1997 roku sdzia Isaac Borenstein uchyli wyrok w sprawie Cheryl i Violet na podstawie argumentu proceduralnego, e nie pozwolono im na bezporedni konfrontacj w sdzie z ich oskarycielami (dziemi z przedszkola Fells Acres). Violet Amirault zmara na raka we wrzeniu 1997 roku. Prokurator przygotowywa wanie odwoanie od decyzji, ktra nakazaa zwolnienie Cheryl z wizienia, kiedy jej prawnik, James Sutan, poinformowa sd, e posiada nowe dowody, ktre uzasadniaj otworzenie nowego postpowania. Sutan poprosi o pomoc dr Maggie Bruck z Uniwersytetu McGill w Montrealu, ktra jest uznanym ekspertem w dziedzinie podatnoci dziecicych wspomnie na sugesti. Doktor Bruck uwaaa, e stan Massachusetts winien jest Cheryl jeszcze jeden proces, gdy nowe badania dotyczce podatnoci dzieci na sugesti bezporednio wskazy203

way, e techniki wywiadu uywane w przypadku dzieci z Fells Acres spowodoway zeznania niezgodne z prawd. Raport amicus, ktry dostaem w kwietniu od Jamesa Sutana, zgadza si z interpretacj nowych bada przedstawion przez Bruck i z tym, e s one wane dla osdzenia, czy Cheryl Amirault LeFave jest winna, czy nie. Dwudziestu dziewiciu naukowcw posiadajcych pewn renom w dziedzinie badania pamici podpisao raport, cznic ze mn. Dowody opisane w raporcie amicus pochodziy z zaskakujcych bada dotyczcych natury i stopnia podatnoci na sugesti dzieci wspominajcych wasne dowiadczenia. Ju na pocztku dwudziestego wieku badacze stwierdzili, e zeznania dzieci dotyczce ich przeszoci mog ulega zmianie pod wpywem sugestii i to w wikszym stopniu ni zeznania osb dorosych. Jednak przed rokiem 1990 prawie wszystkie badania koncentroway si na dzieciach starszych ni przedszkolaki, o ktrych pamici decydowano w przypadku Fells Acres i jemu podobnym. W czasie procesu rodziny Amirault znano wyniki jedynie kilku bada dotyczce podatnoci na sugesti dzieci w wieku przedszkolnym, czyli takich, jakie zeznaway w proce sie. Co wicej, owe wczesne badania zajmoway si gwnie tym, czy moliwe jest zasugerowanie dzieciom drb nych szczegw dotyczcych zdarze poprzez zadawanie im mylcych pyta. Te dzieci, ktre na przykad zapytane o kolor wosw ysego mczyzny, ktry je odwiedzi odpowiaday, e mia czarne, uznawano za podatne. Jed nak badania te dalekie byy od ustalenia, czy pytani;) zawierajce sugestie mog spowodowa, e dzieci przy pomn sobie" cae zdarzenia, ktre tak naprawd IIK miay miejsca. Wtpliwoci Sutana i Bruck w sprawie Amirault dot\ v czyly przede wszystkim przesucha dzieci z Fells Acre przez pielgniark dziecic Susan Kelley. adne z dzier
204

uczszczajcych do przedszkola Fells Acres nigdy spontanicznie nie wspomniao o molestowaniu swoim rodzicom i pytane z pocztku, zaprzeczay, e co takiego si zdarzyo. Wspomnienia pojawiy si dopiero w odpowiedzi na pytania rodzicw, policji, pielgniarki Kelley i innych prowadzcych ledztwo (pytania z kolei zapocztkowane zostay przez incydent, w ktrym jedno z dzieci zostao przyapane na zabawie erotycznej ze swym kuzynem). Fakt ten ma tutaj kluczowe znaczenie, gdy z bada wynika, e spontaniczne wspomnienia dzieci s raczej dokadne, podczas gdy ich odpowiedzi na specyficzne pytania czciej zawieraj znieksztacenia. Na przykad w badaniu przeprowadzonym w roku 1996 dzieci w wieku od dwch do piciu lat pytano o zdarzenia, w jakich bray udzia tu przed wywiadem w gabinecie zabiegowym. Badacze stwierdzili, e kiedy dzieciom zadawano pytania otwarte, takie jak Co si wydarzyo?", opisyway one swoje dowiadczenia zgodnie z prawd i szczegowo. Jednak gdy dzieciom zadawano pytania bardziej specyficzne, takie jak Gdzie si uderzye?", liczba przypadkw niedokadnoci przypominania sobie szczegw wzrastaa dramatycznie: z 9 procent w odpowiedzi na pytania otwarte do 49 procent w odpowiedzi na pytania specyficzne. Bruck zauwaya, e w przesuchaniach dzieci z Fells Acres Susan Kelley nigdy nie zaczynaa od pyta otwartych, takich jak: Co si wydarzyo?" Zamiast tego zadawaa od razu pytania specyficzne, np. dotyczce okrelonego wychowawcy, dociekajce, czy by miy, i tak dalej. Kelley czsto take powtarzaa pytania specyficzne, tak jakby odmawiaa przyjcia odpowiedzi negatywnej. Na przykad w ledztwie pojawia si hipoteza, e odwiedzajcy przedszkole klaun, o ktrym wspominay dzieci, mia jaki zwizek z rzekomym molestowaniem. W poniej przedstawionym fragmencie wywiadu Kelley wielokrotnie Pyta dziecko o lo, co robi klaun:
205

KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO: KELLEY: DZIECKO:

Czy klaun ci dotyka? Nie... Powiedziaa, e klaun zdj twoje ubranie. No, tak. I co si dalej stao? No, waciwie nic. Czy klaun dotkn twojej... czy moesz pokaza mi. ktrej czci ciaa dotkn klaun? Nie, nie dotyka mnie. Zobacz, udawajmy, e to jeste ty. Czy klaun ci dotyka? Gdzie klaun ci dotkn? Tutaj [pokazuje na stop]. Czy zdj ci majteczki? [brak odpowiedzi] A potem, co zrobi? Nic. Nic? Dotyka ci? Chc teraz to naoy. Och, ale ja bym chciaa dowiedzie si, czy klaun cic dotyka? No, tak.

Dzieci z Fells Acres byy przesuchiwane wielokrotnie, jeli pierwsze wywiady nie daway oczekiwanych rezultatw. Skutki byy podobne jak w przytoczonym fragmencie: odpowiedzi negatywne byy w kocu zastpowane przez pozytywne. Takie wielokrotne przesuchiwanie jest alarmujce, gdy w badaniach przeprowadzonych prze/ Bruck i innych stwierdzono, e gdy dzieci s przesuchiwane dwa razy i w drugim wywiadzie pojawiaj si nowe szczegy, to istnieje due prawdopodobiestwo, e s one niezgodne z prawd. W podobnych eksperymentach Bruck i psycholog z Uniwersytetu Cornella Stephen Ceci wielo krotnie zadawali dzieciom pytania o zdarzenia, ktre -jak wiedzieli od rodzicw dzieci - nigdy nie miay miejsca, takie jak przytrzanicie palca w puapce na myszy c/> pobyt w szpitalu. Dzieci zachcono do mylenia o takich zdarzeniach i do wyobraenia ich sobie. Po wielokrotnym 206

przesuchiwaniu 58 procent dzieci w wieku przedszkolnym przywoao szczegowe wspomnienia przynajmniej jednego zdarzenia, o ktrym pocztkowo twierdziy, e nigdy nie nastpio, za 25 procent wytworzyo faszywe wspomnienia wikszoci sugerowanych wydarze. Niektre z efektw znieksztacenia pamici przez sugerujce pytania mona przypisa oglnej niestabilnoci pamici u maych dzieci. Coraz wiksza liczba bada wskazuje, e dzieci maj szczeglne kopoty z zapamitywaniem informacji na temat rda - to znaczy kiedy i gdzie mia miejsce dany incydent czy zdarzenie. Wielokrotne zapytywanie dziecka moe sprawi, e po pewnym czasie zdarzenie wyda mu si znajome tylko dlatego, e pytajcy 0 nim wspomina. W obliczu braku dokadniejszych informacji na temat przyczyn tego poczucia znajomoci dzieci w wieku przedszkolnym mog zacz zestawia ze sob elementy przeszych wydarze czy nawet dodawa elementy fantazji czy wyobrae. Problemy z pamici rda mog take by odpowiedzialne za to, e rodzice czasem niechccy sugeruj dzieciom dowiadczenia, ktre w rzeczywistoci nigdy si nie zdarzyy. W jednym z bada przedszkolaki odwiedziy Pana Naukowca" w pracowni uniwersyteckiej i patrzyy, jak przeprowadza jakie eksperymenty. Cztery miesice pniej rodzice dzieci otrzymali opisy eksperymentw, ktre rzeczywicie dzieci widziay, opisy eksperymentw, ktrych nie widziay, oraz opis zdarzenia nieistniejcego w rzeczywistoci podczas wizyty na uniwersytecie: Pan Naukowiec wytar rce i twarz [imi dziecka] mokr szmatk. Szmatka dotkna ust [imi dziecka] 1 miaa wyjtkowo obrzydliwy smak." Rodzice mieli za zadanie przeczyta dzieciom opisy trzy razy. Kiedy pniej zapytano dzieci o to, co widzia}' w pracowni Pana Naukowca, czsto podaway eksperymenty, o ktrych syszay tylko od swoich rodzicw. Na pytanie, czy Pan Naukowiec przytkn im do ust co obrzydliwego, wicej ni poowa
207

dzieci odpowiedziaa tak". Prawdopodobnie zawinia tu wanie saba pami rda. Niektre z zezna uzyskiwanych od dzieci w sytuacjach podobnych do przypadku przedszkola Fells Acres mog by spowodowane presj spoeczn, ktra czsto jest obecna podczas przesucha. Na przykad Maggie Bruck wskazaa, e w wielu momentach przesuchania Susan Kelley obiecywaa co dzieciom w zamian za zeznanie. W czasie procesw Cheryl Amirault LeFave nie zdawano sobie w peni sprawy, jak czynniki spoeczne mog wpywa na jako przywoania pamiciowego u dzieci. W latach osiemdziesitych badacze zwykle zajmowali si efektami zadawania sugerujcych pyta bez uwzgldnienia czynnikw spoecznych, ktre czsto charakteryzoway sytuacje przesucha w przypadkach molestowania w przedszkolach. I rzeczywicie w niektrych z tych bada stwierdzono, e kiedy dziecku zada si tylko jedno sugerujce pytanie, rzadko tworzy ono faszywe wspomnienia dotyczce centralnych cech zdarzenia - takich na przykad jak to, czy obca osoba zdejmowaa im ubranie. Nowsze badania zaczy wypenia t luk. W 1998 roku psychologowie Sena Garven, James Wood i ich wsppracownicy z Uniwersytetu Teksaskiego w El Paso wykorzystali nowe rdo informacji, ktre w czasie trwania pro cesu Fells Acres byo niedostpne: transkrypty wywiadw ze sprawy McMartina. Podobnie jak w przypadku wywia dw prowadzonych przez Susan Kelley, przesuchujca w sprawie McMartina stosowali rne rodzaje naciskw spoecznych, prbujc uzyska informacje od opornych przedszkolakw. Obok zadawania sugerujcych pyta przesuchujcy obiecywali dzieciom nagrody i pochwal) w zamian za informacje, jakich oczekiwali, wyraali ro/ czarowanie lub niezadowolenie, gdy dzieci nie udzielal\ waciwych" odpowiedzi, powtarzali wielokrotnie pytania 208

ktre pocztkowo nie daway zadowalajcych odpowiedzi, oraz zachcali dzieci, by zgadyway, co si wydarzyo, poprzez odgrywanie lub wyobraanie sobie scen. Garven i jego wsppracownicy porwnali techniki uywane w sprawie McMartina do warunkw kontrolnych, w ktrych przesuchujcy zadawa jedynie sugerujce pytania. Dzieci w wieku przedszkolnym patrzyy i suchay, jak student, przedstawiony jako Manny Morales, opowiada im histori Dzwonnika z Notre D a m " . Nastpnie rozdawa on dzieciom ciastka i serwetki, mwi do widzenia" i wychodzi. Tydzie pniej dzieci w grupie kontrolnej pytano o kilka szczegw, ktre Manny zrobi rzeczywicie, takich jak zdjcie kapelusza czy poproszenie dzieci, by siedziay cicho i suchay. Zadawano take pytania sugerujce, dotyczce rzeczy, ktrych Manny nie robi, takich jak darcie ksiki, przylepienie naklejki na kolano dziecka, powiedzenie brzydkiego wyrazu, rzucenie kredk w dziecko, ktre gadao, i tak dalej. Dzieciom w grupie eksperymentalnej zadawano dokadnie te same pytania, ale stosowano take zachty typu spoecznego, jakie zostay zauwaone w transkryptach ze sprawy McMartina. ""Wyniki tych bada byy niepokojce. W grupie, w ktrej stosowano zachty spoeczne, picio- i szeciolatki odpowiedziay tak" na ponad poow pyta sugerujcych bdne informacje, podczas gdy w grupie kontrolnej dzieci w tym samym wieku odpowiedziay tak" tylko na 10 procent takich pyta. Podobne wyniki uzyskano w przypadku dzieci w wieku czterech lat, natomiast w grupie trzylatkw sprawy miay si jeszcze gorzej: odpowiaday one tak" na 81 procent sugerujcych pyta w warunkach stosowania zacht spoecznych i na 31 procent w grupie kontrolnej. Wyniki te nie pozostawiaj wicie miejsca na Wtpliwoci: techniki zacht spoecznych podobne do tych, jakie stosowano w przypadku McMartina i przedszkola Fells Acres rzeczywicie maj dewastujcy wpyw na do20l>

kadno zezna dzieci w wieku przedszkolnym dotyczcych wydarze z ich przeszoci. W innym znanym przypadku dziewitnastu dorosych w maym miasteczku Wenatchee w stanie Waszyngton skazano za zorganizowan pedofili. Wyrok jednak zakwestionowano, gdy trzynastoletnia dziewczynka, ktra bya gwnym wiadkiem, wycofaa zeznanie, twierdzc, e przesuchujcy oficer ledczy zmusi j do zmylenia oskare o molestowanie seksualne. Musiaam to wszystko wymyli - mwia. - Najpierw powiedziaam, e nic si nie zdarzyo... ale potem on mnie zmusi, ebym skamaa.'7 Wyniki eksperymentw przeprowadzonych przez psychologw Jennifer Ackil i Mari Zaragoz wskazuj, e zmuszanie dzieci w wieku szkolnym do odpowiadania na pytania sugerujce dotyczce tego, co widziay na tamie wideo, moe by przyczyn powanego problemu z pamici rda: dzieci nie wiedziay, czy informacje pochodz z ich wasnych odpowiedzi, czy te z ogldanego filmu. Mimo e dowody dotyczce podatnoci dzieci na sugesti dostarczone przez nowe badania byy przekonujce dla dwudziestu dziewiciu naukowcw, ktrzy podpisali si pod raportem amicus dr Bruck, prokuratorzy nadal utrzymywali, e nie ma wystarczajcych podstaw, by Chery! Amirault LeFave miaa prawo do nowego procesu. W zimie 1998 Maggie Bruck opisaa wyniki nowych bada sdziemu Isaakowi Borensteinowi, podkrelajc rnice midzy tymi a wczeniejszymi, ktrych wyniki byy dostpne w czasie pierwszego procesu Amirault. Mimo sprzci wu prokuratorw sdzia Borenstein uzna, e argumentv Bruck s przekonujce. Wyliczy zarzuty przeciwko dowodom oskarenia i zdecydowa, e ma si odby nowy proces. Okazao si jednak, e nie mia ostatniego sowa. W sierpniu 1999 roku Sd Najwyszy Stanu Massachusetts. przychylajc si do twierdzenia prokuratury, e dowoiK dotyczce podatnoci dzieci na sugesti dostpne byy ju/ 210

w czasie pierwszego procesu i e raport Bruck nie wnosi niczego fundamentalnie nowego, uniewani decyzj Borensteina i utrzyma w mocy wyrok skazujcy. Decyzja wydawaa si oznacza, e Amirault LeFave bdzie musiaa wrci do wizienia. Jednak w ostatnich dniach przed dat ponownego uwizienia, w kocu padziernika 1999 roku, prokurator i obrocy zawarli ugod: Amirault LeFave zostaje uwolniona, czas spdzony w wizieniu zaliczony w poczet kary, ale nadal pozostaje osob skazan za przestpstwo. Przez dziesi lat, ktre jeszcze ma w zawieszeniu, nie wolno jej omawia sprawy w telewizji czy w jakikolwiek sposb osiga korzyci z faktu, e jest w ni zamieszana. Gerald Amirault pozosta w wizieniu, a jego siostra nie moga nawet go odwiedza. Mimo e konsekwencje s tragiczne dla Amiraultw, dla rodzicw i dzieci z Fells Acres i innych osb zamieszanych w ten i podobne przypadki, bdy popenione przy przesuchaniach w latach 80. s take przyczyn gwatownego rozwoju bada w latach 90., ktre powinny by korzystne zarwno dla dzieci, jak i dla reszty spoeczestwa. Wiedza dotyczca tego, co moe zwikszy podatno na sugesti u maych dzieci - pytania naprowadzajce, zachty natury spoecznej, wymuszanie odpowiedzi i tym podobne - moe pomc t podatno obniy. Przesuchujcy, ktrzy polegaj raczej na prostych pytaniach otwartych i unikaj ryzykownych technik uywanych w przeszoci, maj due szans uzyskania dokadnej informacji nawet od bardzo maych dzieci. Podatno na sugesti nadal jest niepokojc wad pamici, szczeglnie w przypadku maych dzieci. Jednak mimo e jej konsekwencje mog powodowa wicej zniszcze ni ktrykolwiek z pozostaych szeciu grzechw, jest ona najatwiej neutralizowana. Podczas gdy agodzenie na przykad nietrwaoci pamici czy roztargnienia wymaga zainwestowania wysiku w zoone techniki ko-

dowania czy wykonanie zewntrznych pomocy pamiciowych, uniknicie szkodliwych konsekwencji podatnoci na sugesti jest moliwe, jeli wiemy, czego nie robi. Policjanci, psychologowie czy psychiatrzy przesuchujcy dzieci lub dorosych, czy to w sdzie, czy dla celw terapii nie powinni ju popenia tych samych bdw, ktre robiono, zanim psychologowie wypowiedzieli swoist badawcz wojn" temu zjawisku w latach dziewidziesitych. Dziki uwiadomieniu, jak bardzo nasze wspomnienia mog by przez sugesti znieksztacone, nowe badania daj nam bro, ktra moe pozwoli na lepsz ochron pamici przed wpywami zewntrznymi.

Rozdzia 6 GRZECH TENDENCYJNOCI W ponurej wizji ycia w totalitarnym systemie politycznym, stworzonej przez George'a Orwella w powieci Rok 1984, rzdzca partia utrzymywaa panowanie psychologiczne nad poddanymi poprzez tendencyjne zmienianie przeszoci. Kto rzdzi przeszoci - gosi jeden ze sloganw Partii w tego rkach jest przyszo; kto rzdzi teraniejszoci, w tego rkach jest przeszo." Rzdowe Ministerstwo Prawdy prbowao zmienia historyczne rda pisane, a nawet manipulowa samym dowiadczeniem pamitania:
Wedug partyjnej argumentacji przesze wydarzenia nie istniej obiektywnie, a tylko w formie zapisw i wspomnie. Przeszo jest wic tym, co do czego zapisy i pami ludzka s zgodne (...) panowanie nad przeszoci zaley gwnie od odpowiedniego szkolenia pamici czonkw Partii. Chcc sprawi, aby wszystkie archiwalne zapisy zgadzay si z aktualnie obowizujc wersj, wystarczy wprowadza stosowne zmiany. Partia jednak wymaga take i tego, by p a m i t a n o , e wszystko zdarzyo si tak, jak sama akurat twierdzi, a ilekro zachodzi konieczno dokonywania przeszufladkowa we wasnej pamici i przerabiania zapisw, naley o tym zaraz z a p o m i n a . Tej sztuczki mona si nauczy rwnie atwo jak innych procesw mylowych."

Spoeczestwa totalitarne, takie jak to opisane przez Orwella, przestay istnie wraz z upadkiem wschodnioeuropejskich reimw komunistycznych. Jednak czynniki, ktre w pewnym sensie przypominaj Orwellowskie Ministerstwo Prawdy, nadal dziaaj: wewntrz naszych umy213

sw. Wspomnienia z przeszoci s czsto przeksztacane" w ten sposb, by zgadzay si z naszymi biecymi pogldami i potrzebami. Grzech tendencyjnoci pamici polega na znieksztacaniu naszej wiedzy, pogldw i odczu dotyczcych nowych dowiadcze lub pamici o nich. W przytaczajcym klimacie psychologicznym Roku 1984 Ministerstwo Prawdy uywao pamici jak pionka w grze zgodnej z reguami partii. W bardzo podobny sposb znieksztacenia w pamici przeszych dowiadcze pokazuj, e pami moe by pionkiem w grze wedug regu rzdzcych naszym systemem poznawczym. To, jak pami realizuje swoje zadania, moe by zilustrowane przez pi gwnych typw tendencyjnoci. Tendencja do spjnoci i zudzenie zmiany pokazuj, w jaki sposb nasze teorie o samych sobie mog prowadzi do rekonstrukcji przeszoci, tak by - zgodnie z biecymi potrzebami - bya bardzo podobna lub bardzo rna od teraniejszoci. Znieksztacenie zwane efektem znajomoci wyniku dowodzi, e przypominanie sobie zdarze z przeszoci jest filtrowane przez biec wiedz. Z kolei znieksztacenia egocentryczne ukazuj, jak wielka jest rola ja" w organizowaniu spostrzee i pamici rzeczywistoci. Stereotypizacja za pokazuje, w jaki sposb oglne przekonania ksztatuj interpretacj wiata, nawet gdy nic jestemy wiadomi, e je posiadamy i e na nas wpywaj.

TO, JACY BYLIMY, ZALEY OD TEGO, JACY JESTEMY

Kiedy Ross Perot niespodziewanie wycofa sw kandyda tur w wyborach prezydenckich 16 lipca 1992 roku, dla jcg<> gorcych zwolennikw by to potny cios. Sta si znienawidzony przez pras - Newsweek" powici mu okad k, tytuujc artyku na jego temat The Ouitter" (Czowiek bez wytrwaoci) - a jego zwolennicy pogryli SM
214

w mieszanych uczuciach zoci, smutku i nadziei, e moe jeszcze zmieni decyzj. Kiedy znw zdecydowa si kandydowa w pocztkach padziernika, ci, ktrzy przedtem go wspierali, zareagowali na wiele rnych sposobw. Lojalici nigdy go nie opucili i podwoili jeszcze wysiki na rzecz kampanii. Byli te tacy, ktrzy doczyli do innego kandydata, jednak gdy Perot podj walk wyborcz, szybko wrcili na jego stron (nazwijmy ich odzyskanymi zwolennikami). Byli w kocu i tacy, ktrzy opucili Perota, kiedy si wycofa, i nigdy ju nie poparli jego kandydatury (nazwijmy ich utraconymi zwolennikami). Kilka dni po tym, jak Perot wycofa si w lipcu, psycholoka z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Irvine, Linda Levine, spytaa jego zwolennikw, co o tym myl i jak si teraz czuj. Swoje pytania ponowia ju po wyborach w listopadzie. Lojalici, odzyskani zwolennicy i utraceni zwolennicy do pewnego stopnia pamitali smutek, zo i nadziej, jakich dowiadczyli po lipcowym owiadczeniu Perota. Jednak wida byo take oznaki przystosowania pamici do tego, jak czuli si w listopadzie. Po wyborach lojalici nie doceniali smutku odczuwanego w momencie, kiedy Perot si wycofa, odzyskani zwolennicy twierdzili, e czuli mniej zoci ni byo tak w rzeczywistoci, za utraceni zwolennicy twierdzili, e mieli mniejsz nadziej, ni rzeczywicie deklarowali po lipcowym owiadczeniu Perota. Ta tendencyjno pamici uzgadniajca przeszo z teraniejszoci pojawia si w wielu rnych kontekstach. Na przykad przypominanie sobie doznanego kiedy blu w duym stopniu zaley od blu dowiadczanego w danym momencie. Kiedy pacjenci dotknici chronicznym blem odczuwaj w danym momencie wysoki jego poziom, twierdz, e bl odczuwany w przeszoci te by silny. Gdy jednak w danym momencie bl nie jest tak dotkliwy, oceny blu z przeszoci take s nisze. Zudz-

nie zgodnoci pojawia si take w przypadku postaw wobec kwestii politycznych i spoecznych. Ludzie, ktrych pogldy na temat jakich kwestii politycznych si zmieniy, czsto - niezgodnie z prawd - pamitaj swoje poprzednie pogldy jako bardziej podobne do obecnych. Pamitane dawne czasem mog bardziej przypomina obecne pogldy ni rzeczywiste z tamtego okresu. W pew nym badaniu poproszono uczniw licew, by wyrazili swe opinie na temat obowizkowego dowoenia autokarami uczniw z biednych dzielnic na imprezy kulturalne (tzw busing). Nastpnie uczniowie suchali argumentw za albo przeciw takim praktykom. Mimo e czsto zmienia li oni pogldy na bardziej zgodne z przedstawian argumentacj, twierdzili, e zawsze mieli takie zdanie, jakie podali po jej wysuchaniu. Aby zrozumie, dlaczego pami ludzka tak czsto ulega zudzeniu zgodnoci, sprbuj przypomnie sobie two)c pogldy na kar mierci sprzed piciu lat. Czy moesz przypomnie sobie ze szczegami, co wtedy mylaa/es? Kanadyjski psycholog spoeczny Michael Ross zauwa)i. e ludzie czsto nie pamitaj dokadnie, w co wierzyli i ci czuli w przeszoci, i w zwizku z tym wnioskuj o swych pogldach, postawach i uczuciach na bazie stanw obce nych. Dlatego te, jeli tylko nie ma powodw, by wierzu. e twoje pogldy na kar mierci zmieniy si w cigu oslai nich piciu lat, prawdopodobnie zastanowisz si nad swoj obecn opini i przyjmiesz, e pi lat temu mylaa-* e mniej wicej podobnie. Postpujc w ten sposb U1 Ross nazywa stosowaniem ukrytej teorii stabilnoci ipodasz pogldy prawdziwe, jeli rzeczywicie si nie znue niy, natomiast faszywe (znieksztacone przez zudzeni'.' zgodnoci), jeli ulegy w tym czasie zmianie. Ludzie jednak nie zawsze stosuj ukryt teori stahn noci. Czasem mylimy, e zmienilimy si lub e powinnimy si zmieni pod pewnymi wzgldami w danym e/

sie. Takie przekonania mog by wykorzystywane w programach pomocy samemu sobie. Gdy ludzie zainwestuj czas i energi w program, ktry ma pomc im si zmieni - na przykad schudn, przygotowa do egzaminu na studia czy wicej si gimnastykowa - po zakoczeniu programu mog przecenia zmiany, jakie zaszy w rzeczywistoci. Studenci, ktrzy ukoczyli program majcy poprawi ich umiejtnoci uczenia si, pamitali swj pocztkowy poziom tej zdolnoci jako niszy ni deklarowany przez nich samych przed przystpieniem do programu. Natomiast studenci, ktrzy byli na licie oczekujcych na przystpienie do programu, nie wykazywali takiego zudzenia. Zudzenie zmiany wpywa take na to, jak kobiety oceniaj swj stan emocjonalny podczas menstruacji. Jak wskazuj badania, kobiety na og myl, i s w tych dniach bardziej podatne na irytacj i depresj. Tymczasem badania, mimo i wyranie wskazuj na podwyszone prawdopodobiestwo blu krzya, gowy czy brzucha, nie wykazuj wcale czstszego wystpowania depresji czy podobnych zmian nastroju. By moe dyskomfort fizyczny powoduje mylenie, e to menstruacja jest przyczyn take obnienia nastroju i innych negatywnych zmian psychicznych. W badaniu grupy Michaela Rossa kobiety podczas menstruacji przyznaway si do wikszej liczby przykrych objaww fizycznych ni poza okresem menstruacji, ale nie wykazyway rnic w kwestionariuszowych pomiarach nastroju czy osobowoci. Jednak podczas menstruacji oceniay swj stan emocjonalny pomidzy okresami jako bardziej pozytywny ni by w rzeczywistoci, potwierdzajc tym samym wasne teorie, e menstruacja wywouje zy nastrj. Teorie takie przyczyniaj si take do przeceniania pamitanych negatywnych objaww psychicznych w czasie menstruacji: im bardziej kobieta wierzy, e podczas menstruacji ma obniony nastrj, tym wiksz wyka217

uje tendencj do wyolbrzymiania takich symptomw po jej zakoczeniu, lecz nie w czasie trwania. Prawdopodobnie efekty zudze zgodnoci i zmiany nigdzie nie s tak ewidentne jak w przypadku wspominania bliskich zwizkw midzyludzkich. Przypomnijmy sobie piosenk Barbry Streisand z 1970 roku Jacy bylimy":
Wspomnienia Mog by pikne lecz Jeli pami boli Po prostu wolimy zapomnie; Gdy wspomnimy jacy bylimy Bdziemy pamita miech

Tak jak mwi piosenka, a take wyniki bada i powy sze przemylenia, trudno jest oddzieli pami tego, jacy bylimy, od oceny tego, jacy jestemy teraz. Zudzenie zgodnoci czsto zmienia ocen przez partnerw zwizku, w jakim kiedy byli, zalenie od tego, jaki jest obecny stan owej relacji. Studenci uniwersytetu pozostajcy w zwizkach pytani byli o ocen siebie i swoich partnerw pod wzgldem uczciwoci, uprzejmoci, inteligencji itp. ora/ proszeni o deklaracj, jak bardzo lubi i kochaj swych partnerw. Eksperyment odbywa si w dwch sesjach oddzielonych dwoma miesicami przerwy. Podczas drugiej sesji uczestnicy mieli sobie take przypomnie swoj wczc niejsz opini. Studenci, ktrych oceny stay si w cigu tego okresu bardziej negatywne, pocztkowe pamitali take jako bardziej negatywne, ni byy w rzeczywistoci. Stu denci, ktrzy twierdzili, e lubi czy kochaj swych part nerw bardziej ni w pierwszej sesji, pamitali, e deklarowali pocztkowo wiksz sympati czy mio. Pami przeszych uczu czy wrae zostaa przefiltrowan;i i uzgodniona" z obecnymi odczuciami i wraeniami. 2IS

Zudzenia zgodnoci czsto wystpuj zarwno u par maeskich, jak i u partnerw zwizkw nieformalnych. Zadaj sobie pytanie o swojego partnera/partnerk - jak bardzo jeste do niej/niego przywizana/ny? Czy jeste szczliwa/y w tym zwizku? Jak czsto twj partner/partnerka ci denerwuje? Jak bardzo go/j kochasz? A teraz sprbuj odpowiedzie na te same pytania, mylc o okresie sprzed roku. Pary maeskie i partnerskie, ktrym zadano te pytania dwukrotnie w odstpie omiu miesicy lub czterech lat, czsto pamitay, e odpowiaday dwa razy na te same pytania. Jednak ci, ktrych uczucia ulegy w tym okresie zmianie, mieli tendencj bdnie sdzi, e zawsze czuli tak samo. Prbujc sobie przypomnie, co czuy cztery lata wczeniej, cztery na pi osb, ktrych uczucia si nie zmieniy, robiy to dokadnie, natomiast tylko jedna na pi z tych, ktrych uczucia ulegy zmianie, moga poszczyci si tym samym. Wyniki byy jeszcze bardziej wyrane w grupie, w ktrej dwie sesje dzielio tylko osiem miesicy: 89 procent kobiet i 85 procent mczyzn, ktrych uczucia si nie zmieniy, dokadnie pamitao pocztkowe oceny, podczas gdy u tych, u ktrych nastpia zmiana, dokadn pamici mogo wykaza si jedynie 22 procent kobiet i 15 procent mczyzn! Osoby te zdaway si myle: czuj dzi to samo, co czuam/czuem zawsze" - bez wzgldu na to, czy tak byo rzeczywicie. Takie znieksztacenia pamici mog czasem pogarsza problemy, jakie pary przeywaj w pierwszych latach maestwa. Kiedy skoczy si miodowy miesic", wiele par dowiadcza nagego spadku poziomu satysfakcji z maestwa. Podczas tych pierwszych lat, kiedy trudno jest dawa sobie rad z biecymi kopotami, sprawy komplikuj si jeszcze bardziej, gdy zudzenia zgodnoci zabarwiaj przeszo nieprzyjemnymi odcieniami teraniejszoci. W pewnym badaniu, w ktrym wzio udzia prawie czterysta modych maestw z Michigan, wyka/ano, ze w tych

parach, ktre w cigu czterech lat trwania badania dowiadczay degradacji swego maestwa, mczyni blednie pamitali pocztki maestwa jako negatywne, mimo e wedug wasnych zezna czuli si wtedy szczliwi. ..Takie zudzenia mog prowadzi do eskalacji problemw zauway jeden z badaczy przeprowadzajcych te obserwacje. - Im gorsza jest bieca opinia o partnerze zwizku, tym gorsze wspomnienia o nim, co jeszcze wzmacnia obecne negatywne postawy." Mimo e zudzenie zgodnoci jest potn si ksztatujc pami o zwizkach midzyludzkich, zudzenie zmiany te moe odgrywa tu pewn rol, i to czasem nawet pozytywn. W latach 60. popularna bya piosenka z tekstem: I love you mor today than yesterday" (Dzi kocham ci bardziej ni wczoraj). Ludzie chcieliby wierzy, e ich przywizanie do drugiej osoby wzmacnia si z czasem. Kiedy pary pozostajce w staych zwizkach proszono raz do roku o ocen obecnej jakoci relacji i przypomnienie sobie, jak oceniali j rok wczeniej, wyniki potwierdziy sowa piosenki. Te pary, ktre byy ze sob przez cztery lata trwania badania, twierdziy, e sia uczu w icli zwizku wzmocnia si od czasu, kiedy ostatnio ich o to pytano. Jednak analiza ich odpowiedzi w odpowiednich okresach wykazywaa, e deklarowana mio i przywizanie wcale si nie zmieniay, czyli e obiektywnie rzecz bio rc, pary te nie kochay si bardziej dzi ni wczoraj. Jec! nak subiektywna soczewka pamici kazaa im myle, e tak jest w istocie. Zaleno ta rni si od efektw zudzenia zgodnoci jakie zaobserwowano u innych par maeskich i zwizkw nieformalnych, wskazujc na istnienie pewnej ihi/ji poprawy. Partnerzy bdnie pamitali przeszo jako mnie; pozytywn ni bya rzeczywicie, przez co teraniejszo przedstawiaa si im w bardziej rowych barwach. Zu dzenia zgodnoci i zmiany mog pojawia si i domino 220

 w rnych okresach zwizku, w zalenoci od tego, jaka jest natura zwizku i w jakim stadium znajduje si relacja midzy dwojgiem ludzi. Benjamin Kearney z Uniwersytetu Florydzkiego i Robert Coombs z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles przez dwadziecia lat badali odczucia zamnych kobiet wobec ich maestw. Badanie rozpoczto w roku 1969, kiedy kobiety te byy w wieku dwudziestu kilku lat. Naukowcy analizowali osobno pierwsze dziesi lat maestwa, kiedy nastpowao przejcie do okresu rodzicielstwa, i drugie dziesi lat, kiedy maonkowie wkraczali w okres osobistej i finansowej stabilnoci. Kobiety odpowiaday na pytania oglne (Jak szczliwa czujesz si w maestwie?) oraz bardziej szczegowe (Jak wiele zainteresowa podzielasz ze swym mem?). Kiedy kobiety patrzyy na pierwsze dziesi lat swego maestwa, czsto pojawiao si zudzenie zmiany: pamitay swe pierwsze oceny jako gorsze ni byy w rzeczywistoci. Takie znieksztacenie sprawiao, e aktualne uczucia wyglday pozytywniej w porwnaniu z poprzednimi, mimo e przewanie ony czuy si mniej usatysfakcjonowane po dziesiciu latach maestwa, ni na pocztku. Kiedy po dwudziestu latach patrzyy na drugie dziesi lat swego maestwa, czciej pojawiao si zudzenie zgodnoci: uwaay, niezgodnie z prawd, e uczucia sprzed dziesiciu lat byy podobne do obecnych. W rzeczywistoci jednak po dwudziestu latach maestwa oceniay je gorzej ni po dziesiciu. Oba typy zudzenia s na swj sposb pomocne w radzeniu sobie z maestwem. Im bardziej wspomnienia kobiet byy znieksztacone w kierunku pozytywnej oceny zwizku po upywie dziesiciu lat. tym wyej oceniay one swoje maestwo po dwudziestu latach. W tym okresie maestwa kobiety najbardziej zadowolone ze swego zwizku wykazyway najmniejsze znieksztacenie pamici, natomiast te, ktre byy zadowolone

najmniej - najwiksze. By moe odzwierciedla to nieustajce prby radzenia sobie z nieszczliw teraniejszoci poprzez zafaszowanie przeszoci. Pamitanie, jacy bylimy", nie tylko zaley od naszego aktualnego stanu, ale take przyczynia si do tego, jacy obecnie jestemy. Zudzenia zgodnoci i zmiany pomagaj redukowa co. co psychologowie spoeczni nazywaj dysonansem po znawczym" - czyli psychologiczny dyskomfort powodowany wspistnieniem sprzecznych ze sob myli i uczu. Zdarza si, e ludzie za wszelk cen d do redukcji owego dysonansu. Na przykad alkoholik, ktry przeczyta najnowszy raport suby zdrowia podkrelajcy niebezpieczestwa naduywania alkoholu, moe prbowa zredukowa dysonans, przekonujc samego siebie, e pije niewiele i gwnie w towarzystwie, lub dyskredytujc staty styki. Podobnie kobieta nieszczliwa w maestwie, ktr;i uwaa, e jej maestwo powinno by szczliwe, moe redukowa dysonans poznawczy, znieksztacajc przeszo wedug zudzenia zgodnoci lub zmiany, co czyni teraniej szo bardziej przyjazn. Redukcja dysonansu moe dokona si nawet wtedy, gdy ludzie nie przypominaj sobie zdarzenia odpowiedzia nego za powstanie rozbienoci odczu. Rozpatrzmy nastpujcy scenariusz: jeste w galerii sztuki i zakochujesz si w dwch grafikach tego samego artysty, ale masz pienidze tylko na jedn z nich. Najpierw decydujesz si na pierwsz, potem na drug, w kocu podejmujesz ostateczn decyzj i kupujesz jedn z nich, ale wychodzc z galerii nadal aujesz, e musiae zostawi drug. Jednak juz nastpnego dnia zdajesz sobie spraw, e tak naprawd znacznie bardziej wolisz t grafik, ktr kupie, i dyso nans wytworzony przez konieczno podjcia trudnej decyzji zanika. Dokadnie taki efekt uzyskano w kontrolo wanych warunkach laboratoryjnych: ludzie zmuszeni wy biera midzy dwiema grafikami, ktre - jak wynikali*

z wczeniejszych ocen - podobaj im si jednakowo, po podjciu decyzji twierdzili, e grafika, ktr wybrali, podoba im si bardziej, za ta, ktr odrzucili - mniej ni podczas pierwszych ocen. Co wicej, w badaniu przeprowadzonym przez psychologw spoecznych Matthew Liebermana i Kevina Ochsnera ustalono, e pacjenci cierpicy na amnezj take staraj si redukowa dysonans powstay w momencie wyboru midzy dwiema grafikami, ktre jednakowo im si podobay, i to w taki sam sposb jak opisane powyej osoby z normaln pamici. Jednak pacjenci z amnezj w ogle nie pamitali dokonywania wyboru, ktry spowodowa dysonans! By moe wic rozmaite operacje majce na celu redukcj dysonansu, cznie ze zudzeniami zgodnoci i zmiany, dziaaj nawet wtedy, gdy ludzie maj ograniczon wiadomo rda konfliktw, z ktrymi prbuj da sobie rad.

A NIE MWIEM?

Kiedy druyna Red Sox z Bostonu pokonaa druyn Indians z Cleveland podczas eliminacji baseballowych w padzierniku 1999, kibice Bostonu ju cieszyli si perspektyw spotkania ich druyny z mistrzem wiata New York Yankees w mistrzostwach Ligi Amerykaskiej. Rozentuzjazmowani suchacze dzwonili do radia podczas audycji sportowych, wyliczajc powody, dla ktrych ich przeywajca dugotrway kryzys druyna Red Sox ma teraz doskona szans, by wreszcie zdetronizowa wszechpotn i znienawidzon - druyn Yankees. Powody byy rozmaite: Red Sox nabrali impetu, wygrywajc ze zdecydowanie przegranej pozycji mecz z Cleveland; adna druyna nie moga uderzy piki po rzucie ich doskonaego miotacza Pedro Martineza; w krtkim sezonie baseballowym wszystko jest moliwe.
223

Po tym jak Red Sox przegrali turniej, suchacze rozgoni sportowych rozumowali w zupenie inny sposb. ..Nigdy nie mylaem, e druyna Red Sox ma jakiekolwiek szans", mwili smutno kolejni suchacze. Byem pewien. e nie mieli wystarczajco dobrych odbijajcych, by rywalizowa skutecznie z innymi", mwili inni; zawsze mylaem, e s zbyt sabi", przypominali jeszcze inni. Wiedziaem, e Yankees s dla nas za dobrzy", przyznawali nawet najzagorzalsi kibice druyny Red Sox. Pami suchaczy dzwonicych do radia wydaje si zmienia pod wpywem wyniku turnieju: teraz, ju po fakcie, wszyscy zdawali si wiedzie od dawna, e Red Sox s<i skazani na porak. Mimo e trudno jest wyciga wnioski na podstawie nienaukowej obserwacji opinii w programie radiowym (by moe po prostu optymistyczni suchacze dzwonili przed meczem, a pesymici po), rygorystycznie kontrolowane badania innych kibicw sportowych potwierdzaj t pierwsz interpretacj. Kibice uczelnianej druyny futbolowej z Northwestern University oceniali szans swej druyny na wygran przed i po meczach rozgrywanych na wasnym terenie w 1995 roku z druynami Uniwersytetw Wisconsin, Penn State i Iowa. Druyna Northwestern University, ktra w roku 1995 miaa wyjtkowo udany sezon, wszystkie trzy mecze wygraa. Kibice ktrzy po kadym meczu byli proszeni o przypomnienie sobie, co myleli przed meczem, twierdzili, e oceniali szans swojej druyny znacznie wyej ni kibice, ktr/> dokonywali oceny przed meczem. Kibice sportowi nie s jedyn grup osb, ktre zdaj si wiedzie ju dawno". Przypomnijmy sobie gone wydarzenie, na ktrego temat wielu ludzi wyraao zdec\ dowane opinie: decyzj awy przysigych w procesie O.J. Simpsona. Czy pamitasz, jak oceniae prawdopo dobiestwo, e awa przysigych wyda wyrok skazujcy'.' Dwie godziny przed wydaniem wyroku poproszono stu
224

dentw o ocen tego prawdopodobiestwa. Dwa dni po uniewinnieniu O J . znw poproszono studentw, ktrzy oczywicie znali werdykt, o przypomnienie sobie wasnej oceny. Ocena prawdopodobiestwa okazaa si nisza po wydaniu wyroku ni przed. Opinie na temat sportu i procesu O J . Simpsona ilustruj znane z codziennego ycia zjawisko: kiedy poznamy ju wynik jakiego zdarzenia, wydaje nam si, e znalimy go zawsze. Psychologowie nazywaj ten fenomen efektem znajomoci wyniku. Polega on na tym, e wynik jakiego zdarzenia, widziany z perspektywy zdarzenia dokonanego, wydaje si nieunikniony. Efekt ten jest blisko spokrewniony ze zudzeniem zgodnoci: rekonstruujemy przeszo jako zgodn z tym, co wiemy w danej chwili. Efekt znajomoci wyniku zdaje si szczeglnie czsty w okresie wyborw politycznych, kiedy to rozmaici eksperci piesz z wyjanieniami, dlaczego jaki wynik politycznej rywalizacji naprawd nie mg by inny ni by. Czy jednak rzeczywicie wiedzieli wszystko tak dokadnie, zanim policzono gosy? Dzie przed wyborami prezydenckimi w 1980 roku poproszono studentw, by przewidzieli wynik. Innych studentw za poproszono, by dzie po wyborach powiedzieli, jakie byy ich przewidywania dzie przed wyborami. Ci, ktrych pytano po fakcie, twierdzili, e przewidywali wyszy procent gosw dla Reagana, a niszy dla Cartera i kandydata niezalenego Johna Andersona, ni ci, ktrych pytano przed wyborami. Znieksztacenie spojrzenia wstecz jest szczeglnie wyrane, gdy ludzie podaj po fakcie wyjanienie, ktre okrela deterministyczn przyczyn wyniku. Wemy na przykad badanie, w ktrym oceniano alternatywne wyniki wojny midzy Brytyjczykami i Gurkhami w Nepalu w dziewitnastym wieku. W sytuacji kiedy wynik wojny by nieznany, ludzie czytali o niej i oceniali prawdopodobiestwo rnych zakocze. W innej sytuacji badawczej uczestni-

kom powiedziano, jaki by rezultat (Brytyjczycy zwyciyli) i nastpnie eksperymentator poprosi badanych o ocen rnych moliwych wynikw, jak gdyby nie wiedzieli, co tak naprawd si stao. Mimo tak sformuowanego polecenia, kiedy uczestnicy badania wiedzieli, jak zakoczy si wojna, pojawia si efekt znajomoci wyniku. Efekt ten by szczeglnie silny, gdy eksperymentator podawa deterministyczn przyczyn zwycistwa Brytyjczykw, wiksze zdyscyplinowanie wojska. Znieksztacenie to niemal zanikao, gdy sugerowana przyczyna miaa charakter losowy: niespodziewana burza. Odkryte prawidowoci potwierdza fakt, e efekt znajomoci wyniku by szczeglnie wyrany u tych kibicw futbolu Northwestern, ktrzy kiedy po meczu poproszono ich o przypomnienie sobie wczeniejszych przewidywa - podawali przyczynowe wyjanienia rezultatu meczu, takie jak nasza obrona zupenie ich unieruchomia" albo nie strzelili najwaniejszego gola". Ludzie czuj najsilniej, e zawsze przewidywali kocowy rezultat, wtedy, gdy mog skonstruowa zadowalajcy scenariusz przyczynowy, wedug ktrego wynik wyda je si nieunikniony. Efekt znajomoci wyniku jest tak silny, e wystpuje nawet wtedy, kiedy osoby wyranie proszone s o nieuwzgldnianie rzeczywistego zakoczenia zdarzenia. Wydaje si. e wiedza o wyniku jest natychmiast integrowana z pozo sta wiedz ogln w pamici semantycznej i ludzie po prostu nie potrafi traktowa tej nowej informacji inaczei ni wszystkich innych dotyczcych sdu, ktrego maja dokona. To, e efekt ten utrzymuje si nawet wtedy, gd\ ludzie wiadomie prbuj omin wiedz o wyniku, m;i v wane konsekwencje w codziennych sytuacjach. Kiedy kto zasiga niezalenej opinii medycznej w sprawie wtpliwe i diagnozy, chce, by nowy lekarz mia wiee spojrzenie n.i pacjenta, nie znieksztacone przez opini wydan prze/ pierwszego lekarza. Jednak z powodu siy efektu znanej!"
226

wyniku wiedza o diagnozie pierwszego lekarza moe mie wpyw na diagnoz drugiego, mimo e prbuje on t informacj ignorowa. Tak wanie zdarzyo si, gdy lekarze, ktrzy otrzymali diagnozy, takie jak biaaczka" czy Alzheimer", wraz z instrukcj, by nie brali ich pod uwag, poproszeni zostali o podanie wasnych wynikw. Lekarze ci mieli nadal tendencj do podawania diagnozy zgodnej z pierwsz w porwnaniu z grup, ktra jej nie otrzymaa. Podobne zjawisko moe zaj u przysigych w sdzie. Przypumy, e prokurator przedstawi dowody z pozornie obciajcej rozmowy telefonicznej, obrona wniesie sprzeciw i sdzia uzna, e dowd nie moe zosta przyjty. Nastpnie upomina surowo aw przysigych, aby ferujc wyrok, nie braa pod uwag przedstawionego dowodu. Wiele bada wskazuje, e przysigli postawieni w takiej sytuacji w inscenizowanych procesach nie umiej ignorowa dowodu, ktry zosta im przedstawiony, ale ktry nie zosta przyjty - mimo wyranych instrukcji, e maj go zignorowa. Prawdopodobiestwo wyroku skazujcego jest w takich przypadkach wiksze ni w procesach", w ktrych dowodu nie przedstawiono wcale. To samo mona powiedzie o obciajcych dowodach upublicznianych przez pras, ktre przysigli powinni pomija. Kiedy ju jaki fakt zostanie przez przysigych zapamitany, maj oni tendencj, by twierdzi, i zawsze wiedzieli", e oskarony jest winny. Efekt znanego wyniku jest wszechobecny: ludzie zdaj si mie siln potrzeb rekonstrukcji przeszoci w obliczu aktualnej wiedzy. W wietle wiedzy o wyniku zdarzenia atwiej przywouj z pamici incydenty i przykady. ktre ten wynik potwierdzaj. Najnowsze badania upatruj przyczyn takiego selektywnego pamitania w poczonym dziaaniu dwch rnych czynnikw: wiedzy oglnej, ktra wpywa na spostrzeganie i rozumienie zdarze, i podatnoci na bdne przypisanie rda informacji.
227

Rozwamy nastpujcy przypadek: Barbara, dwudziestoczteroletnia panna mieszkajca w Nowej Anglii, spotyka na zajciach studiw doktorskich towarzyskiego i inteligentnego mczyzn o imieniu Jack i zaczynaj wsplnie przygotowywa si do pracy seminaryjnej. Spotykaj si po zajciach, rozmawiaj o uczelni, karierze i narciarstwie, ktre oboje uwielbiaj. Pewnego dnia id do restauracji. gdzie Jack kci si z kelnerem i krzyczy na Barbar, kira wybiega z restauracji we zach i wraca do domu. Celebrujc ukoczenie kursu, Jack i Barbara bawi si ca noc, po czym Barbara przyjmuje zaproszenie Jacka na weekend, ktry maj spdzi w daczy jego rodzicw w grach w Wermoncie, jedc na nartach. Pierwszego wieczoru Barbara pije wino przy obiedzie i potem cauje Jacka. Po nartach nastpnego dnia Jack zaprasza Barbar na romantyczn kolacj. Pij wino, a Jack trzyma Barbar za rk. Po obiedzie wracaj do domu i Jack mwi Barbarze, e jest sexy i e j kocha, a Barbara mwi Jackowi, e go lubi. Psycholoka Linda Carli poprosia studentw Wellesley College, by przeczytali historyjk o Jacku i Barbarze jako cz historii przypadku kobiety, z ktr przeprowadzano wywiad w badaniu wanych dowiadcze yciowych. Carli przedstawia dwa zakoczenia tej historii. Jedna grupa studentw przeczytaa, e Jack zaproponowa Barbarze maestwo, a druga, e j zgwaci. Dwa tygodnie pniej Carli poprosia studentw, by ocenili prawdopodobiestwo kadego z zakocze tak, jakby nie znali prawdziwego zakoczenia i by przeszli test pamici polegajcy na okreleniu, czy podawane przez eksperymentatork szczegy historii miay miejsce, czy nie. Carli potwierdzia istnienie efektu znajomoci wyniku: studenci, ktrzy przeczytali wersj opowiadania koezi..i si propozycj maestwa, oceniali tak propozycj jaki' bardziej prawdopodobn ni studenci, ktrzy czytali wei sj koczc si gwatem - i odwrotnie. Studenci, ktoi \ 22S

czytali wersj koczc si propozycj maestwa, mieli te tendencj do faszywego rozpoznawania incydentw, ktre nie byy przedstawione w historii, ale ktre s oczekiwanymi zdarzeniami przed owiadczynami, takich jak: Jack da Barbarze piercionek" czy: Barbara i Jack jedli kolacj przy wiecach" lub Barbara bardzo chciaa zaoy rodzin". Natomiast grupa studentw, ktrzy czytali wersj opowiadania zakoczon gwatem, rozpoznawaa - take bdnie - twierdzenia, ktre nie pady w oryginalnej historii, ale byy zgodne ze scenariuszem gwatu, takie jak: Jack nie mia powodzenia u kobiet", Barbara zachowywaa si prowokujco" czy Jack i Barbara po pracy czsto si upijali". Co wicej, tendencja do bdnego pamitania zdarze bya dobrym predyktorem siy efektu znajomoci zakoczenia opowiadania dla danej osoby: im wicej bdnie rozpoznanych twierdze zgodnych z zakoczeniem, tym silniejszy efekt znajomoci wynikt. Rezultaty tych bada wskazuj, e studenci, prbujc zrekonstruowa oryginalne opowiadanie, przywoywali ogln wiedz zwizan z poznanym zakoczeniem historii - owiadczynami lub gwatem. Czasem bdnie przypisywali ow ogln wiedz samej historii, co prowadzio do bdnego rozpoznawania twierdze zgodnych z zakoczeniem oraz do odczucia, e cay czas wiedzieli", i historia skoczy si tak, jak si skoczya. Efekt znajomoci wyniku jest niepokojcy dlatego, e moe osabia czy nawet uniemoliwia uczenie si z dowiadczenia: jeli mylimy, e cay czas wiedzielimy, co si wydarzy, to mniej skorzystamy z lekcji, ktrych moglibymy nauczy si z poszczeglnych zdarze czy incydentw. Jednoczenie uczucie, e zawsze umiemy przewidzie. jak dana historia si zakoczy, powoduje, e czujemy si pewniej i mamy wysz ocen wasnej wiedzy i przewidywalnoci. Owa cecha efektu znajomoci wyniku niewatpli-

wie potguje jego moc, gdy znieksztacenia, ktre faworyzuj wasn osob, czsto charakteryzuj prby rekonstrukcji przeszoci.

PAMITAM TO DOSKONALE

W musicalu Gigi z 1958 roku byli kochankowie, ktrych grali Maurice Chevalier i Hermione Gingold, wspominaj przeszo, a konkretnie, przypominaj sobie swoje ostatnie spotkanie. Jak wida z piosenki Pamitam to doskonale", mimo e kade z nich wyrazicie pamita owo wydarzenie, ich wspomnienia nie mogyby by bardziej rne.
ON: ONA: ON: ONA: ON: ONA: ON: ONA: ON: ONA: Pamitam wszystko, jakby to byo wczoraj. Spotkalimy si o dziewitej. Spotkalimy si o smej. Byem punktualnie. Spnie si. O, tak, pamitam doskonale. Kolacj jedlimy z przyja cimi. Kolacj jedlimy tylko we dwoje. piewa tenor. Baryton. O, tak. Pamitam doskonale. Ten niesamowity kwietniu wy ksiyc. Tej nocy nie wieci ksiyc. I byo to w czerwcu.

Dalsze sowa piosenki s seri kolejnych niezgodnych wspomnie. Jedno z nich musi nie mie racji, ale adne nie wycofuje si ze swojej rekonstrukcji historii. Wikszo 1 par moe przypomnie sobie podobne - cho moe nie a, tak drastyczne - przykady ze swego ycia. Niedawno na przyjciu z okazji wit Boego Narodzenia doktorantka z mojej pracowni omal nie pobia si ze swoim mem o to, kto zrobi pczki na przyjcie w zeszym roku. I on;i 230

i on dokadnie pamitali szykowanie pczkw i podawanie ich gociom. Przewanie dajemy wicej wiary wasnym wspomnieniom ni wspomnieniom innych wtedy, kiedy nasza pami atwo podsuwa nam wyraziste i przekonujce szczegy wydarze. Nigdy nie bdziemy wiedzieli, jak wyraziste i przekonujce s wspomnienia innych i dlatego trzymamy si wasnych i upieramy, e s prawdziwe. Takie egocentryczne znieksztacenie jest w czci odpowiedzialne za kopoty zwizane z przypominaniem sobie wsplnych momentw z ycia par. Badania par maeskich oraz partnerskich pokazuj, e kady czonek zwizku pamita siebie jako bardziej odpowiedzialnego/odpowiedzialn za wydarzenia z przeszoci ni druga strona. Przypominajc sobie, jaki udzia mieli w planowaniu budetu, rodzinnej podry lub podobnego przedsiwzicia, jeden czonek rodziny moe twierdzi, e jego udzia to 80 procent, a drugi, e 40. Mimo e oboje zgadzaj si, e jedno z nich byo bardziej odpowiedzialne, albo jedno z nich, albo oboje przeceniaj swj wkad w podejmowanie decyzji. Takie egocentryczne znieksztacenie zdarza si nawet przy przypominaniu wydarze negatywnych, kiedy maonkowie przypisuj sobie zbyt du odpowiedzialno za wywoywanie ktni. Znieksztacenie to pojawia si prawdopodobnie dlatego, e kady czonek pary atwiej przypomina sobie swoje wasne dziaania i odczucia ni to, co powiedzia czy zrobi partner. Badania przeprowadzone w laboratorium pokazuj, e rzeczywicie wasne sowa i czyny pamitamy lepiej ni sowa i dziaania innych. Egocentryczne znieksztacenia pamici ukazuj, jak wan rol w organizacji i regulacji naszego ycia umysowego odgrywa pojcie ja". Wielu psychologw przedstawia reprezentacj ja" jako bogato ustrukturyzowan wiedz, zawierajc cao zachowanych informacji dotyczcych wasnych atrybutw i dowiadcze. Liczne eksperymenty 231

pokazay, e gdy kodujemy now informacj w_odniesieniu do wasnej osoby, informacja ta bdzie pamitana lepiej, ni gdybymy zakodowali j w jaki inny sposb. Jeli poprosz ci, by zdecydowa, czy takie cechy, jak uczciwy" czy inteligentny" odnosz si do ciebie, czy nie, jest wiksze prawdopodobiestwo, e zapamitasz te sowa, ni/ wtedy, gdy poprosz, by oceni, czy te sowa odnosz si do innych osb - przyjaciela czy jakiej znanej osoby. Kodowanie w odniesieniu do ja" jest take bardziej skuteczne ni kodowanie przez elaboracj znaczenia sw lub innych cech, nie zwizanych bezporednio z ja". Jednak ja" nie jest neutralnym obserwatorem wiata. Jednostki w naszym spoeczestwie motywowane s, by myle o sobie pozytywnie, i czsto maj nierealistyczni^ wysokie mniemanie o swoich zdolnociach i osigniciach. Badania podsumowane przez psycholok spoeczn Shelley Taylor i jej wsppracownikw wskazuj, e ludzie s czsto podatni na tzw. zudzenie pozytywne, czyli maja tendencj do zbyt wysokiej oceny wasnej wartoci. Wikszo ludzi, na przykad, postrzega pozytywne cechy cha rakteru jako pasujce bardziej do ich opisu ni do opisu przecitnej osoby, podczas gdy niepodane cechy osobo woci widz jako mniej odnoszce si do nich ni do osoby przecitnej. W normalnej populacji wikszo ludzi nic moe raczej by lepsza ni przecitna osoba, wic praw dopodobnie dla niektrych z nas to optymistyczne widzenie siebie jest zudzeniem. Podobnie ludzie chtniej przy pisuj sobie sukcesy ni poraki, a za swoje poraki winia raczej czynniki zewntrzne. Istotna rola, jak ja" odgrywa w kodowaniu i wydobywaniu informacji, w poczeniu z tendencj do widzenia samego siebie w pozytywnym wietle, tworzy podatny gruni dla znieksztace pamici, ktre pozwalaj zachowa przeszo w sposb faworyzujcy wasn osob. W jednym z bada studenci uniwersytetu zostali przekonani, e in-

trowersja jest podan cech osobowoci, ktra jest predyktorem sukcesu akademickiego, a nastpnie mieli przypomnie sobie zdarzenia ze swojego ycia, w ktrych zachowali si introwertycznie lub ekstrawertycznie. W porwnaniu ze studentami, ktrych przekonano, e to raczej ekstrawersja jest cech podan, studenci ci generowali atwiej wspomnienia tych wydarze, w ktrych zachowali si introwertycznie, ni tych, w ktrych zachowali si ekstrawertycznie. Przeszukiwanie pamici byo wic tendencyjne, znieksztacone przez potrzeb widzenia siebie ~w pozytywnym wietle, co spowodowao, e studenci wybierali te zdarzenia, w ktrych ujawniali podan cech osobowoci. Z podobnymi procesami mamy do czynienia na co dzie w sytuacjach, gdy ludzie staraj si opowiada o swej przeszoci w taki sposb, by podwyszy biec samoocen. Czy pamitasz, jakie stopnie miae w szkole redniej? Ile byo pitek, a ile dwj? Prawdopodobnie pamitasz wicej dobrych stopni ni zych. Kiedy poproszono studentw uniwersytetu, by przypomnieli sobie swoje stopnie z liceum, a nastpnie sprawdzono ich odpowiedzi z zachowanymi wiadectwami, okazao si, e byli dokadni, gdy chodzio o przypomnienie sobie pitek (89 procent poprawnie) i bardzo niedokadni, gdy chodzio o dwjki (tylko 29 procent poprawnie). Znieksztacenia pamici faworyzujce wasn osob mog si te nasili w sytuacji rozwodu. W ocenach maestw przez niedawnych rozwodnikw wida wyrane rnice, gdy kady z byych maonkw ma tendencje do przedstawiania maestwa z takiej perspektywy, ktra go faworyzuje. Poszukujc przyczyn rozpadu swojego zwizku, jeden z mczyzn twierdzi: Ona tylko chciaa pienidzy zapeniajcych konta bankowe", natomiast jego bya ona twierdzia: ..Mj m zdawa si mie obsesj na punkcie zarabiania pienidzy." Inny mczyzna uwaa, e
233

jego maestwo rozpado si, gdy pozna inn kobiet, ktra bya modsza i adniejsza", podczas gdy jego bya ona scharakteryzowaa j jako laluni" i powiedziaa, e take inni uywali wobec owej kobiety niepochlebnych okrele. Znieksztacenia stawiajce w pozytywnym wietle wasn osob dotycz take wyolbrzymiania trudnoci przeszych dowiadcze, na przykad gdy boisz si trudnego egzaminu, uczysz si, podchodzisz do niego, a potem okazuje si, e zdae. Jak bardzo bae si przed egzaminem? W pewnym badaniu poproszono studentw, by ocenili poziom lku przed wanymi egzaminami, a nastpnie poproszono ich dwa miesice pniej, by przypomnieli sobie, jak bardzo si bali. Okazao si, e studenci przeceniali swj lk przedegzaminacyjny i to znieksztacenie byo wiksze u tych, ktrzy wiedzieli, e zdali egzaminy. Pamitanie wyszego poziomu lku ni dowiadczany w rzeczywistoci sprawiao, e studenci mieli poczucie wikszego osignicia, czuli si bardziej dumni i pewniejsi moliwoci radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Podobne znieksztacenie pamici obserwuje si u dawcw krwi, ktrzy przeceniaj poziom lku przed zabiegiem, co sprawia, e czuj si odwaniejsi i zdolni do pokonania przeszkd, b\ speni bohaterski obowizek. Aby utrzyma lub poprawi obecny wizerunek, ludzie czasem take deprecjonuj to, jacy byli kiedy. Musze powiedzie, e ze wszystkich y, ktre przeyam, obecne najbardziej mi odpowiada - powiedziaa aktorka Mar\ Tyler Moore w pewnym wywiadzie. - Jestem dumna, e staam si lepsz osob ni kiedykolwiek przypuszczaam Jestem mniej krytyczna ni kiedykolwiek byam i w zwi/ ku z tym jestem te mniej krytyczna w stosunku do siebie samej." By moe rzeczywicie Tyler Moore zmienia sie na lepsze. Jednak przez to, e pamita dawn siebie jako mniej yczliw i bardziej krytyczn, stawia w lepszym wie
234

tle swoj obecn osob, jak mwi psycholog Michael Ross. Ross zauway, e ludzie przewanie mwi lepiej o sobie obecnym ni o sobie dawnym. Podobnie jak w przypadku Tyler Moore, moe to by odzwierciedleniem rzeczywistej zmiany lub tendencji do deprecjonowania swojego dawnego ja". Zgodnie z t drug moliwoci wikszo studentw i dorosych ocenia swoje obecne, a nie dawne ja" jako ponadprzecitne w swojej grupie wiekowej. Jak pisaem wczeniej, znaczna wikszo ludzi nie moe wykracza ponad redni w porwnaniu z innymi. Dane te wiadcz wic, e ludzie maj tendencj do przeceniania biecej wasnej wartoci, jednoczenie deprecjonujc siebie w przeszoci. Egocentryczne znieksztacenia pamici przejawiaj si wic w kilku zwizanych ze sob manewrach: selektywnym przypominaniu, wyolbrzymianiu przeszych trudnoci i deprecjonowaniu dawnych siebie. Wszystkie one maj na celu otoczenie ja" teraniejszego przytulnym wiatem pozytywnej iluzji.

GWIDC VIVALDIEGO

Kiedy amerykaski dziennikarz afrykaskiego pochodzenia Brent Staples przyjecha jako student na Uniwersytet Chicagowski, lubi spacerowa wieczorami nad brzegiem jeziora. Pewnego razu zauway, e biaa kobieta, ktra nagle go zobaczya, przestraszya si i zacza ucieka. Bardzo go to zdenerwowao. Jaki byem gupi - mwi. Chodziem sobie po ulicach, umiechajc si do nieznajomych, a oni si mnie po prostu bali." Poniewa martwio go, e moe straszy ludzi, aby uspokoi przechodniw co do swoich intencji, Staples zacz gwizda Cztery pory roku Vivaldiego, by pokaza, e jest po prostu nieszkodliwym spacerowiczem. Ludzie wyranie si odprali, kiedy to 235

syszeli - mwi Staples. - Niektrzy nawet umiechali si. mijajc mnie w ciemnociach." Staples gwizda Vivaldiego, gdy jego obecno aktyw izowaa w pamici innych stereotyp, ktry znieksztaca jego obraz w oczach biaych obcych ludzi: na cichej uliczce, w nocy, czarny mczyzna oznacza niebezpieczestwo. Pomysowy Staples wymyli skuteczn metod uniknicia klasyfikacji do tego - bdnego - stereotypu. Stereotyp to oglny opis przeszych dowiadcze, kto rego uywamy, by kategoryzowa ludzi i przedmioty. Wielu psychologw spoecznych rozumie stereotypy jako sposoby oszczdzania energii poznawczej, upraszczajce zadanie rozumienia naszego wiata spoecznego. Poniewa konceptualizacja kadego nowego czowieka, ktrego napotykamy, jako odrbnej jednostki moe wymaga duego wysiku poznawczego, czsto atwiej jest zda si na stereotypowe generalizacje stworzone na podstawie rnych rde - rozmw z innymi ludmi, gazet, ksiek, radia, telewizji i osobistych przeszych dowiadcze. Mimo ze poleganie na owych generalizacjach uatwia nam ycie. moe mie take niepodane konsekwencje: kiedy w jakim konkretnym przypadku stereotyp znacznie odbiega od rzeczywistoci - jak w przypadku Brenta Staplesa znieksztacenia wynikajce z jego stosowania s przyczy n niewaciwych ocen i nieadekwatnego zachowania. Synny psycholog spoeczny Gordon Allport by jednym z pierwszych naukowcw, ktry zauway, w jaki sposb owa podwjna natura stereotypw przyczynia si do rasi stowskich tendencji. Przyznajc, e stereotypy s uytec/ nym narzdziem kategoryzowania wiata, Allport twierdzi! jednak, e czsto popeniamy bdy, kategoryzujc wyda renia, co moe przysporzy nam kopotw". W swej klasycznej ju dzi ksice z 1954 roku The Natur ot Pre judice" (Natura uprzedzenia) Allport przewidzia cakiem dobrze sytuacj, ktrej Brent Staples dowiadczy kilka
236

dekad pniej. Osoba o ciemnej skrze zaktywizuje tafcie pojcie Murzyna, jakie jest akurat w naszym umyle dominujce. Jeli kategoria dominujca jest zoona z negatywnych postaw i przekona, bdziemy automatycznie unika owej osoby lub przyjmiemy takie procedury odrzucenia, jakie s dla nas najbardziej dostpne." Ocena Allporta bya szczeglnie prorocza w wietle nowych bada, ktre pokazuj, e znieksztacenia przez stereotypy odbywaj si automatycznie, bez udziau wiadpjaeei. Pierwsze dowody pochodz z eksperymentw, ktre- aktywizoway stereotypy poprzez prezentacj podprogow sw. Procedura ta, zwana torowaniem podprogowyjo^polega na prezentacji sw przez tak krtki czas, -leme s one wiadomie rejestrowane. Po zaktywizowaniu stereotypu Murzyna takimi sowami jak: zapomoga, getto itp., biali studenci amerykascy z wikszym prawdopodobiestwem oceniali wyobraonego mczyzn o nieustalonej rasie jako osob nastawion wrogo, ni kiedy torowano podprogowo sowami neutralnymi. Co wicej, owa tendencja bya rwnie silna u tych studentw, ktrzy w badaniu kwestionariuszowym wcale, lub tylko w niewielkim stopniu, wykazywali uprzedzenia rasowe, jak i u tych, ktrzy otwarcie si do nich przyznawali. Ten ostatni wynik jest szczeglnie niepokojcy, gdy ukazuje, e nawet u ludzi, ktrzy si nie przyznaj do uprzedze rasowych, w sposb automatyczny pojawia si aktywizacja stereotypw znieksztacajcych mylenie. Jednak ostatnie badania brytyjskie wskazuj, e jednostki o wysokim i niskim stopniu uprzedzenia jednak rni si pod tym wzgldem. Podobnie jak studenci amerykascy, studenci brytyjscy, zarwno ci o niskim, jak i wysokim stopniu uprzedze rasowych, mieli tendencj do postrzegania osoby o niesprecyzowanym pochodzeniu rasowym jako wrogiej po torowaniu podprogowym sowami bezporednio aktywizujcymi stereotyp, takimi jak: narkotyki, czar237

nuch, przestpstwo itp. Jednak tylko jednostki o silnych uprzedzeniach wykazyway t sam tendencj po torowaniu sowami negatywnymi, uaktywniajcymi ogln kategori czarnoskrych", takimi jak: czarni, kolorowi, afro itp. Znieksztacenia stereotypowe mog powodowa take niepokojc tendencj do pamitania" doniesie o nieistniejcych czarnych kryminalistach. Mahzarin Banaji i jej wsppracownicy na Uniwersytecie Yale przedstawiali studentom nazwiska mczyzn, mwic, e niektre mog brzmie znajomo, gdy nale do przestpcw, o ktrych niedawno mwiono w mediach. Mimo e adne z nich nie byo nazwiskiem kryminalisty, o ktrym ostatnio wspominano, studenci prawie dwa razy czciej identyfikowali jako nalece do przestpcw nazwiska typowe dla czarnych (Tyrone Washington, Darnell Jones) ni dla biaych (Adam McCarthy, Frank Smith). Tendencja ta wystpowaa nawet wtedy, gdy osobom badanym mwiono, e ludzie, ktrzy s rasistami, czsto wskazuj raczej na nazwiska typowe dla czarnych ni typowe dla biaych; prosimy o ignorowanie rasy danej osoby podczas podejmowania decyzji". Znieksztacenia takie nie s ograniczone do stereotypw rasowych. W serii innych bada Banaji i wsppracownicy prezentowali badanym nazwiska znanych i nieznanych osb, a nastpnie prosili o ocen, czy te i inne nazwi ska nale do osb publicznych. W poprzednich badaniach wykazano, e po prezentacji nazwiska ludzie, zetknwszy si z nim ponownie, czasem bdnie klasyfikuj je jako na zwisko osoby znanej. Nazwiska obcych osb wydaj si bo wiem znajome, poniewa prezentowano je we wczeniej szej fazie eksperymentu, jednak badani zapominaj, gdzie si z nimi spotkali -jest to bd przypisania, podobny do tych, ktrymi zajmowalimy si w rozdziale 4. W badaniu Banaji ludzie czciej popeniali w bd uznania za saw osoby nieznanej w stosunku do mczyzn ni w stosunku 238

do kobiet. Tendencja ta wiadczy o dziaaniu stereotypu pci - mczyni czciej s sawni ni kobiety. Mona zaryzykowa twierdzenie, e takie tendencje stereotypowe nie s w zasadzie bdami i rzdz si pewn racjonalnoci. W kocu w naszym spoeczestwie jest rzeczywicie wiksza liczba sawnych mczyzn ni kobiet; podobnie w wizieniach znajduje si wicej mczyzn czarnych ni biaych. Ten ostatni fakt motywowa te zapewne zachowanie nocnych spacerowiczw, ktrzy starali si unika Brenta Staplesa: okolica Uniwersytetu Chicagowskiego, gdzie mieszka Staples, znajduje si w ssiedztwie znanych z przestpczoci dzielnic, zamieszkanych gwnie przez czarnoskrych. Tak wic jeli myle w terminach statystycznych, zastosowanych do caych grup ludzi mczyni i kobiety, czarni i biali - tendencje stereotypowe nie s koniecznie bdami. Problem powstaje wtedy, gdy ludzie postanawiaj dziaa na podstawie owych stereotypw w przypadkach, kiedy nie maj one adnych podstaw, prowadzc do -jak nazywa to Banaji - przypisywania winy przez skojarzenie", zamiast na podstawie czyjego zachowania: osoby postrzegane s negatywnie, poniewa nale do jakiej grupy spoecznej, a nie dlatego, e maj takie, a nie inne cechy lub zachowuj si w ten, a nie inny sposb. Aktywizowane stereotypy znieksztacaj nie tylko to, jak mylimy i jak si zachowujemy, ale take wpywaj na to, co zapamitujemy. Jeli powiem, e Julian jest artyst, jest twrczy, porywczy, hojny i odwany, prawdopodobnie najlepiej zapamitacie dwie pierwsze cechy, ktre pasuj do stereotypu artysty, ni pozostae dwie. ktre nie s z owym stereotypem silnie zwizane. Jeli powiem wam, e Julian jest skinheadem i wymieni kilka jego cech, znw atwiej zapamitacie, e jest buntowniczy i agresywny, ni e ma szczcie i jest skromny. To znieksztacenie zgodnoci pojawia si szczeglnie wtedy, gdy ludzie maj silny

stereotyp dotyczcy jakiej grupy spoecznej. Na przykad osoba o zdecydowanych uprzedzeniach rasowych bdzie znacznie lepiej pamita te cechy podane w opisie Amerykanina afrykaskiego pochodzenia, ktre pasuj do stereotypu, i znacznie gorzej pamita zachowania i cechy, ktre do tego stereotypu nie pasuj. Taka tendencja tworzy samonapdzajcy si cykl, w ktrym znieksztacenia stereotypowe powoduj przypominanie potwierdzajcych je incydentw, co z kolei wzmacnia owe stereotypy. Znieksztacenia stereotypowe czsto pojawiaj si wtedy, gdy nie czynimy specjalnych wysikw, by zauway jednostkowe, szczeglne cechy danej osoby, gdy nasz umys w danym momencie zajty jest czym innym. W kontrolo wanych eksperymentach tendencje stereotypowe ujawniaj si najsilniej, gdy ludziom daje si do rozwizania trudne zadania do wykonania i jednoczenie prosi o ocen wraenia, jakie wywouje w nich dana osoba. Najwiksze prawdopodobiestwo, e zapamitasz, i Julian-artysta jesi twrczy i porywczy, a zapomnisz, e jest hojny i odwany, istnieje wtedy, gdy podczas pierwszego z nim spotkania twoja uwaga zaprztnita jest przyszymi zobowizaniami czy nadchodzcym egzaminem. Kiedy za mona powie ci osobie Juliana wicej wysiku poznawczego, prawdo podobiestwo zapamitania informacji niezgodnych ze stereotypem jest znacznie wiksze. Jeli zauwaymy, e Ju lian wydaje si, na przykad, bardzo zrwnowaony, byc moe zaczniemy si zastanawia, dlaczego tak bardzo rni si od naszych stereotypowych oczekiwa, e artyci s po rywczy. W wyniku takiego kodowania rozbudowujcego informacj, ktre potrzebne jest do rozwizania owej niezgodnoci, pniej lepiej bdziemy pamita zrwnowa ony sposb bycia Juliana. Kiedy zdarzenia przebiegaj w sposb, ktry nie zgadza si z naszymi oczekiwaniami opartymi na stereotypach i oglnej wiedzy o wiecie, moe si okaza, e nasza pa 240

mi fabrykowa bdzie incydenty, ktre nie miay miejsca, a ktre podporzdkowuj zawarto naszej pamici oczekiwaniom. Rozwamy dwie wersje historii mczyzny o imieniu Bob, ktry bardzo chce polubi sw dziewczyn, Margie, ale nie chce mie dzieci i boi si, jak Margie zareaguje, kiedy jej o tym powie. W jednej wersji Margie okazuje si bardzo zadowolona z tego, e Bob nie chce mie dzieci, gdy zgadza si to z planami jej kariery. W drugiej wersji Margie jest przeraona, bo bardzo chce mie dzieci. Rozwamy teraz dwa moliwe zakoczenia: Bob i Margie pobieraj si i Bob i Margie rozstaj si. Gdyby przeczyta, e Margie bya zachwycona wyznaniem Boba, to na podstawie swojej oglnej wiedzy o zwizkach midzy dwojgiem ludzi oczekiwaby planowania lubu i byby prawdopodobnie zaskoczony, gdyby si okazao, e jednak si rozstali. Jednak jeliby przeczyta 0 przeraeniu Margie na wie, e Bob nie chce mie dzieci, oczekiwaby rozstania i byby zdziwiony, gdyby jednak si pobrali. W badaniach, w ktrych uyto podobnych opowiada, okazao si, e ludzie po przeczytaniu zakoczenia nie pasujcego do caej historii czsto bdnie pamitali kluczowy incydent tak, by zakoczenie nabrao sensu. Na przykad uczestnicy badania po informacji o przeraeniu Margie, a potem przeczytaniu, e Bob 1 Margie si pobrali, twierdzili bdnie: Najpierw si rozstali, ale potem, po przedyskutowaniu sprawy, uwiadomili sobie, e mio jest najwaniejsza." Z kolei uczestnicy badania, ktrzy przeczytali, e Margie bya zadowolona, e Bob nie chce mie dzieci, a potem, e si rozstali, wymylali nowe incydenty: Byy jakie problemy z jednym z ich rodzicw", albo pamitali wrcz, e Bob i Margie n i c z g a d z a l i s i co do tego, czy chc mie dzieci." Podobnie jak Ministerstwo Prawdy w Orwcllowskim Roku 19H4 zmieniao histori, by pasowaa do leranici

szych celw, nasza oglna wiedza znieksztaca pami w taki sposb, by zgadzaa si z biecymi spostrzeeniami i oczekiwaniami. W Roku 1984 odpowiedzialno za poprawki i tworzenie historii spoczywaa na ramionach pracownikw Ministerstwa Prawdy, takich jak bohater powieci Winston Smith. W wiecie pamici poprawki wydaj si zwizane z dziaaniem jednego z najbardziej zadziwiajcych podsystemw ludzkiego mzgu.

PODOE ZNIEKSZTACE

W kocu lat 60. neuropsychologowie opisali zaskakujcy zesp zaburze, ktry natychmiast pobudzi wyobrani zarwno naukowcw, jak i szerszej publicznoci. Po operacji rozdzielenia lewej i prawej pkuli mzgu w celu za pobieenia konsekwencjom nieuleczalnej epilepsji - tzw rozszczepienia mzgu - pacjenci zachowywali si tak, jakby mieli dwa mzgi w jednym ciele. Lewa pkula odpo wiedzialna bya za jzyk i symbole, natomiast prawa bya wyspecjalizowana w przetwarzaniu informacji niewerbalnych, takich jak wyobraenia czy informacje przestrzenne. Niezalenie od tego, e podczas zwykych konwersacji i interakcji spoecznych pacjenci owi wydawali si zupe nie normalni, dokadniejsze testy psychologiczne pokaza y, e w pewnych sytuacjach jedna z pkul moe przetwa rza przychodzce informacje bez wiadomoci tego, czego dowiadcza druga. Mimo e lewa pkula nie wie, co dzieje si w prawej, moe tworzy cakiem pomysowe wyjanienia i racjonali zacje dziwnych sytuacji bdcych wynikiem operacyjnego rozdzielenia pkul. Naukowiec z Uniwersytetu Dar mouth, Michael Gazzaniga, ktry zapocztkowa wiele stu diw nad pacjentami z rozszczepionym mzgiem, jess autorem pomysowych procedur eksperymentalnych stwa
242

rzajcych konflikty midzy praw i lew pkul. Badania te ujawniaj niezwyk zdolno lewej pkuli do tworzenia wyjanie i racjonalizacji. Na przykad gdy do pola wzrokowego odbieranego przez praw pkul podana zostaa komenda id", czego lewa pkula nie bya wiadoma, pacjent wykonywa polecenie. Zapytany, dlaczego zacz i, pacjent - pozostawiony na asce swej werbalnej", lewej pkuli - twierdzi, e chcia sobie przynie co do picia. W innej, klasycznej ju dzi demonstracji, Gazzjiiga pokaza prawej pkuli pacjenta obrazek pokrytego niegiem domu, natomiast lewej kurz apk. Pacjent mia za zadanie wybra (spord kilku moliwoci) rysunek majcy zwizek z tym, co przed chwil widzia. Prawa rka pacjenta (kontrolowana przez lew pkul) wskazywaa koguta, ktry najbardziej pasowa do kurzej apki, podczas gdy lewa rka (kontrolowana przez praw pkul) wybieraa szufl do odgarniania niegu, ktra najbardziej pasowaa do obrazka zanieonego domu. Pacjent, w obliczu dziwnego faktu, e jego dwie rce wskazuj na zupenie rne rzeczy, szuka wyjanienia w swej lewej, zwizanej z jzykiem, pkuli (ktra nie miaa adnych informacji dotyczcych sceny zimowej prezentowanej tylko pkuli prawej) i natychmiast je podawa. Wybra szufl, twierdzi, gdy mona jej uy do czyszczenia kurnika! Niewiadoma tego, e lewa rka pacjenta wybraa szufl z powodu sceny zimowej prezentowanej do niewerbalnej, prawej pkuli, lewa pkuia z du pewnoci siebie - cho bdnie - generowaa wyjanienie, ktre sprawiao, e dziwaczny wybr nabiera sensu. Na podstawie tych i podobnych obserwacji Gazzaniga postulowa, e lewa pkula zawiera co w rodzaju interpretatora", ktry nieustajco konsultuje si z ogln wiedz i pamici przeszych dowiadcze, by porzdkowa nasz wiat psychologiczny. Proces taki moe by przyczyn podobnych znieksztace pamici jak te, ktre opisy243

zaniga i jego wsppracownica Elizabeth Phelps pokazywali pacjentom z rozszczepionym mzgiem sekwencje slajdw przedstawiajce codzienne czynnoci, takie jakie wykonuje czowiek wstajcy rano do pracy. Pniej testowali, co prawa i lewa pkula zapamitay, przedstawiajc epizody prezentowane wczeniej na slajdach - takie jak mczyzna patrzcy na budzik - oraz nowe zdarzenia, ktre nie miay nic wsplnego z wczeniej prezentowanymi sekwencjami, np. ten sam mczyzna naprawiajcy telewizor. Najwaniejsze jednak byo zapytanie kadej z pkul o incydenty, ktre pasoway do stereotypu (czy sche matu) porannego wstawania do pracy, lecz ktre nie byy prezentowane w oryginalnej sekwencji slajdw - na przykad mczyzna siedzcy na ku, myjcy zby i tym podobne. Lewa pkula czsto bdnie rozpoznawaa nowe incy denty, ktre byy zgodne ze schematem, podczas gd\ prawej nie zdarzao si to prawie nigdy. Prawdopodobnie znw jest to sprawka interpretatora" w lewej pkuli, majcego tendencj do odpowiadania na podstawie oglnej wiedzy o czynnociach, ktre zwykle wykonywane s. kiedy wstajemy rano do pracy. Mimo e odpowiedzi lewej pkuli byy sensowne - ludzie przewanie rzeczywicie przed wstaniem siadaj na ku i myj rano zby - to byy bdne w odniesieniu do tego konkretnego pokazu slajdw. Podobiestwo tego zjawiska do opisanego wczeniej znieksztacenia stereotypowego jest uderzajce. Interpre tator w lewej pkuli polega na wnioskowaniu, racjonali zacjach i generalizacjach, prbujc odnie do siebie prze szo i przyszo. W procesie tym nie s mu te prawdo podobnie obce znieksztacenia wynikajce ze zudze zgodnoci i zmiany, efekt znajomoci wyniku oraz znieksztacenia egocentryczne. Interprclator ma za zadanie 244

V V oiuvj w imiicjs/ym rozaziaie. JNa przykad Gaz

wprowadzanie porzdku, pozwalajc pogodzi nasze obecne postawy z przeszymi zachowaniami i uczuciami, co pomaga wytworzy pocieszajce poczucie, e zawsze w gruncie rzeczy wiedzielimy, i co potoczy si tak, jak si potoczyo, i zachowa dobr opini o samym sobie. Jednak przez to stwarza te moliwo poprowadzenia naszej wiadomoci drog zudze. Kiedy powierzchowne, uproszczone wyjanienia i racjonalizacje oferowane przez interpretatora powoduj znaczne znieksztacenia, ktre nie pozwalaj nam zobaczy samych siebie w realistycznym wietle, nie uczymy si na bdach i jestemy naraeni na powtarzanie swoich poraek w przyszoci. Na szczcie interpretator z lewej pkuli jest rwnowaony przez podsystemy w pkuli prawej, bardziej wraliwe na rzeczywiste ograniczenia wiata zewntrznego. Wybadaniu pamici przeprowadzonym przez Phelps i Gazzanig prawa pkula przyznawaa si do pamitania tylko tych zdarze, ktrych naprawd dowiadczaa, i prawie nigdy nie zdarzao jej si rozpozna jako znanego wydarzenia, ktre nie miao miejsca". W badaniach z wykorzystaniem czynnociowego rezonansu magnetycznego, przeprowadzanych w mojej pracowni przez Wilm Koutstaal, odkrylimy, e cz kory wzrokowej w prawej pkuli jest wraliwa na to, czy obiekt prezentowany przy dwch rnych okazjach jest identyczny (np. ten sam obrazek stou) i reaguje inaczej, gdy prezentowany obiekt jest tylko podobny (np. obrazki dwch rnych stow). Natomiast lewa pkula reaguje waciwie tak samo na obiekty jidentyczne i na obiekty podobne. Skonno prawej pkuli do reagowania na dosowne, konkretne wasnoci bodcw moe suy powstrzymywaniu jej bardziej ekspansywnej i skonnej do popeniania bdw ssiadki. W ksice Orwella Ministerstwo Prawdy, bdc instytucj wadzy absolutnej, nie miao adnych si kontrujcych jego dziaania, czego rezultatem bya tra245

gedia pastwa totalitarnego. Pozostawiony samemu sobie, nasz lewopkulowy interpretator doprowadziby prawdopodobnie do podobnie koszmarnego stanu indywidualnego umysu: nieskorygowane znieksztacenia i racjonalizacje mogyby wtrci nas w bezdenn otcha wasnych uroje. Na szczcie dla naszego gatunku, mzg ludzki stworzy system mechanizmw gwarantujcych zachowanie rwnowagi, ktrych brak byo w koszmarze Orwella. Mimo to jednak rne formy znieksztace s tak gboko zakorzenione w ludzkim poznawaniu, e nie istnieje wiele skutecznych sposobw ich przezwyciania lub unikania. By moe najlepsze, co moemy zrobi, to po prostu przyzna, e nasza wiedza, przekonania i uczucia mog wpywa na pami zdarze z przeszoci i ksztatowa nasze obecne wraenia dotyczce ludzi i przedmiotw. Dziki odpowiedniej czujnoci i rozpoznaniu moliwych rde) przekona zarwno o przeszoci, jak i o teraniejszoci, moemy zmniejszy znieksztacenia pojawiajce si wtedy, gdy pami staje si pionkiem w grze swoich wadcw.

Rozdzia 7 GRZECH UPORCZYWOCI Pewnego pogodnego popoudnia w padzierniku 1986 roku zachwycony tum kibicw dopingowa sw druyn California Angels wygrywajc wanie z druyn Red Sox z Bostonu w mistrzostwach Ligi Amerykaskiej w baseballu. W dziewitej rundzie szstej rozgrywki turnieju druyna kalifornijska miaa - wydawaoby si - niepodwaaln przewag: wygrywali ju 5 do 2, a potrzebowali tylko jednego zwycistwa, by wygra cay turniej. Ale druyna Red Sox nagle zerwaa si do walki, zmniejszya rnic na 5 do 4 i zdoaa ustawi biegacza na pierwszej bazie przy dwch autach przeciwnika. Chcc szybko skoczy gr, trener Angelsw Gene Mauch wystawi rewelacyjnego miotacza, Donnie Moore'a, by stawi czoo pocztkujcemu pakarzowi, Dave'owi Hendersonowi. Moore szybko rzuci dwie dobre piki, ktrych Henderson nie trafi. Kiedy wyranie przytoczony Henderson ledwo uderzy pik, by unikn wypadnicia z gry po trzech chybionych pikach, kibice i gracze Angelsw ju zaczli witowa. Jednak wtedy Henderson, wbrew wszelkim szansom, uderzy nastpn pik rzucon przez Moore'a gboko na lew stron pola, co pozwolio mu spokojnie zaliczy wszystkie bazy (w baseballu nazywa si to home run"). Okazao si, e by to moment decydujcy. Moore, jego koledzy z druyny oraz tumy na widowni z niedowierzaniem patrzyli, jak Henderson truchcikiem pokonuje kolejne bazy. Angelsi nie /do-

ali ju odrobi straconych punktw i druyna Red So.\ awansowaa do World Series. Czas mija, gracze i kibice Angelsw w kocu pozbierali si po tej porace. Ale nie Donnie Moore. Cigle nawiedzao go i przytaczao wspomnienie home run" Hendersona. Mimo e koledzy z jego druyny prbowali przypomnie mu o wszystkich meczach, ktre wygrali dziki niemu w trakcie caego sezonu, Moore pamita tylko ter, decydujcy rzut, winic si za porak druyny. Kibice i media przyczynili si do umocnienia wyrazistego wspomnienia przez cige powracanie do tej sceny. Niezdolny uwolni si od niego Moore pogra si w depresji, ktra zacza niszczy jego maestwo i karier. W lipcu 198ci roku nastpi tragiczny koniec. Jak donosia agencja Associated Press: Torturowany przez wspomnienie jednego rzutu i nieszczliwy z powodu koczcej si kariery i problemw maeskich, byy miotacz druyny California Angels, Donnie Moore, najpierw strzeli wielokrotnie do swej ony, a nastpnie zastrzeli siebie - donosi policja." Agent Moore'a, Dave Pinter, komentowa: Nawet gdy mu mwilimy, e jeden rzut nie decyduje o caym sezonie, nie mg tego przebole. Ten home run go zabi." Mimo e upadku Moore'a nie mona chyba przypisa wycznie temu jednemu incydentowi, jego los jest dramatycznym przykadem sidmego i prawdopodobnie najbardziej destrukcyjnego grzechu pamici: uporczywoci. W odrnieniu od nietrwaoci, roztargnienia czy zablokowania, polegajcych na zapominaniu informacji czy zdarze, ktre chcielibymy pamita, uporczywo polega na cigym przypominaniu sobie rzeczy, ktre chcielibymy zapomnie. Czasem uporczywo jest tylko irytujca. Wszyscy na pewno dowiadczylimy jej, kiedy powracaa do nas cigle ta sama piosenka czy melodia. Na pocztku moe si to nawet wydawa zabawne, ale w miar upywu czasu mczymy si tym, e cigle syszymy ten sani 248

kawaek i usiujemy wyrzuci go ze wiadomoci. Czasem takie uporczywe wspomnienia mog odciga nas od waniejszych zaj. Pamitam, jak si denerwowaem, kiedy w szkole redniej podczas egzaminu cigle syszaem w gowie ulubion piosenk Led Zeppelin, przez co zupenie nie mogem si skoncentrowa. Laurie Gordon, studentka uczszczajca na moje seminaria, opowiadaa o podobnym irytujcym zdarzeniu i o tym, jakie kroki podja, by mu zapobiec:
Na kocowy egzamin pozwolono nam przynie jedn stron notatek. Na marginesie zostao mi troch miejsca, zapisaam wic sowa piciu ulubionych piosenek, by nie znale si w sytuacji z wczorajszego egzaminu, kiedy nie mogam si skoncentrowa, bo cigle syszaam w gowic pewn denerwujc piosenk. Podczas egzaminu mogam j zablokowa dziki patrzeniu na sowa innych piosenek, zapisane obok notatek.

Mimo e jest to irytujce, owo zjawisko melodii grajcej" w naszej gowie zdarza si raczej rzadko, nie ma powaniejszych konsekwencji i mona z nim sobie skutecznie poradzi za pomoc takich technik jak uyta przez Gordon. Jednak taki rodzaj uporczywoci, jaki doprowadzi do zguby Donniego Moore'a, jest o wiele groniejszy. Chocia historia Moore'a jest niezwyka, dobrze ilustruje podstawowe pole dziaania uporczywoci. S nim uczucia rozczarowania, alu, poraki, smutku i traumy. Dowiadczenia, ktre powracaj cigle w naszej pamici, mimo e rozpaczliwie staramy si ich pozby, czsto dotycz naszego obrazu ja" i tego, kim chcielibymy by, czasem za mu zagraaj.
GORCE WSPOMNIENIA

Uporczywo jest silnie zwizana z naszym yciem emocjonalnym, wic by zrozumie ten sidmy grzech, musimy przyjrze si dokadniej relacji midzy emocjami i pami24 1 )

ci. Zarwno codzienne dowiadczenie, jak i badania laboratoryjne wskazuj, e naadowane emocjonalnie wspomnienia s lepiej pamitane ni wspomnienia nie majce takiego adunku. Emocje dziaaj ju w momencie powstawania ladu pamiciowego, kiedy to uwaga i elaboracja decyduj, czy dane dowiadczenie bdzie zapamitane, czy raczej nie. Z przypadkw roztargnienia wida, e kiedy nie zwrcimy dostatecznej uwagi na jak informacj lub nie zakodujemy jej w odpowiednio rozbudowany sposb, mamy niewielkie szans, by j potem pamita. Dowiadczenia pokazuj, e informacja o adunku emocjonalnym przyciga uwag szybko i automatycznie. W elegancki sposb ilustruje to eksperyment, w ktrym wykorzystano wariant synnego efektu Stroopa". Napisz sowo ty" na to, czerwony" na niebiesko, a zielony" na czarno, a potem sprbuj nazwa kolory tuszu, ktrym owe sowa s napisane. Zauwaycie zapewne, e w przypadku niebieskiego" i czarnego" zabiera to wicej czasu ni w przypadku tego", dlatego, e nie mona powstrzyma si przed analiz na poziomie znaczenia sw czerwony" i zielony", co koliduje z nazwami kolorw, ktre usiujesz wymieni. Podobne zjawisko moe wystpi w przypadku sw bdcych nazwami emocji, takich jak smutny" czy rado": w porwnaniu z takimi sowami jak mokry" nazywanie kolorw, ktrymi napisano zarwno pozytywnie, jak i negatywnie sowa, zajmuje wicej czasu. Sowa, ktre s nazwami emocji, wydaj si automatycznie przyciga uwag, co prze szkadza w nazywaniu kolorw. W uamku sekundy, jaki zabiera przeczytanie sowa, jego znaczenie emocjonalne jest wydobyte i ocenione, determinujc sposb nazwani.! i zakodowania. Po tej pierwszej automatycznej ewaluacji znaczeniY emocjonalnej informacji podlega ocenie w wietle naszych biecych celw i zainteresowa. Cele mog by za rwne 250

krtkoterminowe -jak spowodowanie wypadnicia pakarza z gry, by zakoczy mecz baseballowy - lub dugoterminowe - jak poprawne granie przez cay sezon baseballowy, by otrzyma wysze wynagrodzenie. Kiedy nasze dziaania nie pozwalaj nam osign celu - tak jak zdarzyo si w przypadku Donniego Moore'a - czujemy smutek, frustracj, rozczarowanie. Kiedy pozwol - przypumy, e Donnie Moore pokonaby Dave ; a Hendersona czujemy si szczliwi, czasem nawet wpadamy w eufori. Kiedy odnosimy biece dowiadczenie do naszych celw krtko- lub dugoterminowych, dokonujemy pewnego rodzaju refleksji i analizy - rozbudowanego kodowania ktre pomaga utrwali lad pamiciowy tego dowiadczenia. Mimo e pami zdarzenia emocjonalnego zwykle zyskuje zarwno na automatycznej ocenie wstpnej, jak i na pniejszej refleksji, jest z tym zwizany take pewien koszt. Rozwamy sytuacj wiadka napadu na bank. Uciekajc, zodziej wymachuje pistoletem. Czujc strach, wiadek natychmiast koncentruje si na broni. W zwizku z tym moe pniej odtworzy z pamici szczegowy wygld pistoletu, ale gdy policja zapyta, jak wyglda rabu, wiadek moe sobie przypomnie tylko niejasny obraz jego twarzy - zbyt mao, by pomc w ledztwie. Psychologowie nazywaj to zjawisko koncentracj na broni". Emocjonalnie pobudzajcy obiekt przyciga automatycznie uwag, nie zostawiajc wiele rodkw poznawczych, by zakodowa reszt sceny. Eksperymenty pokazay, e zazwyczaj ludzie pamitaj dobrze centralny punkt emocjonalnie nacechowanego zdarzenia kosztem pamici szczegw drugorzdnych. Korzyci wynikajce z pobudzenia emocjonalnego dla pniejszego przywoania pamiciowego istniej zarwno w przypadku wydarze negatywnych, jak i pozytywnych: pamitamy wicej wzlotw i upadkw naszego y25!

cia ni codziennych zdarze. Pozytywne dowiadczenia, tak samo jak negatywne, pamitane s bez naszej woli i czsto uporczywie powracaj. Okoo 90 procent studentw, ktrzy zapisywali emocjonalnie nacechowane zdarzenia w prowadzonych dziennikach, twierdzio, e pniej dowiadczali natrtnych wspomnie owych wydarze zarwno pozytywnych, jak i negatywnych i e im bardziej emocjonalnie naznaczone byo wydarzenie, tym czciej powracao. Rnica polega oczywicie na tym, e powracanie wspomnienia pozytywnego witamy z przyjemnoci - lubimy wygrzewa si w blasku niedawnego sukcesu zawodowego czy sportowego lub romantycznego spotkania - podczas gdy wspomnienia negatywne s po prostu intruzami. Psychologowie od dawna spieraj si, ktre zdarzenia - pozytywne czy negatywne - s lepiej pamitane. Mimo e jak dotd niewiele jest danych eksperymentalnych dotyczcych tego problemu, badania przeprowadzone w mojej pracowni przez Kevina Ochsnera ujawniy intrygujc rnic jakociow. Ochsner przedstawi studentom uniwersytetu seri fotografii pozytywnych, negatywnych i neutralnych, tj. przedstawiajcych np. umiechnite dziecko, znieksztacon twarz lub zwyky budynek. Uczestnicy badania mieli nastpnie rozpozna, ktre fotografie widzieli. Okazao si, e rozpoznaj trafniej fotografie pozytywne i negatywne ni neutralne i midzy tymi dwoma pierwszymi rodzajami nie byo prawie rnicy. Ale kiedy Ochsner spyta uczestnikw, dlaczego twierdz, e widzieli ju dan fotografi, zaczy ujawnia si rnice midzy pamici zdj pozytywnych i negatywnych. Rozpoznajc zdjcie pozytywne, osoby badane twierdziy, e zdjcia po prostu wydaj si znajome, natomiast rozpoznajc ncga tywne, mwili o szczegowych specyficznych wspomnieniach tego, co czuli i myleli, kiedy patrzyli pierwszy raz na dane zdjcie. Jeli rzeczywicie jest tak, e zdarzeni;] 252

negatywne pamitamy dokadniej ni pozytywne, istnieje ryzyko, e bd do nas uporczywie powraca bolesne szczegy tych dowiadcze, ktre najbardziej chcielibymy
zarjpflinie.

GDY WSPOMNIENIE BOLI

Prawdopodobiestwo tego, e bdziemy chronicznie nawiedzani przez jakie nieprzyjemne wspomnienie, zaley czciowo od tego, co stanie si po nim. W miar upywu czasu ukucie blu zwizane z negatywnymi wydarzeniami staje si mniej dotkliwe. Wszyscy przeylimy kiedy trudne chwile - mier kogo bliskiego, odrzucenie przez kochanka, porak w pracy - wydarzenia, ktre przysparzay nam cierpie jeszcze przez dugie dni i tygodnie. Krtko po takim wydarzeniu bdziemy ponownie je przeywa, stajc si chwilowo nieobecni duchem w biecej rzeczywistoci, jednak w kocu ten pierwotny bl maleje. Najnowsze dane wskazuj, e emocje negatywne prawdopodobnie trac swoj moc nawet szybciej ni pozytywne. W pewnym badaniu poproszono studentw, by zapisywali w dziennikach codzienne dowiadczenia, oceniali, na ile byy one przyjemne, oraz opisywali inne ich cechy, a nastpnie prbowali przypomnie sobie owe dowiadczenia i zwizane z nimi emocje w rnych odstpach czasu, zaczynajc od trzech miesicy, a koczc na czterech latach od zapisywania. Okazao si, e pami nieprzyjemnych zdarze blaka szybciej ni pami wydarze przyjemnych. Normalne wygaszanie bolesnych dowiadcze moe by spowolnione przez czynniki, ktre przypominaj nam trudne chwile. Wielki pisarz Gabriel Oarcfa Marquez zaczyna tym zjawiskiem jedn ze swych powieci Mio w czasach zarazy. To byo nieuniknione: zapach gorzkich

migdaw przypomina mu zawsze los trudnych mioci.' Cige przypominanie moe wzmocni pami przykrych szczegw do tego stopnia, e stanie si to nie do zniesienia. Reporterzy, kibice i media caymi miesicami mczyli Donniego Moore'a wspomnieniami home run" Hendersona, co nie pozwolio mu znale ukojenia w naturalnym procesie sabnicia ladu pamiciowego. Jego kolega z druyny, Brian Downing, oskara dziennikarzy e cigle przypominali Moore'owi to zdarzenie. Zrujnowalicie czowiekowi ycie przez jeden rzut - komentowa z pretensj, po otrzymaniu wiadomoci o samobjstwie Moore'a. - Suchalimy i czytalimy o tym jednym jedynym rzucie." Czynniki przypominajce nieprzyjemne zdarzenia mog take spowodowa, e zaczniemy angaowa si w co, co psychologowie nazywaj myleniem kontrfaktycznym" czyli generowa alternatywne scenariusze tego, co si mogo lub powinno byo wydarzy. Kady, kto kiedykolwiek inwestowa na giedzie, na pewno zna moc mylenia kontrfaktycznego. Siedzisz cen pewnych obiecujcych akcji, ktra stale ronie. Wreszcie zdobywasz si, by zainwestowa, i w krtkim czasie twoje najgorsze obawy si sprawdzaj: nastpuje korekcja rynku i w cigu kilku dni tracisz 20 procent zainwestowanych pienidzy. Patrzc bezradnie na spadajc warto akcji, zaczynasz aowa swego pochopnego dziaania. Gdyby tylko by troch bardziej cierpliwy i przeczeka zaamanie rynku, wyrzucasz samemu sobie, wspominajc momenty poprzedzajce twoj decyzj o zainwestowaniu pienidzy. Budzisz si w no cy, rozpamitujc t decyzj, wyobraajc sobie, jak bar dzo byby szczliwy, gdyby poczeka jeszcze jeden cz\ dwa dni. Takie gdybanie" czsto prowadzi do efektu zna nego wyniku, o jakim pisalimy w rozdziale 6. Mnie samemu te zdarza si takie mylenie kontrfak tyczne. Jeden z nieprzyjemnych incydentw, ktry je wy 254

woa, zdarzy si podczas niedawnej podry na konferencj na Florydzie w rodku zimy. Miaem wrci do Bostonu w pitek w nocy, ale usyszaem w radio, e nadcigaj burze niene, ktre na pewno spowoduj odwoanie lotw. Musiaem zdecydowa: czy skrci pobyt o jeden dzie i sprbowa dotrze do domu przed burzami, czy przeczeka z pogod na pnocy, wygrzewajc si przez par dni na florydzkim socu? Po pewnym wahaniu wybraem t pierwsz opcj. Moja strategia prawie zadziaaa: dostalimy pozwolenie na ldowanie w Bostonie i wydawao si, e dotr do domu, zanim rozptaj si burze. Jednak nagle warunki si pogorszyy i pilot nie zdoa wyldowa, polecielimy wic na lotnisko w Maine, gdzie nastpio awaryjne ldowanie. Tam dopiero rozpocza si moja osiemnastogodzinna odyseja: czekanie, ponowna prba ldowania w Bostonie, przekierowanie na lotnisko Kennedy'ego w Nowym Jorku i w kocu nocna jazda samochodem do Bostonu z kilkoma innymi zdenerwowanymi pasaerami. Dlaczego nie zostaem, by powygrzewa si spokojnie na socu? Cigle zadawaem sobie to pytanie, gdy sytuacja ulegaa pogorszeniu. Mylc o chwili, w ktrej zdecydowaem si przecign burz, wyobraziem sobie siebie samego telefonujcego do biura linii lotniczych i podejmujcego - jak okazao si poniewczasie - jedyn suszn decyzj pozostania na Florydzie troch duej. Uporczywe mylenie kontrfaktyczne jest tym bardziej dotkliwe, kiedy czowiek uwaa, e mg lub powinien by zrobi co, by zapobiec niepodanemu zdarzeniu. Na przykad przyjaci i krewnych osb, ktre popeniy samobjstwo, czsto nkaj myli, co mogli zrobi, by nie doszo do tragedii. Niektrzy wini si za to, e nie pomogli w odpowiednim czasie - mwi brytyjski specjalista w dziedzinie samobjstw, Mark Williams - i nieustannie zastanawiaj si, co mogli zrobi, by powstrzyma samo-

bjce." Nawet kiedy bliska osoba umiera w wyniku nieuleczalnej choroby, pogrona w aobie rodzina cigle rozpamituje wydarzenia poprzedzajce mier, czsto wci na nowo wspominajc sam koniec tak, jakby mogli dziki temu odwrci lub zmieni bieg zdarze". Pewna wdowa, nkana przez taki wanie typ mylenia warunkowego, tak je opisuje: Cigle przypominam sobie ostatni tydzie w szpitalu. Tak jakby w moim umyle pozosta} zdjcia tych zdarze." Owe codzienne odczucia potwier dzane s przez badania naukowe, w ktrych wykazano, e wydarzenia negatywne czciej prowadz do owego warunkowego mylenia typu gdybym tylko..." ni wydarzenia pozytywne. Tak tragiczne wydarzenia jak mier kogo bliskiego pra wie zawsze wywouj uporczywe mylenie kontrfaktyczne Jednak reakcja na inne rozczarowania i poraki nie musi by taka. Zaley ona, przynajmniej w pewnym stopniu, od przeszych dowiadcze, ktre ksztatuj nasz obraz same go siebie. Nawet cige przypominanie nieprzyjemnego zdarzenia nie musi wcale prowadzi do uporczywego gdy bania czy do stanu, w jakim pogry si Donnie Moore. Wemy na przykad przypadek Jeana Van de Velde. Ten przedtem nieznany - francuski golfista przycign uwage wiata sportu w lipcu 1999, kiedy to nieoczekiwanie pro wadzi w ostatniej rundzie prestiowego turnieju British Open. Do koca rundy pozosta tylko ostatni, osiemnast\ doek i wydawao si, e zwycistwo majcego trzypunk tow przewag Van de Velde'a jest ju przesdzone. Ty ko kompletna katastrofa moga go powstrzyma. Nagle jednak Van de Veldc zacz gra fatalnie: wybija pik n.i odlege obszary poronite krzewami lub do wody. Milio ny kibicw golfowych z niedowierzaniem patrzyo, jak osiemnasty doek koczy si wynikiem osiem, czyli tr/\ powyej par. Van de Velde znalaz si w sytuacji potrjne go remisu i w dogrywce przegra turniej. By to przykad

25 r.

najbardziej spektakularnej poraki lidera w historii profesjonalnego golfa. Analizujc ogrom klski, nastpnego dnia artykuy londyskich gazet przewidyway, e gorzkie wspomnienie tego zaamania bdzie drczy Van de Velde'a przez reszt ycia. Tak si jednak nie stao. Mimo e przez kilka dni po porace Van de Velde by wstrznity i rozczarowany, nie sta si winiem koszmarnych wspomnie, tak jak Donnie Moore. Nie nkao go te rozpamitywanie, co mgby lub powinien by zrobi, rozgrywajc ostatni doek. Zamiast tego wyjani powody kontrowersyjnych decyzji dotyczcych zagra - decyzji, ktre okazay si bdne i umieci to dowiadczenie w szerszej perspektywie, twierdzc, e golf jest tylko gr i tylko czci jego ycia. Van de Velde umia te cieszy si nag popularnoci, ktr zyska dziki uczestnictwu w turnieju o midzynarodowym statusie. Moe to mj temperament - mwi w kilka tygodni pniej, kiedy reporterzy pytali go, dziki czemu tak dobrze poradzi sobie z t sytuacj i unikn rozpamitywania nieszczsnego ostatniego doka - ale nie yj przeszoci." Odmienne losy Donniego Moore'a i Jeana Van de Velde'a wskazuj, e dugotrwae, uporczywe rozpamitywanie nie jest nieuniknion konsekwencj wszelkich niepowodze. Nasze reakcje na przeciwnoci losu i to, czy bdziemy nkani przez wspomnienia poraek, zale od oceny wydarze, w ktrych uczestniczymy. Kompilacja przeszych dowiadcze, ktra wpywa na ocen biecych zdarze, nazywana jest przez psychologw schematem ja",_Taki schemat konstruowany jest przez cae ycic ^zawiera wartociowanie cech naszej osobowoci. Rozstrzygnij, czy nastpujce sowa odnosz si do ciebie: smutny, optymistyczny, odnoszcy sukcesy, letargiczny. Oceny takie wymagaj konsultacji ze schematem ja", ktry zawiera odpowiednie informacje oparte na indywi257

dualnych dowiadczeniach i na zoonych obrazach rnych faz twojego ycia. Ludzie zdrowi pod wzgldem emo cjonalnym maj tendencj przypisywania sobie wikszej liczby cech pozytywnych ni negatywnych, natomiast ludzie z depresj przypisuj sobie wicej cech negatywnych. Depresja zwizana jest z wysoce negatywnym schematem ja", co prowadzi do chronicznego postrzegania siebie jako jednostki nieadekwatnej czy niepenowartociowej. Wielki rosyjski poeta Aleksander Puszkin w wierszu Przypomnienie opisa emocje zwizane z uporczywymi wspomnieniami, ktre wzmacniaj negatywny schemai samego siebie:
Kiedy dla miertelnikw ucichn dnia gwary I noc wpprzejrzyst szat Rozcigajc nad guchej stolicy obszary Spuszcza sen, trudw zapat: Wtenczas mnie samotnemu rozmyla godziny W ciszy leniwo si wlek, Wtenczas mnie ukszenia serdecznej gadziny Bezczynnemu sroej piek. Mary wr w myli, ktr tsknota przytacza, I trosk oblegaj roje; Wtenczas i Przypomnienie w milczeniu roztacza Przede mn swe dugie zwoje. Ze wstrtem i z przestrachem czytam wasne dzieje, Sam na siebie pomsty wzywam I serdecznie auj i gorzkie zy lej, Lecz smutnych rysw nie zmywam.

Negatywny schemat wasnej osoby uatwia powstanie depresji, gdy stanowi bogat sie informacji, ktra pomaga kodowa i pniej przypomina sobie negatywne zda renia. Kiedy pacjenci z depresj decyduj, czy sowa takie jak poraka" lub szczliwy" odnosz si do nich. pamitaj pniej wicej sw negatywnych, ale nie wic cej sw pozytywnych ni osoby zdrowe. Psycholoka z Hai wardu Patricia Deldin przeprowadzia badania, z ktrych 25 X

wynika, e osoby z depresj maj inny wzorzec aktywnoci mzgu podczas kodowania informacji pozytywnych i negatywnych ni osoby bez depresji. Pacjenci z depresj wykazywali silniejsze reakcje w odpowiedzi na negatywne ni na pozytywne informacje i to w wikszym stopniu ni w przypadku osb zdrowych. Rnice te, ujawniajce si w owych krtkich momentach, kiedy rodzi si nowy lad pamiciowy, prowadz do sytuacji, w ktrej atwiej jest przywoa wspomnienia negatywne, co - z kolei - moe pogbi depresj. W ten sposb powstaje bdne koo, z ktrego trudno si wyrwa. Nie wiemy, czy Donnie Moore mia wyjtkowo negatywny schemat ja" i czy to uczynio go ofiar uporczywych wspomnie, nie wiemy te, czy Jean Van de Velde mia z kolei bardzo pozytywny obraz samego siebie, ktry uchroni go przed owym sidmym grzechem pamici. Wiemy jednak, e pacjenci cierpicy na kliniczn depresj s szczeglnie podatni na uporczywo wspomnie. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Londyskim przez psychologa Chrisa Brewina i wsppracownikw pokazuj, e pacjenci z depresj znacznie czciej s nkani przez wspomnienia negatywnych dowiadcze ni osoby zdrowe. W jednym z bada na przykad Brewin pokaza, e prawie wszyscy pacjenci, ktrzy popadli w depresj na skutek niedawnej mierci kogo bliskiego, problemu ze zdrowiem czy molestowania lub napaci, przyznawali, e s nkani przez uporczywe wspomnienia zwizane z owymi zdarzeniami. Brewin studiowa take uporczywe wspomnienia u ludzi, ktrzy niedawno odkryli, e choruj na raka. Niektrzy z nich pogryli si w gbokiej depresji, inni wykazywali rednie nasilenie stanu depresyjnego, za jeszcze inni w ogle depresji nie przejawiali. Okazao si, e pacjenci z siln depresj znacznie czciej nawiedzani byli przez niechciane myli, dotyczce przede wszystkim cho259

roby, uszkodze ciaa i mierci, ni pacjenci ze rednia depresj oraz ci, ktrzy depresji nie mieli. Intensyfikacje uporczywoci pamici mona przypisa negatywnemu nastrojowi, ktry przewaa w stanie silnej depresji. Badania laboratoryjne pokazuj, e biecy nastrj wpywa na rodzaj przywoywanych wspomnie: w dobrym atwie] przypominamy sobie pozytywne dowiadczenia, natomiast w stanie pogorszonego nastroju obserwujemy od wrotn tendencj. Uporczywo negatywnych myli w przypadku pacjentw, u ktrych wykryto raka, mona take przypisa negatywnemu schematowi ja", przyczyniajcemu si do rozwoju samej depresji. Moliwe, e pacjenci owi maj wikszy zasb wspomnie negatywnych ni pacjenci, ktrzy s emocjonalnie odporni w obliczu diagnozy raka. I w tym przypadku mamy wic do czynienia z doskonaymi warunkami do powstania samonapdzajcego si cyklu, w ktrym negatywne schematy ja i obniony nastrj tworz podatny grunt dla uporczywe go przywoywania negatywnych wspomnie, ktre z kolei pogbiaj jeszcze depresj. Psycholoka z Uniwersytetu Michigan, Susan Nolen-Hoeksema i jej wsppracownicy ustalili, e ludzie majcy tendencj do rozpamitywania i obsesyjnie koncentrujcy si na swym biecym negatywnym nastroju i prze szych negatywnych zdarzeniach s szczeglnie podatni na uwizienie w takich samonapdzajeyeh si cyklach Ludzie skonni do takich analiz przechodz dusze okre sy depresji ni ci, ktrzy nie rozpamituj przeszoci W jednym z bada, przed trzsieniem ziemi wLoma Prieta, ktre w 1989 nawiedzio pnocn Zatok Kalifoi nijsk, Nolen-Hoeksema zmierzya nastrj i tendencje d" rozpamitywania u duej grupy studentw. Nastpnie zbadaa ich samopoczucie i reakcje emocjonalne w okre sie dni i tygodni po katastrofie. Okazao si, e studenci ktrzy przed katastrof mieli tendencj do rozpamiu

wania, czciej wykazywali objawy depresji w kilka tygodni po trzsieniu ziemi ni studenci bez takich skonnoci. Im intensywniej rozpamitywali samo zdarzenie, tym dusza i gbsza bya depresja. Nolen-Hoeksema zaobserwowaa podobne zjawisko u osb opiekujcych si miertelnie chorymi, ktre take naraone s na depresj. Opiekunowie wykazujcy tendencj do rozpamitywania obecnych i przeszych negatywnych zdarze, czciej popadali w depresj w okresie trwania choroby ni ci pozbawieni takich skonnoci. Badaczom zespou kierowanego przez Nolen-Hoeksem udao si ostatnio dokadniej ustali charakter powiza midzy rozpamitywaniem, depresj i pamici. Studentw, z ktrych cz bya w nastroju depresyjnym, poproszono o wykonanie dwch typw zada. Jedno z nich wymagao od uczestnikw rozpamitywania i koncentracji na obecnym nastroju, poziomie energii oraz przeszych dowiadczeniach, ktre doprowadziy do tego, e stali si takimi ludmi, jakimi s. Drugie zadanie, ktre polegao na wyobraeniu sobie twarzy Mony Lisy czy chmur tworzcych si na niebie, odcigao uwag studentw od ich nastroju i zmartwie. Nastpnie proszono studentw o przypomnienie sobie zdarze z przeszoci. Okazao si, e studenci o obnionym nastroju, gdy wykonywali zadanie wymagajce rozpamitywania, przywoywali wicej negatywnych wspomnie ze swego ycia, ni gdy wykonywali zadanie rozpraszajce. Tendencje do rozpamitywania mog te wyjania rnice w reakcjach na depresj midzy kobietami i mczyznami. Przez jeden miesic Nolen-Hoeksema badaa epizody depresji u kobiet i mczyzn. Zauwaya, e kobiety czciej ni mczyni rozmylaj nad swym depresyjnym stanem, za mczyni czciej angauj si w dziaania odcigajce uwag, spdzajc wicej czasu w pracy czy powicajc si jakiemu hobby. Silniejsza tendencja do
261

rozpamitywania przyczyniaa si do tego, e epizod\ depresji u kobiet byy dusze i bardziej dotkliwe ni u mczyzn. Znw mamy wic do czynienia z samonapdzajcym si cyklem: rozpamitywaniepami.-^depresja. Kobiety zastanawiay si, dlaczego s w depresji, co aktywizowao wiele negatywnych wspomnie dawnych sytuacji, w ktrych czuy si nieadekwatne lub widziay si w negatywnym wietle. Te nieprzyjemne wspomnienia pogarszay jeszcze i tak ju czarny nastrj, co prowadzio do duszych i gbszych depresji. Mczyni, dziki umiejtnoci angaowania si w inne dziaania, unikali wcignici;! w tak spiral. Wane jest, by odrni tu samodzielne rozpamitywanie bolesnych dowiadcze od mwienia o nich innym osobom. Rozpamitywanie bowiem zawiera rodzaj obsesyjnego powracania myli i wspomnie zwizanych z danym nastrojem czy sytuacj, co tylko pogarsza spraw Opowiedzenie o trudnych dowiadczeniach innym osobom moe za mie bardzo pozytywny efekt. Psycholog James Pennebaker i jego wsppracownicy z Uniwersytetu Tek saskiego przeprowadzili badania, w ktrych poproszone1 osoby, by przez kilka dni mwiy lub pisay o swoich trud nych dowiadczeniach. Narracje, ktre ludzie tworz w ta kich sytuacjach, przynosz niespodziewane korzyci. Nastrj poprawia si, polepsza si funkcjonowanie systemu odpornociowego, zmniejsza liczba wizyt u lekarza, wzni sta rednia ocen w przypadku studentw, spada liczba zwolnie lekarskich, a nawet rosn szans znalezienia no wej pracy w przypadku jej utraty. Mimo e powody takich zmian na lepsze s jeszcze tematem debat, wyniki te wskazuj, e ujcie wzburzonych emocji w form narracji wp> wa w znaczcy sposb na nasz stan nawet na poziom K fizjologicznym. Rnice midzy tworzeniem celowych narracji a nic ustannym rozpamitywaniem wida bardzo wyrazili'
262

w przypadku bardzo gbokiej lub suicydalnej depresji. Pacjenci cierpicy na depresj suicydaln maj trudnoci z utworzeniem spjnych narracji, gdy uporczywie przypominaj sobie i przerabiaj w mylach co, co brytyjski psycholog Mark Williams nazywa zbyt zgeneralizowanymi wspomnieniami". Kilka lat temu Williams rozpocz bacteTTia nad pamici autobiograficzn u pacjentw z depresj suicydaln, stosujc popularn technik sw-wskazwek. Sprbuj przypomnie sobie konkretne wydarzenie ze swego ycia dla kadego z nastpujcych sw: szczliwy, przykry, zy, udany. Dla wikszoci ludzi zadanie takie nie nastrcza adnych trudnoci. Na przykad ze sowem szczliwy" kojarzy mi si stan, w jakim byem, gdy moja crka Hannah w niedawnym meczu koszykwki w lidze czwartoklasistw zdobya sze punktw. Ze sowem przykry" kojarzy mi si stan, w jakim znajdowaa si moja koleanka, gdy zgubia slajdy, ktrych uywaem do moich wykadw na jej uniwersytecie. Williams zauway, e pacjenci z gbok depresj rzadko przywouj z pamici konkretne wydarzenia - zarwno w odpowiedzi na sowa pozytywne, jak i na negatywne - mimo e, jak pisaem wczeniej, wyniki bada Kevina Ochsnera wskazuj na nasz naturaln skonno, by szczegowo pamita zdarzenia negatywne. Pacjenci z depresj zamiast opisw konkretnych zdarze podawali podsumowania, takie jak: kiedy robi co le" w przypadku sowa przykry", lub mj ojciec" w przypadku sowa szczliwy". Williams zauwaa, e cige przywoywanie takich zgeneralizowanych wspomnie moe przyczyni si nawet do decyzji o samobjstwie. Negatywne wydarzenie, ktre okazuje si ostatni kropl przepeniajc miar, moe dziaa w ten sposb, e powoduje przywoanie i zatrzymywanie si nad oglnymi negatywnymi stwierdzeniami typu: Nigdy nic mi si nie udaje", czy Nikt nigdy mnie nie lubi". Takie uporczywe powracanie negatywnych opi263

sw samego siebie moe w kocu przyczyni si do zaamania i decyzji o odebraniu sobie ycia. Badania wzorcw aktywnoci mzgu u pacjentw z depresj dostarczaj pewnych wskazwek dotyczcych neurofizjologicznych podstaw uporczywych zgeneralizowanych wspomnie. Wyniki niektrych bada wskazuj na przykad na redukcj aktywnoci mzgu w pewnych obszarach lewego pata czoowego, szczeglnie na powierzchni bocznej (obszar czoowy, dorsolateralny) u pacjentw z depresj, zarwno wtedy, gdy odpoczywaj, jak i wtedy gdy wykonuj zadania poznawcze. Ci, ktrzy przeszli wylew w tych okolicach mzgu, czsto popadaj w depresj, podczas gdy pacjenci, ktrzy przeszli podobny wylew w okolicach prawego pata czoowego, zwykle nie wykazuj do niej skonnoci. Zatem w obszar w lewym pacie czoowym moe odgrywa wan rol w generowaniu emocji pozytywnych. Badania aktywnoci mzgu wskazuj, e podobne obszary lewego pata przedczoowego zaangaowane s;i w refleksj nad przeszymi dowiadczeniami oraz w wydobywanie ich specyficznych aspektw. W badaniach przeprowadzonych na uniwersytecie Yale psycholoka Marek! Johnson i jej wsppracownicy ustalili, e aktywno w lewej korze przedczoowej podczas wydobywania ladw pamiciowych bya najwiksza, gdy ludzie przypominali sobie szczegy przeszych zdarze. Jeli u pacjentw z gbok depresj kora mzgowa w tym obszarze pozo staje mniej aktywna, by moe to wanie stanowi przycz\ n przywoywania przez nich wspomnie zgeneralizowa nych. Osoba zdrowa jest w stanie skompensowa przypc mnienie sobie negatywnych zdarze przez przywoana pozytywnych dowiadcze. Jeli odrzucenie mojego artv kuu przez recenzentw czasopisma naukowego spowoduj-, przypomnienie innych przypadkw odrzucenia i konklu zje. e jestem kiepskim naukowcem, mog zaws/e pr/\

pomnie sobie inne artykuy, ktre zostay zaakceptowane entuzjastycznie. Wspomagany tymi pozytywami zaczynam znw wierzy w swoje moliwoci, decyduj si popracowa jeszcze nad artykuem i wysa go do innego czasopisma. Lecz gdybym mia depresj, nie bybym prawdopodobnie w stanie przypomnie sobie pozytywnych zdarze i uporczywe oglne refleksje, zgodne z obecnym nastrojem, mogyby mnie przytoczy. Mylabym: zawsze miaem problemy z przyjciem moich artykuw do najlepszych czasopism" lub: znw czuj, e nic mi si nie udaje", co tylko pogbioby moje przygnbienie. Ze funkcjonowanie obszaru lewego pata czoowego prawdopodobnie sprzyja powstawaniu takiego destruktywnego cyklu. Uporczywoci pamici sprzyja wic klimat rozczarowania, smutku i alu. Ale by zrozumie, od czego zaley sia tego sidmego grzechu pamici, musimy zaj si zagadnieniem samych dowiadcze traumatycznych.

DOWIADCZANIE PRZERAAJCYCH ZDARZE

Trzsienie ziemi, ktre przeyli w Sacai (...) byo tak strasznym dowiadczeniem, e wielu pozostawio otpiaymi; inni byli tak wstrznici tym okropnym widokiem, e nawet nie potrafili powiedzie, co wtedy czynili. Blasius, chrzecijanin i reporter, by tak przeraony, e jeszcze po dwch miesicach nie by cakiem sob i nie mg pozby si tego wspomnienia. Jeszcze wiele razy. nawet po latach, bd na nowo przeywa te zdarzenia w pamici czy w wyobrani - by moe nawet przez cae ycic, jeli tylko kto o tym wspomni.

W swej klasycznej siedemnastowiecznej rozprawie Anatomia melancholii'" brytyjski pisarz Robert Burton opisuje druzgocce konsekwencje psychologiczne dawnego trzsienia ziemi. Dowiadczenie Blasiusa i innych mieszkacw Sacai powtarzao si w naszej historii niezliczona

ilo razy. Traumatyczne wydarzenia prawie zawsze powoduj uporczywie nawracajce wspomnienia. W dwudziestym wieku szkodliwy wpyw traumatycznych dowiadcze na pami i inne funkcje umysowe zosta zauwaony podczas I wojny wiatowej. Lekarze zaczli le czy przypadki nerwicy frontowej, w ktrych onierze, ktrzy przeyli zagraajce yciu sytuacje, byli paraliowani nawracajcymi koszmarami sennymi i wspomnieniami swego spotkania ze mierci". Po wojnie rzd brytyjski utworzy komisj, ktrej zadaniem byo rozstrzygnicie, czy onierze, na ktrych wykonano egzekucj za tchrzostwo, w rzeczywistoci nie cierpieli na przypadki nerwicy frontowej. Druga wojna wiatowa spowodowaa now fal przypadkw tego rodzaju. Jednak to, co obecnie nazywamy nerwic pourazow, zostao zaakceptowane jako choroba i formalnie sklasyfikowane przez lekarzy dopiero po wojnie w Wietnamie. Szpitale i inne organizacje, ktrych za daniem bya opieka nad powracajcymi weteranami, zostay wrcz zalane przypadkami, w ktrych uporczywe wspomnienia wojenne i powracajce obrazy bitew uniemoliwiay weteranom podjcie normalnego ycia i ponown integracj ze spoeczestwem. Uporczywie nawracajce wspomnienia s konsekwen cj prawie wszystkich dowiadcze traumatycznych: woj ny, napaci, gwatw, molestowania seksualnego, trzsie ziemi i innych klsk naturalnych, tortur i wizienia w zych warunkach, wypadkw samochodowych. Mimo e takie zdarzenia mog wydawa si raczej rzadkie, badania epidemiologiczne wskazuj, e ponad poowa kobiet i pomni 60 procent mczyzn przeyje przynajmniej jedno traum;i tyczne wydarzenie tego typu w yciu. Powracajce wspomnienia, ktre s wynikiem tych dowiadcze, przybiera j najczciej posta wyrazistych obrazw percepcyjnych zachowujcych czasem z najmniejszymi szczegami wanie te cechy traumatycznego zdarzenia, ktre ofiara naj

bardziej chciaaby zapomnie. Mimo e przypomnienia mog dotyczy kadego z wrae zmysowych, zdecydowanie najczstsze s wspomnienia wzrokowe. Psycholoka z Oksfordu, Anke Ehlers, badaa wasnoci percepcyjne uporczywych wspomnie u ludzi, ktrzy przeyli molestowanie seksualne lub wypadek drogowy. Dla obu tych typw traumy wspomnienia obrazowe byy najczstsze u prawie wszystkich ofiar. Niektrzy pamitali pojedyncze zdjcia" traumatycznych incydentw, inni za wieloobrazowe fragmenty filmu. Jednak inne zmysy te mogy odgrywa pewn rol: ponad poowa zarwno ofiar molestowania, jak i wypadkw drogowych twierdzia, e wspomnienia mog przybiera posta zapachu, dwiku czy dotyku. Nerwica pourazowa ma silny zwizek z depresj. Chris Brewin porwna uporczywe wspomnienia u pacjentw po traumie i u pacjentw z depresj, ktrzy nie przeszli traumatycznego wstrzsu. U pacjentw z nerwic pourazow uporczywe wspomnienia i powracajce obrazy byy czstsze, ale natura owych wspomnie bya podobna u obu grup. Pacjenci po traumie dowiadczali take wikszej liczby dysocjacji, kiedy to zdawao im si, e s jedynie obserwatorami patrzcymi, jak wypadek zdarza si jakiej trzeciej osobie. " Badania ofiar traumatycznych wydarze pokazuj, e prawie wszyscy w cigu nastpnych dni i tygodni po wypadku nkani s uporczywymi wspomnieniami. Jednak, jak widzielimy w przypadku Jcana Van de Velde, nic u wszystkich stan ten cignie si przez miesice i lata. Ci, ktrzy nadal dowiadczaj uporczywych wspomnie przez lata lub nawet dziesitki lat po traumatycznym zdarzeniu i ktrzy z tego powodu nie mog powrci do normalnego funkcjonowania w codziennym yciu, diagnozowani s jako cierpicy na nerwic pourazow. W przypadku niektrych osb sia traumatycznego zdarzenia jest tak wielka, e wydaj si uwizieni w przeszo-

ci. Badania weteranw wojny w Wietnamie i ofiar molestowania seksualnego pokazuj, e osoby, ktre po trau matycznym wydarzeniu koncentruj si przede wszystkim na przeszoci, maj wyszy poziom dyskomfortu psychologicznego ni ci, ktrzy koncentruj si na teraniejszoci i przyszoci. Z kolei wysoki poziom przygnbienia jeszcze bardziej pobudza koncentracj na przeszoci, co koczy si podobnym, samonapdzajcym si cyklem, jaki obserwuje si w przypadkach depresji. Prawdopodobiestwo, e dana osoba nie bdzie potrafia wyrwa si z przeszoci, zaley po czci od tego, jak zareaguje bezporednio po traumatycznym zdarzeniu Przypomnijmy sobie straszliwe poary, jakie nawiedziy poudniow Kaliforni w 1993 roku, niszczc ogromna liczb domw, zagraajc yciu wielu osb i zmuszajc cae rzesze ludnoci do opuszczenia miejsc zamieszkania Alison Holman i Roxane Silver z Uniwersytetu Kalifor nijskiego w Irvine przeprowadziy wywiady z osobami ktre przeyy poary w pobliskich dzielnicach Los Ange les: Laguna Beach i Malibu-Topanga w kilka dni po kata strofie, a nastpnie w sze miesicy i w dwanacie mie sicy pniej. Bezporednio po poarach niektre z osb twierdziy, e maj zaburzenia poczucia czasu: miay wraenie, e czas si zatrzyma albo e teraniejszo nic stanowi ju cigoci z przeszoci i przyszoci. Osoby, ktre dowiadczay silnej czasowej dezintegracji" bezpo rednio po poarach, byy bardziej skonne do koncentro wania si na tych wydarzeniach i rozpamitywania ich w sze miesicy pniej. W rok po traumatycznych wy darzeniach te same osoby dowiadczay wyszego dy^ komfortu psychicznego ni ludzie, ktrzy w miesicacr midzy poarami a wywiadem byli zdolni koncentrov\;u si na teraniejszoci lub przyszoci. Dezintegracja c/a sowa w odpowiedzi na traumatyczne zdarzenie zapowia, dala wic pniejsze kopoty u ludzi, ktrzy zostali zabl<
26N

kowani w przeszoci, stali si winiami swych uporczy.wych wspomnie. Dugotrwae problemy psychologiczne mog by te wynikiem prb unikania mylenia o traumatycznym wydarzeniu bezporednio po nim. Cierpienie wywoane przez zdarzenie i zwizane z nim uporczywe wspomnienia w naturalny sposb prowadz do tego, e ludzie chc unika rzeczy, ktre im o tym przypominaj i - o ile to moliwe -wypieraj myli i wspomnienia zwizane z traum. W powieci Sarah Van Arsdale z 1995 r., Toward Arnnesia (W stron amnezji), gwna bohaterka, Libby, zostaa porzucona przez kochanka i prbuje poradzi sobie z nkajcymi j wspomnieniami wsplnego ycia. Tworzy plan ucieczki psychologicznej od wspomnie, ktre j nawiedzaj. Powie zaczyna si od sw: W Dniu wita Pamici zdecydowaam si popa w amnezj." Najpierw prbuje osign swj cel, po prostu nakazujc sobie zapomnienie: yam dziki mantrze: zapomnij, zapomnij, zapomnij", w kocu jednak ucieka przed rzeczami, ktre przypominayby jej wsplne ycie, ucieka przed wasn pamici, jadc kilkaset mil, do Kanady. Mimo e perspektywa zapomnienia moe wydawa si kojca po przeyciu jakiego rozczarowania czy traumy, takie prby mog mie take z stron. Rozwamy przykad osb z grupy wysokiego ryzyka uporczywych traumatycznych wspomnie, czyli personelu ratownictwa. Zaogi karetek pogotowia, straacy, ratownicy w przypadkach klsk ywioowych s czsto naraeni na nieprzyjemne, czasem przygnbiajce dowiadczenia. W badaniu przeprowadzonym wrd sanitariuszy z karetek pogotowia Anke Ehlers i jej wsppracownicy zauwayli, e waciwie wszyscy oni nkani s przez wspomnienia jakich wydarze zwizanych z prac. Najczstszymi przypadkami wywoujcymi pniej takie wspomnienia byy zgony dzieci lub znajomych, mier w wypadkach, powane poparz-

nia oraz nieudane prby ratowania ycia. Jednak mimo powszechnoci uporczywych traumatycznych wspomnie wrd pracownikw pogotowia ratunkowego tylko jedmt na pi osb w prbie badanej przez Ehlers mona byo sklasyfikowa jako cierpic na nerwic pourazow. Czsto ich pocztkow reakcj byy prby zapomnienia trau matycznego wydarzenia. Miay one tendencj do interpretowania przypomnie traumatycznych wydarze jako dowodu psychicznego rozprzenia, popadania w szalestwo Zamiast od razu na pocztku da sobie rad z traumatycznym zdarzeniem, ludzie ci uciekali w mylenie yczeniowe, czasem prbujc w swych fantazjach zmieni przeszo lub udawa, e nic si nie stao. Jednak prby unikania przykrych wspomnie koczyy si jeszcze silniejszym rozpamitywaniem i cierpieniem w miar upywu czasu. Obserwacje te zgodne s z wynikami nowatorskich bada eksperymentalnych przeprowadzonych przez har wardzkiego psychologa Daniela Wegnera, dotyczcych paradoksalnego efektu prb stumienia niechcianych myli. W swych eksperymentach Wegner prosi badanych, by nie myleli na podany temat - mogo to by co emocjonalnie neutralnego, jak na przykad biay niedwied lub co osobicie angaujcego, jak dawna mio. Wegner wykaza, e po okresie stumienia myli na dany temai badani zwykle manifestowali tzw. efekt powracania: to znaczy, e po upywie pewnego czasu myleli o zakazanym przedmiocie czciej i intensywniej, ni gdyby nigdy nic prbowali tumi mylenia na jego temat. Mimo e po wstrzymywanie si od mylenia na przykry temat moe wydawa si sensown strategi radzenia sobie - kornen tuje Wegner - prby zapomnienia nie tylko przeduaj:! cierpienie, ale jeszcze je pogbiaj." Pogldy Wegner,! zgodne s z badaniami pokazujcymi, e po obejrzeniu drastycznych filmw ludzie, ktrych poinstruowano. b\ stumili myli zwizane z filmem, pniej dowiadczaj.! 270

wikszej liczby niechcianych przypomnie ni ci, ktrzy nie prbowali tumi myli. Prby unikania mylenia o tragicznym wydarzeniu s czste u tych, ktrzy je przeyli, ale prowadz raczej do pogorszenia, a nie zaagodzenia pniejszych problemw uporczywych wspomnie. Jedn z moliwych przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, e ponowne przeywanie w wyobrani traumatycznego przeycia w bezpiecznym pod innymi wzgldami kontekcie moe zagodzi nieco pocztkowe cierpienie. Powtarzanie kadego bodca czy dowiadczenia powoduje efekt zwany przez badaczy habituacj - czyli zredukowaniem fizjologicznej reakcji na bodziec. Jeli usyszycie gony dwik podawany w regularnych odstpach czasu, pocztkowa reakcja fizjologiczna bdzie silna, ale nastpnie zaobserwujemy jej osabienie. To samo mona powiedzie o traumatycznych wspomnieniach: wielokrotne dowiadczanie takiego wspomnienia w bezpiecznym otoczeniu moe osabi pocztkow siln reakcj fizjologiczn na traum. Prby stumienia pamici nieprzyjemnych zdarze uniemoliwiaj w normalny proces habituacji. Stumione wspomnienia zachowuj moc, ktra zwiksza uporczywo ich powracania. By moe nie jest wic zaskoczeniem fakt, e prby zwalczania uporczywoci w terapii osb, ktre przeyy traumatyczne wydarzenie, prawie zawsze koncentruj si na tym, by pozwoli pacjentom na ponowne jego przeycie w bezpiecznym otoczeniu i pod opiek terapeuty. Jednym z najbardziej skutecznych podej okazay si terapie wyobraeniowej ekspozycji: pacjenci s wielokrotnie poddawani dziaaniu bodcw skojarzonych z ich traumatycznymi przeyciami; przywouj i ponownie przeywaj wyraziste wyobraenia wypadkw. W pocztkach lat osiemdziesitych bostoski psycholog Tcrrencc Keane i jego wsppracownicy donosili, e terapia ekspozycji redukuje poziom lku i czstotliwo niechcianych wspomnie u weteranw

wojny w Wietnamie, natomiast inni badacze twierdzili, e podobne efekty uzyskuje si u osb, ktre dowiadczy} molestowania seksualnego. W pniejszych badaniach bezporednio porwnano terapi ekspozycji wyobraeniowe) z innymi technikami, ktre nie zawieray wielokrotnego ponownego dowiadczania traumatycznych zdarze, takimi jak doradztwo wspierajce. Naukowcy z grupy Keane'a i inny zesp kierowany przez psycholok Edn Foa stwierdzili, e najwiksz redukcj liczby niechcianych wspomnie, retrospekcji i innych symptomw nerwicy pourazowej uzyskiwano za pomoc terapii ekspozycji. Psychiatra Stevan Weine i jego wsppracownicy ostatnio opisali podobne podejcie do redukcji uporczywoci wspomnie u ludzi, ktrzy byli ofiarami represji w pastwach totalitarnych. Uchodcy, ktrzy przed kilku laty uciekli przed czystk rasow w Boni-Hercegowinie, czsto wykazywali klasyczne objawy nerwicy pourazowej, cz nie z przytaczajcymi uporczywymi wspomnieniami. We ine i jego wsppracownicy badaj skuteczno podejcia, ktre nazywaj terapi wiadectw, a ktre polega na tym. e ofiary opowiadaj i ponownie przeywaj traumatyczne zdarzenia i prbuj odnie je do analogicznych sytu acji, w ktrych ofiarami byli inni czonkowie ich spoeczen stwa. Grupa Weinego zebraa wspomnienia ofiar w archi wum przekazw ustnych, ktre zostao udostpnione innym pacjentom jako cz procesu terapii wiadectw W takim kontekcie, kiedy ofiary wyranie widz, e ich wspomnienia staj si czci zbiorowego poznawani;' przeszoci - pisze Weine -wasne wyznanie moe zmnici szy indywidualne cierpienie, nawet wtedy, gdy ofiary im szukay terapii traumy." Wstpne wyniki wskazuj, e te rapia wiadectw rzeczywicie redukuje czsto powraca jcych natrtnie wspomnie u boniackich uchodcw. Rezultaty te zgodne s take z wynikami bada James< Pcnnebakera dotyczcych dobroczynnych skutkw wy/na
272

nia rozczarowa, strat i innych negatywnych dowiadcze. W krtkiej skali czasu uporczywe wspomnienia s waciwie nieuchronn konsekwencj trudnych dowiadcze. Jednak na dusz met konfrontacja, wyznanie i integracja tego, co najchtniej wyrzucilibymy z pamici, jest najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie z uporczywoci.

BIOLOGICZNE PODSTAWY UPORCZYWOCI

W lepszym zrozumieniu, dlaczego traumatyczne zdarzenia s przyczyn tak silnej uporczywoci wspomnie, pomoe nam opis orodkw nerwowych zaangaowanych w zapamitywanie. W reakcji na traumatyczne zdarzenia najwaniejsz rol peni maa struktura mzgowa o ksztacie migdaa, zwana ciaami migdaowatymi. Znajduje si ona w gbokich warstwach pata skroniowego i ssiaduje z hipokampem, jednak funkcje penione przez obie te struktury s zupenie odmienne. Przypomnijmy, e gdy uszkodzony jest hipokamp i otaczajce go obszary kory mzgowej, osoba prawie zawsze cierpi na zgeneralizowane zaburzenia procesu zapamitywania nowych epizodw wasnego dowiadczenia i pniejszego ich przywoywania. Natomiast uszkodzenie cia migdaowatych nie przynosi takich zgeneralizowanych efektw pamiciowych. Pacjenci, u ktrych struktura ta jest uszkodzona, nie maj wikszych trudnoci <W zapamitywaniu i przypominaniu sobie swych dowiadcze. Jednak ich pami nie korzysta z aspektu emocjonalriego, ktry zwykle towarzyszy zapamitywaniu i pomaga w pniejszym wydobyciu. Rozwamy na przykad, co si dzieje, gdy zdrowy czowiek oglda sekwencj slajdw, ktra zaczyna si zupenie zwyczajnie - mama odprowadza dziecko do szkoy - a pniej wydarza si co, co wywouje silne emocje: dziecko zostaje potrcone przez samochd. W pniejszym tecie pamici zdrowi ludzie pamitaj le-

piej wydarzenie wzbudzajce emocje ni wydarzenia zwyczajne. Pacjenci z uszkodzonymi ciaami migdaowatymi wprawdzie pamitaj zwyczajne zdarzenia tak samo dobrze jak ludzie zdrowi, ale nie wykazuj lepszego zapamitywania wydarze wzbudzajcych emocje. Cech charakterystyczn osb z uszkodzonymi ciaami migdaowatymi jest zaburzenie reagowania strachem. Pacjenci z wielkim trudem ucz si ba w sytuacjach, ktre normalnie napawaj lkiem. Na przykad ofiara gwatu odczuwa strach i zdenerwowanie za kadym razem, gdy przejeda obok parku, w ktrym zostaa zgwacona. Park nie wzbudza sam z siebie reakcji strachu, jednak dla ofiary sta si nierozerwalnie zwizany z traumatycznym wydarzeniem. Badacze stworzyli procedury warunkowania, ktre wykorzystuj ten efekt. Ludzie lub zwierzta poddawani s dziaaniu pocztkowo nie wzbudzajcych lku bodcw, ktre s kojarzone ze zdarzeniem wywoujcym strach. Procedury te oparte s na wynikach synnych eksperymentw nad warunkowaniem przeprowadzonych na pocztku dwudziestego wieku przez rosyjskiego fizjologa Iwana Pawowa. Psy Pawowa uczyy si reakcji linienia na dwik dzwonka, gdy dwik ten zosta uprzednio skojarzony z pozytywnym zdarzeniem otrzymywania poywienia. Podobnie jest z reakcj strachu. Wyobra sobie, e widzisz seri kolorowych slajdw i e za kadym razem gdy ogldasz niebieski slajd, rozbrzmiewa nagy, gony i nie przyjemny dwik. Ju po kilku takich prezentacjach po jawienie si niebieskiego slajdu zacznie wywoywa reakcj emocjonaln w oczekiwaniu na okropny dwik. Reakcj t mierzy si, monitorujc oporno elektryczna skry, ktra moe by przyblionym wskanikiem pobu dzenia emocjonalnego. Kiedy pacjenci z uszkodzonymi ciaami migdaowatymi poddawani byli podobnym procedurom warunkowania, n V < wykazywali adnych oznak strachu czy pobudzenia emo 274

cjonalnego, gdy pokazywano im niebieski slajd. Psycholoka Elizabeth Phelps nagraa na wideo pewn pacjentk, ktra wanie poddawana bya takiemu warunkowaniu. Pacjentka bardzo dobrze wiedziaa, e gdy pojawia si niebieski slajd, zabrzmi te nieprzyjemny dwik. Niebieski slajd, gony dwik", powiedziaa z pewnoci siebie do doktor Phelps. Mimo to pacjentka nie wykazywaa adnych oznak wyuczonego strachu - czyli fizjologicznego pobudzenia w odpowiedzi na niebieski slajd - w adnym momencie procedury warunkowania. Wyniki te zgodne s z rezultatami wielu bada przeprowadzanych na szczurach i innych zwierztach dowiadczalnych, ktre dowodz, e uszkodzenie cia migdaowatych prowadzi do niemonoci uwarunkowania reakcji strachu. Kiedy normalny szczur otrzymuje wstrzs elektryczny po usyszeniu okrelonego tonu, wkrtce bdzie zachowywa si tak, jakby si ba ju po usyszeniu samego tonu. Neurofizjolog Joseph LeDoux, autor pionierskich bada nad warunkowaniem strachu, w ten sposb opisuje przeraonego szczura:
Ju po bardzo niewielu przypadkach jednoczesnego podania dwiku i wstrzsu szczur zaczyna si zachowywa tak, jakby si bal, kiedy syszy dwik: zatrzymuje si i przyjmuje charakterystyczn zastygnit pozycj - przykurczajc si i pozostajc bez ruchu, poza rytmicznymi ruchami klatki piersiowej koniecznymi przy oddychaniu. Futro szczura jey si, wzrasta cinienie krwi i ttno, a do krwi wydzielane s hormony zwizane ze stresem. Takie i inne uwarunkowane reakcje u kadego szczura przejawiaj si waciwie w ten sam sposb. (LeDoux, The emotional brain", 1W6. s. 141-142)

LeDoux i inni odkryli, e selektywne uszkodzenie okrelonych obszarw w ciaach migdaowatych eliminuje powysze oznaki strachu. Grupa LeDouxa wykazaa take. e lady pamiciowe wytworzone przez zdrowe zwierzta podczas warunkowania strachu s niezwykle trwae - bv 275

moe nawet niezacieralne. W poczeniu z wynikami bada pacjentw z uszkodzeniami mzgu obserwacje te sugeruj, e ciaa migdaowate peni wan funkcj w procesie generowania uporczywych wspomnie, ktre pniej nkaj uczestnikw traumatycznych wydarze. Jak twierdzi LeDoux, funkcja cia migdaowatych moe polega na kierowaniu ocen znaczenia napywajcych informacji dla osobnika, co jest esencj reakcji emocjonalnej. Porwnuje ciaa migdaowate do piasty koa: otrzymuj one surow informacj sensoryczn ze wzgrza, ktre jest gwn podkorow stacj przekanikow, a take bardziej przetworzone informacje z obszarw korowych wyszego rzdu oraz sygnay z hipokampa dotyczce oglnego kontekstu danego zdarzenia. Na podstawie tego zbioru informacji ciaa migdaowate mog sygnalizowa pojawienie si zdarzenia znaczcego. Ciaa migdaowate maj take znaczny wpyw na ukad hormonalny, ktry aktywizuje si, gdy mamy do czynienia ze zdarzeniami wzbudzajcymi strach czy inne emocje. Wydzielanie hormonw zwizanych ze stresem, takich jak adrenalina i kortyzol, mobilizuje mzg i ciao w obliczu zagroenia czy innych rde stresu, a take powoduje lepsze utrwalenie danego dowiadczenia w pamici (prawdopodobnie wpywajc na aktywno hipokampa). Kiedy jednak nastpuje uszkodzenie cia migdaowatych, hormony zwizane ze stresem nie powoduj polepszeni;: zapamitywania. Moemy wic powiedzie, e struktura ta reguluje, czy moduluje, utrwalanie w pamici poprze/ pobudzanie wydzielania hormonw, ktre pozwalaj na szybk reakcj, a jednoczenie powoduj wyraziste - czasem take uporczywe - pamitanie zagraajcych cz\ traumatycznych sytuacji. Techniki obrazowania aktywnoci mzgu dostarczaj nowych danych dotyczcych roli cia migdaowatych i in nych struktur mzgowych w powodowaniu uporczywo 27(>

wspomnie wydarze traumatycznych. Kilka bada, w ktrych wykorzystano pozytronow tomografi emisyjn (PET) i czynnociowy rezonans magnetyczny (fMRI), pokazao, e ciaa migdaowate s szczeglnie silnie aktywizowane poprzez prezentacj bodcw awersyjnych: zdj zmasakrowanych cia, sekwencji filmowych przedstawiajcych traumatyczne zdarzenia, a nawet twarzy z wyrazami strachu lub gniewu. Owe badania, wykorzystujce obrazowanie pracy mzgu, s szczeglnie interesujce, gdy samo ogldanie twarzy wyraajcej strach nie zawsze wzbudza reakcj emocjonaln u patrzcego. Eksperymenty przeprowadzane przez Paula Whalena, neurofizjologa z Uniwersytetu Wisconsin, i jego wsppracownikw dowodz, e nawet gdy twarze wyraajce emocje s prezentowane tak krtko, e ludzie nie potrafi wiadomie rozpozna ekspresji - tzn. uczestnicy bada twierdzili, e twarz, ktr widzieli, nie wyraaa adnych emocji - pobudzenie aktywnoci w ciaach migdaowatych jest nadal wiksze dla twarzy wyraajcych strach ni dla twarzy wyraajcych rado. Te i podobne wyniki bada upowaniy Whalena do twierdzenia, e ciaa migdaowate wczaj si" w obecnoci bodcw sygnalizujcych potencjalne zagroenie. Kiedy na skutek jakiego zagraajcego czy nieprzyjemnego wydarzenia aktywno nerwowa w ciaach migdaowatych wzrasta, na podstawie wielkoci tego wzrostu mona przewidzie, jak dobrze osoba zapamita dane wydarzenie. Larry Cahill i James McGaugh na Uniwersytecie Kalifornijskim w Irvine wykonali pozytronow tomografi emisyjn na osobach, ktre oglday filmy zawierajce zarwno neutralne, jak i nieprzyjemne wydarzenia. Po pewnym czasie uczestnikw badania poproszono o przypomnienie sobie epizodw ukazanych w filmie. Poziom aktywnoci w ciaach migdaowatych by silnie zwizany z liczb pamitanych nieprzyjemnych wydarze: im

wiksza aktywno w ciaach migdaowatych, tym wiece; negatywnych zdarze pamitali badani. Taka zaleno nic zachodzia dla incydentw neutralnych (co ciekawe, poziom aktywnoci w hipokampie korelowa z jakoci pamici dla zdarze neutralnych, a nie awersyjnych). Badania wykorzystujce obrazowanie aktywnoci neuronalnej pokazay take, e - podobnie jak u szczurw i innych zwierzt laboratoryjnych - take u czowieka ciaa migdaowate uaktywniaj si podczas warunkowania re akcji strachu. Nie jest wic zaskoczeniem, e w kilku badaniach u ludzi, ktrzy przeyli traumatyczne wydarzenia, takich jak onierze walczcy w Wietnamie czy ofiar\ molestowania seksualnego, zaobserwowano aktywacj cia) migdaowatych podczas przywoywania wydarze, ktrych wspomnienia drczyy ich na co dzie. W badaniach tych udokumentowano podwyszon aktywno take w kilku innych obszarach mzgu, o ktrych wiadomo, e peni wane funkcje w reakcjach strachu i lku. Jeden z nich znajduje si w gbi obszaru czoowego, inny za blisko kraca pata skroniowego. Obserwacje te mog pomc w wyjanieniu, dlaczego uporczywe wspomnienia traumy czsto naadowane s strachem i lkiem, podobnie jak wydarzenia bdce ich rdem. Zgodnie z badaniami na zwierztach, w ktrych zauwaono rol hormonw zwizanych ze stresem w warunkowaniu reakcji strachu, badania ofiar czy wiadkw traumatycznych wydarze wykazay, e hormony te peni take rol w nkajcych owe osoby wspomnieniach. Kiedy poziom hormonw zwizanych ze stresem zwiksza si podczas dowiadczania emocjonujcego wydarzenia, pobudzaj one wydzielanie pewnego typu substancji zwanych katecholaminami. Badacze skupili si przede wszystkim na roli noradrenaliny, jednej z najwaniejszych katecholamin. Kilka bada weteranw wojny w Wietnamie i ofiar molestowania seksualnego pokazao, e im wyszy 278

poziom noradrenaliny (mierzonej w prbkach moczu), tym czciej traumatyczne wydarzenia powracaj we wspomnieniach. Co wicej, kiedy pacjentom podano johimbin, substancj, ktra podwysza poziom noradrenaliny "*w pewnych obszarach mzgu, ponad poowa z nich dowiadczya bardzo wyrazistych przypomnie traumatycznego wydarzenia, czsto z towarzyszcym mu poczuciem strachu, a nawet paniki. Johimbin mona kupi bez recepty w aptekach i sklepach ze zdrow ywnoci, gdzie reklamuje si j jako afrodyzjak, rodek polepszajcy potencj u mczyzn i oglnie dodajcy energii. Kilku pacjentw zdiagnozowanych jako cierpicych na nerwic pourazow po zayciu johimbiny dowiadczyo nagych nawrotw pamici i atakw paniki. Mylaem, e wariuj - mwi pewien weteran wojenny, ktry zay johimbin jako afrodyzjak, a zamiast efektw w postaci zwikszonej potencji zosta osaczony przez obrazy walk, w ktrych bra udzia. - Nagle wydao mi si, e mj towarzysz jest ranny, a ja jestem lekarzem i musz go ratowa." Mimo e efekty johimbiny najbardziej dramatyczne s w przypadku osb cierpicych na nerwic pourazow, badania pokazay, e podanie tej substancji zdrowym ochotnikom podczas ogldania filmw przedstawiajcych zdarzenia wywoujce silne emocje polepsza pniejsze przywoanie tych zdarze, prawdopodobnie poprzez zwikszenie poziomu noradrenaliny podczas ich kodowania. Noradrenalina dostarcza chemicznej iskry", ktra potem moe stanowi zapalnik dla niechcianych wspomnie. Zrozumienie chemicznych i hormonalnych podstaw uporczywoci pamici take dostarcza wskazwek, jak zapobiega jej farmakologicznie. Jeli johimbina czy inne substancje, ktre zwikszaj wydzielanie hormonw zwizanych ze stresem i noradrenaliny, zwikszaj take upor-

czywo, to mona przypuszcza, e substancje, ktre obniaj poziom tych hormonw, powinny rwnie agodzi uporczywo pamici. Poparcie dla takiej tezy Larry Cahill i James McGaugh uzyskali w badaniu, w ktrym uyto substancji blokujcej receptory (beta-blokera) zwanej_propranololem, blokujcej wydzielanie hormonw zwizanych ze stresem. Jedna grupa uczestnikw eksperymentu ogldaa pokaz slajdw przedstawiajcych codzienne zdarzenia, natomiast drugiej grupie midzy zdarzeniami codziennymi pokazano take zdarzenie nacechowane emocjonalnie. Poowa uczestnikw z kadej grupy otrzymaa propranolol, natomiast drugiej poowie podano placebo. Okazao si, e osoby, ktre otrzymay propranolol, pamitay przedstawiane zdarzenia zwyczajne tak samo dobrze jak grupa placebo. Jednak midzy tymi grupami ujawnia si jedna wana rnica: pami zdarzenia wywoujcego emocje bya znacznie lepsza w grupie placebo, ale w grupie, ktrej podano propranolol, nie rnia si od pamici codziennych zdarze. Propranolol zablokowa wic efekt polepszenia pamici na skutek pobudzenia emocjonalnego. Pojawia si wic interesujca moliwo, e beta-blokery, takie jak propranolol, podane osobom, ktre przeyy traumatyczne zdarzenie, zagodz uporczywo wspomnie tego zdarzenia. By moe substancje te mona byoby podawa zawczasu, np. ratownikom przed wejciem na teren katastrofy, co w ogle zahamowaoby tworzenie si wspomnie, ktre pniej mogyby sta si uciliwe. S to moliwoci bardzo obiecujce, szczeglnie w obliczu faktu, e uporczywe wspomnienia mog na dugo paraliowa. W przypadku personelu ratowniczego i medycznego, ktry cigle naraony jest na dowiadczenia potencjalnie traumatyczne, podawanie beta-blokerw przed akcj ratownicz mogoby sprawi, e ten ogromnie stresujcy zawd stanie si bardziej znony. 280

Jednak strategia owa niesie ze sob take pewne ryzyko. Widzielimy, e prby unikania mylenia o traumatycznych zdarzeniach czsto obracaj si przeciwko nam. Niechciane wspomnienia musz zosta zauwaone, a dopiero potem mona stawi im czoo, pracowa nad nimi, by nie nkay nas w przyszoci. Natrtne wspomnienia traumatycznego zdarzenia s oznakami zaburzonej psychiki, ktrej trzeba powici uwag, by moga znw normalnie funkcjonowa. Beta-blokery mog uatwia osobom, ktre przeyy traumatyczne zdarzenie, stawienie czoa i zintegrowanie nieprzyjemnych wspomnie, co moe sprzyja dugofalowej adaptacji. Jest jednak take moliwe, e zadziaaj przeciwko normalnemu procesowi zdrowienia: traumatyczne wspomnienia nie bd pojawia si bowiem w wiadomoci na tyle silnie, by zwrci na siebie uwag i zmusi czowieka, by si z nimi upora. Podawanie beta-blokerw moe wic wiza si z wyborem: krtkoterminowa redukcja dotkliwoci traumatycznych wspomnie za cen dugoterminowego wzrostu uporczywoci i innych objaww traumy, z ktrymi nie poradzono sobie w odpowiednim momencie. Mimo caej swej destruktywnej siy uporczywo bowiem peni wan funkcj: zdarzenia, z ktrymi musimy si upora, pojawiaj si w naszym umyle z si, ktr trudno ignorowa. Sidmy grzech pamici - tak jak pozostae sze - nie jest jedynie niewygod czy uciliwoci, lecz raczej przejawem jednej z najwikszych zalet ludzkiego umysu.

Rozdzia 8 SIEDEM GRZECHW: WADY CZY ZALETY?

Ludzie uwielbiaj narzeka na swoj pami. Kiedy poznaj now osob i rozmowa zmierza w stron tematw zwizanych z moj prac, ju wiem, co zaraz nastpi. Powinien pan bada mnie", mwi prawie zawsze mj rozmwca, szczeglnie jeli jest po czterdziestce. Potem zwykle nastpuje opis irytujcych przykadw roztargnienia, niemoliwoci przypomnienia sobie nazwiska itd., a nastpnie westchnienie ulgi, gdy mwi, e takie problemy z pamici s zjawiskiem powszechnym. Wanie ta powszechno niedoskonaoci pamici, bogato zilustrowana w poprzednich rozdziaach, moe prowadzi do wniosku, e Matka Natura popenia jaki kolosalny bd, obciajc nas tak kiepsko dziaajcym systemem. John Anderson, psycholog poznawczy z Uniwersytetu Carnegie-Mellona, tak podsumowuje popularne przekonanie, e grzechy pamici odzwierciedlaj bdn konstrukcj tego systemu: Przez wiele lat uczestniczylimy w dyskusjach z naukowcami zajmujcymi si sztuczn inteligencj, dotyczcych perspektyw wykorzystania systemu poznawczego czowieka jako modelu dla systemw sztucznej inteligencji. Niezmiennie w owych dyskusjach padaa uwaga: Oczywicic nie chcielibymy, by nasz system wyposaony by w co tak nierzetelnego jak ludzka pami." Istnieje pokusa, by zgodzi si z tak opini, szczeglnie w sytuacji gdy wanie spdzilimy cale godziny, szu2S2

kajc zawieruszonych gdzie kluczy, przeczytalimy statystyki dotyczce przypadkw zamknicia w wizieniu niewinnych ludzi z powodu bdnych zezna naocznych wiadkw, czy obudzilimy si w nocy pod wpywem uporczywie powracajcego wspomnienia pomyki popenionej w pracy. Jednak, podobnie jak Anderson, sdz, e taka opinia jest bdna. Bdem jest uwaanie siedmiu grzechw pamici za wynik zej konstrukcji systemu pamici, ktra czyni go ma zupenie nieprzydatnym. Wrcz przeciwnie: sdz, e siedem grzechw to produkty uboczne przystosowawczych cech pamici; to cena, jak musimy zapaci za procesy i funkcje, ktre s pod wieloma wzgldami niezbdne. Na poparcie tej tezy chciabym przedstawi dowody z wielu rde, midzy innymi z dziedziny biologii i psychologii ewolucyjnej. Psychologia ewolucyjna ostatnio staa si polem gorcych dyskusji. Naukowcy zwizani z tym podejciem, prbujc wyjani aspekty poznania i zachowania, opieraj si na ideach Darwina dotyczcych doboru naturalnego i twierdz, e nie mona w peni zrozumie umysu bez przyjcia perspektywy ewolucyjnej. Wydaj si zgodni, e umys jest zbiorem wyspecjalizowanych zdolnoci, ktre powstay w drodze ewolucji, by radzi sobie z okrelonymi wyzwaniami rodowiska, i e najwaniejszym mechanizmem odpowiedzialnym za zoon konstrukcj umysu jest dobr naturalny. Teoretycy tego podejcia twierdz take, e struktura umysu jest w duej czci okrelona przez wrodzone zoone programy genetyczne. Z takiej perspektywy zadaniem psychologii jest co, co jeden z psychologw poznawczych i ewolucyjnych, Steven Pinker, nazywa odwrotn inynieri":
Zgodnie z zasadami zwykej inynierii projektuje si maszyny, ktre maj co wykonywa; odwrotna inynieria polega na odtwarzaniu. w jakim celu zaprojektowano dana maszyn. Odwrotna inynieri

uprawiaj jajogowi w firmie Sony, kiedy Panasonic wprowadza now\ produkt, i vice versa. Kupuj jeden egzemplarz, przynosz do labora torium, bior rubokrt i prbuj odgadn, do czego su wszystkie czci i jak s zoone, eby urzdzenie dziaao.

Z kolei krytykw podejcia ewolucyjnego niepokoi kilka aspektw teoretyzowania opartego na zasadach ewolucji. Na przykad martwi ich, e teorie te s w duej mierze spekulacjami nie popartymi rzetelnymi danymi empirycznymi. Kwestionuj w ogle moliwo odpowiedniej weryfikacji teorii ewolucyjnych, ktra pozwoliaby na zrozumienie pochodzenia okrelonej zdolnoci, i podaj w wtpliwo sukces odwrotnej inynierii". Niektrzy twierdz te, e psychologowie ewolucyjni w wyjanieniach zdolnoci i zoonoci umysu zbyt du wag przypisuj wrodzonym programom genetycznym; inni myl z kolei, e umys jest raczej rozwizywaczem problemw" oglnego zastosowania, a nie zbiorem wyspecjalizowanych zdolnoci. Jeszcze inni krytycy zastanawiaj si, czy perspektywa ewolucyjna rzeczywicie dodaje co nowego do nieewolucyjnych teorii umysu konstruowanych przez psychologw. W dalszej czci rozdziau powrc jeszcze do tych kwestii. Mimo e podzielam uwagi krytykw dotyczce weryfikacji twierdze ewolucyjnych, w mojej pracy korzystaem z perspektywy ewolucyjnej i stwierdziem, e taka orientacja moe suy jako bogate rdo sugestii i hipotez. W poprzednich rozdziaach tej ksiki zajem si przede wszystkim danymi dotyczcymi kadego z siedmiu grzechw pamici, ktre uzyskano w badaniach empirycznych. Ten rozdzia za ma mie charakter bardziej eksploracyjny: prezentuj w nim idee dotyczce powstawania grze chw pamici, idee, ktre by moe pomog nam uj je w szerszej perspektywie, spojrze w nowy sposb i zastanowi si, czy owe grzechy nic s czasem take zaletami.

284

GDY MNIEJ ZNACZY LEPIEJ

By zilustrowa gwn myl mojej teorii, chciabym przedstawi ide Marka Hausera, psychologa ewolucyjnego z Uniwersytetu Harvarda zajmujcego si zachowaniem zwierzt, dotyczc tzw. inteligentnych bdw. W swym przegldzie bada na temat orientacji przestrzennej u wielu gatunkw Hauser zauwaa, e zwierzta czasem robi pozornie dziwne bdy, gdy przemierzaj jak przestrze. Na przykad gdy wyuczymy szczura, by odnajdowa poywienie w labiryncie, a nastpnie umiecimy je w poowie drogi, szczur przebiegnie obok, jakby wcale go nie byo, i pody do koca wyuczonej drogi, gdzie bdzie czeka na nagrod. Dlaczego nie zatrzymuje si tam, gdzie byo jedzenie? Hauser twierdzi, e w takich sytuacjach szczur dziaa zgodnie z zasad nazwan przez niego nawigacj na lepo" - czyli stosuje metod odnajdowania kierunku w labiryncie, ktra polega na dokadnym monitorowaniu w kadym momencie prdkoci, odlegoci i kierunku, w jakim si porusza. Podobnie dziwaczny bd mona zaobserwowa, wyjmujc maego myszoskoczka z gniazda, w ktrym znajduj si jeszcze inne mae, i umieszczajc go niedaleko, w bezpiecznym miejscu. Podczas gdy matka szuka swego dziecka, gniazdo zostaje troch przesunite. Kiedy wraca z odnalezionym modym do gniazda, stosuje metod na lepo" i biegnie prosto tam, gdzie dawniej miecio si gniazdo. Zupenie ignorujc zapach i piski swych modych, szuka gniazda tam, gdzie byo przedtem. Z takiego zachowania Hauser wyciga wniosek, e matka uywa sygnaw pochodzcych z jej systemu orientacji przestrzennej. Mimo e przedstawione w powyszych przykadach zachowanie wydaje si dziwaczne, odzwierciedla ono fakt, e zwierz polega na takim rodzaju nawigacji, jaki w wikszoci sytuacji si sprawdza. System poznawczy jest przystoso2<SS

wany do waciwoci rodowiska zwierzcia, ale gdy sytuacja zmienia si w nieprzewidziany sposb, mog pojawi si kopoty. Na szczcie w normalnych warunkach gniazda nie przemieszczaj si same z siebie - takie zmiany zwykle wymagaj interwencji przebiegego eksperymentatora. Podobne zjawisko zachodzi w przypadku zachowania zwanego wdrukowaniem. Tu po wykluciu si z jaja piskl kury traktuje jako swoj matk pierwszy poruszajcy sic przedmiot, jaki zobaczy. Zwykle rzeczywicie pierwszym poruszajcym si przedmiotem, jaki widzi w swym naturalnym rodowisku, jest jego matka, wic wdrukowanie jest skutecznym mechanizmem sprawiajcym, e piskl poda za matk i otrzymuje odpowiedni opiek i poywienie. Jednak, jak pokaza badacz zachowania zwierzt Konrad Lorenz, kiedy piskl zobaczy po wykluciu jaki inny poruszajcy si obiekt - czerwon pik albo czowieka (w badaniach Lorenza tym obiektem by on sam) - wdrukowanie sprawia, e bdzie uwaao go za sw matk i pody za nim tak, jak podyoby za matk. Lorenz czsto chodzi na czele stadka maych gsit. Wdrukowanie jest wynikiem dziaania wyspecjalizowanego mechanizmu pamiciowego, ktry jest przystosowany do regularnoci zachodzcych w normalnym rodowisku pisklcia. Mimo e zwykle sku teczne, wdrukowanie prowadzi do problemw, gdy matka nie jest pierwszym spostrzeonym obiektem, co jednak w naturalnym rodowisku jest mao prawdopodobne. Myl, e w przypadku siedmiu grzechw pamici moe by podobnie: mechanizmy, ktre su nam dobrze w wikszoci sytuacji, czasem mog sta si przyczyn problemw. Najatwiej prawdopodobnie jest zauway poz\ tywn stron uporczywoci. Kartezjusz pisa o tym ju kil kaset lat temu:
...poytek wszelkich uczu polega na tym jedynie, i wzmacniaj one i czyni trwaymi w duszy myli, ktrych zachowanie jest dobre a ktre w przeciwnym razie atwo mogyby si zatrze. Podobni.

286

wszelkie zo, jakie mog spowodowa, polega na tym. e wzmacniaj one i zachowuj owe myli bardziej ni potrzeba, albo te, e wzmacniaj one i zachowuj inne myli, przy ktrych nie jest dobrze si zatrzymywa. (Kartezjusz, Namitnoci duszy, s. 110)

Mimo e uporczywo wspomnie traumatycznego przeycia moe by paraliujca, wane jest, by wzbudzajce emocje dowiadczenia, ktre czasem s wynikiem zagraajcych yciu sytuacji, byy pamitane przez dugi czas. Ciaa migdaowate i struktury z nimi funkcjonalnie zwizane przyczyniaj si do przetrwania owych ladw pamiciowych dziki wpywowi na proces ich tworzenia. Czasem prowadzi to do powstania wspomnie, ktrych potem trudno si pozby. Jednak takie dziaanie systemu zwiksza prawdopodobiestwo, e atwo przywoamy informacj dotyczc zagraajcych czy traumatycznych zdarze, co moe pewnego dnia uratowa nam ycie. Trwaa pami wydarzenia zagraajcego yciu - gdzie miao miejsce, kto lub co by jego sprawc - zwiksza nasze szans uniknicia takich sytuacji w przyszoci. Z kolei nietrwao pamici - zapominanie pod wpywem upywu czasu - take ma swoj dobr stron. Moe by frustrujce, ale czsto jest uyteczne, a nawet konieczne, by pozby si informacji nieaktualnych - takich jak stare numery telefonw czy miejsce, gdzie zaparkowalimy wczoraj samochd. Jak zauwayli psychologowie Robert i Elizabeth Bjork, informacje nieistotne czy niepotrzebne nie bd przypominane i powtarzane, w zwizku z tym bdzie mala efekt wzmacniania i lad pamiciowy bdzie si zaciera. John Anderson i jego wsppracownicy posunli si jeszcze dalej, twierdzc, e zapominanie z upywem czasu odzwierciedla optymaln adaptacj do struktury rodowiska. Anderson rozpatrzy rne sytuacje wydobywania informacji i zanalizowa zwizek midzy histori przypomnie 2S7

okrelonej informacji a jej uywaniem w danym momencie. O k a z a o si, e zwizek ten przypomina w formie krzyw zapominania: zapotrzebowanie na okrelon informacj maleje w miar upywu czasu od jej ostatniego uycia. Wsppracownicy Andersona przejrzeli karty biblioteczne i stwierdzili, e ksiki, ktre byy wypoyczane niedawno lub byy wypoyczane czsto w przeszoci, maj wiksze szans by wypoyczone w danym momencie ni te, ktrych dawno nie wypoyczano. Podobna zaleno zostaa zaobserwowana w przypadku nagwkw z New York Timesa" z 730 dni w latach 1986 i 1987, kiedy rejestrowano kadorazowe pojawienie si sw. Prawdopodobiestwo, e dane sowo pojawi si danego dnia, spadao wraz ze wzrostem dystansu czasowego od jego ostatniego uycia. G r u p a Andersona znalaza inne jeszcze przypadki takiej zalenoci, midzy innymi analizujc uycie sw w konwersacjach z dziemi czy prawdopodobiestwo otrzymania e-maila od danego nadawcy jako funkcj czasu, jaki upyn od ostatniego e-maila. System, ktry sprawia, e informacja wraz z upywem czasu staje si coraz trudniej dostpna, jest wic systemem funkcjonalnym, gdy jeli d a n e nie s dugo uywane, staje si coraz mniej p r a w d o p o d o b n e , e bd potrzebne. Lepiej wic tak informacj odsun na bok co jest efektem wanie nietrwaoci pamici. A n d e r s o n sugeruje, e oglna n a t u r a zapominania u d o k u m e n t o wana w wielu eksperymentach - krzywa zapominania j a k o funkcja czasu - jest taka sama jak zwizek midzy przeszym a obecnym uyciem informacji w ogle. Wedug niego nasz system pamici jest oparty na tej regularnoci i zakada, e jeli jaka informacja nie bya ostatnio uywana, to prawdopodobnie nie bdziemy jej potrzebowa. Takie zaoenie sprawdza si w wikszoci przypadkw, czego jednak nie jestemy wiadomi. Za to dotkliwie odczuwamy nieliczne przypadki, w ktrych 2X8

; ' > ) [ J > ) ' : ; ) { y ? > ' } > , ', * ' ; [

zaoenie to jest bdne - gdy zapomnienie jakiej informacji jest frustrujce. Zasada jest tu podobna do tej, ktr naukowcy badajcy zachowanie zwierzt w naturalnym rodowisku nazywaj zasad co za co". Wemy na przykad wiewirk, ktra ostronie zblia si do kawaka ciasteczka lecego opodal grupy wycieczkowiczw. Wiewirka odwanie chwyta ciasteczko, ucieka na najblisze drzewo i tam dopiero je zjada. Potem wraca, bierze nastpny okruszek i znw ucieka na drzewo, by go zje. Mimo e nie jest to najefektywniejszy sposb konsumpcji ciasteczek, redukuje prawdopodobiestwo spotkania jakiego zagroenia. Badacze zauwayli nawet, e wiewirki chtniej bior mae kawaeczki ciastka ni due, gdy due zjada si wolniej i ryzyko wystawienia na zagroenie staje si wiksze. Jest to sytuacja, w ktrej maksymalizacja korzyci pyncych z jedzenia kci si z minimalizacj prawdopodobiestwa znalezienia si w niebezpieczestwie. Wiewirka dziaa wic wedug zasady co za co", znajdujc sensown rwnowag midzy tymi dwoma czynnikami. Podobnie w przypadku pamici: utrudniony dostp do informacji, ktra nie bya dawno uywana, a wic prawdopodobnie nie bdzie ju potrzebna, pociga za sob frustracj i inne koszty zapomnienia informacji istotnej. Podobne idee dotyczce czstoci i wieoci uycia stosuj si take do zjawiska blokowania w pamici semantycznej, co najlepiej wida w przypadku zjawiska na kocu jzyka". Jak ju pisaem, blokowanie dotyczy przede wszystkim tych nazwisk czy innych rodzajw informacji, ktre nie byy uywane przez dugi czas. Blokowanie powstaje czsto w wyniku osabienia poczenia midzy reprezentacj pojciow (czyli tym, co wiemy o danej osobie czy przedmiocie) a reprezentacj fonologiczn (brzmieniem nazwiska c/y nazwy rzeczy). Stan na kocu jzyka" moe wic by manifestacj zasady sformuowanej przez 2N<)

grup Andersona: informacja, ktra nie bya ostatnio uywana, sabnie w naszej pamici, gdy zwiksza si szansa, e ju nie bdziemy jej potrzebowa. Kiedy poczenie midzy reprezentacjami pojciowymi a fonologicznymi nic jest wzmacniane przez czste uywanie, staje si coraz sabsze i moe nastpi zablokowanie. Niektre rodzaje blokowania s przejawami dziaania procesw hamowania, ktre uniemoliwiaj dostp do informacji (patrz rozdzia 3). Psychologowie i neurofizjologowie ju dawno zauwayli, e hamowanie jest fundamentaln waciwoci ukadu nerwowego: dziaanie mzgu opiera si bowiem zarwno na mechanizmach intensyfikujcych aktywno, jak i na takich, ktre aktywno redukuj. Pomylmy, co staoby si, gdyby hamowania nie byo: mielibymy system pamici, w ktrym wszelkie informacje potencjalnie zwizane z jakim bodcem zawsze i natychmiast przychodziyby do gowy. Zrbmy may eksperyment: przypomnij sobie jaki epizod z twojego ycia, w ktrym pojawi si st. Co ci si przypomniao? Jak dugo trwao przywoanie tego epizodu? Prawdopodobnie nie byo to trudne zadanie - moga ci si przypomnie rozmo wa prowadzona w czasie wczorajszego obiadu przy stole czy dyskusja przy stole konferencyjnym w pracy z dzisiej szego ranka. A teraz wyobra sobie, e sowo st" wywouje wszystkie wspomnienia zwizane ze stoem, jakie kiedykolwiek zaistniay w twojej pamici. Takich epizodw sa zapewne setki czy tysice. Co staoby si, gdyby wszystkie one pojawiy si w naszym umyle w cigu kilku sekund po usyszeniu sowa st"? System dziaajcy w ten sposb prawdopodobnie doprowadziby do oglnego baaganu spo wodowanego bezustannym przywoywaniem wielu wsp! zawodniczcych ze sob ladw pamiciowych. Mona taka sytuacj porwna do dziaania wyszukiwarki interneto wej. ktrej wpisano sowo majce zbyt wiele uy w wiatu wej bazie danych. Podaje ona zbyt wiele informacji, ktre

potem trzeba porzdkowa i selekcjonowa. Nie chcielibymy, by nasz system pamiciowy funkcjonowa w taki sposb, produkujc zalew informacji. Robert i Elizabeth Bjork twierdzili, nie bez racji, e dziaanie procesw hamowania chroni nas przed takim chaosem. Podstawow myl przywiecajc naszej analizie nietrwaoci i blokowania ladw pamiciowych jest to, e czasem mniej znaczy lepiej. Taka sama zasada stosuje si - nawet moe jeszcze trafniej - do kolejnego grzechu pamici: roztargnienia. Bdy roztargnienia zdarzaj si czciowo dlatego, e ustanowienie bogatej reprezentacji pamiciowej dla informacji, ktra ma by potem przywoana, wymaga uwanego i rozbudowanego kodowania. Szans zapamitania zdarze, ktrym powicamy mao uwagi i ktre nie podlegaj elaboracji w momencie zaistnienia, s niewielkie. Jednak co by si stao, gdyby wszystkie zdarzenia rejestrowane byy bardzo szczegowo, bez wzgldu na to, jak s dla nas wane i na jakim poziomie zostay przetworzone? Powstaby prawdopodobnie bezuyteczny i potencjalnie przytaczajcy zbir szczegowych i nieprzydatnych informacji, jak w przypadku synnego mnemonisty Szereszewskiego. Przypadek ten zosta opisany przez rosyjskiego neuropsychologa Aleksandra uri, ktry bada go przez kilka lat. Szereszewski zapamitywa szczegowo wszystko, co mu si przydarzao, zarwno rzeczy wane, jak i zupenie trywialne. Jednak nie by w stanie funkcjonowa na wyszych poziomach abstrakcji, gdy jego pami zalewa potok nieistotnych szczegw wasnych dowiadcze - szczegw, ktrych najlepiej byoby w ogle nie dopuszcza do systemu poznawczego. System, ktry polega na elaboracji wiadomoci, gwarantuje z kolei, e tylko te zdarzenia, ktre zostan uznane za wystarczajco wane, by je skutecznie zakodowa, maj potem due szans na przywoanie w przyszoci. Zdarzenia, ktre nie przycigaj uwagi i ktrych reprezentacja

nie zostaje rozbudowana, widocznie nie byy zbyt istotne, wic istnieje due prawdopodobiestwo, e nie bdzierm ich ju potrzebowa. Takie mechanizmy pamiciowe pozwalaj te zdawa si na automatycznego pilota", co nie obcia pamici niepotrzebnymi informacjami o czynnociach rutynowych. Jak pisaem ju w rozdziale 2, zadania, ktre pocztkowo wymagaj duej koncentracji i wysiku poznawczego, takie jak uczenie si prowadzenia samochodu, po odpowiednio dugim wiczeniu przejmowane s przez procesy automatyczne, uwalniajc zasoby poznawcze, ktre mog zosta zaangaowane przez waniejsze sprawy. Oczywicie ject rzecz niezwykle denerwujc, gdy automatycznie odkadamy ksik czy portfel w jakie nietypowe miejsce i potem nie moemy sobie przypomnie, gdzie je zostawilimy. Przypumy jednak, e odkadajc te rzeczy, wanie bylimy zaabsorbowani mylami dotyczcymi redukcji kosztw w naszej firmie i przyszed nam do gowy jaki wspaniay pomys. Dziaanie automatyczne doprowadzio do irytujcego incydentu roztargnienia, ale zaabsorbowanie uwagi sprawami firmy mogo przynie dugotrwae i wymierne korzyci. Kiedy wykonujemy rutynowe czynnoci, opierajc si na dziaaniach automatycznych, moemy powici uwag sprawom wikszej wagi. W yciu codziennym taka automatyczna kontrola jest powszechna, a korzyci z niej pynce s ogromne, wic wystpienie od czasu do czasu przypadkw roztargnienia wydaje si stosunkowo niewielkim kosztem. Zasada mniej znaczy lepiej" stosuje si take do dwch grzechw pamici polegajcych na jej znieksztaceniach: bdnego przypisania i podatnoci na sugesti. Jak pisa em wczeniej, wiele przypadkw bdnego przypisania i podatnoci na sugesti stanowi konsekwencj sabej pamici o rdle, z ktrego pochodzi informacja (patrz ro/ dzia 4 i >). Brak dokadnej pamici o tym. kto po in for

mowa nas o danym fakcie, gdzie widzielimy dan twarz i czy rzeczywicie bylimy wiadkami jakiego zdarzenia. czy tylko syszelimy o nim pniej, stanowi zarzewie znieksztace pamiciowych. Gdy nie pamitamy dokadnego pochodzenia informacji o zdarzeniu - dlatego, e takie szczegy nie zostay odpowiednio silnie zakodowane, albo dlatego, e ich pami osaba - mog nam si przydarzy bdne przypisania, takie jak przedstawione w rozdziale 4, ktre zwizane s z myleniem rde i kryptomnezj (czyli nieintencjonalnym plagiatem). Moe te si zdarzy, e do naszego wspomnienia wczymy pniejsze sugestie dotyczce natury szczegw, ktrych dokadnie nie pamitamy. Zaakceptowanie nieprawdziwych sugestii moe mie powane konsekwencje dla zezna wiadkw naocznych, jak pisaem w rozdziale 5. Jednak pomylmy tylko, jakie byyby konsekwencje i koszty pamitania milionw szczegw dotyczcych naszych codziennych dowiadcze! Zamy, jak twierdziem wczeniej, e nasza pami jest przystosowana do tego, by zachowywa przede wszystkim te informacje, ktre prawdopodobnie bd jeszcze potrzebne w rodowisku, w ktrym yjemy. Pami wszelkich sensorycznych i kontekstowych szczegw naszego kadego dowiadczenia najczciej nie jest wcale konieczna. Czy dobrze przystosowany system pamiciowy automatycznie zachowywaby wszystkie szczegy, czy raczej tylko wtedy, gdy sytuacja sugeruje, e takie szczegy bd pniej potrzebne? Nasza pami dziaa na tej drugiej zasadzie i w wikszoci przypadkw dobrze na tym wychodzimy. Cen, jak pacimy, jest niemono przypomnienia sobie szczegowych informacji (np. informacji o rdle) dotyczcych zdarzenia, ktre nie zmusio nas do specjalnego wysiku w procesie- kodowania akurat tych informacji. Niektre rodzaje bdnego przypisania zdarzaj sie wtedy, kiedy nie udaje nam si przypomnie sobie okre-

sonych szczegw jakiego dowiadczenia, ale jednoczenie pamitamy oglny sens zdarzenia. Na przykad w laboratoryjnych demonstracjach efektu faszywego rozpoznania opisanych w rozdziale 4, osoby badane twierdziy, e syszay sowo sodki", podczas gdy w rzeczywistoci syszay jedynie grup sw semantycznie z nim zwizanych (np. lizak", cukier", smak"). W podobnym eksperymencie osoby badane twierdziy, e widziay wczeniej zdjcie okrelonego samochodu czy czajniczka, podczas gdy widziay jedynie podobne samochody czy czajniczki. Bdne rozpoznanie zdarza si w takich przypadkach dlatego, e uczestnicy udzielaj odpowiedzi na podstawie pamici oglnego sensu tego, co syszeli lub co widzieli. Jednak zdolno pamitania oglnego sensu zdarzenia jest take jedn z najwikszych zalet pamici, pozwala bowiem korzysta z jakiego dowiadczenia, nawet gdy nie pamitamy jego szczegw. Badania przeprowadzone w moim laboratorium pokazuj, e przypadki bdnego przypisania, bdcego rezultatem pamitania jedynie oglnego sensu, s przejawem zdrowego systemu pamiciowego. Na przykad pacjenci z amnezj spowodowan uszkodzeniem hipokampa i ssiednich struktur w pacie skroniowym, kiedy uczyli si semantycznie powizanych sw takich jak lizak", cukier" i tak dalej, pamitali ich znacznie mniej ni osoby zdrowe, co nie jest oczywicie wynikiem zaskakujcym. Ale okazao si take, e pacjenci z amnezj w porwnaniu z osobami zdrowymi popeniali znacznie mniej bdw polegajcych na bdnym rozpoznaniu sw semantycznie zwizanych z tymi, ktrych si uczyli (czyli na przykad sowa sodki", nie wystpujcego na pocztkowej licie). Podobne prawidowoci zaobserwowano, gdy pacjenci z amnezj prbowali zapamita materia prezentowany wzrokowo: zdjcia samochodw, czajniczkw do herbaty i innych przedmiotw.

W porwnaniu do ludzi zdrowych rozpoznawali co prawda mniej przedmiotw, ktre widzieli, ale za to popeniali mniej bdw polegajcych na faszywym rozpoznaniu obiektu, ktrego nie byo w pocztkowym zestawie. Uszkodzenie pata ciemieniowego zaburzyo zarwno pami szczegw, jak i pami oglnego sensu zdarze, redukujc liczb przypomnie, zarwno prawdziwych, jak i faszywych. Pami oglnego sensu zdarzenia jest fundamentalna dla zdolnoci kategoryzacji i rozumienia, gdy umoliwia generalizacj i organizacj dowiadczenia. Aby utworzy jak ogln kategori, na przykad ptaki", trzeba wiedzie, e i kardyna, i wilga s jej czonkami, mimo powierzchownych rnic w ich wygldzie. Musimy zauway i zapamita te cechy, ktre s wsplne wszystkim ptakom, i zignorowa idiosynkratyczne szczegy, ktre rnicuj je midzy sob. Psycholog poznawczy James McClelland stworzy model teoretyczny, w ktrym generalizacja jest konsekwencj wanie pamitania jedynie oglnego sensu uprzednich dowiadcze. McClelland twierdzi, e generalizacja jest nieodzowna dla inteligentnego dziaania", jednak w opisie swego modelu przyznaje take, e inherentnym produktem ubocznym takich generalizacji s znieksztacenia". Pogld ten znajduje potwierdzenie w zaskakujcych wynikach bada nad faszywym rozpoznaniem u osb z autyzmem. Autyzm zwizany jest z zaburzeniem zdolnoci spoecznych, zaburzeniem komunikowania si i bardzo sztywnym, dosownym stylem przetwarzania informacji." Jednak zarwno autystyczne dzieci, jak i doroli maj bardzo dobr, czasem wrcz niewiarygodn, pami do nieprzetworzonych informacji, jak swego czasu pokazano w filmie Rain Man" z Dustinem Hoffmanem. Mimo wielu zaburze autystyczny bohater filmu, Raymond Babbitt, by skadem dziwacznych informacji i czsto zaskakiwa oto-

czenie takimi rodzynkami jak na przykad nazwa jedynej komercyjnej linii lotniczej, ktra nigdy nie miaa katastrof} samolotu (Oantas). Naukowcy opisali take pacjentw z autyzmem, ktrz\ przejawiaj niezwyk pami do dat, nazwisk czy wzorw graficznych. Neurolog David Beversdorf i jego wsppracownicy prezentowali pacjentom z autyzmem i ludziom zdrowym list semantycznie powizanych wyrazw. W pniejszym tecie pacjenci z autyzmem rozpoznawali tyle samo sw co grupa kontrolna, jednak mieli znacznie mniej faszywych rozpozna semantycznie zwizanych wyrazw, ktre nie znajdoway si na licie. Pacjenci z autyzmem rozrniali wic dokadniej wspomnienie! prawdziwe od faszywych ni ludzie zdrowi pod wzgldem poznawczym. Takie prawidowoci procesw pamiciowych kontrastuj z wynikami pacjentw z amnezj, u ktrych zaobserwowano zmniejszenie liczby zarwno prawdziwych, jak i faszywych rozpozna. Doroli z autyzmem mieli mniejsz tendencj ni ludzie zdrowi do generalizowania na podstawie sw z pocztkowej listy. Zachowywali indywidualne informacje na temat poszczeglnych sw. ktrych si uczyli, nie za oglne znaczenie, ktre czsto wprowadza w bd normalnych poznawczo dorosych i prowadzi do faszywych rozpozna. System pamiciowy, ktry nie jest podatny na faszywe rozpoznania zwizane z pamitaniem jedynie oglnej informacji, mgby uwolni nas od zdarzajcych si od czasu do czasu przypadkw bdnego przypisania, ale z drugiej strony mgby zmieni nas w kogo w rodzaju Raymonda Babbitta, obcionego baz danych zawierajc surowe informacje o mao istotnych faktach i niewraliwego na oglne prawidowoci w rodowisku, ktre zwykle wykorzystujemy. Faszywe rozpoznania s wic w pewnym stopniu cen, jak pacimy za korzyci pynce z generalizacji.

2%

Take grzech tendencyjnoci mona czciowo okreli jako produkt uboczny procesw, ktre decyduj o sile systemu poznawczego. Jak pisaem w rozdziale 6, stereotypizacje czsto prowadz do nieuzasadnionej oceny jednostek na podstawie uoglnionych dowiadcze z grupami spoecznymi. Mimo e stereotypy s odpowiedzialne za powstanie tych niechcianych efektw, czyni take nasze ycie atwiejszym, prowadzc do generalizacji, ktre przewanie s cakiem zgodne z rzeczywistoci. Psycholog spoeczny Gordon Allport zauway to ju w latach pidziesitych. Scharakteryzowa wtedy stereotypy jako konsekwencje zwykych procesw percepcji i pamici, normalnej i naturalnej tendencji czowieka do tworzenia uoglnie, poj, kategorii, ktrych zawarto reprezentuje uproszczenie dowiadczanego wiata". Tendencje stereotypowe take s cen, jak pacimy za zdolno naszego systemu poznawczego do generalizacji przeszych dowiadcze. Jak ju widzielimy, tendencyjno czsto prowadzi do wspomnie, ktre przedstawiaj nasz wasn osob w zbyt pozytywnym wietle. Tendencja egocentryczna powoduje, e pamitamy lepsze stopnie, ni rzeczywicie dostawalimy w szkole, lub wyolbrzymiamy we wspomnieniach nasze osignicia w pracy lub w domu. Tendencja do zgodnoci i zmiany moe pomc w uzasadnieniu samemu sobie zaangaowania w zwizek z drug osob, za efekt znajomoci wyniku moe powodowa, e postrzegamy siebie jako mdrzejszych ni w rzeczywistoci bylimy. Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e znieksztacenia te s niepokojc, a nawet niebezpieczn tendencj, ktra powoduje, e tracimy realistyczny kontakt ze wiatem. W kocu zdrowie psychiczne kojarzy si z realistycznym postrzeganiem rzeczywistoci, podczas gdy choroby umysowe i szalestwo czone s z zaburzeniami tego postrzegania. Jednak, jak napisaa psycholo/ka Shellcy
2()7

Taylor w swojej pracy dotyczcej pozytywnych zudze", zbyt optymistycznie postrzegany obraz siebie samego wydaje si sprzyja zdrowiu psychicznemu, a nie podkopywa je. Ludzie, ktrzy s najbardziej podatni na pozytywne iluzje, zwykle radz sobie dobrze w wielu dziedzinach ycia i wcale nie funkcjonuj w zaburzony czy nieoptymalny sposb. Z kolei pacjenci z depresj nie wykazuj owych pozytywnych zudze charakteryzujcych jednostki zdrowe. Pamitanie przeszoci w zbyt jasnych barwach moe zachci nas do stawiania czoa nowym wyzwaniom, oferujc optymistyczn wizj przyszoci, natomiast pamitanie przeszoci w sposb dokadniejszy czy negatywny zniechca do dalszych dziaa. Na pewno istniej granice funkcjonalnoci takich efektw, gdy tendencje pamici znieksztacajce przeszo w zbyt duym stopniu w stron optymistyczn take prowadz do problemw. Jednak, jak pisze Taylor, zudzenia pozytywne s z reguy agodne i odgrywaj wan rol w zachowaniu dobrostanu czowieka. Przejawy tendencyjnoci pamici, jeeli sprzyjaj poczuciu satysfakcji z naszego ycia, mog by traktowane jako przystosowawcze elementy systemu poznawczego.

W POSZUKIWANIU ZRODE SIEDMIU GRZECHW

Dotd uywaem terminu przystosowawczy" w sensie do oglnym, jednak by wyjani, skd bior si grzechy pamici, musz ucili, co mam na myli, mwic, e jaka cecha pamici jest przystosowawcza. Psychologowie uywaj tego terminu przynajmniej na dwa rne sposoby Pierwsze uycie pochodzi z ewolucyjnej teorii i ma bardzo wskie, techniczne znaczenie. Przystosowanie w tej konwencji oznacza cech gatunku, ktra zaistniaa dziki dzia laniu doboru naturalnego, gdy zwikszaa zdolno reprodukcyjn jednostek. Argument Darwina dotyczcy dobo

ru naturalnego jako jedynego mechanizmu ewolucyjnego, ktry potrzebny jest do wyjanienia, dlaczego co jest przystosowawcze, opiera si na trzech podstawowych obserwacjach. Po pierwsze, Darwin zauway, e jedynie czci danej generacji udaje si pozostawi potomstwo. Po drugie, zauway, e dzieci nie s identyczne z rodzicami niektre s wysze, inne zwinniejsze czy silniejsze. Taka zmienno, ktra moe by przekazana nastpnym pokoleniom, to zmienno odziedziczalna. Po trzecie wreszcie, Darwin twierdzi, e niektre aspekty owej odziedziczalnej zmiennoci zwikszaj prawdopodobiestwo, e jednostki w nie wyposaone przeyj i zdoaj si rozmnoy. Te cechy organizmu, ktre s wynikiem doboru naturalnego, nazywamy przystosowaniami. Jednak psychologowie uywaj terminu przystosowanie" w nieco szerszym znaczeniu. Jest to kolokwializm odnoszcy si do takiej cechy organizmu, ktrej posiadanie ma pozytywne konsekwencje. Nie ma tu znaczenia, czy cecha ta powstaa w wyniku ewolucji na drodze doboru naturalnego. W dziedzinie nauki o pamici na przykad takie zdolnoci jak pamitanie numerw telefonw czy zdolno do nauczenia si posugiwania komputerem s przykadami takich przystosowa" w szerszym znaczeniu tego sowa. Do dobrze pamitamy numery telefonw, ktrych czsto uywamy, i w tym sensie pami moe by uwaana za przystosowan do tego zadania. Jednak telefony stanowi tak niedawny wynalazek, e okrelona w ten sposb zdolno nie moga wytworzy si w trakcie ewolucji jako przystosowanie powstae w wyniku doboru naturalnego. To samo mona powiedzie o umiejtnociach potrzebnych do posugiwania si komputerem czy innym sprztem nowoczesnej technologii: system naszej pamici pozwala nam tego dokona, ale pami nie moga powsta jako przystosowanie do uczenia si posugiwania nowoczesn technologi. 2W

Harwardzki paleontolog Stephen Jay Gould uku termin egzaptacja" na okrelenie cech, ktre w danym momencie zwikszaj przystosowanie, jednak nie zostay wybrane w procesie doboru naturalnego z powodu roli. jak obecnie peni". Egzaptacje s przystosowaniami, ktre s zaadaptowane, by peni funkcj inn ni ta, dla jakiej zostay wyselekcjonowane. Na przykad biologowie ewolucyjni uwaaj, e ptasie pira prawdopodobnie pocztkowo ewoluoway jako przystosowanie penice takie funkcje jak regulacja temperatury ciaa czy polowanie, a dopiero potem zostay zaadaptowane do cakiem innej funkcji - lotu. W przypadku ludzkich zdolnoci poznawczych zdolno czytania jest przykadem egzaptacji. Czytanie stao si czynnoci wykonywan na wiksz skale dopiero w cigu ostatnich kilku wiekw. Jednak opiera si ono na podstawowych zdolnociach spostrzegania i przetwarzania informacji, ktre prawdopodobnie pojawiy si jako przystosowania. Podobnie nasze zdolnoci pamitania numerw telefonw czy posugiwania si komputerem nie s przystosowaniami ewolucyjnymi, jednak opieraj si na cechach pamici, ktre prawdopodobnie ewoluowa} jako przystosowania. Gould i wsppracujcy z nim Richard Lewontin opisali take trzeci typ struktury powstaej w wyniku ewolucji, nazwanej przez nich spandrelem. Jest to szczeglny przypadek egzaptacji, bdcy niezamierzon konsekwencj czy produktem ubocznym jakiej innej waciwoci Podczas gdy opisywana powyej egzaptacja ma za swj pocztek konkretne przystosowanie i dopiero pniej jesi zawaszczana" i zmuszana do penienia innej ni pierwotnie wyznaczona funkcji, spandrelc nie maj na pocztku adnej funkcji przystosowawczej. Sam termin spandrelc jest uywany w architekturze na okrelenie powierzchni luh przestrzeni pozostaych pomidzy elementami struktura! nymi konstrukcji. Jako przykad Gould i Lewontin podaj;' 300

cztery spandrele centralnej kopuy w Katedrze w. Marka w Wenecji: przestrzenie pomidzy ukami a cianami, ktre zostay udekorowane wizerunkami czterech ewangelistw i czterech biblijnych rzek. Spandrele nie powstay jako podstawa dla tych obrazw, mimo e jak najbardziej si do tego nadaway. Podobnie ludzie szukajcy schronienia na noc mog spa midzy filarami mostu, chocia filary i przestrzenie midzy nimi nie powstay w celu zapewnienia schronienia. Okrelenie, ktre z waciwoci naszego umysu s przystosowaniami, ktre s egzaptacjami, a ktre spandrelami, jest zadaniem bardzo trudnym. Stao ono si polem zaciekych sporw we wspczesnej psychologii i biologii. Psychologowie ewolucyjni skonni s ludzkie poznanie i zachowania wyjania w terminach przystosowa utrwalonych w drodze doboru naturalnego. Umys jest systemem ukadw obliczeniowych, zaprojektowanych w drodze doboru naturalnego w celu rozwizywania problemw, z jakimi musieli boryka si nasi przodkowie w swym erujcym trybie ycia", twierdzi Steven Pinker, ktry jest entuzjastycznym zwolennikiem perspektywy ewolucyjnej. Psycholoka Leda Cosmides i antropolog John Tooby, pionierzy psychologii ewolucyjnej, pisz w podobnym duchu: Umys czowieka skada si ze zbioru mechanizmw przetwarzajcych informacj, realizowanych przez ukad nerwowy, a powstaych w drodze ewolucji." Mechanizmy te i programy rozwojowe, w ktrych wyniku powstaj, s przystosowaniami wytworzonymi w ewolucyjnym procesie doboru naturalnego, w rodowisku naszych przodkw." Z kolei krytycy podejcia ewolucyjnego w psychologii, do ktrych naley Stephen Jay Gould, utrzymuj, e wyjanianie umysu i zachowania po fakcie"', z odwoaniem si do adaptacji i doboru naturalnego jest zbyt atwe. O takich wyjanieniach mwi si w tym krgu: takie sobie

bajeczki". Gould twierdzi, e wiele waciwoci wspczesnego umysu czowieka to egzaptacje i spandrele (jako przykady, poza czytaniem, mona tu wymieni zdolno pisania czy wierzenia religijne). Wedug Goulda ich wpyw na ksztatowanie umysu czowieka jest tak duy jak gra w porwnaniu z krecim pagrkiem przystosowa". Debaty midzy zwolennikami owych perspektyw, ktrych najlepszym przykadem jest wymiana zda midzy Pinkerem a Gouldem na amach New York Review of Books", s czasem bardzo ostre. Aby teorie umysu w ogle, a pamici w szczeglnoci, byy czym wicej ni wiczeniem w opowiadaniu bajeczek penych spekulacji, kwestie relatywnej roli przystosowa, egzaptacji i spandreli powinny by rozstrzygane na drodze empirycznego testowania hipotez i przewidywa generowanych przez alternatywne podejcia. Psychologowie eksperymentalni, tacy jak ja sam, chc mie twarde dowody pochodzce z rygorystycznie kontrolowanych bada, by zdecydowa, ktr z rywalizujcych hipotez wybra. Mimo e ewolucyjna historia ludzkiego poznania nie jest nam dana bezporednio - nie byo wtedy psychologw rejestrujcych zachowania naszych przodkw w ich naturalnym rodowisku - nie wyklucza to wcale moliwoci rygorystycznej weryfikacji hipotez ewolucyjnych. Psycholog z Uniwersytetu Teksaskiego, David Buss i jego wsppracownicy ostatnio przedstawili ciekawe propozycje dotyczce sposobw tej weryfikacji. Opisali trzydzieci przykadw, w ktrych przewidywania z perspektywy ewolucyjnej, wspartej na ideach przystosowania i doboru naturalnego, doprowadziy do empirycznych odkry dotyczcych zachowania i poznania czowieka. Przykady dotycz takich zjawisk jak natura mskiej zazdroci na tle seksualnym, wzorce zabjstw w maestwie i mi dzy jednostkami tej samej pci, specyficznej dla danej relacji wraliwoci na zdrad, zalenoci zachowa, maja 302

cych na celu ochron partnerki jako tej, ktra ma zdolno reprodukcyjn. Aby sprawdzi, czy co jest powstaym w drodze ewolucji przystosowaniem, psychologowie i biologowie polegaj na kilku typach dowodw i wnioskowa. Jednym z kryteriw jest zoono czy wyjtkowo struktury: cecha organizmu jest prawdopodobnie przystosowaniem, jeli ma tak zoon wewntrzn struktur, e jest prawie niemoliwe, by powstaa przez przypadek lub jako niezamierzony" produkt uboczny jakiej innej cechy. Dobrym przykadem takiej zoonej struktury jest oko u krgowcw. Zawie wspzalenoci midzy wieloma elementami czyni wysoce prawdopodobne, e oko zostao zaprojektowane" w drodze doboru naturalnego, by peni funkcj widzenia, za wysoce nieprawdopodobne, e powstao przez przypadek lub jako produkt uboczny. W pocztkach wieku dziewitnastego teolog William Paley twierdzi, e taka zoono strukturalna jest dowodem na istnienie projektanta, ktry zna cel projektu. Podajc jako przykad zegarmistrza, Paley mwi, e skomplikowana budowa zegarka, tak jak skomplikowana budowa ywego organizmu, odsania obecno planu budowy w odniesieniu do konkretnej funkcji i nie moe by wynikiem szczliwego uoenia wszystkich elementw w pewien jedynie funkcjonalny sposb. Jednak w swej ksice zatytuowanej lepy zegarmistrz Richard Dawkins przedstawi argument Paleya w darwinowskim wietle. Prawdziwy zegarmistrz, twierdzi Dawkins, rzeczywicie zabiera si do dziea, majc za cel skonstruowanie zegarka, jednak dobr naturalny jest lepy nie ma ani celu, ani planu, ani przewidywa. Pojawienie si przystosowa prowadzi do zrnicowanego sukcesu reprodukcyjnego. W zwizku z tym jeli jaka cecha czy waciwo zostaa wyselekcjonowana w procesie doboru naturalnego, powinno by moliwe znalezienie na to dowodu w liczebnoci potomstwa u osobnikw 303

posiadajcych ow cech. Na przykad hipoteza, e kobiety wol wyszych mczyzn, potwierdzia si przez obserwacj, e wysocy mczyni s ojcami wikszej liczby dzieci ni niscy. Fizyczna postawa mczyzn moe wic by przynajmniej czciowo - adaptacj wytworzon na drodze doboru naturalnego. Dziaanie doboru naturalnego jest te prawdopodobne w przypadkach, gdy cecha pojawia si regularnie u rnych gatunkw. Wemy na przykad cech symetrycznoci ciaa. Ludzie i inne organizmy rni si midzy sob w odchyleniu od dokadnej symetrii lewo-prawo. W badaniach, w ktrych uczestnicy oceniali atrakcyjno, dokadniejsza symetria ciaa prowadzia do wyszych ocen. Co wicej, symetria jest korzystna w rywalizacji o partnerw wrd wielu gatunkw zwierzt, w tym owadw, ptakw i naczelnych. Biolodzy stwierdzili, e asymetria jest czsto zwizana z istnieniem zaburze genetycznych oraz ekspozycj na negatywne wpywy rodowiska, takie jak zanieczyszczenia czy pasoyty. Zestawienie tych obserwacji z powszechnoci doboru jednostek o lepszej symetrii ciaa wrd wielu gatunkw zwierzt daje podstawy do twierdzenia, e symetria ciaa jest przystosowaniem powstaym w wyniku doboru naturalnego. Mimo e taki wniosek nie jest akceptowany przez wszystkich badaczy - zdania co do tego, jakie s pocztki symetrii, nadal s podzielone dowody wskazuj, e zadziaa tu dobr naturalny. Istnienie przystosowa moe by sygnalizowane take przez obecno cech, ktre antropologowie nazywaj ludzkimi uniwersaliami: cech, ktre znajdujemy u wszystkich kultur ludzkich. Badania midzykulturowe wskazuj na przykad, e atrakcyjno fizyczna jest ceniona zarwno przez mczyzn, jak i przez kobiety (cho bardziej przez mczyzn) i e ludzie z rnych kultur zdaj si zgodni w swych ocenach atrakcyjnoci twarzy. Aspekt) atrakcyjnoci twarzy byy z kolei kojarzone ze zdrowiem 304

fizycznym i psychicznym, co jeszcze zwiksza prawdopodobiestwo, e jest to przystosowanie powstae w procesie ewolucji. Jednak fakt, e jaka cecha jest uniwersalna, nie znaczy jeszcze, e powstaa jako przystosowanie. Antropologowie Donald Brown i Steven Gaulin twierdz, e cechy uniwersalne mog powsta z tych waciwoci kultury, ktre s bardzo stare i uyteczne i w zwizku z tym rozprzestrzeniy si w wielu spoeczestwach. Na przykad uywanie ognia (szczeglnie do gotowania) jest tak cech uniwersaln dla gatunku ludzkiego. Nie naley jednak z tego wyciga wniosku, e uywanie ognia jest wynikiem istnienia wsplnego dla gatunku przystosowania. Prociej jest zaoy, jak czyni zarwno Brown, jak i Gaulin, e przez tysiclecia ludzie stykali si z ogniem i doceniali jego uyteczno. Jednak - jak zauwaa Gaulin - jeli mona wykluczy taki typ wyjanienia kulturowego, pozostae cechy uniwersalne mog stanowi wskazwki do poszukiwania psychologicznych przystosowa. I odwrotnie, jeli jaka cecha jest obecna we wszystkich kulturach z jednym wyjtkiem, ten wyjtek wcale nie wyklucza, e istnienie tej cechy jest prawdziwym przystosowaniem. By moe bowiem istniej inne, kulturowe czynniki, dziki ktrym mona wyjani w brak cechy. Mona wic powiedzie, e mimo i istnienie uniwersaliw nie jest decydujcym dowodem istnienia przystosowania, stanowi uyteczn wskazwk. Co to ma wsplnego z pamici i jej siedmioma grzechami? Chocia nie mamy zbyt wielu dowodw, e cechy pamici powstay jako ewolucyjne przystosowania, pewne dane na to wskazujce uzyskano z bada nad rnicami W pamici u kobiet i mczyzn. Rozwamy jedn z ewolucyjnych hipotez, opisanych w artykule Bussa i wsppracownikw: kobiety maj lepsz pami przestrzennej lokalizacji przedmiotw ni tn/c/yni. Kanadyjscy psycho

logowie Marion Eals i Irwin Silverman zauwayli, e dane archeologiczne i paleontologiczne z okresu zbieractwa-owiectwa (ktry jest jednym z waniejszych okresw dla ewolucji ludzkiego poznania) sugeruj, e mczyni trudnili si gwnie owiectwem, a kobiety gwnie zbieractwem. Eals i Silverman przypuszczaj, e te aktywnoci wymagay innych zdolnoci przestrzennych i pamiciowych. Dobra zbieraczka musi umie zlokalizowa rdo poywienia pord innej rolinnoci i zapamita t lokalizacj na przyszo. Dobr naturalny powinien wic sprzyja rozwojowi lepszej pamici lokalizacji przestrzennej u kobiet ni u mczyzn. Eals i Silverman sprawdzili t hipotez eksperymentalnie. Pokazywali oni kobietom i mczyznom przedmioty uszeregowane w przestrzeni. W jednym z bada przedmioty przedstawione byy na rysunkach, a w innym - rozoone na biurkach i stoach w pokoju eksperymentalnym. W obu eksperymentach kobiety zapamityway lokalizacj przedmiotw lepiej ni mczyni. Z kolei mczyni lepiej ni kobiety wykonywali zadania przestrzenne, ktre, wedug Eals i Silvermana, wymagaj zdolnoci specyficznych dla dobrego myliwego. Niektre pniejsze badania potwierdziy wyniki uzyskane przez Eals i Silvermana, lecz inne ograniczyy ich oglno i wprowadziy pewne zastrzeenia. Kwestia, czy zdolno do pamitania lokalizacji u kobiet jest przystosowaniem, ktre powstao w wyniku selekcji ze wzgldu na umiejtnoci zbieractwa, nie jest wic jeszcze przesdzona. Jednak badania te stanowi przykad sposobu formuowania i weryfikacji hipotez, skd bior si pewne waciwoci pamici. Podobnym typem dowodw wskazujcych na selekcje cech pamici przestrzennej w zalenoci od pici s dane uzyskane przez psychologa Davida Sherry z Uniwersytetu w Western Ontario. Bada on pami u rnych gatunkw 306

ptakw, w tym starzyka brunatnogowego. W procesie rozmnaania samica skada jedno jajo w gniedzie innego ptaka, a reszt dnia spdza, poszukujc innych gniazd, gdzie bdzie moga zoy jajo nastpnego dnia. Tylko samice musz wic pamita lokalizacj gniazd, samce bowiem nie pomagaj samicom w owych poszukiwaniach (u innych gatunkw starzyka obie pcie bior udzia w tym polowaniu na gniazda"). W przeprowadzonych wczeniej eksperymentach Sherry i inni pokazali, e u ptakw gromadzcych poywienie hipokamp odgrywa gwn rol w zapamitywaniu lokalizacji ukrytych zapasw. Na przykad orzechwka popielata moe w cigu jesieni zgromadzi a trzydzieci tysicy ziaren w piciu tysicach kryjwek, by powrci do nich nastpnej wiosny. Ptak wykonuje owo zadanie pamiciowe z ogromnym sukcesem. Oglnie okazao si, e hipokamp jest wikszy u gatunkw, ktre gromadz pokarm, a nastpnie go musz odnale, ni u tych, ktre tego nie robi. Co wicej, uszkodzenie hipokampa powoduje, e ptaki gromadzce poywienie maj potem ogromne trudnoci z jego odnalezieniem. Jeli ptasi hipokamp jest tak wanym organem dla pamici przestrzennej - rozumowa Sherry - to samiczki starzyka brunatnogowego powinny mie wikszy hipokamp ni samce, jako wynik selekcji ze wzgldu na zdolnoci przestrzenne u samic, zwizane z wynajdywaniem i zapamitywaniem lokalizacji gniazd. Pomiary objtoci hipokampa w stosunku do cakowitego rozmiaru mzgu potwierdzaj to przypuszczenie: hipokamp jest rzeczywicie relatywnie wikszy u samic ni u samcw tego gatunku. Takich rnic nie zaobserwowano u dwch innych, blisko spokrewnionych gatunkw, ktre nic skadaj jaj do gniazd innych ptakw. Badania zdolnoci przestrzennych u innych gatunkw Wskazuj, e kierunek owych rnic midzy pciami moe
307

by odwrotny, gdy presje selekcji sprzyjaj raczej uczeniu si przestrzennemu samcw. Steven Gaulin z Uniwersytetu w Pittsburghu bada samce u dwch typw gryzoni: poligamicznego nornika kowego, ktry podczas okresu rozrodczego powiksza swj teren erowania, by zwikszy prawdopodobiestwo spotkania partnerki, oraz monogamicznego nornika preriowego, ktry tego nie czyni. Powikszanie terytorium powinno sprzy ja selekcji ze wzgldu na zdolnoci przestrzenne u poligamicznego nornika kowego. Kiedy Gaulin zbada dwa typy nornikw w laboratorium, w zadaniu polegajcym na uczeniu si drogi w labiryncie okazao si, e samce nornika kowego miay znacznie lepsze zdolnoci przestrzenne ni samice, natomiast u nornikw preriowych nie zaobserwowano rnic ze wzgldu na pe. Take hipokamp by wikszy u mskich ni u eskich osobnikw nornikw kowych, lecz u nornikw preriowych takie rnice nie wystpiy. Prace Gaulina, Sherry'ego i ich wsppracownikw stanowi wic silne poparcie dla oglnej idei, e niektre cechy pamici s przystosowaniami powstaymi w procesie doboru naturalnego. Nie znam adnych porwnywalnych dowodw, ktre bezporednio wskazywayby na pochodzenie siedmiu grzechw pamici. Jeszcze w latach osiemdziesitych napisalimy z Davidem Sherrym artyku teoretyczny, w ktrym twierdzilimy, e niektre z cech pamici s przystosowaniami powstaymi w wyniku doboru, inne za s egzaptacjami, i w ktrym prbowalimy okreli kad z nich. Przyjm teraz podobn strategie w odniesieniu do siedmiu grzechw pamici. Najbardziej prawdopodobnymi kandydatami na przy stosowania s: uporczywo i nietrwao pamici. Jeli uporczywo powstaa jako odpowied na zagraajce yciu sytuacje, zwierzta i ludzie, ktrzy byli w stanie do br/e pamita te dowiadczenia, byliby oczywicie lawo
3(><X

ryzowani przez dobr naturalny. Zdolno ta wydaje si tak elementarna, e jeli rzeczywicie powstaa jako przystosowanie, spodziewalibymy si, e wiele gatunkw posiada mechanizmy nerwowe gwarantujce zachowywanie na dugo w pamici zagraajcych yciu dowiadcze. Jak pisaem wczeniej, uniwersalna obecno jakiej cechy u wielu kultur nie gwarantuje jeszcze, e cecha ta jest przystosowaniem, jednak stanowi dla takiej tezy poparcie. Neurobiolog Joseph LeDoux zauway, e ciaa migdaowate i zwizane z nimi struktury zaangaowane s w trwae uczenie si reakcji strachu u wielu gatunkw zwierzt, w tym szczurw, kotw, map oraz u ludzi. Podobnie mona oczekiwa, e zwizek midzy uporczywoci pamici, funkcjonowaniem cia migdaowatych i zagraajcymi czy pobudzajcymi emocjonalnie wydarzeniami istnieje w wielu rnych kulturach i grupach spoecznych. Nie s mi znane adne bezporednie dowody na poparcie takiego twierdzenia, ale midzykulturowe porwnania neurobiologicznych i poznawczych aspektw uporczywoci stanowi obiecujcy kierunek bada. Pamitajmy, e - jak pisaem w rozdziale 7 - uporczywo ma swoje podoe w precyzyjnym wspdziaaniu pomidzy ciaami migdaowatymi i hormonami stresu, ktre moduluje tworzenie ladw pamiciowych. Wydaje si, e jest to przykad ukadu wzajemnych zalenoci, wskazujcy na zoono struktury. Argumenty grupy badawczej Andersona przemawiaj za tym, by take nietrwao pamici uzna za ewolucyjne przystosowanie. Jak pisaem wczeniej, twierdzenia Andersona opieraj si na idei, e waciwoci wygasania w pamici odzwierciedlaj waciwoci rodowiska, w ktrym funkcjonuje pami. Jednak w takim rozumowaniu tkwi pewien problem. Jeli nietrwao pamici jest adaptacj, powsta w wyniku doboru naturalnego, to jej natura powinna odzwierciedla waciwoci dawnego rodowiska, czyli tego, w ktrym ewoluowali nasi przodkowie. A skc .W*

mamy wiedzie cokolwiek o cechach rodowiska okresu owiecko-zbierackiego czy nawet epok jeszcze wczeniejszych, ktre mogy by wane dla ksztatowania naszego gatunku? Nie jest to atwe pytanie. Niektrzy antropologowie badaj wspczesne grupy/plemiona koczownicze, ktre pozostaj w izolacji od innych kultur, takie jak Matsigenka w poudniowo-wschodnim Peru. Badanie prawidowoci dotyczcych uywania informacji w tych grupach pomogoby okreli, czy nietrwao pamici odzwierciedla waciwoci rodowisk zblionych do rodowisk naszych przodkw, a nie tylko rodowisko czowieka wspczesnego. Niestety, nic mi nie wiadomo o takich badaniach. Psycholog poznawczy Lael Schooler, ktry wsppracowa z Andersonem nad programem badawczym majcym wykaza, e wasnoci pamici s odbiciem wasnoci rodowiska, prbowa zbliy si do wyjanienia tej kwestii w inny, cho pokrewny sposb. Schooler wykorzysta dane zebrane przez jego wsppracownikw Ramona Rhine'a i Juana Carlosa Serio Silve badajcych zachowanie naczelnych w dwch rnych rodowiskach, pod istotnymi wzgldami podobnych do rodowisk, w ktrych ewoluowali nasi przodkowie z rodziny czowiekowatych: w lasach tropikalnych i na sawannie. Badali oni wdrwki wyjcw yjcych w lesie tropikalnym na wulkanicznej wyspie Agaltepec w Meksyku oraz pawianw yjcych na sawannie i otwartych rwninach Narodowego Parku Mikumi w Tanzanii. W obu miejscach badacze obserwowali migracje grup wyjcw i pawianw przez okres kilku miesicy, gdy zwierzta przemieszczay si z miejsca na miejsce. Schooler, Rhine i Silva zanalizowali nastpnie prawdopodobiestwo, e grupa wrci do danego miejsca jako funkcj liczby dni, ktre upyny od ostatniego tam pobytu. Prawdopodobiestwo powrotu spadao w miar upywu czasu i ksztat krzywej obrazujcej ten zwizek by podobny do tego, jaki obserwujemy w przv 310

padku krzywej zapominania. Podobnie jak w przypadku rodowiska wspczesnego, badanego przez Andersona i Schoolera, lasy tropikalne Agaltepecu i sawanna Mikumi wydaj si rodowiskami, w ktrych zapominanie informacji nieuywanej przez dugi okres jest dobr strategi. Nie wiemy, czy owe podobiestwa oparte s na innych mechanizmach w przypadku map i ludzi, czy te stanowi odzwierciedlenie wsplnych korzeni ewolucyjnych. Jednak obserwacje te wspieraj pogld, e nietrwao pamici stanowi przystosowanie do pewnych stabilnych waciwoci rodowiska. W swych analizach zudze pozytywnych Shelley Taylor sugerowaa, e zbyt optymistyczne postrzeganie sytuacji te moe by przystosowaniem powstaym w wyniku ewolucji. Jednak psycholog Steven Heine i jego wsppracownicy z Uniwersytetu Pensylwaskiego przedstawili dane podajce t tez w wtpliwo. Sugeruj oni, e pozytywne znieksztacenia percepcji wasnej osoby s specyficzne dla niektrych tylko kultur. Cytuj na przykad dowody antropologiczne, socjologiczne i psychologiczne, wedug ktrych Japoczycy przybieraj wobec samych siebie raczej postaw krytyczn, a nie - jak w przypadku kultury pnocnoamerykaskiej - zbyt pozytywn. Gdyby tendencja do postrzegania siebie w pozytywnym wietle bya ewolucyjnym przystosowaniem, byaby cech wszystkich kultur. Mimo e -jak pisaem wczeniej - istnienie jednego wyjtku od uniwersalnej prawidowoci nie wyklucza jeszcze istnienia przystosowania, badania te wskazuj, e midzykulturowe studia nad rnymi formami tendencyjnoci pamici s bardzo istotne. Tendencyjno pamici zwizana jest z operacjami poznawczymi wyszego rzdu i zoonymi interakcjami spoecznymi (patrz rozdzia 6). S to takie rodzaje procesw. po ktrych mona si spodziewa duego midzykulturowego zrnicowania. Na podstawie prac grupy badawczej

Heinego przewiduj, e specyficzne formy tendencyjnoci pamici bd si rni midzy kulturami i e s one raczej produktem norm spoecznych i kulturowych niz adaptacj biologiczn powsta w drodze doboru naturalnego. Jednak mimo to moliwe jest, e we wszystkich kulturach ludzie przejawiaj jakie typy tendencyjnoci podczas zapamitywania, podczas gdy sam typ czy tre tendencji moe si zmienia. Nawet jeli tak jest, mani wraenie, e tendencyjno pamici jest przypadkowym produktem ubocznym takiej waciwoci umysu, ktra pozwala oglnej wiedzy i przekonaniom sterowa aktami zapamitywania. Podejrzewam, e pozostae grzechy, takie jak zablokowanie, roztargnienie, bdne przypisanie oraz podatno na sugesti s najprawdopodobniej ewolucyjnymi spandrelami. Moje rozumowanie jest czciowo umotywowane argumentami prawdopodobiestwa: trudno jest wyobrazi sobie, jak i dlaczego w drodze doboru naturalnego miaby powsta system szczeglnie podatny na bdy roztargnienia, czsto blokujcy informacje o sowach i nazwiskach oraz pamitajcy" zdarzenia, ktre nigdy nie nastpiy. Jednak jak ju widzielimy, kady z tych grzechw moe by rozpatrywany jako uboczny produkt innych, uytecznych waciwoci pamici, ktre powstay jako przystosowania lub egzaptacje. Bdy roztargnienia, bdne przypisania wynikajce z braku pamici rda oraz efekty podatnoci na sugesti s - jak twierdz - produktami ubocznymi przystosowa i egzaptacji, odpowiedzialnych za stworzenie systemu pamici, ktry nie zachowuje rutynowo wszystkich szczegw dotyczcych rda informacji Zablokowanie moe by przypadkowym produktem ubocznym efektw zwizanych ze wieoci i czstoci wydobycia informacji, ktre s podstaw nietrwaoci pamici Natomiast faszywe wspomnienia, oparte na oglnym sen sie dowiadcze, s produktem ubocznym kategoryzacji

i procesw generalizacji, ktre stanowi niezbdn cech naszego poznawczego funkcjonowania. Jednak midzy spandrelami pamici a architektonicznymi spandrelami omawianymi przez Goulda i Lewontina jest jedna wana rnica. Spandrele w architekturze nie maj istotnych konsekwencji: nie przeszkadzaj i nie podwaaj strukturalnej lub funkcjonalnej integralnoci budowli. W przypadku pamici jest inaczej. Bdy roztargnienia wywouj irytacj, zablokowanie jest przyczyn frustracji, natomiast bdne identyfikacje przez naocznych wiadkw i faszywe wspomnienia z powodu podatnoci na sugesti lub bdw przypisania mog mie skutki, ktre - trwale lub permanentnie - zmieni czyje ycie. Kiedy musimy znosi konsekwencje tych spandreli, ktre zeszy na z drog", nie chce nam si wierzy, e s ubocznymi produktami procesw koniecznych, by nasze ycie poznawcze funkcjonowao bez zarzutu. Zrozumienie tej relacji moe by atwiejsze, gdy przypomnimy sobie wiewirk, rozwaajc" korzyci pynce ze zdobycia poywienia i koszty moliwego spotkania z drapienikiem, ktra w zwizku z tym ucieka do kryjwki z maymi okruszkami ciastka. Niewydarzone spandrele reprezentuj koszt przystosowa pamici, ktre maj wane, cho moe mniej widoczne korzyci. Jeli moje sugestie dotyczce siedmiu grzechw s sensowne, moemy by raczej pewni, e nie znikn one prdko z naszej pamici. Przypomnijmy sobie przypadek Binjimina Wilkomirskiego, ktry pamita" okropnoci dziecistwa rzekomo przeytego w nazistowskim obozie koncentracyjnym, podczas gdy w rzeczywistoci podczas wojny y sobie spokojnie i bezpiecznie w Szwajcarii. Prawdopodobiestwo, e czyje wspomnienia przeycia jednego z najtragiczniejszych wydarze historii mog okaza si faszywe, wydaje si tak niewielkie, e czujemy pokus, by przypadek Wilkomirskiego zaklasyfikowa jako jednostko313

w, trudn do wyjanienia aberracj. Jednak jeli bdne przypisanie i podatno na sugesti - gwni podejrzani w sprawie Wilkomirskiego - s prawdziwymi spandrelami. to Wilkomirski nie powinien by odosobnionym przypadkiem. I w istocie tak jest. Kobiety i mczyni, ktrzy wierzyli w swe odzyskane w czasie terapii wspomnienia traumatycznych przey z dziecistwa, by pniej - po zakoczonej terapii - je odwoa, pokazuj nam, e przypadek Wilkomirskiego nie jest wyjtkowy. Podobnie cae zastpy osb uprowadzonych przez kosmitw, ktre szczegowo i wyrazicie pamitaj niemoliwe zdarzenia, takie jak molestowanie seksualne przez demonicznych - i nieuchwytnych - obcych. Takie wspomnienia mog powstawa w czasie sugerujcych procedur przesuchiwania, midzy innymi w hipnozie. Przypadki faszywych wspomnie nie s niczym nowym. W rozdziale 4 omawialimy debat dotyczc faszywych wspomnie i zjawiska deja vu, ktra rozgorzaa w latach dziewidziesitych XIX stulecia. Ju w roku 1881 psycholog brytyjski James Sully powici cay rozdzia swej ksiki pod tytuem: Illusions: A Psychological Study (Zudzenia: studium psychologiczne) zjawisku, ktre nazwa zudzeniami pamici", przytaczajc wiele przykadw znieksztace pamiciowych, ktre ja w tej ksice sklasyfikowaem jako bdne przypisania i podatno na sugestie. Historyk Patrick Geary opisa przypadek jedenastowiecznego mnicha bawarskiego o imieniu Arnold, pamitajcego" spotkanie z latajcym smokiem, ktre przydarzyo mu si podczas jego wdrwek. Faszywe wspomnienie mnicha Arnolda byo prawdopodobnie wynikiem ywej wyobrani i podatnoci na sugesti. Bdy przypisania i podatno na sugesti towarzysz nam wic od wielu wiekw i z pewnoci bd jeszcze psoci przez tysiclecia. To samo mona powiedzie o innych grzechach pamici, na przykad o nietrwaoci i uporczywoci. Ludzie pr314

bowali przezwyciy ograniczenia nietrwaoci od wielu wiekw. Jak pisaem w rozdziale 1, wynalezienie mnemotechnik opartych na wyobraeniach wzrokowych przypisuje si staroytnym Grekom. Podobnie dug histori ma uporczywo. Przypomnijmy opis Roberta Burtona dotyczcy doniesie Blasiusa, naocznego wiadka trzsienia ziemi na Sacai, ktry przez cae lata nie mg wyrzuci tego wspomnienia ze swego umysu" (patrz rozdzia 7). Nerwica pourazowa, kiedy efekty uporczywoci s jeszcze bardziej dotkliwe, dopiero ostatnio zostaa przez psychologw i psychiatrw sklasyfikowana jako choroba. Jednak jej objawy s prawdopodobnie obecne w naszym codziennym yciu tak dawno, jak dawno ludzie przeywaj traumatyczne zdarzenia. Idea ta zostaa wietnie zilustrowana przez psychiatr Jonathana Shaya w niezwykej ksice Achilles in Vietnam (Achilles w Wietnamie), w ktrej przeprowadza on porwnanie midzy skutkami traumy wojennej weteranw wojny w Wietnamie i u bohaterw Homerowskiej Iliady. Shay opisuje incydent, kiedy Achilles przytoczony jest cierpieniem, gdy nie udao mu si osoni towarzysza broni, ktry zgin w bitwie. Achilles czuje si przebity wspomnieniem": obraz jego towarzysza cigle powraca. Mimo e grzechy pamici czsto wydaj si naszymi wrogami, stanowi one integraln cz dziedzictwa naszego umysu, gdy s cile zwizane z tymi cechami pamici, ktre sprawiaj, e tak dobrze funkcjonuje on w swym naturalnym rodowisku. Pozorna sprzeczno midzy wadami i zaletami pamici staa si przedmiotem przemyle Fanny Price, bohaterki dziewitnastowieczne] powieci Jane Austen, Mansfield Park. Podziwiajc pikn, obramowan krzewami alej, ktra powstaa w miejscu nieuporzdkowanego kawaka terenu, Fanny rozmyla, jak wygldao to kiedy, i zastanawia si, czy straci to wspomnienie w przyszoci. Ten moment inspiruje j do rozwa3 15

a nad pozornie sprzecznymi ze sob waciwociami pamici:

Jeli jakkolwiek zdolno naszej natury mona nazwa cudowniejsz od pozostaych, to myl, e jest ni pami. Wydaje si, e w sile. saboci i nierwnociach pamici jest co bardziej nieodgadnionego ni w innych naszych wadzach umysowych. Pami jest niekiedy Taka trwaa, taka usuna, taka posuszna, kiedy indziej - taka zdezorientowana, taka saba, kiedy indziej znowu - taka bezwzgldna, taka nie poddajca si kontroli. Doprawdy, czowiek jest cudem, pod kadym wzgldem, ale nasze umiejtnoci zapamitywania i zapominania wydaj si szczeglnie niepojte.

Wspczesna psychologia i neurofizjologia pokazaa, e Fanny mylia si co do jednego: e nasze zdolnoci pamitania i zapominania s szczeglnie niepojte". Jednak jej byskotliwa analiza siy i saboci pamici nie moga by bardziej trafna. Siedem grzechw pamici to nie kopoty, ktre naley za wszelk cen minimalizowa lub unika. Rzucaj one wiato na to, w jaki sposb pami korzysta z przeszoci, by informowa teraniejszo, jak zachowuje elementy biecego dowiadczenia, by uy ich pniej, i w jaki sposb pozwala nam na nowo przeywa przeszo. Grzechy pamici s take jej zasugami, fragmentami mostu rozpostartego w czasie, ktry czy nasz umys z rzeczywistoci.

PRZYPISY
WSTP: BOGOSAWIESTWO ZESANE PRZEZ BOGW Strona 9 Yumiura": Kawabata (1999, s. 196). 11 Wilkomirski: Gourevitch (1999) przedstawia szczegowo histori caego przypadku. Mimo e ksika Wilkomirskiego nie moe by traktowana jako rzeczywisty opis przeszoci, jest wci fascynujca wobec rozwoju caej sprawy. Test pamici dla szkoy redniej: Offer i in. (2000). 14 Rne rodzaje problemw pamiciowych: Wilma Koutstaal i ja zawarlimy wiele kwestii zwizanych z tym pytaniem w rozdziale podsumowujcym przyczyny niedokadnoci i niedostpnoci w pamici (Koutstaal i Schacter, 1997b). Siedem grzechw: pierwszy szkic mona znale w: Schacter (1999b). 18 Yo-Yo Ma: Finkelstein (1999). 25 Yumiura": Kawabata (1999, s. 194).

1. GRZECH NIETRWAOSCI 27 Wspomnienia O. J.: Schmolck i in. (2000). 29 Ebbinghaus: Eksperymenty opisane s w: Ebbinghaus (1885/1964); opis ta historycznego i wspczesnych perspektyw mona znale w: Slamecka (1985). Badanie oparte na dziennikach / Kansas State Universitv: Thompson i in. (1996). 31 Wspomnienia dotyczce wita Dzikczynienia: Friedman i deWinstanley (1998). Wspomnienia dotyczce pracy: Eldridge i in. (1994). Przypominanie sobie, gdzie i kiedy: Rotnstein i l.eCompie ( 1995).

31 Poczenie nietrwao.ci z tendencyjnoci: Brewer (1996) i Thompson i in. (1996). 34 Dyskutowana przeze mnie kwestia zezna Clintona opiera si na zapisanych transkryptach zezna z 17 sierpnia 1998, stamtd tez pochodz wszystkie cytaty: Starr (1998). 38 Nietrwao pamici u ludzi starszych: Huppert i Kopelman (1989); Carlesimo i in. (1997). Ogln dyskusj na temat utraty pamici w podeszym wieku mona znale w: Albert (1997). 39 Pami w 1978 i 1994: Zelinski i Burnight (1997). Zmienno nietrwaoci: obserwacje z: Davis i Klebe, cytowane przez: Squire i Kandel (1999, s. 202). 40 Badanie holenderskie: Schmand i in. (1997). Mzg w chorobie Alzheimera: opis niedawnych bada w: Jack i in. (1998), Price i Morris (1999), Smali i in. (1999); przystpny przegld bada naukowych oraz spojrzenie na chorob Alzheimera z perspektywy czonka rodziny w: Pierce (2000). Test pamici dla chorych na Alzheimera: Buschke i in. (1999) i Killany i in. (2000) opisuj trafne przewidywania dotyczce wystpienia i rozwoju choroby Alzheimera u osb starszych, opierajce si na skanowaniu struktur mzgu. 42 HM: Scoville i Milner (1957) jako pierwsi opisali przypadek HM. atwe w czytaniu podsumowanie tego znaczcego przypadku w: Hilts (1995). 43 fMRI: Przegld technik obrazowania mzgu w: Posner i Raichle (1994); przegld niedawnych bada nad pamici z uyciem obrazowania mzgu w: Buckner (2000); Nyberg i Cabeza (2000): Schacter i Wagner (1999). 43 Brak aktywnoci hipokampa: dyskusja moliwych przyczyn tego. dlaczego czasem trudno jest uzyska aktywno hipokampa. w: Schacter i Wagner (1999). Przewidywanie na podstawie fMRI, co zostanie zapamitane: Wagner i in. (1998). W naszym badaniu stosowalimy co w rodzaju odwrconego przewidywania": najpierw podzielilimy badanych na tych, ktrzy zapamitali lub zapomnieli dane sowo, a potem sprawdzilimy, ktre obszary mzgu byy bardzie] aktywne w przypadku zapamitanych ni w przypadku zapomnianych sw. Oglniejsza dyskusja na temat badania procesw kodowania z uyciem fMRF w: Wagner i in, (1999). 47 Odnoszenie nowej informacji do wczeniejszej wiedzy: Craik i Tul l ving (l )75) opisali klasyczne badania poznawcze wykazujce isloino kodowania / opracowaniem". Dalsze dane i dyskusja w: Schacter (lWfi. ro/dz. 2). Badanie na Uniwersytecie Stanfor da: Brewer i in. (1WM). i IX

49 Dwa artykuy o szybkim zapominaniu: Brown (1958) oraz Peterson i Peterson (1959). Baddeley (1998) podaje dobry opis rozwoju tego typu bada. 50 Pami robocza: Baddeley (1992. 1998). 51 Ptla fonologiczna: Gathercole i Baddeley (1993). KF: Shallice i Warrington (1970). Zbir podobnych przypadkw w: Vallar i Shallice (1990). 53 Pryszcz na twarzy poznania": Baddeley (1992, s. 21). Ptla fonologiczna i uczenie si jzyka: Baddeley i in ( I ^ K ) , Gathercole i Baddeley (1993). Ptla fonologiczna a neuroobrazowanie: Paulesu i in. (1993). 55 Rozmawianie i mylenie o dowiadczeniach: Thompson i in. (1996). 56 Sownictwo hiszpaskie: Bahrick (1984); Bahrick (2000) podsumowuje liczne badania nad pamici dugotrwa. 58 Poczenia nerwowe: Bailey i Chen (1989); wietny przegld odnonych prac w: Squire i Kandel (1999). Wskazwki przypominajce utracone dowiadczenia: przegld w: Koutstaal i Schacter (1997b). Dziennik wasnej pamici: Wagenaar (1986). 59 Ksiki wiczce pami: Crook i Adderly (1998) i Lorayne i Lucas (1996) podaj sensowne przykady. Stosowanie mnemotechniki wyobraeniowej przez ludzi starszych: Neely i Backman (1993); Plude i Schwartz (1996); West i Crook (1992). Mega Memory: Trudeau (1997). 60 Tamy magnetofonowe Mega Memory i Memory Power: Rebok i in. (1997, s. 304). 62 Aktorzy i pami: Noice i Noice (1996, s. 8). Aktywne dowiadczanie: Noice i in. (1999). 63 Miorzb (Ginkgo biloba): badania eksperymentalne przeprowadzio kilka grup, w tym: Kanowski i in. (1996) i Wesnes i in. (1997); Wong i in. (1998) przedstawia oglny przegld. PS: Crook i Adderly (1998). Podawanie estrogenu: Drak i in. (2000) opisuj zwizek pomidzy poziomem estrogenu i pamici werbaln. Duka i in. (2000) - wpyw podawania estrogenu na pamitanie par obrazkw, a Wolt i in. ( 1999) - wpyw na pami werbaln. Zwizek pomidzy poziomem estrogenu i pamici moe by zoony. Na przykad, Drak i in. (2000) odkryli, ze wysoki poziom estrogenu wiza si / wysokim poziomem pamici werbalnej, podczas gdy niski poziom estrogenu czy sie / wysokim poziomem w/roko-

wej pamici ksztatw. Co wicej, nie we wszystkich badaniach uzyskano efekt wpywu estrogenu na pami: dyskusja w: Duka i in. (2000). 65 Receptor NMDA: Tang i in. (1999). Tim Tully i leki na pami: Weiner (1999, s. 29). 67 Niemal bez pamici": Davis (1997, s. 136). 68 Wordsworth W., Oda: O przeczuciach niemiertelnoci ze wspomnie wczesnego dziecistwa vi: Angielscy poeci jezior. Tum. S. Kryski, Ossolineum, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1963, s. 81. 2. GRZECH ROZTARGNIENIA 69 Narodowy Mistrz Pamici: Levinson (1999). 71 Golf i amnezja: Schacter (1983). 72 Margetts i zapomniane skrzypce: histori opisaem na podstawie artykuu dostpnego na stronie internetowej Wydziau Muzycznego Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles: www.musie.ucla.edu/news/strad.html. 75 Podzielona uwaga i pami: Baddeley i in. (1984) i Craik i in. (1996). Obydwaj wykazali, e podzielona uwaga podczas kodowania pogarsza pniejsze pamitanie. Interesujce, e pokazali rwnie, i podzielona uwaga w trakcie przypominania ma nie wielki wpyw na wykonanie zadania, co sugeruje, e pewne operacje wydobywania informacji z pamici zachodz automatycznie i zatem nie potrzebuj wiele uwagi. Fernandes i Moscovitch (2000) okrelili warunki, w ktrych podzielona uwaga moe wpywa na zadania pamiciowe. 75 Wpyw podzielonej uwagi na szczegowe przypominanie i poczucie znajomoci: Jacoby (1991). 75 Lew Lieberman: rozmowa prywatna, 15 kwietnia 1999. Podzielona uwaga i starzenie si: Craik i Byrd (1982) oraz Jen nings i Jacoby (1993). 76 Przechodzenie od wykonania zadania z wysikiem do wykonania automatycznego: Anderson i Fincham (1994): Logan (1988). Samuel Butler o czynnociach automatycznych: Reason i Myeiel ska (1982. s. 146). 77 Nieustanne poszukiwanie kluczy i okularw: Warren (1996). Neuroobrazowanie w sytuacji podzielonej uwagi: Shallice i in. (1994) Neuroobrazowanic w przypadku zachowa automatycznych: Ra ichle i in. (1994). 7S Neuroobrazowanie w przypadku powtarzania materiau w dlii uich i krtkich odstpach czasu: Wagner i in. (20(10).

80 lepota na zmian": Simons i Levin (1998); uyteczne podsumowanie bada nad lepot na zmian w: Simons (2000). 82 Jak nie zauway goryla: Simons i Chabris (1999). Rees i in. (1999) opisuje dane dotyczce obrazowania mzgu pokazujce efekt skupiania uwagi na cigach liter i rysunkach konturowych. Eksperyment z drzwiami: Simons i Levin (1998). 85 Pami prospektywna": Cockburn (1996). Tom, w ktrym znajduje si rozdzia Cockburna (Brandimonte i in., 1996), zawiera take rnorodne podejcia do pamici prospektywnej z rozmaitych perspektyw. Niewiarygodno pamici czy osoby: Winograd (1988). Pami prospektywna oparta na zdarzeniu a oparta na czasie: Einstein i McDaniel (1990). 86 Wyrnialno wskazwek i pami prospektywna: McDaniel i Einstein (1993). 88 Wielozadaniowo i pami prospektywna: Marsh i Hicks (1998). 88 Badania nad pamici prospektywna z uyciem PET: Okuda i in. (1998). Obszary pata czoowego, ktre wykazay podwyszon aktywno podczas pracy pamici prospektywnej, to powierzchnia prawego pata czoowego, lewy biegun czoowy i wewntrzne (rodkowe) rejony patw czoowych. 90 Starzenie si i pami prospektywna: Einstein i in. (1997). Pami prospektywna oparta na czasie i starzenie si: McDaniel i Einstein (1992); Maylor (1996) podsumowuje wiele bada na ten temat. Zamiana zada opartych na czasie na zadania oparte na zdarzeniu: Maylor (1990). Rozpiski przyjmowania lekarstw i starzenie si: Gould i in. (1997), Park i Kidder (1996). 92 Susan Whitbourne: rozmowa prywatna, 21 kwietnia 1999. 93 Paski przebiegu lotu": Vortac i in. (1995). 95 Uywanie zewntrznego wspomagania pamici w szkole: Stepp (1996). 96 Ankieta w sprawie urzdze elektronicznych wspomagajcych pami: Petro i in. (1991). 97 Powicanie zasobw poznawczych wanym sprawom: Langer (1997, s. 89). 3. GRZECH BLOKOWANIA 98 Rozmowa Nicka i Marian: Del.illo (1998, s. 130-131). 100 Skargi na blokowanie imion w podeszym wieku: Martin (I9X(>); Sunderland i in. ( 1986).

Obiektywne dane na temat blokowania imion u ludzi starszych. Burk i in. (1991). Paradoks Baker/baker: Cohen (1990). 101 Obserwacja Milla (1843): cytowana przez Semenza i Sgaramella (1993. s. 265-266). Blokowanie znanych imion - w: Cohen (1990) i Semenza i Zettin (1989), gdzie s podstawowe pomysy, i w Bredart i Valentinc (1998), gdzie opisano eksperyment. 102 Indianie Yuman i wioski greckie: Valentine, Brennen i Bredart (1996, s. 17). Reprezentacje wzrokowe, fonologiczne i pojciowe: oglny model w: Ellis i Young (1988). 103 Przypominanie imion a przypominanie zawodw: Young i in. (1985) przeprowadzili badanie z uyciem dziennikw; Hanley i Cowell (1988) oraz Hay i in. (1991) przedstawiaj dane eksperymentalne. Poziom leksykalny: w niektrych modelach na poziomie leksykalnym wyrnia si dwa typy elementw: lematy" zwizane z cechami skadniowymi sowa i leksemy" zwizane z cechami fonetycznymi. Inni teoretycy argumentuj przeciwko takiemu rozrnieniu (np. Caramazza i Miozzo, 1997). Model sieci: Burk i in. (1991). 105 Wze identyfikacji osoby: Young i in. (1985). Spowalnianie procesw poznawczych z wiekiem: Salthouse (1996). Chocia badacze zgadzaj si co do tego, e przypominanie sobie nazw wasnych znaczco pogarsza si z wiekiem, kontrowersj pozostaje wci, czy wielko tego pogorszenia jest odwrotnie proporcjonalna do zwizanego z wiekiem obnienia sprawnoci po znawczej (Maylor, 1997). 108 Podwjne nazywanie: eksperyment przeprowadzony prze/ Bredarta (1993). Zmiany imienia na przestrzeni ycia wrd czonkw plemienia indiaskiego: Yalentine i in. (1996, s. 16). 109 Dwie, trzy blokady na miesic: Burk i in. (1991). LS: Semenza i Zettin (1989). Podobne przypadki byy ju opisywane przez: McKenna i Warrington (1980) i przez Scinenza i Zettin (1988). 111 Wicej blokad w przypominaniu ludzi ni miejsc: Hanley i Ka\ (1998). Znajomo zawodu bez przypomnienia sobie imienia: Hanlc\ (1995) przedstawia szczegowe studium przypadku tego pacjenta I 12 Zwizek wydobywania z pamici nazw wasnych z lewym biegu nem skroniowym: Damasio i in. (1996) przedstawiaj dane po

113

116

117

118

121

122

twierdzajce istnienie tego zwizku, podczas gdy Cappa i in. (1998) i Semenza i in. (1995) prezentuj przeciwne dane. Neuroobrazowanie i wydobywanie z pamici nazw: zob. badania Damasio i in. (1996) i Tempini i in. (1998). Blokada Johna Prescotta: Newton (1998). Kiedy nie mona kichn: Brown i McNeill (1966, s. 326). Na kocu jzyka" w rnych jzykach: Schwartz (1999). Dziesi definicji: materiay pochodz z: Vigliocco i in. (1999). Odpowiedzi: 1) oszczep, 2) akard, 3) papryka, 4) epitafium, 5) azbest, 6) sekstant, 7) chrzstka, 8) tasak, g) protoplazma, 10) glukoza. Tajemnica Irmy Vep": sztuk recenzowa Canby (1998). Przypominanie sobie informacji o rodzaju gramatycznym przez Wochw: Caramazza i Miozzo (1997); Vigliocco i in. (1997). Tematy melodii telewizyjnych: Riefer i in. (1995). Badanie oparte na dziennikach i szpetne siostry" Kopciuszka: Reason i Lucas (1984). Dane przemawiajce za hipotez szpetnych sistr: Jones (1989); Jones i Langford (1987). Dane sprzeczne z hipotez szpetnych sistr: Meyer i Bock (1992) oraz Perfect i Haniey (1992) przeprowadzili staranniej kontrolowane badania; Harley i Brown (1998) przeprowadzili eksperymenty testujce wpyw fonologicznych ssiadw". Kiedy ksika ta bya oddawana do druku, Smith (2000) opublikowa nowe dane sugerujce, e sowa blokujce - szpetne siostry", ktre s bliskie semantycznie poszukiwanemu sowu, mog spotgowa zaistniay stan TOT. Redukowanie stanw TOT przez prezentowanie poszukiwanych sw: Rastle i Burk (1996). Przeduanie stanw TOT: Burk i in. (1991). Poczucie zblienia do poszukiwanego sowa: Reason i Lucas (1984). Informacje czstkowe, starzenie si i stany TOT: Burk i in. (1991) oraz Cohen i Faulkner (1986) wykazali, e ludzie starsi podawali mniej informacji czstkowych o poszukiwanym sowie oraz mniej blokujcych sw - szpetnych sistr" ni ludzie modzi. Brown i Nix (1996) take uzyskali mniej informacji czstkowych od ludzi starszych ni od modych, ale dodatkowo zaobserwowali, e starsi wypowiadali wicej sw blokujcych ni modzi. Brown i Nix (19%, s. 88) sugeruj, e ten ostatni wynik mona przypisa temu, ze starsi ludzie w ich badaniu wykazywali si wyszymi zdolnociami werbalnymi ni ludzie w tym samym wieku we wczeniejszych badaniach. jai": Burko i in ( 1991, s. 550).

323

123 Odciganie uwagi od szpetnej siostry: zob. wietny przegld w: A. S. Brown (1991)" Daisy Mae: A. S. Brown (1991, s. 214). Gone mylenie podczas blokady przy wydobywaniu z pamici i wychodzenie ze stanw TOT po duszym czasie: Read i Bruce (1982). 125 Podpowiadanie pierwszej litery: Brennen i in. (1990), Hanley iCowell (1988). Uczenie si i ponowne kodowanie imion i nazwisk: Milders i in. (1998). 126 Cynthia Anthony: Drummie (1998). Uraz gowy i inne czynniki odpowiedzialne za zapominanie traumatycznych zdarze: omawiam t spraw szerzej w: Schacter (1996, rozdz. 8). Podawanie niektrych sw z listy: to zjawisko znane jako podpowiadanie czci listy", po raz pierwszy zostao opisane w: Slamecka (1968). Nowsza analiza - zob. Sloman i in. (1991). 127 Stumienie pamitania rzodkiewki": Anderson i Spellman (1995). Przeszkody w przypominaniu sobie w trakcie ogldania zdj: Koutstaal i in. (1999b). Przypominanie u naocznych wiadkw: Shaw i in. (1995). 130 Selektywne wydobywanie informacji z pamici - zob. w: Anderson (w druku). Niektre pomysy Andersona opieraj si na teoretycznych tezach Freyd (1996). Odzyskane wspomnienia molestowania w dziecistwie: przegld kontrowersyjnych pogldw z rnych perspektyw - zob. Brewin i Andrews (1998), Conway (1997), Freyd (1996), Kihlstrom (1995), Lindsay i Read (1994), Loftus (1993), Pendergrast (1995). Read i Lindsay (1997), Schacter (1996) i Schooler (1994). Molestowanie w dziecistwie przez czonkw rodziny i innych ludzi: Freyd (1996). 131 JR: Schooler (1994). Ukierunkowane zapominanie, hamowanie wydobywania z pamici i zwolnienie" hamowania: Bjork i Bjork (1996). Niektre efekty zapominania mona zapewne przypisa osabionemu kodowaniu elementw, ktre zostan zapomniane. Zob. Basden i in. (1993), gdzie znajduje si dyskusja rnych podstaw ukierunkowanego zapominania w zalenoci od rnych procedur eksperymentalnych stosowanych w badaniach nad tym zjawiskiem. Koutstaal i Schactei (1997c) robi przegld rnych procedur eksperymentalnych uywanych do badania ukierunkowanego zapominania i rozwaaj moliwe zwizki ukierunkowanego zapominania z pamitaniem i zapo minaniem molestowania w dziecistwie.

324

133 Wyparcie i hamowanie wydobycia z pamici: dyskusje na temat rnych sposobw uywania przez Freuda pojcia wyparcia mona znale w: Erdelyi (1985), Schacter (1996, rozdz. 9). Osoby wypierajce, niewypierajce i ukierunkowane zapominanie: Myers i in. (1998). 135 Amnezja psychogenna: Schacter (1996, rozdz. 8). Neuroobrazowanie w amnezji psychogennej: Markowitsch i in. (1997) opisuje przypadek NN; w: Markowitsch (1999) znajduje si oglniejsza dyskusja dotyczca podobnych przypadkw. Fink i in (1996) podaj dane dotyczce ludzi zdrowych. Pacjenci neurologiczni, ktrzy nie pamitaj swojej wasnej przeszoci: przegld i dyskusja w: Kapur (1999). Badanie PET pacjenta PN: Costello i in. (1998).

4. GRZECH BDNEJ ATRYBUCJI 139 Rossettiego Sudden Light": Cytat z: Sno i in. (1992) dotyczcy deja vu w literaturze i poezji. Zob. te: Sno i Linszen (1990), gdzie przedstawiono deja vu w szerszej perspektywie. Louis i dr Arnaud: Berrios (1996, s. 219). Diseases of Memory": Ribot (1882). 139 Specjalne wydanie numeru z 1893 roku: Zob. Berrios (1996, s. 217-219), gdzie znajduje si omwienie debaty z Revue Philosophique". 140 David Copperfield: cytat za Sno i in. (1992, s. 512). May not be associated with memory at all" (Moe nie mie adnego zwizku z pamici): cytat pochodzi z: Berrios (1996, s. 219). 140 Kanadyjski psycholog poznawczy: Whittlesea (1993). 142 John Doe II: Historia zostaa przedstawiona w: Hicks (1998). 144 Przypadek brytyjskiego agenta biura podry i inne zostay przedstawione w: Ross i in. (1994). Donald Thomson: Przypadek ten opisaem dokadniej w: Schacter (1996, rozdz. 4); zob. te Thomson (1988). Siedemdziesit pi tysicy rozpraw kryminalnych: Ross i in. (1994, s. 918). 145 Film przedstawiajcy napad z niewinnym wiadkiem: Ross i in. (1994). Bdne przypisanie rda": Brown i in. (1977): Davies (1988); Thomson (1988). 146 Wizania pamiciowe": Oglna dyskusja dotyczca wiza pamiciowych w odniesieniu do pamici rda: zob. Johnson i Cha fonte (IW4).

148 149

149

152

153

154 158

Skutki wyobraania sobie przedmiotw i dziaa: Goff i Roediger (1998). Lew Lieberman, rozmowa prywatna, 31 sierpnia, 1999. Szko powikszajce i lizak: Henkel i in. (1998). Bd sklejania ladw pamiciowych": zob. Reinitz i in. (1994) i Rubin i in. (1999). Bdy koniunkcji a uszkodzenie hipokampa: Kroll i in. (1996). Obrazowanie hipokampa podczas uczenia si par sw: Henke i in. (1999). Uszkodzenie patw czoowych, pami rda a starzenie si: Shimamura (1995) i Henkel i in. (1998). Bdy koniunkcji pamici a funkcje pata czoowego: Rubin i in. (1999). Praktyki identyfikacyjne, ktre sprzyjaj bdnej identyfikacji: Wells i in. (1998) przedstawia eksperymenty majce na celu minimalizacj sdw relatywnych. Wells i in. (2000) przedstawiaj przegld bada dotyczcych poprawienia procedur uzyskiwania danych od naocznych wiadkw i opisuj rozwaania i konkluzje, do jakich dosza grupa badaczy powoana przez Janet Reno. Raport roboczy grupy dostpny jest na stronie internetowej: http:/ /www. ojp.usdoj.gov/nij/pubs-sum/17824o. htm. Artyku z New York Timesa": Hilts (1996). Procedura Deese'a/Roedigera-McDermott: Deese (1959); Roediger i McDermott (1995). Czy badania z uyciem PET mog odrni wspomnienia faszywe od prawdziwych? Nasze badanie zostao opisane w: Schacter i in. (1996a). Oddzielanie prawdy od kamstw: Halperin (1996). Brak rnic w aktywnoci elektrycznej: Uzyskane przez nas wyniki opisane s w: Johnson i in. (1997). W badaniu z uyciem czynnociowego MRI uzyskalimy podobne rezultaty. Pewien lad rnic w aktywnoci mzgu podczas poprawnego i faszywego rozpoznania zauwaylimy tylko w sytuacji, gdy uprzednio prezentowane sowa przedstawiane byy w oddzielnej sesji ni sowa z nimi skojarzone, ktrych wczeniej nie prezentowano. Takich rnic nie wykryto, gdy te dwa rodzaje sw przedstawiano podczas jednej sesji (Schacter i in., 1997a). W badaniach tych uczestnicy suchali listy sw zwizanych ze sob semantycznie. W in nym, niedawno przeprowadzonym badaniu z uyciem czynnociowego MRI prbowalimy podawa badanym bogatsze wskazwki, pokazujc im tam wideo, na ktrej pomocnik eksperymentatora, kobieta lub mczyzna, na zmian wypowiadali sowa, ki-

326

re badani mieli zapamita (Cabeza i in., 2000). Dziki tej procedurze sowa, ktre rzeczywicie byy na licie, odrniono od sw semantycznie zwizanych, prezentowanych jedynie w tecie rozpoznawania zarwno cechami wzrokowymi, jak i cechami suchowymi. W tym badaniu otrzymalimy nieco wyraniejsze dowody na rnice w aktywnoci mzgu podczas poprawnego i faszywego rozpoznania. Obszar znajdujcy si w tylnej czci patu skroniowego (zakrty hipokampa) wykazywa wiksz aktywno podczas poprawnych ni podczas faszywych rozpozna, natomiast obszary hipokampa usytuowane bardziej z przodu wykazyway podobny poziom aktywnoci podczas obu rodzajw rozpoznania. Warunki, ktre sprzyjaj uwanej kontroli pamici: Dowody na to, e w takich warunkach zmniejsza si prawdopodobiestwo faszywych rozpozna, pochodz z bada Koutstaal i in. (1999a) oraz Mathera i in. (1997). Rejestracja aktywnoci elektrycznej mzgu podczas popeniania bdw sklejania ladw pamiciowych: zob. Rubin i in. (1999). 159 Rnice w aktywnoci mzgu podczas przywoywania i poczucia znajomoci: Duzel i in. (1997), Henson i in. (1999). Rnice indywidualne a zjawisko faszywego rozpoznania: Curran i in. (w druku). Sowa zwizane semantycznie: Schacter i in. (1999) opisuj dane z bada i przedstawiaj ide heurystyki dystynktywnoci. 161 Faszywe rozpoznawanie u osb starszych: badania Norman i Schacter (1997), Schacter i in. (1999), oraz Tun i in. (1998) wskazuj, e starsze osoby s czasem bardziej podatne na popenianie bdw faszywego rozpoznania sw semantycznie zwizanych z wyuczonymi w procedurze Deese'a/Roedigera-McDermott; Schacter i in. (1999) pokazali, e starsze osoby mog stosowa heurystyk dystynktywnoci, by zredukowa ten efekt. Koutstaal i Schacter (1997a) wykazali wyraniejsz podatno osb starszych na bd faszywego rozpoznania, uywajc procedury, w ktrej badani najpierw prbowali zapamita przedmioty przedstawione na rysunkach, nalece do rnych kategorii (np. samochody, buty), a nastpnie bdnie rozpoznawali nowe przedmioty z tych kategorii. Jednak i w tym przypadku Koutstaal i in. (19'Wa) pokazali, e osoby starsze mog uywa informacji dystynktywnych. by obniy faszywe rozpoznanie nowych rysunkw. Kanciarze i ludzie starsi: Jacoby (1999). 162 Gwiazdy filmowe na kadym kroku: Ward i in. (1999) przedstawiaj szczegowe studium przypadku. Artyku ten jest czescia specjalneno wydania czasopisma ,,('ognitivc Neuropsychology

powiconego, faszywym wspomnieniom, ktre ukazao si take w formie t : s i ki (Schacter. 1999a). 16j Uszkodzenia p a t a czoowego a faszywe rozpoznawanie: Rapcsak i in. (199$) Orodek f a ; z y W e g 0 rozpoznawania": zob. Young i in. (1985) oraz bllis i Yi :)un g (1988)5 gdzie opisane s wczesne teorie dotyczce o r o d k ^ rozpoznawania twarzy. Nowsze analizy i przegld bada z i l a j d u j s i w : B r e e n j l n (2000). Obszary w tyi n e j CZ ci mzgu: Perrett i in. (1992) omawiaj dowody na i s t n j e n j e komrek rozpoznawania twarzy", natomiast Kanwisher i | n ( ] 9 9 7 ) o r a z T o n g j i n ( 2 0 00) opisuj badania z uyciem IMRJ^ w ktrych wykazuj rol zakrtu wrzecionowatego w r o z p o z n a w a n i u twaj-zy 166 Francuscy p s y c h i a t r z y Courbon i Fail: Cytat zaczerpnem z: Ellis i in. (1994, s. 134)^ angielskiego przekadu artykuu Courbona i Faila z 1927 roku; Ellis i in. Przetumaczyli take inne klasyczne francuskie a i ^ ^ j y dotyczce urojeniowych bdnych identyfikacji. 166 Urojenie F r e o l e g o przypadek IR: Box i in. (1999). Feinberg i in. (1999) take <3pjsuj przypadek urojenia Fregolego u osoby, ktra po o t r z y m a n j u r a n y w gow m i a a uszkodzony prawy pat czoowy oraz CZ lewego pata skroniowego i ciemieniowego. 167 Plagiat biogn l f i i williama Wallace'a: Jack (1998). Odkrycie Jung a nieintencjonalnego plagiatu popenionego przez Nietzschego c 3 p i s a n e zostao w: Taylor (1965, s. 113). 169 Nieumylny Rlagiat Danielsa: Daniels (1972, s. 124). rrzyapujc s a m y C n siebie: Incydent zwizany z walcem Nad piknym m o d ^ Dunajem" opisany jest u Reeda (1988, s. 100). natomiast S k { n n e r opisuje swe dowiadczenia w eseju dotyczcym i n t e l e k t u a | n e g O funkcjonowania w podeszym wieku (1983. s. 242). 170 Procedura eksperymentalna do badania kryptomnezji: Brown i Murphy (19gm lorowame. P r z egld bada i teorii dotyczcych torowania, zob Schacter ( 1 9 ' % s ' 6 \ Schacter i Buckner (1998) oraz Wigus i Martin (199,8) Koncentracja n a z r o d l e informacji: Marsh i in. (1997). 171 Podobiestwc, m{^7y bdnymi przypisaniami pamici i spoecznymi^bdami, a l r ybucji: Jacoby i in. (1989b). Schachter i Singcr (1 )6_) opisuj JJ s r y n n e eksperymenty, w ktrych badali interpretacje pobudzt. n i a W y W O | a n e g o p r z e z adrenalin.

32<S

5. PODATNO NA SUGESTI 174 Badanie pamici zwizanej z katastrof samolotu El Al: Cromb a g i in. (1996). Alan Alda: Procedura uyta w programie bya wzorowana na eksperymentach przeprowadzonych niedawno w moim laboratorium, opisanych w. Schacter i in. (1997b). Pokazano w nich, e doroli po szedziesitce czciej ni studenci mylili zdarzenia widziane tylko na fotografiach z tymi widzianymi wczeniej na tamie. 176 Zasugerowane wspomnienia z wojny w Korci: Moss (2000. s. A22). Laboratoryjne badania nad zasugerowanymi wspomnieniami: Przegld pionierskich bada Loftus znaduje si w: Loftus i in. (1995). Higham (1998) opisuje badanie z zainscenizowanym napadem i faszywe wspomnienia swego asystenta. 178 Brytyjskie badania dotyczce przesucha policyjnych: zob. Fisher (1995, s. 740). 179 wiadkowie naoczni w przypadku ze stanu Missouri: przypadek ten opisuj Wells i Bradfield (1998, s. 360). Pewno wiadkw naocznych nie jest niewzruszona: w: Wells i Bradfield (1998) znajduje si omwienie dowodw dotyczcych zmiennoci poczucia pewnoci wiadkw naocznych oraz eksperymentu, w ktrym badano efekty potwierdzajce informacji zwrotnych. 182 Procedury sugerujce a paragraf 22: Wells i Bradfield (1998, s. 375) omawiaj kryteria Biggersa. 182 Stosowanie hipnozy w uzyskiwaniu zezna od wiadkw: obszerna dyskusja znajduje si w: Kebbell i Wagstaff (1998). Sprawa Chowchilla: zob. Reiser (1990), ktry opisuje uycie hipnozy w tym przypadku. Hipnoza a pami: Niedawny przegld literatury naukowej na ten temat znajduje si w: Kebbell i Wagstaff (1998) oraz Lynn i McConkey (1998). Sukcesy hipnozy: zob. Reiser (1990). Kebbell i Wagstaff (1998) omawiaj ide hipnozy jako sposobu zachowania twarzy". 184 Wywiad poznawczy": Szczegowy opis procedury wywiadu poznawczego i podsumowanie bada, ktre stanowi jej podstaw, znajduje si w: Fisher (1995) oraz Fisher i in. (1992). Ostatnie dane dotyczce ulepszania, modyfikacji i zastosowa wywiadu poznawczego opisane s w wydaniu specjalnym czasopisma Ps\chology, Crinie and Law" z 'l999 roku (t. 5, nr 1-2). Artykuy ( lit forda i Gwvera (1994). Kebbella i in. (1999), nra/ Meinona

186

188

189

192

193

i Highama (1999) s szczeglnie przydatne w zrozumieniu problemw, jakie tu poruszaem. Faszywe przyznania si do winy: Munsterberg (1908). Faszywe przyznania si do winy: Hinkle i Wolff (1956, s. 116) Gudjonsson (1992, rozdz. 6) przedstawia ciekaw dyskusj na temat tych i podobnych obserwacji. Przypadek Petera Reilly'ego i syndrom braku zaufania do wasnej pamici: Gudjonsson i MacKeith (1988); zob. te Gudjonsson (1992, s. 228). Paul Ingram: Wright (1994) szczegowo opisuje i analizuje ten przypadek. Zob. te Ofshe (1992). Faszywe przyznania si do winy przez siedemnastolatka: Gu djonsson i in. (1999, s. 456). W artykule tym znajduje si te szczegowy opis tego przypadku. Skala podatnoci na sugesti podczas przesucha Gudjonssona: zob. Gudjonsson (1984, 1992). Sceptycyzm awy przysigych w zainscenizowanych procesach wobec faszywego przyznania si do winy: Kassin i Wrightsman (1981). Eksperymentalne wywoywanie faszywego przyznania si do winy: Kassin i Kiechel (1996). Faszywe wspomnienia traumatycznych wspomnie z dziecistwa: podsumowanie wynikw bada znajduje si w: Conway (1997). Lindsay i Read (1994), Loftus i Ketcham (1994), Pendergrast (1995), i Schacter (1996, rozdz. 6). Zagubiony w centrum handlowym": Loftus i Pickrell (1995). Zasugerowane wspomnienia dowiadcze z dziecistwa: Hyman i in. (1995), Hyman i Billings (1998). Wyobraenia wzrokowe jako przyczyna zasugerowanych wspomnie: Hyman i Billings (1998) donosz o wynikach bada wskazujcych na korelacj midzy wyrazistoci wspomnie a tendencj do faszywych wspomnie; Hyman i Pentland (1996) pokazuj, e instrukcje, by posugiwa si wyobraeniami wzrokowymi jako pomoc przy przywoywaniu, prowadz do czstszych faszywych wspomnie. Uywajc innej procedury eksperymentalnej. Garry i in. (1996) pokazali, e gdy uczestnikw badania poproszono, by wyobrazili sobie mao prawdopodobne zdarzenia / dziecistwa, takie jak znalezienie pienidzy na parkingu, zwik szya si ich pewno, e incydenty te rzeczywicie si wydarzyy. Goff i Roediger (1998) opisuj podobne wyniki uzyskane w procedurze eksperymentalnej, polegajcej na tym, e uczestnic> wykonywali pewne dziaania naprawd, a niektre tylko sobie

330

195

196

199 201

203

205

wyobraali. Dewhurst i Conway (1994) z kolei dostarczaj eksperymentalnych dowodw na to, e prawdziwym wspomnieniom przeszych zdarze czsto towarzysz wyraziste wyobraenia wzrokowe. Interpretacja snw a przeszo: Mazzoni i Loftus (1998). Zasugerowane wspomnienia bycia zaatakowanym przez zwierz: Porter i in. (1999). Pezdek i in. (1997) opisuj te nieudane prby zasugerowania wspomnienia lewatywy. Amnezja dziecica: Dane z eksperymentw i oglna dyskusja opisane s w: Usher i Neisser (1993); West i Bauer (1999). Hipotetyczne zwizki z funkcjonowaniem mzgu, zob. Nadel i Zola-Morgan (1984); Schacter i Moscovitch (1984). Wydobycie wczesnych wspomnie: Malinoski i Lynn (1999). Pamitanie wydarze przed pierwszymi urodzinami: Green (1999). Wspomnienia z koyski: Spanos i in. (1999). Zob. te prace DuBreuila i in. (1998) na podobny temat i opisujce podobne wyniki. Wspomnienia" przeszych wciele i porwania przez kosmitw: zob. Spanos i in. (199>, 1994). Przegld praktyk psychoterapeutycznych: Poole i in. (1995). Rnice indywidualne w podatnoci na faszywe wspomnienia: zob. Hyman i Billings (1998) - wspomnienia z dziecistwa, Winograd i in. (1998) - faszywe rozpoznania sw semantycznie zwizanych z prezentowanymi u studentw, oraz Clancy i in. (2000) - faszywe rozpoznania u dorosych kobiet. Badanie przez Clancy'ego ludzi, ktrzy pamitaj" porwanie przez kosmitw, byo przeprowadzone we wsppracy z Markiem Lenzenwegerem, Richardem McNallym, Rogerem Pittmanem oraz mn. Artykut na ten temat jest w przygotowaniu. Raport amicus. Stan Massachusetts przeciw Cheryl Amirault LeFave", Massachusetts Supreme Judicial Court #SJC-7529. Krtkie streszczenie historii Amiraultw znajduje si w: Pollitt (1999). Obszerniejsze omwienie tej sprawy z perspektywy Dana Finnerana, jednego z adwokatw Amiraultw, zob. http:/ /hometown.aol.com/DanFinneran/Amirault Frames.htm. Przegld rozpraw sdowych o molestowanie w przedszkolu, w ktrych stosowano przesuchiwania sugerujce i w ktrych przywoane wspomnienia byy wtpliwe, znajduje si w doskonaych ksikach autorstwa Ceciego i Bruck (1995) oraz Nathan i Snedeker (1995). Badania, ktre nie zdoay wykaza efektw przesuchiwania sugerujcego: zob. Bruck i Ccci (1994), gdzie znajduje si omwienie tego problemu i opis bada.

331

207

208

209

211

Badanie porwnujce pytania otwarte i pytania specyficzne - zob. Peterson i Bell (1996). Fragment przesuchania dziecka prowadzonego przez Susan Kelley: cytowaem ten materia z owiadczenia dr Maggie Bruck, ktry bya uprzejma mi przesa 25 padziernika 1999 roku. Przedstawia ten materia w swych zeznaniach podczas przesuchania dowodowego. Rola przesucha powtarzanych i wyobrae u maych dzieci: przegld bada Bruck i Ceciego, zob. Bruck i in. (1997) i Ceci (1995). Badanie z Panem Naukowcem": zob. Poole i Lindsay (1995). Pojedyncze pytania sugerujce rzadko s przyczyn faszywych wspomnie: zob. Rudy i Goodman (1991). Badanie oparte na technice McMartina: Garven i in. (1998). Oskarenia generowane pod presj: Ackil i Zaragoza (1998. s. 1359). Amirault LeFave uwolniona po zaliczeniu na poczet kary czasu spdzonego w wizieniu: Ostatni rozwj wypadkw w decyzjach sdowych dotyczcych Cheryl Amirault LeFave opisany jest w serii artykuw opublikowanych w Boston Globe" z 2223 padziernika 1999 roku. Mona je przeczyta na stronie internetowej: www.boston.com.

6. GRZECH TENDENCYJNOCI 214 Ten, kto kontroluje przyszo": cytat z Orwella (1950/1988, s. 28). Past events, it is argued": Orwell (1950/1988, s. 146). Moja dyskusja dotyczca ksiki Orwella Rok 1984 bierze pocztek z klasycznego artykuu Greenwalda (1980, s. 609) na temat ego totalitarnego. Greenwald uywa Roku 1984'yako ilustracji podobnych twierdze do tych, ktre wysuwam tutaj. 215 Badania zwolennikw Perota: Levine (1997). 217 Wspomnienia licealistw dotyczce busingu": Goethals i Reckman (1973). Doskonay przegld tych i podobnych bada znajduje si w: Dawes (1988) i Ross (1989). Ukryta teoria stabilnoci": Ross (1989). Program zdolnoci studiowania: Conway i Ross (1984). Przypomnienie stanw psychicznych w okresie menstruacji: McFarland i in. (1989). 219 Tendencyjne wspomnienia u partnerw w /wizkach: McFarland i Ross (19K7).

332

221 Znieksztacenia przywoywania u mczyzn i kobiet, ktrych uczucia si zmieniy: Kirkpatrick i Hazan (1994) badali wspomnienia po czterech latach; Scharfe i Bartholomew (1998) badali wspomnienia po omiu miesicach. Badanie par w stanie Michigan: Holmbergi Holmes (1994, s. 286). Dzi kocham ci mocniej ni wczoraj": Sprecher (1999). 222 Badanie odczu matek przez okres dwudziestu lat: Karney i Coombs (w druku). 223 Dysonans poznawczy: Pojcie dysonansu poznawczego wywodzi si z klasycznych prac Festingera (1957). Ostatni przegld bada na ten temat znajduje si w: Wood (2000). Badanie wyborw grafik u pacjentw z amnezj: Lieberman i in. (w druku) opisuj ten eksperyment. 224 Efekt znajomoci wyniku u kibicw futbolowych Northwestern: Roese i Maniar (1997). Efekt znajomoci wyniku w przypadku wyroku w procesie O. J. Simpsona: Bryant i Brockway (1997). 226 Przewidywania" wynikw gosowania w wyborach prezydenckich, w ktrych rywalizowali Reagan i Carter: Leary (1982). Deterministyczne i przypadkowe przyczyny zwycistwa Brytyjczykw: Wasserman i in. (1991). Dogbny przegld bada nad efektem znajomoci wyniku, zob. Hawkins and Hastie (1990). Grupa kibicw Northwestern: Roese i Maniar (1997). 228 Znieksztacenie diagnoz u lekarzy: Arkes i in. (1981). Efekt znajomoci wyniku i sdziw: zob. dyskusja Hawkinsa i Hastiego (1990, s. 318-319). Hastie i in. (1999) opisuje dramatyczny efekt znajomoci wyniku w sytuacji zaaranowanego pocesu sdu cywilnego, w ktrym proszono osoby speniajce rol sdziw o ocen odpowiedzialnoci fabryki za zniszczenie rodowiska naturalnego. 229 Tendencyjna pami w przypadku historii o Jacku i Barbarze: Carli (1999). 232 Tendencja egocentryczna w przypadku pamitania winy w zwizkach: Ross i Sicoly (1979): Christensen i in. (1983). Dowody eksperymentalne na to. e pamitamy lepiej nasze wasne dziaania, przedstawiono w: Engelkamp i Zimmer (1996). Kodowanie informacji o wasnym ..ja" a pami: szczegowy przegld znajdziemy w: Symons i Johnson (1997). 234 Zudzenia pozytywne": Taylor i Brown (1988) przedstawiaj badania i argumenty potwierdzajce istnienie zudze pozytywnych. Taylor ( 1989) przedstawi! t kwesti w przystpny sposb dla szerszej publicznoci.

235

236

239

241

Tendencyjne pamitanie cech introwersyjnych i ekstrowersyjnych (1990). Znieksztacenie pamici o ocenach w szkole redniej: Bahrick i in. (1996). Jak pisz Bahrick i wsppracownicy, moliwe jest, e tendencyjno pamici powoduje niepami faktycznie uzyskiwanych ocen. Jednak zapomnienie o rzeczywistych ocenach moe nastpi z innych powodw ni tendencyjno pamici (osabienie ladw pamiciowych lub inne czynniki, ktre s przyczyn nietrwaoci pamici), natomiast tendencyjno moe dziaa pniej, wypeniajc luki pamiciowe. Bahrick i wsppracownicy przedstawiaj dowody na poparcie tej drugiej hipotezy. Rozwd a znieksztacenia pamici: Gray i Silver (1990, s. 1188). Przesadzone wspomnienia lku Keuler i Safer (1998) przedstawiaj dane dotyczce wspomnie lku egzaminacyjnego, natomiast Breckler (1994) bada wspomnienia u dawcw krwi. Mary Tyler Moore a deprecjonowanie dawnych ja": Cytat z tekstu opublikowanego po raz pierwszy w artykule z 1997 roku z Ladies' Home Journal" (Gerosa, 1997) przytaczany przez Rossa i Wilsona (1999, s. 238). Gwidc Vivaldiego: Staples (1994) opisuje t histori w swej autobiografii (s. 202). Po raz pierwszy syszaem o tym incydencie w zwizku ze stereotypami podczas wykadu psychologii spoecznej prowadzonego przez Claude Steele w Uniwersytecie Harvarda w padzierniku 1997. Stereotypy jako struktury oszczdzajce energi: zob. Macrae i in. (1994), gdzie znajduje si przegld bada i dyskusja. W jaki sposb stereotypy przysparzaj nam kopotw: zob. Allport (1954, s. 21). W ich doskonaym artykule na temat stereotypw i uprzedze Banaji i Bhaskar (1999, s. 143) cytuj ten fragment i zauwaaj zdolno przewidywania Allporta. Torowanie podprogowe stereotypw: Devine (1989). Brytyjskie badania osb o wysokim i niskim poziomie uprzedze: Lepore i Brown (1997). Faszywe rozpoznawanie czarnoskrych przestpcw: eksperyment ten zosta pokrtce opisany w Banaji i Bhaskar (1999, s. 151). Stereotypy pci a bd faszywej sawy: Banaji i Grcenwald (1995). Prace ich oparte s na wczeniejszych badaniach grupy Larry'ego Jacoby"a (Jacoby i in., 1989a), w ktrych badano bd uznania za sawn osoby nieznanej. Przypisanie winy przez skojarzenie zamiast na podstawie zachowania: zob. Banaji i Bhaskar (1999) ktrzy przedstawiaj obszer na dyskusj.

334

242 Znieksztacenia stereotypowe, pami a wysiek: Macrae i in. (1994). Bob i Margie: opis eksperymentu: Spiro (1980). Doskonay przegld prac na ten temat znajduje si w artykule: Alba i Hasher (1983). 243 Pacjenci z przecitym spoidem wielkim: zob. Gazzaniga (1985, 1998). 245 Interpretator w lewej pkuli mzgu: Gazzaniga (1985, 1998) stworzy i rozwin pojecie interpretatora. Phelps i Gazzaniga (1992) opisuj eksperymenty pokazujce bdne rozpoznania incydentw zgodnych ze stereotypem przez lew pkul; zob. te Metcalfe i in. (1995), gdzie opisano inne eksperymenty, w ktrych uzyskano podobne rezultaty. 246 Badanie rozpoznawania przedmiotw: Koutstaal i in. (w druku).

7. GRZECH UPORCZYWOCI 248 Donnie Moore: Biuletyn The Associated Press" opublikowano 19 lipca 1989 roku. Autorem by Louinn Lota. 250 Sposoby na zwalczanie natrtnej melodii: Laurie Gordon, rozmowa prywatna, 13 grudnia 1999 roku. 251 Efekt Stroopa: Macleod (1991) przedstawia dokadny przegld ogromnej iloci literatury dotyczcej efektu Stroopa. Przegld bada znajduje si w: Williams i in. (1996). Jak zauwaaj Williams i in., emocjonalny efekt Stroopa jest najsilniejszy u pacjentw z zaburzeniami emocji. U zdrowych dorosych pojawia si rzadko. Cele a ocena informacji emocjonalnie nacechowanej: zob. Lazarus (1991), gdzie przedstawione s teorie na temat oceny emocjonalnej i celw, oraz Ochsner i Schacter (2000), gdzie przedstawiony jest dalszy rozwj tych teorii w paradygmacie neurofizjologii poznawczej. 253 Pami emocjonalnie pobudzajcego szczegu zdarzenia: zob. Loftus i in. (1987), gdzie opisane jest zjawisko koncentracji na broni", ora/, Heuer i Reisberg (1992), gdzie znajduje si oglna dyskusja. Zapis incydentw wzbudzajcych emocje w pamitnikach: Rime (I99S. s. 274-275). Rozpoznawanie pozytywnych i negatywnych obrazw: Ochsner (2(100). 254 Wygaszanie nieprzyjemnych wspomnie: Walkei i in. ( IW7).

256

257

259

261

262

263

264

Przypominacze" trudnych chwil: Garcia Maruez (1994, s. 5). Zrujnowalicie czowiekowi ycie przez jeden rzut": sowa Downinga przytoczy biuletyn Associated Press" z 19 lipca 1989 roku. Mylenie kontrfaktyczne: dobry przegld tego zjawiska znajduje si w: Roese (1997). Badania dotyczce wpywu emocji na mylenie kontrfaktyczne zob.: Roese i Hur (1997) oraz Zeelenberg i in. (1998). Uporczywe mylenie kontrfaktyczne a samobjstwo: zob. Williams (1997, s. 224). Cytat dotyczcy uporczywoci wspomnie po nieuleczalnej chorobie kogo bliskiego zaczerpnem z: Parkes (1986, s. 93). Eksperymentalne demonstracje mylenia kontrfaktycznego po negatywnym dowiadczeniu: Roese i Hur (1997). Jean Van de Velde: cytat pochodzi z artykuu autorstwa D'Amato (1999). Schematy ja" a depresja: przegld literatury dotyczcej schematw ja" i ich zwizku z depresj znajduje si w: Segal (1998); przegld zwizanych z tym zjawiskiem efektw pamiciowych zob. Mineka i Nugent (1995). Poemat Puszkina Przypomnienie. Aktywno elektryczna mzgu w czasie przetwarzania informacji pozytywnych i negatywnych: eksperymenty przedstawione s w: Deldin i in. (w druku). Depresja a natrtne wspomnienia: Brewin i in. (1996). Natrtne wspomnienia u pacjentw z diagnoz raka znajdujcych si w depresji: Brewin i in. (1998). Badania laboratoryjne dotyczce wpywu nastroju na pami opisane s w: Varner i Ellis (1998). Rozpamitywanie a depresja: Nolen-Hoeksema (1991). Rozpamitywanie, depresja i dystrakcja: Lyubormirsky i in. (1998). Rnice w rozpamitywaniu midzy mczyznami a kobietami: Nolen-Hoeksema (1991). Mwienie o trudnych przeyciach: uyteczny przegld bada pokazujcy korzystny wpyw ujawniania dowiadcze emocjonalnych znajduje si w: Pennebaker (1997). Zbyt oglne wspomnienia": zob. Williams (1997), gdzie znajduje si przegld bada na ten temat i dyskusja (s. 170). l Aktywno mzgu u pacjentw z depresj: Davidson i in. (199 M przedstawiaj rzetelny przegld ostatnich bada. Pamitanie szczegw a aktywno lewego pata czoowego: Nol dc i in. (1W8).

336

266 Trzsienie ziemi w Sakai: cytat z Burtona (1621/1989, s. 336). Nerwica frontowa a komitet powoany przez rzd brytyjski: Bogacz (1989). 267 Badania epidemiologiczne traumy: oszacowania wystpie traumy omwione s przez Leskina i in. (1998, s. 984). Zmysy zaangaowane w traumatyczne wspomnienia: zob. Ehlers i Steil (1995) oraz Ehlers i Clark (2000). Natrtne wspomnienia w przypadku traumy a depresja: zob. Reynolds i Brewin (1999). 268 Diagnoza nerwicy pourazowej: omwienie znajduje si w: Ehlers i Clark (2000), Leskin i in. (1998). Uwizieni" w przeszoci: Holman i Silver (1998). Prby wywoania amnezji: cytaty pochodz z: Van Arsdale (1995, ss. 3, 19). 270 Badania pracownikw karetek pogotowia: Clohessy i Ehlers (1999). Paradoksalny efekt stumienia myli: przegld bada i teorii dotyczcych efektu powracania" znajdziemy w: Wegner (1994). Wegner i Gold (1995) badali tumienie myli w odniesieniu do prb zapomnienia o dawnych partnerach z dawnych zwizkw. Cytat pochodzi z Wegnera i Golda (1995, s. 791). Oglny przegld problematyki tumienia myli w odniesieniu do psychopatologii znajduje si w: Purdon (1999) oraz Koutstaal i Schacter (1997c). 272 Terapia wyobraeniowej ekspozycji: przykady prac Keane'a zwanych take terapi zanurzeniow lub implozywn znajduj si w: Keane i in. (1989); porwnanie midzy rnymi procedurami leczenia nerwicy pourazowej - zob. Foa i in. (1991). Leskin i in. (1998) przedstawia badania dotyczce tego problemu oraz rekomenduje okrelone metody postpowania. Omwienie pokrewnych podej do leczenia nerwicy pourazowej - zob. Foa i Meadows (1997) oraz McNally (1999). 273 Terapia wiadectw": Weine i in. (1998, s. 1721). Ciaa migdaowate a pami emocjonalna: Cahill i McGaugh (1998) przedstawiaj przegld bada na ten temat. 274 Uszkodzenie cia migdaowatych a zaburzenia reakcji strachu: zob. Adolphs i in. (1994, 1999); LeDoux (1996). Film wideo przedstawiajcy warunkowanie pacjentki z uszkodzonymi ciaami migdaowatymi: Phelps i in. (1998) przedstawiaj szczegowe studium przypadku tej pacjentki. 275 Warunkowanie reakcji strachu u zwierzt: LeDoux (1996) przedstawia zajmujcy opis swych wasnych bada ora/ bada innych

337

naukowcw dotyczcych warunkowania reakcji strachu u wielu gatunkw zwierzt (s. 141-142). Ciaa migdaowate jako piasta koa: LeDoux (1996, s. 168). Ciaa migdaowate moduluj zapamitywanie: Cahill i McGaugh (1998). 278 Ciaa migdaowate a obrazowanie mzgu: Whalen (1998) przedstawia obszerny przegld. Prace Whalena pokazujce aktywacje cia migdaowatych po krtkiej prezentacji twarzy wyraajcych strach opisane s w: Whalen i in. (1998). Korelacja midzy aktywnoci cia migdaowatych a pniejszym przywoaniem nieprzyjemnych zdarze: Cahill i in. (1996). Alkire i in. (1998) ustalili, e aktywno hipokampa korelowaa z przywoywaniem zdarze neutralnych. Obrazowanie mzgu a warunkowanie strachu: przegldu bada dokona Whalen (1998). Rauch i in. (1996) i Shin i in. (1997) przedstawili badania wykorzystujce obrazowanie mzgu wiadczce o aktywnoci cia migdaowatych podczas przywoania traumatycznych wspomnie u pacjentw z nerwic pourazow, natomiast Shin i in. (1999) nie zaobserwowali takiej aktywnoci u rw nowanej grupy pacjentw. Mimo e nie jest jasne, dlaczego wyniki tych bada s rozbiene, Shin i in. (1999, s. 582) sugeruj, e pacjenci w ich badaniach dowiadczali by moe mniejszego strachu podczas przywoywania traumatycznych wspomnie niz pacjenci w innych badaniach. 280 Noradrenalina, johimbina a trauma: przegld najwaniejszych wynikw eksperymentalnych znajduje si w: Southwick i in. (1999a). Ataki paniki a wspomnienia wywoane przez johimbin: South wiek i in. (1999b, s. 443). Efekt johimbiny na normalne osoby badane podczas ogldania slajdw: OCarroll i in. (1999b) opisuje ten eksperyment, natomiast inne badania, ktrych wyniki s podobne, podsumowano krtko w: Southwick i in. (1999a, s. 1199). Propranolol a pami: Cahill i in. (1994) opisuj pocztkowe badania wykazujce, e propranolol selektywnie blokuje przywoywanie materiau nacechowanego emocjonalnie. Van Stcgeren i in. (1998) powtrzyli oryginalne badania, otrzymujc podobne rezultaty i rozszerzyli je pokazujc, e inny beta-blokcr (nado lol). ktry w mniejszym stopniu ni propranolol przenika barier krew-mzg, nie powstrzymuje wspomnie naadowanych emocjo nalnie. Jednak O'Carroll i in. (1999a) uyli nieco innej ni Cahill i in. (IW4) procedury eksperymentalnej i nie stwierdzili, by pro-

338

pranolol blokowa przypominanie emocjonalnie nacechowanych zdarze. Mimo e nie znamy przyczyn tej rozbienoci wynikw, uczestnicy bada O'Carroll i in. (1999a) wykazywali inny wzorzec pracy serca w obliczu emocjonalnych bodcw ni badani Cahilla i in. (1994) oraz van Stegerena i in. (1998). Rnice te mog by zwizane z niejednolitoci wpywu propranololu na pami (Larry Cahill, rozmowa prywatna, 23 marca 2000).

8. SIEDEM GRZECHW: WADY CZY ZALETY? 283 Nierzetelno ludzkiej pamici: cytat ten pochodzi z: Anderson i Milson (1989, s. 703). Zwolennicy psychologii ewolucyjnej: wprowadzenie do psychologii ewolucyjnej z perspektywy jej zwolennikw znajduje si w: Barkw i in. (1992), Buss i in. (1998), Cosmides i Tooby (1994) oraz Pinker (1997b). Krytyka rnych aspektw podejcia ewolucyjnego - zob. Coyne (2000), Gould (1991, 1997a, 1997b), oraz Sterelny i Griffiths (1999). Cytat o odwrotnej inynierii pochodzi z ksiki Pinkeraz 1997 roku, s. 21. 284 Perspektywa ewolucyjna we wczeniejszych pracach: Sherry i Schacter (1987) przedstawiaj ewolucyjne wyjanienie rnorodnych systemw pamici. 286 Inteligentne bdy": Hauser (2000, s. 80-84) i Gallistel (1990, s. 68). Wdrukowanie: Opis pionierskich obserwacji Lorenza (1935/1970). Przegld i omwienie pniejszych bada znajduj si w: Shettleworth (1998). 287 Pozytywna strona uporczywoci: cytat Kartezjusza pochodzi z: Ren Descartes Namitnoci duszy, s. 110. Zapominanie przystosowawcze: Bjork i Bjork (1988). 288 Nietrwao pamici jako przystosowanie do rodowiska: Anderson i Schooler (1991, 2000). Zasada co za co" i zachowanie wiewirki jedzcej ciasteczka: zob. Krebs i Davies (1993. rozdzia 3). Badacze zachowania zwierzt w ich naturalnych rodowisku uywaj procedur ilociowych, pozwalajcych na rygorystyczne analizowanie kosztw i zyskw w sytuacjach co za co". Badacze pamici nie wypracowali jeszcze takich procedur ilociowych, co byoby wielce uyteczne. 292 Przystosowawcze aspekty hamowania wydobycia informacji: zob. Bjork i Bjork (1988). Szeres/ewski: zob. klasyczny opis .urii (1968).

33')

295 Obnienie Liczby faszywych rozpozna u pacjentw z amnezja: zob. Schacter i in. (1996b, 1998), gdzie opisane s badania wykorzystujce paradygmat sw semantycznie zwizanych. Badania nad kategoryzacj obrazkw - zob. Koutstaal i in. (w druku). Podobnie, Koutstaal i in. (I999c) donosz, e pacjenci z amnezja wykazuj mniejsz tendencj do rozpoznawania nowych ksztatw, ktre s podobne do ksztatw uprzednio studiowanych. 296 Model teoretyczny generalizacji i znieksztace: McClelland (1995, s. 84). Ciekawe jest, e pacjenci z amnezja s w stanie przyswaja now wiedz o kategoriach w taki sam sposb jak ludzie zdrowi (Knowlton i Squire, 1993). Uczenie si nowych kategorii wymaga pamici oglnego sensu informacji, tak wic wynik ten wydaje si by w sprzecznoci z obserwacj, e pacjenci z amnezja wykazuj mniejsz tendencj do faszywego rozpoznawania sw semantycznie zwizanych z wyuczonymi, obrazkw przedstawiajcych egzemplarze pokazywanych wczeniej kategorii oraz ksztatw, ktre to zdolnoci take polegaj na pamici oglnego sensu. Moliwe przyczyny tych rnic omwione s w: Koutstaal i in. (1999c). Wyjtkowe zdolnoci pamiciowe u pacjentw z autyzmem: Mottron i in. (1998); Waterhouse (1988). Podwyszona zdolno rozrniania midzy prawdziwym a faszywym rozpoznawaniem u pacjentw z autyzmem: Beversdorf i in. (2000). Happe (1999) podsumowaa badania zwizane z tym zjawiskiem, wskazujce, e pacjenci z autyzmem charakteryzuj si stylem poznawczym, ktry skupia si na lokalnym raczej ni globalnym przetwarzaniu informacji, co nazywa ona sab spjnoci centraln": Pacjenci z autyzmem maj tendencj do koncentrowania si na szczegach bodca lub sytuacji za cen ignorowania bardziej oglnego obrazu. 298 Stereotypy jako konsekwencja zwykego spostrzegania i pamici: Allport (1954, s. 27). Banaji i Bhaskar (1999, s. 141) omawiaj idee Allporta i cytuj jego prace. Zudzenia pozytywne": zob. Taylor (1989) i Taylor i Brown (1988), gdzie znajduje si przegld bada na ten temat. 299 Szczegowa dyskusja dotyczca natury przystosowa: zob. Reeve i Sherman (1993) oraz Williams (1992). Egzaptacje: zob. Gould (1991), gdzie znajduje si dyskusja i przykady, s. 47. ^01 Pojcie spandrela": zob. Gould i Lewontin (1979). Wyjanianie poznania w terminach przystosowa: Pinker (I997h. ( v 21 ): loobv i Cosmidcs ( I9 >2. s. 24).

341)

302 Dominacja egzaptaeji i spandrcli: Gould (1991. s. 59). Wymiana argumentw midzy Pinkerem a Gouldem - zob. Gould (1997a. 1997b)iPmker'(1997a). Weryfikacja hipotez ewolucyjnych: Buss i in. (1998). Trzydzieci predykcji z perspektywy ewolucyjnej: s. 544. 304 lepy zegarmistrz: Dawkins (1986). Oryginalny argument zegarmistrza": zob. Paley (1802/1986). Wysocy mczyni maj wicej dzieci ni niscy: Pawlowski i in. (2000)'. Dane i teorie dotyczce symetrii/asymetrii ciaa: zob. M0ller i Swaddle (1997) oraz ThornhiH i MMler (1997). Krytyczn analiz ich idei mona znale w: Houle (1998). 305 Midzykulturowe badania nad atrakcyjnoci twarzy: Cunningham i in. (1995). Zwizek midzy atrakcyjnoci a zdrowiem psychicznym i fizycznym: zob. Shackelford i Larsen (1997, 1999). Ludzkie uniwersalia: ksika D. E. Browna (1991) szeroko przedstawia ten temat. Take Gaulin (1997) przedstawia przemylan analiz. 307 Pami przestrzenna u mczyzn i kobiet: Hipoteza owiecko-zbieracka" oraz popierajce j dane eksperymentalne zostay opisane w artykuach: Eals i Silverman (1994) oraz SiWerman i Eals (1992). McBurney i in. (1997) przedstawiaj dodatkowe dane potwierdzajce ow hipotez, natomiast James i Kimura (1997) opisuj wyniki swoich bada, w ktrych nieco zmieniona procedura eksperymentalna nie wykazaa istnienia rnic midzy kobietami i mczyznami w zapamitywaniu lokalizacji przedmiotw. Prace Sherry'ego nad pamici u ptakw: badania starzykw brunatnogowych zostay opisane w: Sherry i in. (1993). Wczeniejsze prace dotyczce roli hipokampa w zapamitywaniu u gatunkw ptakw gromadzcych poywienie opisane s w: Sherry i Vaccarino (1989). Fakt, e samice starzykw brunatnogowych maj relatywnie wikszy hipokamp ni samce tego gatunku, potwierdza hipotez, e owa rnica wielkoci wynika z doboru samic ze wzgldu na zdolnoci przestrzenne, zwizane z wyszukiwaniem i zapamitywaniem lokalizacji gniazd. Jednak rnice w wielkoci hipokampa mog take by wynikiem rnic w dowiadczeniu: intensywne uywanie hipokampa w poszukiwaniu i zapamitywaniu lokalizacji gniazd mogo powikszy jego wymiary. Mimo e nie ma adnych bezporednich dowodw z bada nad starzykami brunatnogtowymi (David Sherry, rozmowa prywatna. 11 lipca, 2000). Cktyton (1M%) ustalia, ze jeli powstrzyma mae si korki ubogie o gromadzenia poywienia, ich hipokampy po/o341

staj mniejsze ni u sikorek, ktrym pozwolono na gromadzenie. Jednak inne badania pokazuj, e podobne rnice dowiadczenia nie prowadz do rnic w rozmiarach hipokampa u dorosych (Cristol, 1996). Tak wic rnice wielkoci hipokampa zwizane z gromadzeniem poywienia nie s prostym wynikiem samego uywania hipokampa. Jednak wydaje si prawdopodobne, e odpowiednie wczesne dowiadczenia mog by konieczne, by rnice w rozmiarach hipokampa bdce wynikiem doboru naturalnego ujawniy si. Problem ten ma interesujcy odpowiednik w ludzkim poznaniu: tylna cz hipokampa u londyskich kierowcw takswek, ktrzy maj rozlege dowiadczenie w nawigacji i pamici przestrzennej, jest relatywnie wiksza ni u osb z grupy kontrolnej (Maguire i in., 2000). By moe wic wielko tylnej czci hipokampa zmienia si pod wpywem dowiadczenia. Jednak jest te moliwe, e osoby, ktre maj relatywnie wiksz tyln cz hipokampa, s bardziej zdolne do nawigacji przestrzennej, co z kolei przyciga je do zawodu takswkarza. T drug moliwo Maguire i in. prbowali wykluczy wykazujc, e wiksze dowiadczenie w zawodzie takswkarza byo zwizane z wikszym rozmiarem tylnej czci hipokampa w prawej pkuli, co wskazuje, e dowiadczenie w nawigacji przestrzennej ma jednak wpyw. 309 Prace Gaulina nad nornikami kowymi: Gaulin i Fitzgerald (1989); zob. te Hauser (2000, rozdz. 4), gdzie znajduje si dyskusja na temat owych wynikw. Artyku teoretyczny o przystosowaniach pamici i egzaptacjach: Sherry i Schacter (1987). Funkcje cia migdaowatych u rnych gatunkw: LeDoux (1996). 311 Badanie wspczesnych grup koczowniczych: Yu i Shepard (1998). Obserwacje wdrwek map: Schooler i in. (1999). 312 Kulturowe aspekty tendencji do pozytywnego przedstawiania wasnej osoby: Heine i in. (1999). 315 Procedury sugerujce a faszywe wspomnienia: zob. Pendergrasl (1995), Spanos i in. (1993. 1994). Wczesne przypadki bdnego przypisania i podatnoci na sugesti: Sully (1881) przedstawia wiele przykadw natury anegdotycznej: Geary (1994) opisuje histori mnicha Arnolda w kontekcie inspirujcego omwienia problemu pamici w Europie w wieku jedenastym. 316 Achilles przytoczony cierpieniem: Shay (1994. s. 50). Obserwacje Farmy Price dotyczce pamici: Austen (1NI6/1998, s. 143).

BIBLIOGRAFIA
Ackil J. K. i Zaragoza M. S. 1998. Memoria conseuences of forced confabulation: Age differences in susceptibility to false memories. Developmental Psychology" 34, s. 1358-1372. Adolphs R., Tranel D., Damasio H. i Damasio A. 1994. Impaircd recognition of emotion in facial expressions following bilateral damage to the human amygdala. Natur", 372, s. 669-672. Adolphs R., Tranel D., Hamann S. , Yang A. W., Calder A. J., Phelps E. A., Anderson A., Lee G. R, i Damasio A. R. 1999. Recognition of facial expression in nine individuals with bilateral amygdala damage. Neuropsychologia", 37, s. 1111-1117. Alba J. W. i Hasher L. 1983. Is memory schematic? Psychological Bulletin", 93, s. 203-231. Albert M. S. 1997. The ageing brain: Normal and abnormal memory. Philosophical Transactions of the Royal Society of London (Series B: Biological Sciences), 352, s. 1703-1709. Alkire M. T, Haier R., Fallon J. H. i Cahill L. 1998. Hippocampal, but not amygdala, activity at encoding corrclates with long-term, free recall of non-emotional information. Proceedings of the National Academy of Sciences", 95. s. 14506-1451(1. Allport G. W. 1954. The natur of prejudice. Cambridge, Mass.: Adilison-Wesley. Anderson J. R. i Fincham i. M. 1994. Acuisition of procedural skills from examples. ..Journal of Experimental Psychology: Learning. Memory, and Cognition". 20. s. 1322-1340. Anderson J. R. i Milson R. 1989. Human memory: An adaptive perspeetiw. Psychological Revie\v", %. s. 703-714. Anderson J. R. i Schooler I... .1. 1991. Rcflections of the environmeni in memory Psychological Science', 2, s. 396-408. Anderson .1. R. i Schooler 1.. J. 2000. The adaptive natur ot memory. W: I-.. Tulviim i R.I.M. Craik (red). The (htnrd handhaok ul

SPIS RZECZY
Podzikowania Wstp Bogosawiestwo zesane przez bogw Rozdzia 1 Grzech nietrwaoci Rozdzia 2 Grzech roztargnienia Rozdzia 3 Grzech blokowania Rozdzia 4 Grzech bdnej atrybucji Rozdzia 5 Grzech podatnoci na sugesti Rozdzia 6 Grzech tendencyjnoci Rozdzia 7 Grzech uporczywoci Rozdzia 8 Siedem grzechw, wady c/y zalety'.' Przypisy Hiblionrafia 282 317 M3 69 98 138 173 213 247

BIBLIOTEKA MYLI WSPCZESNEJ Tytuy roku 2003 Ruth Benedict Chryzantema i miecz Wzory kultury japoskiej Thomas Hylland Eriksen Tyrania chwili Szybki i powolny upyw czasu w wieku informacji Luc Ferry Jean-Didier Vincent Co to jest czowiek? O podstawach filozofii i biologii Konrad Lorenz Tak zwane zlo Gordon Mathews Supermarket kultury Globalna kultura a tosamo jednostki Ann Moir David Jesscl Ple mzgu O prawdziwej rnicy miedzy mczyzn a kobieta Daniel L. Schacter Siedem grzechw pamici Peter Singer Wyzwolenie zwierzt