Marta SKURA Centrum Jzyka Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemcw Polonicum, Uniwersytet Warszawski, Warszawa

NAUKA JZYKA OBCEGO BALANSOWANIEM MIDZY WASN KULTUR A OBC NA PRZYKADZIE JZYKW POLSKIEGO I NIEMIECKIEGO
Streszczenie. Celem referatu jest zwrcenie uwagi na niepowodzenia komunikacyjne uczcego si jzyka obcego wynikajce z nieznajomoci kontekstu kulturowego jzyka, ktrego si uczy. Autorka definiuje pojcie kulturemw (m.in. sw kluczy, skryptw kulturowych) w jzykach polskim i niemieckim. Problematyka ta odgrywa du rol nie tylko w translatologii, lecz take jest istotna na lektoracie jzyka polskiego i niemieckiego jako obcych.

Zgodnie z podejciem midzykulturowym nauka jzyka obcego jest konfrontacj z obc kultur1. Kady czowiek zdobywa w cigu ycia w danej spoecznoci waciwe jej przekonania, nastawienia i sposoby zachowa, ktre s wane dla danej kultury. Rozwija w sobie specyficzn, waciw dla tej kultury orientacj. Ten system kulturowej orientacji wpywa na postrzeganie, mylenie i dziaanie czowieka. Jednym z najwaniejszych nonikw tego systemu jest jzyk. Tre sw jest uksztatowana w sposb waciwy dla danej kultury i odbija praktyk ycia danego spoeczestwa. Przykadem s tu sowa: ojczyzna w jzyku polskim, Heimat w niemieckim i rodina w rosyjskim, ktre nie s swoimi ekwiwalentami2. W przypadku uycia tego pojcia sama wiedza jzykowa nie wystarczy, aby doszo do porozumienia. Podczas nauki jzyka obcego suchacze zdaj sobie spraw, e ich wasne spostrzeenia, mylenie i uczucia s uksztatowane przez ich kultur. Take obraz innych krajw i kultur jest uwarunkowany specyficznymi cechami i wartociami ich kultury. Zostaj oni uwraliwieni na to, e znaczenie sw, sytuacji i dziaa jzykowych moe by inne w jzyku, ktrego si ucz. W dydaktyce midzykulturowej owa zdolno do empatii jest istotnym celem. Dalszymi celami nauki s rozumienie obcego i zdolno orientacji w obcej kulturze. W badaniu nad zjawiskiem odmiennoci kulturowej porczny okazuje si termin kulturem, wprowadzony przez Els Oksaar3. Jest to cao kulturowych i socjokulturowych wzorw i regu zachowa. Realizacj takiego abstrakcyjnego kulturemu nazywa Els Oksaar behaviorem. Autorka wyrnia kulturemy w wszym sensie kulturowe sowa-klucze (w tym m.in. egzotyzmy) oraz skrypty kulturowe, stereotypy (gwnie stereotypy etniczne) i ksenizmy. Els Oksaar zajmuje si analiz komunikacji wrd cudzoziemcw, sytuacjami, w ktrych okazuje si, e samo opanowanie struktur gramatyczno-leksykalnych nie wystarcza do penego porozumienia. Wany jest wic aspekt porwnawczy. O sytuacji zetknicia si z obc kultur, w wyniku ktrego dochodzi do nieporozumie komunikacyjnych, pisze na podstawie
Zob. M. Biechele, A. Padrs, Didaktik der Landeskunde, Langenscheidt 2006. Zob. A. Wierzbicka, Sowa klucze. Rne jzyki rne kultury, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007. 3 Cytuj za: A. Nagrko, Z problemw etnolingwistyki jak porwna jzyki i kultury? [w:] Poradnik Jzykowy 1994, z. 4; H. Burkhardt, Kulturemy i ich miejsce w teorii przekadu [w:] Jzyk a kultura, t. 20, Wrocaw 2008.
2 1

V Midzynarodowa Konferencja Edukacyjna

dowiadcze australijskich Anna Wierzbicka4. Autorka podkrela, e obcowanie z w inn kultur uwiadomio jej reguy wasnej kultury, zacza widzie polsk kultur na nowo. W poniszej pracy przedstawi przykady kulturemw w jzykach polskim i niemieckim. Skoncentruj si przy tym na sowach kluczach, skryptach kulturowych i paru ksenizmach. Wykorzystuje tu badania Anny Wierzbickiej i Alicji Nagrko, a take wasne obserwacje poczynione podczas studiw germanistycznych, rocznego pobytu w Niemczech oraz przede wszystkim w pracy z niemieckojzycznymi studentami na lektoracie jzyka polskiego jako obcego w Centrum Jzyka Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemcw Polonicum Uniwersytetu Warszawskiego. Prawd powszechnie znan jest, e kady nard ma swoje wasne obyczaje i instytucje spoeczne, ktrych nazwy s obecne w jego jzyku a nie ma ich w innym jzykach. Sowa odzwierciedlaj i przekazuj okrelony sposb ycia i okrelony sposb mylenia charakterystyczny dla danej grupy jzykowej. S one bezcenne jako klucz do rozumienia danego narodu, gdy czsto wyraaj kluczowe wartoci spoeczestwa, ktre tym jzykiem mwi5. Znaczenia sw kluczy w rnych jzykach nie przystaj do siebie, co pociga za sob problemy w tumaczeniu tych leksemw. Nie istnieje co takiego jak skoczony zbir sw kluczy danej kultury, nie ma te adnych obiektywnych procedur umoliwiajcych ich zdefiniowanie. Niewtpliwie przykadem sw kluczy s Heimat i Vaterland w jzyku niemieckim oraz ojczyzna w jzyku polskim. Analiz tych poj przeprowadzia Anna Wierzbicka6. Dla Niemcw Heimat jest miejscem, niekoniecznie krajem, nie odnosi si do caego narodu. To moe by miejsce urodzenia, ale nie musi. Waniejszy bowiem jest charakter nostalgiczny tego sowa. Heimat w pewnym sensie okrela czowieka, jest jego czci i elementem jego tosamoci. Vaterland natomiast to dosownie kraj ojca i jest szerszym pojciem od Heimatu. Przez dugi czas by istotnym sowem jzyka niemieckiego o charakterze kolektywnym, narodowym. W Niemczech powojennych zaczto unika uywania pojcia Vaterland z powodu nazistowskich skojarze. Obecnie sowo to implikuje pewn smutn refleksj, a przez wspczesnych niemieckich pisarzy stosowane jest nawet w sensie ironicznym. Sowo ojczyzna stao si kluczowym sowem jzyka polskiego w czasie, gdy Polska nie istniaa. Posiadao i posiada wymiar historyczny, geograficzny w poczeniu z silnym komponentem emocjonalnym i moralnym. Anna Wierzbicka porwnujc pojcia Heimat i Vaterland pisze: Znacznie rzecz upraszczajc, mona by powiedzie, e tak jak Vaterland jest jakby wspaniaym ojcem, ktry moe wymaga od swoich dzieci pewnych rzeczy i ktremu naley by posusznym, ojczyzna jest jakby kochajca matk, ktra niczego nie wymaga, ale ktra wiele wycierpiaa i ktr chciaoby si chroni przed dalszymi nieszczciami, liczc si z potrzeb cakowitego powicenia dla niej i w peni t potrzeb akceptujc7. Odpowiednika w innych jzykach nie ma take niemieckie sowo Stammtisch, ktre mona okreli jako sowo klucz ze wzgldu na cise powizanie z kultur niemieck. W jzyku polskim implikuje ono nastpujce znaczenia: 1. stay, zarezerwowany stolik, 2. stali gocie, 3. regularne spotkania. Birgit Sekulski przeprowadza analiz tego sowa, z ktrej wynika, e Stammtisch ma miejsce w maym lokalu, ale nie w barze szybkiej obsugi ani w luksusowej restauracji; uczestnicz w nim raczej znajcy si dobrze mczyni w tym
Zob. A. Wierzbicka, Moje podwjne ycie: dwa jzyki, dwie kultury, dwa wiaty [w:] Teksty Drugie 1994 (45), nr 3. 5 Zob. A. Wierzbicka, op. cit., s. 41-44. 6 Zob. A. Wierzbicka, Understanding Cultures through Their Key Words, Oxford University Press 1998. 7 A. Wierzbicka, op. cit., s. 328.
4

188

Jzyki obce w kontekcie wspczesnych wyzwa i perspektyw

samym wieku i wywodzcy si z tej samej grupy spoecznej, ktrzy przy szklance alkoholu rozmawiaj na okrelone tematy8. Do kluczowych poj w jzyku polskim mona by zaliczy sowo cwaniak. Cwaniak to czowiek przebiegy, umiejcy poradzi sobie w trudnej sytuacji, czsto kosztem innych, spryciarz. Sowo to nabrao szczeglnego znaczenia w czasach PRL-u i jest czsto uywane we wspczesnej polszczynie. Steffen Mller w ksice Viva Polonia pisze o stosunku Polakw do cwaniactwa i tym tumaczy szereg polskich zachowa, na przykad nerwow reakcj ludzi w polskich sklepach, gdy kto prbuje zaatwi jak spraw wpychajc si w kolejk9. Obok sw kluczy do kulturemw zalicza si take tzw. skrypty kulturowe. Anna Wierzbicka twierdzi, e za pomoc skryptw kulturowych mona wyrazi rne postawy wobec uczu w poszczeglnych kulturach10. Definicj skryptw kulturowych formuuje te Sebastian Deka. Wedug niego s to abstrakcyjne byty bdce wyksztaconymi przez okrelon spoeczno modelami zachowa (interakcji) oraz postaw (ksztatowanych przez sposb mylenia i postrzegania wiata), przejawiajce si w tyche zachowaniach i postawach (m.in. sownych), obce osobom spoza dzielcej je grupy i zazwyczaj przez nie albo niedostrzegane albo dla nich race, niekiedy niezrozumiae i budzce sprzeciw11. Oprcz definicji Sebastian Deka formuuje te par skryptw kulturowych polskich i niemieckim. Cytuj tu jeden skrypt werbalny dotyczcy (nie) wyraania dezaprobaty: niemiecki: nie jest dobrze mwi komu co takiego: robisz co le (nie tak, jak powinno si to robi) ten kto mgby poczu co zego z tego powodu ten kto mgby o nas pomyle co zego ten kto pomylaby: to nie jest prawda inni ludzie tak nie mwi analogiczne skrypty (skrypty szczeroci) autorstwa Anny Wierzbickiej: kiedy chc powiedzie do kogo o czym: ja myl o tym tak dobrze jest, jeli zanim co powiem, pomyl o tym tak: nie chc, eby ten kto poczu z tego powodu co zego polski: kiedy mwi do kogo o czym: a myl o tym tak dobrze jest, jeeli to jest prawda niedobrze jest, jeeli to nie jest prawda12. Ostatni grup kulturemw, ktr chciaabym omwi s ksenizmy. Mianem ksenizmu okrelamy werbalne interakcje, ktre prowadz do bdu, naruszaj bowiem reguy pragmatyczne bd gbsze normy kulturowe. Zwykle s wynikiem niedostatecznego wtajemniczenia kulturowego i zdradzaj kulturow obco uczestnika danej sytuacji13. W polsko-niemieckich kontaktach jzykowych mona wymieni wiele ksenizmw. Pozwol sobie przytoczy kilka dotyczcych sytuacji socjopragmatycznych. Zdarza si, e Polak wita Niemca uywajc sowa Tschss. Wynika to z polskiego dowiadczenia jzykowego,
8 9

B. Sekulski, Was ist ein Stammtisch? (niepublikowany komputeropis). Zob. S. Mller, Viva Polonia, Scherz 2008, s. 28. 10 Zob. A. Wierzbicka, Jzyk umys kultura, Wydawnictwo Naukowe PWN 1999, s. 189. 11 S. Deka, O metodzie wyodrbniania skryptw kulturowych i kilku skryptach niemieckich i polskich [w:] Oblicza komunikacji 1: Perspektywy bada nad tekstem, dyskursem i komunikacj, red. Irena Kamiska-Szmaj, Tomasz Piekot, Monika Zako-Zieliska, Krakowskie Towarzystwo Tertium 2006, s 164. 12 S. Deka, op. cit., s. 178. 13 Zob. A. Nagrko, Z problemw etnolingwistyki, op. cit., s. 11. 189

V Midzynarodowa Konferencja Edukacyjna

w ktrym Cze jest form uniwersaln. Niemieckiego Tschss natomiast uywa si wycznie na poegnanie. Zdziwienie czy niezrozumienie moe te wywoa u rozmwcy polskojzycznego niemiecki zwrot wyraajcy ch utrzymania kontaktu Komm doch mal vorbei!. Polak zrozumie komunikat Wpadnij do mnie! jako szczere zaproszenie, podczas gdy w jzyku niemieckim jest to tylko pewna konwencja, formua kontaktowa. Do nieporozumie moe te doj w uyciu zwrotw adresatywnych. Po polsku mwimy Dzie dobry pani!, podczas gdy po niemiecku niedopuszczalne jest powitanie Guten Tag Frau!, forma poprawna: Guten Tag Frau Mller!. Niemieckie formy adresatywne czciej bowiem zawieraj nazwisko. Podobnie jest z polskim zwrotem woajcym Prosz pani!- po niemiecku niedopuszczalne jest: Ich bitte Frau! jako zwrot adresatywny. Niemiec uyje w tej sytuacji nazwiska: Frau Mller!. Rozbienoci dotycz te zachowania si przy stole. W kulturze polskiej przyjte jest nakanianie do jedzenia, parokrotne proponowanie dokadki, podczas gdy niemiecki gospodarz traktuje odmow jako szczery akt i respektuje wol gocia. Kady czowiek opanowawszy rodzim mow posiada ju pewne dowiadczenie jzykowe. W sytuacji nauki jzyka obcego wykorzystuje to dowiadczenie przenoszc niewiadomie pewne wyobraenia z jzyka ojczystego na jzyk obcy. Okazuje si jednak, e pewne pojcia i zwroty nie znajduj ekwiwalentu w jzyku rodzimym. Z tym problemem stykaj si przede wszystkim tumacze. Czsto sami musz zdecydowa, jak postpowa ze sowami specyficznymi dla jzyka oryginau. Ten problem pojawia si take na lekcji jzyka obcego. Student majc do czynienia z kulturemem odczuwa zdziwienie i niepewno. Moe to prowadzi jednak do uwiadomienia sobie odmiennoci wasnej kultury i do wikszego zainteresowania si obcym jzykiem i obc kultur.

LITERATURA 1. Biechele M., Padrs A. Didaktik der Landeskunde. Langenscheidt 2006 2. Burkhardt H. Kulturemy i ich miejsce w teorii przekadu [w:] Jzyk a kultura t. 20. Wrocaw 2008. 3. Deka S. O metodzie wyodrbniania skryptw kulturowych i kilku skryptach niemieckich i polskich [w:] Kamiska-Szmaj I., Piekot T., Zako-Zieliska M. Oblicza komunikacji. Krakowskie Towarzystwo Tertium 2006 4. Mller S. Viva Polonia. Scherz 2008 5. Nagrko A. Z problemw etnolingwistyki jak porwna jzyki i kultury? [w:] Poradnik Jzykowy, z. 4, 1994, s. 4-14. 6. Sekulski B. Was ist ein Stammtisch? Niepublikowany komputeropis. 7. Wierzbicka A. Jzyk - umys kultura. Wydawnictwo Naukowe PWN 1999 8. Wierzbicka A. Moje podwjne ycie [w:] Teksty Drugie, nr 3, 1994, s. 73-93. 9. Wierzbicka A. Sowa klucze. Rne jzyki rne kultury. Wydawnictwa UW 2007

190

Jzyki obce w kontekcie wspczesnych wyzwa i perspektyw

DIE VERMITTLUNG VON FREMDSPRACHEN EIN BALANCEAKT ZWISCHEN DER EIGENEN UND FREMDEN KULTUR AM BEISPIEL DES DEUTSCHEN UND POLNISCHEN
Summary. Das Ziel des Referats ist die Darstellung von defektiven Kommunikationssituationen von Fremdsprachenlernern, die aus fehlendem kulturellen Wissen der Zielsprache resultiert. Die Autorin definiert den Begriff Kulturem und gibt zu Schlsselbegriffen sowie kulturellem Skriptwissen Beispiele im deutschen und Polnischen. Diese Problematik spielt nicht nur in der Translationswissenschaft eine groe Rolle, sondern auch im Unterricht Deutsch sowie Polnisch als Fremdsprache.

191