TECHNOLOGIE PROEKOLOGICZNE 1. Wstp. W dzisiejszych czasach coraz wiksz uwag kadzie si na aspekty zwizane z ochron rodowiska.

Presja ze strony pewnych grup spoecznych wymusza na wadzach pastw ustalanie aktw prawnych, majcych na celu ochron biosfery. Dziaania rzdowe, jak i wszechobecne komunikaty o potrzebie dbania o otoczenie, musiay znale odzwierciedlenie w sferze technologicznej, na ktrej w zasadzie opieraj si wszelkie obszary gospodarowania. Warto nadmieni w tym miejscu, i rozwj cywilizacji, a co za tym idzie technologii, przyczyni si do odcinicia na biosferze ziemskiej trwaego i coraz mocniej odczuwalnego pitna w postaci zagroe ekologicznych m.in.: emisja spalin do atmosfery, degradacja gleb w wyniku jej rolniczej eksploatacji, czy zanieczyszczanie wd globu ziemskiego. Problem ten zacz by dostrzegany stosunkowo dawno. Np. ju okoo 2000 lat temu Rzymianin Colunella zaleca mieszanie odpadw i ukadanie ich w pryzmy, ktre naleao okresowo przerzuca1. Wydarzenie o istotnym znaczeniu dla kompostowania miao miejsce w 1925r. W tyme czasie sir Albert Howard opracowa tzw. technologi Indore, polegajc na umieszczaniu warstwami somy, mieci, odchodw zwierzcych oraz ludzkich w rowach o gbokoci 0,6m - 0,9m lub usypywano w stosy bez rozdrabniania. Proces kompostowania trwa od 120 do 180 dni, a jego produktem bya prchnica wykorzystywana do uyniania gleb. Zasadnym elementem niniejszej pracy jest przedstawienie rnicy pomidzy technik, a technologi, ktre to pojcia s czsto ze sob mylone i stosowane zamiennie. Odwoujc si do encyklopedii PWN, technika to tworzone przez czowieka rodki materialne i reguy posugiwania si nimi (wiedza techn.) oraz ich projekty stosowane do zdobywania, przeksztacania i wykorzystywania dbr materialnych; zasadniczy skadnik cywilizacji i kultury 2. Jak wida, pojcie to odnosi si do wszelkich dbr materialnych, wytworzonych przez czowieka oraz wiedza tyczca ich wykorzystywania, przetwarzania i przeksztacania. Z kolei termin technologia oznacza wiedz o przetwarzaniu surowcw i wytwarzaniu pwyrobw i wyrobw, a take metoda ich wytwarzania3. Innymi sowy, to pojcie odnosi si bezporednio do sposobw wytwarzania pewnych dbr lub usug.

1 A. Jdrczak Biologiczne przetwarzanie odpadw Warszawa 2007, wydawnictwo PWN, str. 2. 2 Encyklopedia popularna PWN red. Jan Kofman i in., Warszawa 1993, wydawnictwo PWN, str. 859. 3 Ibidem.

2. rda energii odnawialnej. Obecnie wykorzystywane technologie w obszarze ochrony atmosfery powstaj w ramach tzw. czystszej produkcji. Wiodce metody w tej dziedzinie powstaj w zakresie technologii spalania. Najczciej stosowanymi s tzw. palniki niskoemisyjne, ktre redukuj emisj tlenku azotu do atmosfery. Efekt osigany jest dziki kontroli powietrza dostarczanego do paleniska oraz jego temperatury. Z kolei redukcj emisji SO 2 mona osign za pomoc palnikw fluidalnych. W tych urzdzeniach mia wglowy utrzymywany jest wewntrz komory spalania kota przez odpowiednio wprowadzany strumie powietrza4. Dziki temu ograniczane s straty powstae w wyniku niecakowitego spalania paliwa. Gdy dodatkowo doprowadzony zostanie py dolomitowy do paleniska, mona zredukowa ilo siarki o 75-90%5. Zanieczyszczenia mog by rwnie redukowane poprzez stosowanie czystszych paliw. Np. gaz ziemny, o wzgldnie niskiej zawartoci siarki, mona wykorzystywa jako substytut wgla kamiennego. Gdy jednak taka alternatywa jest niemoliwa do osignicia, istniej metody odsiarczania tego bardziej brudnego paliwa. Siarka w wglu kamiennym wystpuje w dwch odmianach w postaci siarczku elaza bd jako siarka organiczna. Bardziej opacalnym sposobem jest oddzielanie siarki od FeS. Wgiel brunatny rwnie moe zosta poddany takim procesom, jednak generowane koszta w wyniku takich dziaa powoduje, e jest to nieekonomiczne. W celu oczyszczenia wgla kamiennego i brunatnego opracowano technologi gazyfikacji. Uzyskiwany tym sposobem gaz wykazuje podobne waciwoci energetyczne, co gaz ziemny i teoretycznie mona go stosowa jako zamiennik. Jednak rzadko korzysta si z tej alternatywy ze wzgldu na wysokie koszta tego procesu. W ostatnich latach emisj dwutlenku wgla do atmosfery uzyskuje si poprzez zastpowanie paliw kopalnych rdami alternatywnymi. Mona je podzieli na dwie kategorie: rda odnawialne i rda nieodnawialne. Wrd rde odnawialnych klasyfikuje si: energi soneczn, energi wiatru, pyww morskich, fal morskich, energi ciepln oceanw oraz biomas. Najwikszym potencjaem cechuje si energia soneczna i o ile jej pozyskiwanie ju nie jest problemem, o tyle przysparza ich jej magazynowanie. Promieniowanie soneczne moe by przetworzone na energi ciepln oraz elektryczn. Do przetworzenia energii sonecznej na ciepln wykorzystuje si kolektory soneczne. W uoglnieniu, ich zasady dziaania mona wyrazi w schemacie: powierzchnia absorpcyjna kolektora pochania energi ciepln zawart w promieniowaniu sonecznym bezporednim oraz rozproszonym i przekazuje j czynnikowi grzewczemu (pyn o niskiej temperaturze zamarzania)
4 B. Poskrobko Ochrona Biosfery Warszawa 2007, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., str. 79. 5 Ibidem, str. 80.

przepywajcemu przez szyn zbiorcz. Energi ciepln w ten sposb przechwycon transportuje si do dalszego wykorzystania6. Urzdzenia te instalowane s zazwyczaj na dachach, poudniowej cianie budynkw lub na ziemi, umocowane na specjalnych stelaach. Celem pozyskania energii elektrycznej z promieniowania sonecznego, stosuje si ogniwa fotowoltaiczne. Urzdzenia te wykorzystuj zjawisko fizyczne zaobserwowane w XIX w. przez E. Bequerela, ktry podczas swoich bada zaobserwowa, e nawietlenie jednej z dwch elektrod z jednakowego metalu, zanurzonych w elektrolicie, generuje napicie elektryczne midzy nimi. Obecna technologia jest praktycznym zastosowaniem tego procesu. Przetwarzanie energii sonecznej na elektryczn oraz soneczn ma obecnie szerokie zastosowanie. W sklepach mona znale ju nie tylko kolektory soneczne do instalacji na dachach domw, czy ogniwa fotowoltaiczne, a rwnie: bezprzewodowe zestawy monitorujce, lodwki solarne, lampy solarne, zestawy solarne do adowania telefonw etc. Niezaprzeczalnym jest fakt cigego rozwoju obszarw praktycznego wykorzystania tej kategorii niekonwencjonalnych i odnawialnych rde energii. Bardzo szybki progres notuje jest rwnie w przetwarzaniu siy wiatru na energi elektryczn. Trend ten jest szczeglnie widoczny w regionach, ktrych powierzchnia charakteryzuje si niskim wspczynnikiem deniwelacji terenu. Dlatego najdogodniejsze wydaj si by: niziny pooone na wybrzeach mrz oraz paskowye. Zakres inwestycji w siownie wiatrowe na terenie wojewdztw zachodniopomorskiego oraz pomorskiego zdaje si potwierdza to zaoenie. Mimo wszystko w niektrych krajach najwikszy procent w produkcji energii elektrycznej ma pki co energia wodna. Np. w Norwegii 100% energii elektrycznej pochodzi z tego rda, w Islandii 94%, Irlandii 89%, Grecji 79%, natomiast w Polsce tylko ok. 3%7. Energi mechaniczn wody wykorzystuj elektrownie wodne. W teoretycznych rozwaa w tym zakresie wyrnia si dwa typy: elektrownie przepywowe i elektrownie regulacyjne, wyodrbnione ze wzgldu na konstrukcj. Elektrownie przepywowe budowane s w ujciach rzek o wysokich brzegach. Pomidzy nimi stawia si zapor, umoliwiajc wpyw wd morskich podczas przypyww oraz turbiny wodne, przez ktre woda przepywa podczas odpyww. Pierwszy tego typu obiekt powsta we Francji u ujcia rzeki Rance. Wrd rozwiza tej metody na uwag zasuguj: tzw. kaczka Saltera oraz tzw. tratwa profilowa. Pierwsze rozwizanie techniczne polega na produkcji energii elektrycznej poprzez wahania skrzyde umieszczonych na wsplnej, nieruchomej osi. Ich wahania aktywuj silnik hydrauliczny oraz generator prdu. Urzdzenie to cechuje stosunkowo wysoka wydajno, bowiem testy na jeziorze Loch Ness oraz w skali oceanicznej wykazay wysok sprawno ukadu, oscylujc w granicach 25%.
6 http://www.kolektory-sloneczne.ekologika.com.pl/kolektory_sloneczne_dzialanie.php 7 S. Wickowski Przyrodnicze podstawy inynierii rodowiska, Kielce 2000, Wyd. Stanisaw K. Wickowski, str. 422.

Tratwa profilowa z kolei jest zestawem zawiasowo poczonych jednostek pywajcych. Na jednej z tych tratw umieszczono siowni japosk (zoon z 11 turbogeneratorw). Konstruktorzy zakadali, e moc urzdzenia wyniesie 1,375 MW, jednak dotychczasowe testy tego nie potwierdziy8. Elektrownie regulacyjne zaopatrzone s w zbiorniki wodne, ktrych obecno pozwala na regulacj produkcji energii w dogodnym czasie. Wyrnia si szereg podtypw, w tym: regulacyjne z duym duym zbiornikiem wodnym, zbiornikowe z maym zbiornikiem wodnym, kaskadowe i pompowo-szczytowe. Sens stosowania tych ostatnich istnieje wycznie w przypadku elektrowni, gdzie wystpuje nadwyka energii. Konstrukcja tego typu obiektw umoliwia przetwarzanie prdu na energi potencjaln wody. Dzieje si tak, poniewa instalowane s dwa rurocigi jedna pracuje jako turbina podczas oprniania zbiornika grnego, druga natomiast spenia roli pompy, zasysajcej wod z dolnego zbiornika podczas pojawienia si nadmiaru energii. Najwiksza elektrownia regulacyjna usytuowana jest w arnowcu (woj. pomorskie), ktrej moc pracy turbinowej/pompowej wynosi odpowiednio: 716MW (4*179)/800MW (4*20)9. Obecnie jedn z najwikszych i najbardziej kontrowersyjnych technologii wykorzystywania niekonwencjonalnych rde energii jest energetyka jdrowa. Wiele niepokojw powstaje w zwizku z katastrof czarnobylsk, majcej miejsce w 1986 roku. Rwnie grona, a by moe i tragiczniejsza w skutkach, bya stosunkowo mao nagoniona katastrofa jdrowa w Kysztymie w 1957 roku. Mimo wielu kontrowersji, powszechnie sdzi si, e energetyka jdrowa jest najczystszym rdem energii, nie emitujcym do atmosfery praktycznie adnych zanieczyszcze 10. Dowodem na to s statystyki wedug Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej produkcja 1 GW przez elektrowni wglow, wyposaon we wszystkie najnowoczeniejsze urzdzenia, nastpuje kosztem okoo 120 istnie ludzkich, podczas gdy takim kosztem alternatywnym podczas produkcji analogicznej mocy w elektrowni jdrowej s dwa ycia ludzkie. Jeeli spojrze na zagadnienie z ekonomicznego punktu widzenia, to rwnie duo korzystniejsze jest korzystanie z tego typu konwencjonalnego rda energii, szacuje si bowiem, e energia jdrowa jest 10 razy tasza od energii pozyskiwanej z gazu ziemnego i ok. 100 razy tasza od energii pozyskiwanej z wgla11. Jedn z moliwoci zmniejszenia zuycia paliw konwencjonalnych jest produkcja biogazu. Do jego produkcji mog by uyte odpady rolinne i gnojowicy z hodowli trzody chlewnej, bioodpady oraz osady ciekowe. Gaz biologiczny z technicznego punktu widzenia jest jednym z trzech produktw procesu
8 Stan na 2007 roku. Patrz: B. Poskrobko, op. cit, str. 82. 9 W. Lewandowski Proekologiczne rda energii odnawialnej, Warszawa 2001, Wyd. Naukowo-Techniczne w Warszawie, str. 53. 10 B. Poskrobko, op. cit., str. 83. 11 Ibidem.

fermentacji (inaczej: beztlenowego rozkadu). Ze wzgldu sposb przebiegu procesu, mona go sklasyfikowa nastpujco: 1. Technologie jednostopniowe, 2. Technologie wielostopniowe, 3. Technologie o dziaaniu okresowym, 4. Kofermentacja. Ad. 1. Cay proces fermentacji przebiega w jednym bioreaktorze, ktre s eksploatowane w mezo-, jak i termofilowym zakresie temperatur. Ze wzgldu na rodzaj reaktora, wyrnia si: reaktory z penym wymieszaniem (technologie mokre), o przepywie tokowym (technologie suche) i perkolacyjne. Ad. 2. Technologi wielostopniow mona zdefiniowa jako proces prowadzony w kilku bioreaktorach poczonych szeregowo, w ktrych panuj odmienne warunki rodowiskowe 12. Generalnie wyrnia si dwa rodzaje tej technologii. Pierwsz z nich jest fermentacja dwustopniowa, polegajca na przeprowadzaniu procesu w dwch reaktorach: w pierwszym prowadzi si hydroliz i faz kwan, natomiast w drugim faz octanogenn i metanogenn. Drugim typem tej technologii jest fermentacja dwustopniowa, zmiennotemperaturowa. Polega ona na dzieleniu procesu na dwie fazy: pierwsza przebiega w reaktorze w warunkach termofilowych, za druga w drugim reaktorze w warunkach mezofilowych. Ad. 3. Aby dan technologi uzna za okresow, musi ona spenia dwa warunki: odcieki w sposb cigy musz by recyrkulowane na zoe odpadw, temperatura w zou powinna by utrzymywana na poziomie zblionym do optymalnego dla organizmw mezpo- lub termofilnych13. Najbardziej wydajne metody tej technologii to: sucha fermentacja okresowa, proces ugowania zoa, technologia dwustopniowa z reaktorem UASB.

12 A. Jdrczak, op. cit., str. 135. 13 Ibidem, str. 147.

Ad. 4. Kofermentacja w uoglnieniu polega na stosowaniu wzgldnie jednorodnej mieszaniny dwch lub wicej substratw. Najbardziej typowa sytuacja pojawia si wwczas, gdy udzia jednego z nich jest ewidentnie dominujcy14. 3. Kompostowanie odpadw jako technologie proekologiczne w rolnictwie. Najstarsz i najbardziej znan metod kompostowania jest kompostowanie w pryzmach. Opady poddawane temu procesowi usypywane s w pryzmy o przekroju trjktnym lub trapezowym, a take w paskie stosy. Ich powierzchnia powinna by jak najwiksza poniewa, jak wykazuj badania, na kade 0,5m2 przyrostu w przekroju poprzecznym, temperatura odpadw w jej wntrzu wzrasta o 1,2 stopni Celsjusza. Wyrnia si w zasadzie dwa rodzaje kompostowania w pryzmach statycznych oraz przerzucanych15. Najprostsz metod jest kompostowanie w pryzmach statycznych. Jednak ze wzgldu na wytwarzanie si odoru wskutek powstawania stref beztlenowych, jest ona coraz rzadziej stosowana. Celem usprawnienia tej metody, zaczto modernizowa pryzmy w taki sposb, aby zniwelowa powstawanie warstw bez dostpu do powietrza. Realizowano to poprzez instalowanie perforowanej rury w podstawie pryzmy, za porednictwem ktrej jest wtaczane bd wysysane powietrze w gb hady. Kompostowanie w pryzmach przerzucanych wykazuje si wiksz wydajnoci. Gdy w typie statycznym wielko usypywanego obiektu wynosi z reguy od 1,3 m do 1,5 m wysokoci oraz podstawy o boku 3 m, to w typie przerzucanym wielko takiej hady moe wynosi nawet do 3,5 m wysokoci, do 7,5 m szerokoci oraz kilkudziesiciu metrw dugoci. Jednak koszty eksploatacyjne s stosunkowo wysokie, poniewa obsuga takiej pryzmy wymaga zaangaowania ju dodatkowego sprztu lub ludzi, lecz dziki lepszemu napowietrzeniu minimalizowane jest pojawienie si odoru powstaego w wyniku wytworzenia si strefy beztlenowej. Metod t rozbudowuje si rwnie o system napowietrzania, ktry peni suebn rol w stosunku do napowietrzania w wyniku przerzucania warstw pryzm. Szczegln odmian kompostowania w pryzmach jest technologia mat (kompostowanie warstwowe). W oglnym przyblieniu polega ona na wyoeniu warstwy odpadw rolinnych na plac pryzmowy. Nastpnie kadzie si warstw bioodpadw, stopniowo wprasowywanych w t wyoon na podstawie. Kolejne warstwy ukada si naprzemiennie, a do osignicia wysokoci 1,5 m. Napowietrzanie nastpuje drog spulchniania za pomoc specjalnie do tego przygotowanej
14 Ibidem, str. 151. 15 A. Jdrczak, op. cit., str. 230.

adowarki. Kolejnymi odmianami kompostowania w pryzmach jest rzdowe i tunelowe. Odpady ukada si w specjalnie przygotowanych tunelach bd rzdach o utwardzonych cianach oraz podstawie. Ich wysoko siga do 4 m. Napowietrzanie odbywa si z pomoc specjalnej przerzucarki oraz perforowanych rur, poprowadzonych przy ziemi, rwnolegle do cian boksw, poczonych za pomoc prostopadych wzgldem ciany rurek. W przypadku, gdy zachodzi potrzeba magazynowania kompostu, moliwe jest sprasowanie go w brykiety, ktry nastpnie ukadany jest na paletach w hali. Celem osuszenia pfabrykatu, jego temperatura podnoszona jest do 70 stopni Celsjusza, utrzymywana przez okoo 10 dni. Wraz z postpujcym tlenowym rozkadem, materia w dalszym cigu si osusza przez 5 do 6 tygodni, a osignie wilgotno od 40 do nawet 20%. Taki kompost moe by przechowywany przez dugi czas bez wydzielania odorw, za gdy zachodzi potrzeba jego uycia, jest on rozdrabniany w mynie i wykorzystywany jako wiey produkt. Metoda ta zwana jest Technologi Brikollare. W bardziej zaawansowanej technologii omawianego procesu wykorzystuje si komory oraz kontenery kompostowe. Oba urzdzenia rni si wycznie pojemnoci zamknitego reaktora, przy czym komory maj objto od 50 do 100 m 3, za kontenery ok. 20 m 3. Wikszo proponowanych instalacji tego typu standardowo wyposaona jest w systemy odzysku ciepa z powietrza odlotowego. Metoda ta cechuje si bardzo krtkim okresem kompostowania (komory od 2 do 3 tygodni, za kontenery od 7 do 14 dni), co jest rwnoznaczne z intensyfikacj tego procesu. Efektem jest wytworzenie wikszej iloci produktu w krtkim czasie. Przy intensywnym kompostowaniu stosuje si jeszcze technologi kompostowania wieowego. Cech urzdze wykorzystywanych w tym procesie jest pojemno zwykle ponad 1000m3. Wyrnia si dwa typy wie z pkami oraz bez pek. Najoglniej rzecz ujmujc, ich dziaanie polega na podawaniu materiau na tamach do grnej czci urzdzenia i przemieszczania go w d. Powietrze dostarczane jest w przeciwprdzie, z dou na gr. Wzdu caej wiey wytwarza si temperatura typowa dla kompostowania. Podawane odpady nawilane s za pomoc skroplonej wody na pokrywie reaktora. Kolejna metoda zwana jest dynamiczn (intensywnego kompostowania). Odbywa si w kompostowniach bbnowych. Podstawowym urzdzeniem w tej technologii jest biostabilizator, w ktrym materia jest dokadnie wymieszany i homogenizowany. Rozdrabniane s rwnie tzw. mikkie skadniki oraz inicjowane procesy biochemicznego rozkadu. Uzyskiwana jest take dua jednorodno produktu, dziki zastosowaniu ruchw obrotowych. Gabaryty takich bbnw s stosunkowo due, maj bowiem rednic od 2,5 do 4 m i dugo od 10 do 40 m. Z reguy stoj nachylone pod ktem 5 15 stopni, co umoliwia lepsze wymieszanie materiau. Prdko obrotowa wok osi wynosi 2 3 obr/min. Odpady trzyma si w

pojemnikach od 24 godz. do 14 dni. W wyniku dynamicznej formy mieszania kompostu, jego dojrzewanie musi zachodzi w warunkach statycznych lub quasi-statycznych. Jest to efektem niewytworzenia si grzybni w pierwszym etapie, ktre s niezbdne do penego przebiegu procesu kompostowania oraz do rozkadu trudno rozkadalnych substancji, takich jak np. ligniny16. Bibliografia: 1. A. Jdrczak Biologiczne przetwarzanie odpadw Warszawa 2007, Polskie Wydawnictwo Naukowe. 2. Encyklopedia popularna PWN red. Jan Kofman i in., Warszawa 1993, Polskie Wydawnictwo Naukowe. 3. B. Poskrobko Ochrona Biosfery Warszawa 2007, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. 4. S. Wickowski Przyrodnicze podstawy inynierii rodowiska, Kielce 2000, wyd. Stanisaw K. Wickowski. 5. W. Lewandowski Proekologiczne rda energii odnawialnej, Warszawa 2001, wyd. Naukowo-Techniczne w Warszawie. 6. E. Klugmann Alternatywne rda energii. Energetyka fotowoltaiczna., Biaystok 1999, wyd. Ekonomia i rodowisko.

16 Ibidem, str. 244.