A. .

Trkiyat Enstits Dergisi 26 Erzurum 2004

BAKIMINDAN TRKE SZLK

ZET
Trkc, tarih iindc birok dili ve birok dilden
Tllrkiye Trkesinin ortaya koymak iin
Trk Dil "Trke Szlk"
gnmze kadar 9 Bu "Trke
Szlk"n 9. vcrilerine dayanarak Trkiye Trkesi'nin
dillerden kelimeleri belirlemektir.

K
ltrlerin olarak
ve kltrler az ya da ok Bu
maddi ve manevi kltr rnlerinde Gnmzde ise, bu
doruk ve televizyon gibi
film, dizi, marka, reklam, vb. etkileyiei-ynlendiriei
unsurlarla, ait toplumun, milletin ve kltrn
Gnmzde elel'inden ve olarak etkileyen
(Anglo Sakson) ve Avrupa Kltr'nn bu aralara en ok sahip
olan ve en etkin grmekteyiz.
Tarihin devirlerinde, killtlircl devletlerin siyasal glerine
olarak veya kltrler
grmekteyiz. Dilbilim incelemelerinin gre, herhangi bir dilin
dillIerden daha gel ol mmkn Buna gre, dil mi
srecinele elurumela olabilmenin ilk ve en temel ekonomik-siyasi
stnlk ve yeterliliktir. Bu cmleden olmak zere, ingilizce'nin gnmzde hemen
hemen bir Ortak Dil (Lingua Franea) haline gelmesi o dilin kendi
resmi dilolarak kullanan Amerika Devletleri'nin, 20.
ekonomik ve siyasi lideri
Kltrel en alan dildir. nk dil,gndelik
en ok ara ve en kolayetkilenen sistemdir. Belli bir
bir nesneyi ya da fiili dil, tretme o dili kullanan toplumun
sosyolojik durumu gibi benzeri ltlere gre zere (kltrel,
siyasi, dil vb.) dillere mracaat eder. Belki de bu
Trakya niversitesi Trk Dili ve BlUmti. Elmek:

i Demir, N; Emine (2003) Trk Dili EI ,Ankara. Grafiker s.18.
2 O. Kelimeler Trke Szlk
sreci, dilin "Az aba ile ok nk, yeni bir kelime
tretmek, veya onu bir kelime grubu eylemselolarak
kelime almaktan daha zordur.
Bir dile genelolarak nedenlerle


I. Sosyal hayattaki kkl
2. Din vc medeniyet dairesindeki
3. Tercme faaliyetleri
4.
5. Geri
6. Dil bilinci
7. ok
8. Dilin tretme
9. Bilimsel ve teknolojik yenilikler
lO. arzusu
dilbilim iinde nemli bir yer
Dilin dilin szdizimi (kelime ve biimbilimsel
(kelime olabilmektedir. Dilin etkilenim sreci iinde en fazla
pay Bir dilin, leksikolojik olmak zere, morfolojik
ve szdizimsel zellikleri ortaya dikkat edilip
Imesi

yeterince belirlenip ortaya
sz konusu eksik
kelimeler, bir dile szl ve yollardan girerler. yolla giren
szckler (kulak o dilin ses uydurulmaya
Hatta halk etimolojisi yoluyla semantik olarak dile mal edilmeye
yoluyla dile giren kelimelerin (gz fonetik olarak kendilerini
yola nazaran daha fazla grlmektedir. kelimeler,
biimleri, gereksinmeleri gibi birok lt ele incelenebilir.
5
Dil bir toplumun kltrler gstergesi
hasebiyle kltr belirlenebilmesi
ynyle byk nem
2 Buran, Ahmet (2001) Trke" Trk Yu,.du- Trkeye C.
162-163,5.79.
:i. tmer, Kamile (200 i) Trkiye 'de Dil Trk Dil Devrimi, Ankara, Kltr
s. 1
4 Bu kavram iin ve kopyalama terimleri de da, ilkinin anlam
ikincisinin de henUz sebebiyle biz.,
terimini tercih etmekteyiz.
5 GUnay (2002) Dil, Tarih ve s.97-1 09,
A. . Trkiyal Enstits Dergisi 26 Erzurum2004
2. Trke Szlk
Dilimizde kamus, lgat, okyanus, ferheng gibi kelimclcrle ifade edilen,
daha sonra sonucunda ortaya koyulan ve kimi ele konu
olan szlk kelimesi Zeynep Korkmaz

"Bir dildeki kelimeleri esas alarak, temel
yan ile kelimelerle ifadelerdeki anlam inceliklerini,
deyimlerini gsteren ve dilin btn sz iine alan
kitap,,7 ..
da gibi, szlkler bir dilin
iermesi milletlerin kltr ok 'nemli bir yer
Szlklerin ise esas olarak i ve

dilin kendinin sahip kaynaklardan hareketle fonetik,
morfolojik, sentaktik ve semantik yollarela ortaya
ol
ise; bir dilin sahip kaynaklardan de, onun
olan bir dilden olarak
Trk Di i Kurumu, i 932 sonra
szlk 7 sonra' 1939'da
1945 "Trke Szlk" esel'le Bu ilk
Hasan Tankut, Ali Canip Yntem ve Mehmet Ali

Trke Szlk'n, ve IlJ55
Bu Mehmet Ali Hasan Eren, Nurettin Artam ve Ferit

llL. 1959: 1V. 1966 i II-lll ve IV.
ayn i eki p
ve V. Kemal Demiray,
Kemal Saadettin Bulu, Sabahattin Kudret Aksal, Ferit Ncval
ve Kadriye Alkan'dan komisyon 1966
i mi r.
h rn. Sara, "eyami (1990) nirkc s. 275. tUkcn

7 Zeynep (2003) Gramer Terim/eri s. 199, TDK Ankara (2.

4 O. Kelimeler TUrke Szliik
Vi. bir nceki ekip 1974

Trke Szlk'n iki cilt olarak 1983
Bu Kemal Demiray, Mustafa Canpolat, Semih Tezcan,
Kadriye Alkan, Tayyibe U ve Adviye Aysan
Hasan Eren, Nevzat Hamza Zlfikar
ve Talat Tekin VJII. 1988
son iX. 1998 olarak, Nevzat
Hamza Zlfikar bir grubu
bu olarak 60 000 madde 14
600 madde ii

3. Trkeyle
Trke ile ilgili sahip neme gre ok az
ise yerli
ok daha fazla grmekteyiz. Trke ile ilgili
en fazla Macarca ile ilgili olarak yine Macar
sahip grlmektedir. Balkan dillerindeki, Trke kelimeler olmak
zere, sz konusu iindeki nemine
gerekmektedir.
9
Esasen Trk dili zerine yapan hemen hemen her bir
Trkologun Trke ile diller inceleyen birer
Ancak Trkenin dil zerinde bu konuyu halinde
kimi Trkologlar da
8 Trke Szlk'n sz
(1945) -15 000 V. (1969) -38000
II. (I 955) -35 000 974) -40 000 madde -18 000 madde ii
III. (1959) -37000 Vii. (1983) -40000 madde -18 000 madde ii
IV. (1966) -37000 IX. (1998) -60 000 madde - 4 600 madde ii
Rakamlar iin Trke Sl1k, s. I, TDK Ankara- 1998.
9 Kutlar, Hatice (1998) "Balkan lkelerindeki TUrke ve Szlkler zerine
Kaynakal' Kebike, C. 7, s. 8593.
LO Z. Gombocz, A. Tictze, N. Poppe, M. Rasanen, Uwe BHlsing, R. Dankoff, M. Stachowski;
S. Stachowski, S.G. elauson, c. C. Tzitzilis bu konuyla ilgili olarak nemli
imza atan bilim adamlan olarak gereken

A. . Tiirkiyat Enstits Dergisi 26 Erzurum 2004
denilince nl bir
Trkolog da Alman Gerhard Doerfer'dir. Onun "Trkische und Mongolische
Elemente im

drt ciltlik bu alanda en
derinlikli Tacikedeki Trke kelimeleri inceleyen
Doerfer, Tacikeyi bir Trk Dili" tavsif

Trkiye Trkolojisinde sz konusu bu

genelolarak mstakil makaleler halinde ortaya
grl mektedir.
13
Bu dil perspektifinden
Trkenin kelimeler ile ilgili
grlecektir. Bu durumun birden ok sebebi Ancak burada belirtilmesi
gereken en nemli neden Trkiye'de diller blmlerindeki
akademisyenlerin bu tr Son zamanlarda bu eksiklik
grlerek, Trkenin dillere etkisi zerine sistemli
14
4. "Trke Szlk"e Dillerin Etkisi
Trke dillerden, kelimeler
bu kelimelerin ait kaynak diller, szlkte ile (Ar.
"Arapa"; Fr. Far. "Farsa"; ing. ... gibi.) gsterilmektedir.
Biz bu Trke 9. (1998) hareketle,
gsterilen kelimeler zerinde durmaya Ancak, burada
dikkate gereken nemli bir husus da, Trk dilinde birok kelimenin
hangi veya Trke mi, konusunda
devam Biz, incelememizi yaparken tamamen "Trke Szlk
(i 998)"e
Trke gre Trkiye Trkesi kelime olan
diller, verdikleri kelime gre
i Doerfer, Gerhard 963 975) Trkische und im Neupersischen,
(Yeni Farsada Trke ve Unsurlar) 4 cill, Wiesbadel1.
12 Doerfer, Gerhard (1967) Trkische im (Taeike'dc Trke
Szckler) Wiesbaden.
u H. Eren, A. G. O.N. Tuna, N. Birinci, T. Glensoy, Z. Kaymaz,
Tekin, U. Tavkul, C. Okuyucu, A. E. H. Ersoylu, B. Ayta, D. Aksan bu konu
zerine yerli
14 Sempozyum iin lgen, Erol (2004) "Trkenin Dnya Dillerine Etkisi"
Trk S. 368. s. 68.
6- O. Kelimeler Trke Szlk
4.1 Arapa
Trkc ilc Trklerin Mslman
Trkler, Araplarla ciddi anlamda ilk defa 751 Talas
inlilcrc birlikte Bu tarihten itibaren ilk olarak Karluk,
ve olmak zere Trkler, ve onu
Trkler kltrnn iine girdiklerinde ister istemez birok Arapa kelime
Trkeye Bunda din dilinin Arapa etkilidir. Bunun
neticesinde Arapadan Trkeye geen ilk kelimelerin byk dini
nitelikte
kabul edilmesinden sonraki ilk dnemde ve
Anadolu'da Trk dilinin ilk cvresinde Arapa kclimelerin
fazla bir blm Trke ile birlikte Arapa
kelimelerin 13. sonra Trkede ctkisinin durmadan Prof. Dr.
Aksan

Daha sonra, Devresi'nde Arapadan
kelimelerin bir hayli grmekteyiz. Gnmzde Arapa kelimeler
dilimizde yine en fazla yeri tutan Trke Szlkte 6426 adet
Arapa kkenli kelime Bu Trke Szlkteki kelimelerin %10.68'ine
gelmektedir. Bu Trk dil devriminden sonra bu dzeye gidercl
azalarak burada belirtilmesi gereken bir husustur. 1931 gazetelerde
Arapa kkenli kelimelerin % 51 iken bu oran 1965 % 26'ya
kadar Ancak gnmzde Trkiye'deki gazete byk
(Hrriyet, Milliyet, Sabah, Zaman, Vatan, Vakit, Yeni
Tercman, Cumhuriyet... gibi.) Arapa kkenli ilgi ekici bir durumdur.
Arapa kelimeler Trke iinde anlamsalolarak da pek
ok

Trke, Arapadan ok kelime gibi bu dile ok kelime

Suriye olarak 3000,
900, Sudan 300, Trak da 250 kadar Trke
kelime
(1995) Her Ynyle Dil Ana izgileri Dilbilim, s. 367, Ankara, TDK 439.
16 lmer. Kamile (1973) "Trk Dilinde Dil Devriminin 1965 Sonuna
Kadar zerine Dayanan Bir Trkoloji DerRisi, s. [73- L90
17 Bu konuda
Emrullah 997) Trke'de Arapa Kelime ve Kelime
Trk
18 Yce, Nuri (1999) Trkesi" Medeniyeli Tarihi, C. L, IRCICA
S. 19.
----,-,A,,-,-",e:..'-".T.>:.ii'-'rk.>:.iy"-'3""I..... -7"
Burada gzlemimizi belirtmek istiyoruz. Halk Arapa
kkenli kelimelerin dillerden nispetle daha fazla kabul
Bu kelimeler, dillerden kelimelere gre daha az
vermektedir. Bunda Araplar ile din sahip etkilidir. Aynca sz
konusu kelimelerin Trke iinde fonetik bir noktaya kadar
Trkeye ile ilk ve orta byk nl uyumu
gre Trke sahip
Arapa kelimeler birka tanesi hari olmak zere tm Trk dillerini ve
byk lde dilinin hasebiyle zbek
ve Yeni Uygur Trkelerinde ok Arapa kken li kel ime
dinine mensup Gagavuz Trkesinde; Arap
uzak ve yine Tatar Trkesi
gese de bile pek ok Arapa kelime
Trke iinde Arapa kelimelerin bu kadar yer bu
dil ile Trke zerinde yeterince Bunda Arap
harflerinelen Latin temeli i alfabeye gei Imeden nce Arapa kkenli kelimelerin
bkml olarak etkili olsa
gerek. Ancak gnmzde bu iyiden iyiyc bir problem olarak
Trke ilc gencI Trk Dili iinde tarihselolarak ortaya
gereken nemli bir husus kanaatine sahibiz
20
19 Tekin, Talat (1997) "Dil Reformu ve hiir Trkcler" Dil Devriminden Im yana Trkenin
Grniimii, s. 12 Ankara, Dil Dernegi
211 Trkc ile iin
Ayta. Bedreltin (J 994) Arap Trke Kelime/er, Trk

Babayev A. M.; c. B. (I 98 i) Azerbaycan Klasik Arab ve
Fars Sz./eri Lgeti, Maarif Nqriyatl,
Cheneb, Ben (1966) "Cezayir Dilinde Muhafaza Edilen Trke ve
(Trke ilc Gelen] Farsa (ev. Ahmet Trk Dili
19(j(j, Ankara-1989, s. 157-2 i 3.
Eml'e, Cevat (1945) Klilllirlinn ve Fars 13etiklerinin Trke' ye Tesirleri" TO-
B, Seri: S. 1-3. s. 19-29.
Eren, Hasan (1960) "Anadolu Rumca, ve Arapa Trk Dili
Bel/elo! 1960, TOK-Ankara, s.295-371.
(2003) Harezm Trkesinde Arapa geler,
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsli Yksek Lisans Tezi.
(1997) Tiirke'de Anlam Arapa Kelime ve Kelime
Gruplan" istanbuL. Trk
-8- O. Kelimeler TUrke Szlk
Trke Szlkteki Arapa kclimelere birka rnek:
acar < <acar; battaniye < bananiyye; cilt < cild; darbuka < darabul.d5:
elyaf< elyaf (lifin farfara < ferfere; hali < balic; kafa < lehe< lehce;
mutfak < matbab; nokta < sandalye < tam < tamm
4.2
Dilleri iinde. Trkeye en fazla kelime veren dil,


Devrimi ve Tanzimat' la bu birok kelimenin
Trkeye girmesine neden Burada belki de en nemli neden, Tanzimat
Dneminde gazete ve dergilerin Trk girmesi ve o dnemin popler
kltr olan Kltrnn fazlaca etkileyip kelimeleri
bu
19. popler kltr mnasebetiyle sadece
Trkcyi hemen hemen tm dnya dillerini
Trk lehelerinde de, Trkiye Trkesindeki kadar olmasa da,
kkenli kelimeler burada nemli olan nokta,
lehelerde bu kelimelerin byk
Rusa

Trke Szlkte 4645 adet kkenli kelimeye Bu
taramada Arapadan sonra en fazla kelime dilin
sonucunu gstermektedir. Trkiye Trkesi zerinde zelIikle,
bilim, edebiyat, teknik ve fclseti konularda etkili
Trke Szlkte, kelimeler
Okuyucu, Cihan (2000) "Tunus Unsurlar" Akademik
Dergisi zel S. 4-5, s. 437-450.
Tietze, Andreas 958) "Direkte Arabische Entlehungen in Anatolischen Trkisch", Jean
Deny Ankara 1958, s. 255333.
21 Trke ile iin kaynaklara
Esenkova. Enver (1959) Trk Dilinde Tesiri, Avec un Resume en Franais.
Kaymaz, Zeki (1995) Trke Kelimeler Notlar" niversitesi
Fakltesi Dergisi, C. 2, s. 198-215.
22 rn. "Lastik" kelimesine K. K. Yudahin'in Szlg" eserinde "Rusa"
Oysa bu kelime Rusaya Szlk bilimi
nceleri genelde "Rusa" diye gsterilen kelimeler, K. Ko. A. 8ayniyazov,
V. "Kazak Trkesi Trkiye Tllrkcsi eserde
son derece bilimselolarak
--"A,,--.-",-,--.1-,-'u",I,-"k,,,iy,-,,3,-,-1 ",D",erc..Eg""is,,-i -9-
adisyon < addition; bale < cekct < delegc < cntelektel <
intellectuel; gaf < gaffe; fuar < foire; ipotek < hypotheque; jenosit < genocide; kazak
"giysi" < casaque; manda "siyasi terim" < mandat; onur < honneur; papyon <
pari] lon; ruj < rouge
4.3 Farsa
Farsa ile Trke Trkler kabulnden nce
olarak Trke, Farsa'dan ok kelime
yine bu dile ok kelime Trk dilinin szck
iinde de Trke-Farsa ok
bu eserler meydana
Farsa, grubu Trkesinde; zbeke ve Yeni
olmakla birlikte birka saha hari tm Trk leheleri zerinde etkili

Tarihselolarak Orta Trke dilleri iinde de
etkisinin gl grlmektedir. Hatta Codex Cumanicus ve
dnemindeki ilk Kur'an Tercmesinde dahi ok Farsa kelimeye
mmkndr.
Farsa ile Trkiye Trkesi'nin sanat ve edebiyat
dili olarak Seluklular devrinde benimsenen bu dilin, Trkesi devrinde
iyidcn iyiye ancak Dil Devrimi neticesinde bu etkisi
grlmektedir. Trkc Szlkte 1363 adet Farsa kkenli kelime mevcuttur. G.
Doerfer, Farsadaki Trke kkenli kelimelerin 1727
olarak Farsadan kelimelerin ok gsterir.
Hemen hemen her alana Farsa szckler mevcuttur. zellikle din
ait kelimelerin Farsa kelimelerin Trke' ye girmesi, (namaz,
abdest,oru ... gibi.) tarihsel bir bilgi olan Trklerin dinini Farslar
dilbilimsel bir Bu szckler dnemden
2:1 Trkc ile Farsa iin kaynaklara
Doerfer, Gerhard 963-1975) Tiirki.\che und Mongolische Elemenle im Neupersischen,(Yeni
Farsa'da Trke Ve Unsurlar) 4 cilt.
Fuad (1942) "Yeni Trk Unsurlar" Trkiyar S. 7-8, s. -16.
Pomorska. Marzanna (1995) "NewPersian Loanwords
Dialects( )"Stu([w Turcoloxica S. i Krakow.
Stackowski 998) Wrterbuch der Neupersi.\chen Lehnwrrer im
Trkischen, istanbul,
24 Tekin, Talat (1997) "Dil ve bUr Trkeler" Dil Devriminden Im yanu Tiirkenin
Griiniim, s. 12 Ankura, Dil
-10- O. Kelimeler Trke Szlk
diline geirildiklerinde mmkn kadar Trke benzetilmeye


,
Farsadan sadece szck dzeyinde bu dilden ekler,
edatlar ve gramer dahi
Trke Szlkteki Farsa kkenli kelimelere rnekler:
ayna < azar < azar; baca < bilce "byk pencere" ; bahar < bahar;
beygir < can < can; orba < damat < damat; destek < destek; hafta <
hefte (yedi kemer; leke < leke, lekke; mintan < beden";
< zunbe
4.4
szckler, Trkiye Trkesi iinde tahmin
daha fazla yer ile XV-XVI.
denizcilik ve ticaret kelimelerle Venedik ve Cenevizlilcrlc
Daha sonra, Cumhuriyet ticaret
birok italyanca terimin Trkeye girmesine neden
Trkiye Trkesi Trk dilleri ve etkili hir
konumda Trke Szlkte 622 adet itaiyanca kkenli kelime 27
Trke Szlkteki kkenli kelimelere rnekler:
abluka < abloco; antica < antica; banyo < bagno; < chiavarda; apa <
zappa; damacana < damigiana; entrika < intrico; Fanila < phanella; fatura <
gverte < coverta; < spandito; istif < stiva; kadavra < cadavere; lokanta <
locanda; manevra < manavra; palyao < pagliaccio; rota < rotla; sigorta < sicuna;
torna < torna Ctornare: dndrmek" vida <
4.5
ingilizce, Trke ve Dnya dilleri zerinde ll. Dnya sonra
etkili olmaya bir dildir
28
ingilizcenin tm diller zerinde etkili
2.\ zelik, Saadettin (2002) "Trke'deki Farsa Kelimerde Grlen Ses Trk Di/i,
S. 612, s, 1033-1042, Ankara,
21> Aksan, (2000) Her Ynyle Dil, AIUI izuileriyle Dilhilim, C. III, s. 46, Ankara,
TDK 439 2. Ba,kl.
27 H; Kahane. R; Tietze A. (58) The Linuua Franca in The Levanl. Turkish
NaUlical Terms oJ and Creek Origin Akdeniz Blgesinde Ana dilleri
Ortak DiL. ve Yunanca Kkenli Trk Denizcilik Terimleri),
Urbana; Durdu (1978) TUrke'ye, TUrke'den
Szelikler zerine" Fil%jisi, C. X, No. lL, s. 135-153.
Aksan, (2000) Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Dilhilim, C. LLL s. 47, Ankara,
TDK 439 2.
---:;-11-
nedeni 20. sper gc gnmzde
internet, sinema ve mzik gibi aralarla diller zerindeki etkisini
tm dnyada bir ortak dil (Lingua Franca)
diyebiliriz. Ancak, Trke Szlkte ingilizce kkenli kelimelerin
tahmin edilebilecekten ok daha Trke Szlkte 446 adet kelime
ilk ingilizce kkenli diye
kelimelerin byk kkenli olup bu
szckler
Trke SzlLikteki kkenli kelimelere rnekler:
aysber < iceberg; < boycott (Charles Boycott'un egzoz <
fizibilite < feasibility ; hurra < hurray jilet < gi!etle (mucidi Giletle'nin
lider < ; mont < mont (General Montgomery'in
radar < "Radio and Ranging"ten akronim; ske < skeclh
; tLinel < lunnci
4.6 Yunanca
Trke ilc Trklerin Anadolu'ya gelmesiyle
Yunanca'dan kelimeler, genellikle bitki ve teknik
terimlerdir. Yunancadan Trke 383 kelime Rumlarla
Trklerin tarih iinde Anadolu'nun yerlerinde birlikte
olarak Yunanca kkenli kelimelcr halk olarak
Yunanca ile Arapa gre Arapa
kelimelerin fazla ilk olarak dinsel ikinci olarak da
Trke ile daha nce ierisine girmesiyle
eski bir kltr dili da ve Arapa yoluyla pek
ok Yunanca kelimenin Trkeye girmesine neden

29 Trke ile Yunanca kaynaklara
(1988) "Greke Anonim Tarihindeki Trke Kelimcler (1373-1525)
(JIl/s!cmm/s/ Trk Dili Kongresi, TDK- Ankara; 1996 s.465-4138.
Duydur, Suat Y. (1953) vc Yunan Latin Kclimeler" Trk Dili
1953, TDK-Ankara, s. 9J-12
Coukidis, c. (1960) Ellenikoli ek li.1 Tourkiki.>, Atina.
u, Mahmut (j 992) nda Trke Szck" Trk Dili
Kongresi, TDK- Ankara; 1996 s.341-355.
Kahane, H; Kahane, R; Tietze A. (1958) The Linguu PrClnCl1 in Turkish Nallfical
Terms (!(lralian Greek Origin Akdeniz Blgesinde Ana dilleri
Ortak DiL. ve Yunanca Kkenli Trk Denizcilik Terimleri), Urbuna.
-12 O. Kelimeler Trke Szlk
Trke Szlkteki Yunanca kkenli kelimelere rnekler:
anahtar < anoikter; avlu < aute; bodrum; etele < tsetula; demet;
efendi; < phuski; fidan < phyton; < kukumion;'lzgara < skara; izmarit <
smaridi; kilise < ekklesia; kiraz < kerasi; kundak < kontaki; < lakkoma;
marangoz < maraggus; olta < volta; < panegryris; temel < temelion
4.7 Latince
Latince, tarihin nemli bir ortak dili bugn dilbilimsel
sadece ve biyolojik terimlerde l bir dildir. l
tm dilleri ok derinden Dillere kelimeler genellikle
bilimsel kelimelerdir. Trke Szlkte 93 adet Latince kkenli kelime tespit ettik.
Trk dillerinde de Latince kkenli kelimelere rastlanabilir.
30
Trke geen Latince kkenli kelime/ere rnekler:
< forum; humus < humus; konsolo$ < ortanca < hortensia;
< tegula; vana < venna
4.8 Almanca
Almancadan kelimeler, genel Trk Dili ierisinde daha ok Trkiye
Trkesi'nde grlmektedir. Bunda, i. Dnya Devleti'nin
Almanya ile safta ve ncesinde etkili
Trke Szlkte 84 adet Almanca kelime Trkedeki Almanca kkenli
kelimelerin byk ogunlugu teknoloji ve fen bilimleri terimleridir. 31
Meyer, ( 998) Trkische Studien: Die Criechischen und Romaischen im
Worlschalze des (Trke Tncelemeleri: Trkesinin
Yunanca ve Latince dnlemeler, Ankara, Kebike C. 7 Ek Kitap.
Tzitzilis, ehristos (1987) Griechische Lehnwrter im TUrkischen (Trke'de Yunanca
Szckler) -mit besonderer der Anatalisehen Dialekte-, Wien.
30 Tlirke ilc Latince iin kaynaklara bakllabiJir:
Baydur, Suat Yakup (1953) "Dilimiz ve Yunan-Latin Kelimeler" Trk Dili
Bel/elen 1953, Ankara-I 998, s.93-121.
Meyer, Oustav (j 998) Trkische Die Criechi.l'chen und Romaischen im
des O.l'mani.l'ch-Turki.l'chen, (Trke Tlirkesinin
Yunanca ve Latince Ankara,.Kebike C. 7 Ek Kitap.
Trke ile Almanca iin kaynaklara
nen, (1955) DeUlsches in Turki An kara;
(2000) Die Deutschen in der Trkischen Sehriftliehen Presse
Zwischen 1960-1990, Anadolu niversitesi 187 s.
---,-,A'"-.o T.o.;u,,-, o",Sa...,y"-I-,,,26,,-"
Trke Szlkteki Almanca kkenli kelimelere rnekler:
dekan; doent < dozent; < groschen; mavzer < mauser (mucidi olan Wilhelm
von Mauser'in otoban < autobahn; revir < revier; < schablone;
zeplin < zeppelin (mucidi olan Ferdinand von Zeppelin'in
4.9 Rusa
Trke Szlkte 38 adet Rusa kelime Bu Trkiye
Trkesi 'nde Rusa kelimelerin az sonucunu gstermektedir. Ancak,
bu durum Ort.a Asya Trk iin geeri i Idir. Sz konusu
dillerinde Rusa almt! szcklerin bir hayli oktur.:12 Bu kelimelerin byUk
olan dillerine ait teknik terimlerdir. 1991
SSCB'nin sonra Orta Asya Trk Devletlerinin dillerinden Rusa
kclimelerin biliyoruz. Ancak bu durumun ne ve
dcrecede kesin olarak tespit edemiyoruz. B
Trke Szlkteki Rusa kkenli kelimelere rnekler:
izbc < kapuska < kapustn "lahana"; razmol "iri, kepekli un"; semaver
< samovar; tali ka "at < wlega
4.10
Trk dili ile ispanyolca ok kuvvetli bir yoktur.
Trkedeki ispanyolca genelde ispanyol kltrne ait szcklerdir. Ancak,
tehdidi ile Anadolu'ya gelen Yahudilerin de ispanyolca
kelimeleri Trke'ye Trke Szlkte 37 adet ispanyolca
kkenli szck
Trke ispanyolcadan giren kelimelere rnekler:
palavra < palaora; sigara < cigaro (Amerika yerli dillerinden); tabaka < tabaka
"sigara ve ttn kutusu"; tornado < tornado
Kaymaz. Zeki (1988) "Almanca'daki TUrke Kelimeler zerine" Trk K/tr. S. 304;
s. 49 -198.
.i, Rusa ile Tiirkc'nin
Dmitricv, N. K. (194R) "Tyurkskie v Russkom Rm AN
SSSR.
Dmitriev, N. K. (1958) "O TyurkskihElemcntah Slovarya" Leksiko1vafie.l'kii
V. 3; Moskova, s. 13-47.
"Tekin, Talat (1997) "Dil Reformu ve br Trkeler" Dil Devriminden Bu Yana Trkenin
s. 14 Ankara, Dil
-14- O. Kelimeler Trke Szlk
4. 11 Macarca
Maearea Trkeden ok kelime bir dildir. Trk Dili ile ilgili
en fazla Macarca ile ilgili
geneline sadece Macarcaya Trke kkenli
kelimelerin grlmektedir. Macarea ile Trkenin mnasebetleri
Devleti ortaya Geri Macarca, Trk soylu bir dil
:14 Macarca ile Trke'nin ile ilgili olarak kaynaklara
Sarezi, Geza (1965) "Notes sur les Vieux Mots D'emprunt Turcs en Hongoris" (Macarca'da
dnleme Eski Trke Kelimeler zerine Notlar) Acta Orientelia
Academiae Scientiarum HUrlRaricae,C. 18, s. 47;
Barezi, Geza (1972) "Quelques Conclusions Tirees de des Plus Aneiens Mots
D'emprunt turcs du Hongrois" (Macarca'daki En Eski Trke Kelimelerin
Sonular" Acla Orientelia Academiae Scientiarum HunRaricae.C.
25, s. 383-390;
Benzing, J. (1942) "Die Bulgariseh-TrkisChen im
der Morgenliindischen Gesell.l'ehaft, S. 98, s. 24-27.
Berta, Arpact (2002) Trke Kkenli Macarca Kavim Adlan, (ev. Nurettin Demir, Emine
Ceylan) Gratiker
Z. (1908) Trk (Yurt ncesinde
Trke Kelimelerimiz), Budapqtc.
Gomhocz, Z. 9(2) "Regi Trk Jvejnyszavaink" (Eski Trke Kelimelerimiz),
Magyar Nyelvy, C.8, s. 40
Gombocz, Z. (19 i 2) Die Trkischen Lehnwrler in der Unf:ari.l'chen,(Macarca'da
Bulgar Trkesi Szckler), Helsinki.
Z. (1914) "Trk Jvevenyszavaink Hangtanahoz" (Tlirke Kelimelerimi7.in
zerine" Magvar Nyelvy. C. lO, s. 27.
Z.- Asboth, O. (1912-1913) "Die Bulgariseh-Trkischen in der
Ungarischen Spraehc" (Macarca 'da Ilulgar Trkesi Kelimeler), 13,
s. 322-337.
Naciye (1998) "Macar Dilinde Bulunan Trke Szcklerin Dil Tarihi
Genel Bir Batt Dil ve Dergisi, 3-3, s.
128-140.
Kakuk, Zsuzsa (1968) Macarcaya Olan Kelimeler" Trk Dili
1968, Ankara-1989, s. 65-80.
Kun, T. H. (1975) "Kipchak PhiJology and Turkic Loan Words in Hungarian"
filolojisi ve Macarea'daki Trke Eurasiae Medii Aevi. s. 155-210.
Saifutdinov, Rishat (2002) "Macar Dilinde Bulunan ncesi Trke Kelimeler"
Trkler, Cilt: 3, Ankara- Yeni Trkiye s. 678-674.
.-.:-15-
olarak arkaik Trke kelimeleri bnyesinde da
szn devirde Trke Szlkte IR adet Macarca
kkenli kelimeye
Trke Szlkteki Macarca kkenli rnekler:
kadana < katona; kopa < kopa; soba < szoba; <
4.12 Slavca
Slav dilleri denilince, ve Makedonca gelmektedir.
Trke ile Slav dillerinin Trkiye Trkcsi ekseninde
ilcrleyip Slav memleketlerini ynetimi zamanlarda
Bu ierisinde Slav dilleri pasif ve
400()'den fazla Trkeden geen kelime Ancak bir Trke
ile geen Arapa ve Farsa kelimelerdir.
J5
Slav Trke Szlkte
17 adet kelime
"Aksan, (1995) Her Ynyle Dil Ana izxileri lle Ankara, TOK 439 C. 3,
S.372.
,1(, Slav dilleri ile Trke'nin kaynaklara
Birinci, Neeat (1992) Arnavut ve Makedon Dilleri zerine Trke'nin Etkisi"
Trk Dili Kongresi, TDK- Ankara; 1996 s. 273-2RI.
Eren, Hasan (1960) "Anadolu Rumca, lslavea ve Arapn Kelimelcr" Trk Dili
BellI'ten 1960, TOK-Ankara, s.295-37i.
Golap, Z. (1959) "The of Turkish upon the Macedonian Slnvonic Dialects"
(Mnkedonya Slavik Diyalektlerinde Trke'nin Etkisi" Fofia Orientalia, S. I, Krakw, s
26-45.
Golden, Peter, B. (1984) "Turkic Calques in Medieval E.,1stem Slavic"
Trke Deyimler" Studies, Vol.R, s.103.
Jaar, Nasteva, O. (I 962) Turskite Leksiki vo Yazik (Makedon Dilinde
Trke Doktom Tezi, Filozofski Fakultet, Skopje (skp).
Kappler, Manhias (2002) Turkish [.anNuaNe COl1/acts in Europe, Articles in
llalian, French and The ISIS Press, 2l:!8s.
Marek (i 995) "The of the Numbcr of Syllables and the Chronology of
;\naptyxis and Prosthesis in West European Loanwords of Ottoman-Turkish" Stuc/w
'l'urI:%gil'a S. 1 Krakow.
Tietze, Andrens (1999) Wrterbuch der Griechischen, Slavi,l'chen, Arubisl'hen Per,l'i.w:hen
Le/mwrter im Trkisch- Anadolu TrkesindI'ki Yunanca, Arapa \'1'
Farsa Szlg,
Yenisoy, Hayriye (1998) Tarih Boyunca Slav-Trk Dil TOK
Ankara.
-16- O. Kelimeler Trke Szlk
Trke Szlkte, Slav kkenli kelimelere rnekler:
kral; kralie < kralitsa; kuluka < kloka; pulluk < plug < Alm. Pflug;
vatka; <
4. 13
ile Trkenin ok eski zamanlara Tarihin
ierisinde bu iki dil birbirlerinden kelime Trke Szlkte 15
adet kkenli kelime Bu kelimeler Anadolu'ya glerle gelen
kelimelerdir. Yoksa bir tarihte kelimeler
kelimeler hemen hemen her Trk dilinde tarihi olarak mevcuttur.
37

olarak, olarak olan Trk dillerindeki
kkenli kelimeler daha
Trke geen kelimelere rnekler:
cebe, ceren, ceylan, cilasun, dam, giray < kerey, kahurga <
... abirrra, kurultay, maral,
4.14 Ermenice
Ermeniler Anadolu'da, Trkler ile birlikte Trklerin
Ermeni kltryle dominant durumda nedeniyle, Ermenice ile
Yusuf. Sre;:yya (1969) Dilinde Trkenin Etkisi ve Ivo Andri' in Bir
ykUsUnde Trke;: Szckler" Trk Dili
1969.Ankara-19R9, s. s83-287.
:'07 ile Trke iin kaynaklara
Ahmet (1954) "Azerbaycan ve Anadolu Unsurlar" Trk
Dili 1954, Ankara-1988, s. 1-10.
Clauson, Sir Gerhard (1997) "Erken Trke'de Unsurlar", (ev. Ceval Kaya),
Trklk Dergisi S. 8 s. 109-118
Clauson, Sir Gerhard (1961) "The Turkish Ekmenls in 14
1h
Mongolian" (14 yy.
Trke Unsurlar) Central A.I'ialic Journal s. 301 -316 (ev. Gnay
Ege niversitesi Trk Dili ve Dergisi VU,
Csaki, Eva 9R8) "Volga Boyu Lehelerinde Orta dUn Kelimelcr"
Trk Dili Kongresi. TDK- Ankara; 1996 S. 143-146.
Ere;:n, Hasan (1951) "Sibirya Trk Dillerinde TD-B, Seri: m, S. 14-15, s.
107-112.
Poppe, N. (I 962) "Die Mangolisehen im Komanisehen" Nemeth
Ankara, s. 331-340.
Tuna, Osman Ncdim (1972) dUnlemeler" Trkiyat ,
Cild xvn, Edebiyat Fakltesi S. 209-250.
----",A"-."",,--. r-"k""iy",a"-.t -",26"-E,,,,'r'-'z"'u"'-'ru"-'ill'-'--"'2""OO""4'---- ----'-17-
Trkiye Trkesi'nde gerekmektedir. Trke Szlkte 14
adet Ermenice kkenli kelimeye Anadolu ve Azeri
Trkesinde bu daha fazla 0labilir.
3H
Trke Szlkteki Ermenice kkenli kelimeler:
avanak; "kaak ttn"; elit "sekin" < elite; ha < kha; havari <
Erm. Kha+ Far. vari ; kaba" ; "pezevenk" < madik <
madig ; mertek < martog; moruk "argo. erkek,
baba" ; mucur; mur; tekfur < takavor ; zango "kilise hizmeti gren veya an alan
kimse"
4.15 Bulgarca
Trke ile Trkenin kelime verici rol daha
byktr. Trke Szlkte 8 adet Bulgarca kkenli kelime Bulgarlar
ile Trkiye Trkleri ve tarihi ve kltrel
olarak bu daha fazla de bu
kltrn Trk kltr bu durumu Ancak Bulgaristan'da
Trklerin Bulgarca kelimelerin Trkiye
Trkesi'ndekinden fazla gayet
Trke Szlkteki Bulgarca kkenli kelimeler:
ete < biber"; gocuk; "yaban bir ot
(bIitum capitatum); pastav "uha top"; patika ; soyka "tyleri
kk bir karga tr"
4. 6
Trke ile ok gl bir yoktur. Esasen, l
bir dil iken Devletine ulusal bir kimlik
yeniden bir dildir. Bu nedenle birka
Yahudilerle birlikte kelime
nk Trkiye'de Yahudiler, ya Trke ya da
Trkedeki kelimeler de genellikle Tevrat kkenli, Musevilik dinine ait
terminolojiden Trke Szlkte 8 adet kkenli kelime
1S Ermeniee-Tlirke iin kaynaklara
Dankoff. Robert (1995) Annenian Loanwords in Turkish deki Ermenice
Harrassowitz Verlag-Wiesbaden,
BHising, Uwe (1992) Annenisches LehngUl im Trkeilrkischen - am 8eispil von
Leiden.
Blasing, Uwe (1995) Etymologisehe Betrachtungen Ausgehend von
Materialien nus dem Leiden.
-18- Kelimeler Trke Szlk
geen Trke Szlkteki kelimeler:
bohe < boletz ; haham < hohma; hahamhane < hohma+ Far. ane; havra <
hebhrah; kabala < kabbalah; karaim < ... ara TMJlrn; kibutz < kibutz "topluluk";
santrafor < cent-fore
4.17 Diller
Trke Szlkte, bir iki de olsa Portekizce, Japonca, Norvee,
Arnavuta gibi dil.lerden kelimeler Btn bu
dillerden Eski Trke devresinde ince, Toharca gibi dillerin
Trkeye etkileri Bu dillerden Eski Trke'den gelen
kelimelerin ( hatun, kent < Sogda... gibi.) Ttirkiye Trkesinde
kelimeler denince Uygur devresinde, Mani ve Brahmi
dinlerinin etkisiyle dile giren Sanskrite, Tibete, Sogdca ve Toharca da
gerekmektedir.
S.Sonu
Trkiye Trkesi, tarih iinde birok dille ve bu dillere
kelimeler ve bu dillerden kelimeler Trke Szlkteki 6015i
9
madde kelimeden 14264'si dillerden Bu
%23.72'sine gelmektedir. bir Trke Szlkteki "Trki
unsurun hi de yle iddia gibi "%15 veya %20' yi
bu pay, % 76.28'dir. Bu oran dillerin sz
bulunan kelimelerle takdirde
4'
onlardan fazla

Trke kelime gre
Idedir
42
;
Yi Trk Dil Kurumunun resmi internet sitesindeki "Gncel Trke Szluk" blmde bu
60.693 olarak sitede kelimelerin
14.392 olarak verilmektedir.
17.02.
10 Sevan (2002) Szlerin Trkenin EtinUllojik s.7,
IstanbuL.
41 Ingilizce'nin kelime hazinesinin ancak %2S'i kendine aittir. bir ifadeyle
kelimelerinin %7S'i Bknz. Sezer, Ayhan (1998) Word Power for
Profideney English, Ankara, Hacettepe s.57.
42 Bu TUrk Dil resmi internet sitesindcki "GUncel Trke Szllik"
verileriyle adresten
http://www.tdk.gov.tr/tdkso7.1uk/sozdil.htmI
.....i:!A.:..... ------::-19-
Trke Szlk
Arapa 6426 =% 10.68 Slavca 17
4645 =%7.72 LS
Farsa 1363 = % 2.26 Ermenice 14
622 =% 1.03 Bulgarca 8
446 8
Yunanca 383 Portekizce 3
i
Latince 93 Japonca 2
Almanca 84 Arnavuta 1
._-
Rusa 38 Norve i
-. .-
37 40
"---
Macarca 18 Trke 45888
...
Toplam: 60152 kclime
siizck % 23.72
Trke kkenli olarak ilk Arapa ikinci
kclimeleri, nc Farsa, drdnc da
kelimeleri grmekteyiz. Yunanca, Slavca, Ermenicc, Bulgarca gibi
dillerin etkisinin temel ncdeni Btn
birka dilden o dillere ait kltr rn bir iki adet kelimc de
Trk dilinin tarihten gnmze kadar, dillere etkisi. dil
iinde onaya Bu anlamda
niversitelerimizin diller blmlerinde akadcmisyenlerin de bu
konuya Trkologlarla iinde
gerekmektedir.
-20- O. Kelimeler Trke Szlk
KAYNAKLAR
Aksan, (1969) "Kelimelerin lm ve Trk Dilindeki
rneklerinde Arapa ve Farsa Etkisi zerine Notlar"
Lugal Ankara, s. 97-108
_____, (I 977) "Kktrkeden Bugne, Trkede dnlemeler zerinde
Bir Szck Trk Dili, No. 313, s. 344-347 Ankara, s.
43-46
995) Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, Ankara, TDK-
4395.
_____, (1996) Trkenin Ankara, Engin
Buran, Ahmet (2001) Diller Trke" Trk Yurdu-Trkeye
C. 21, S. 162-163, 79-82
Demir, N; E. (2003) Trk Dili El Gratiker Yay. Ankara
Levent (2000) Kadir, Gunem, Metin, Szlk) Trakya
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi.
(2003) Harezm ve Trkelerinde Arapa
geler, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yksek Lisans Tezi. .
Eker, Ser (2003) Trk Dili, Yay. Ankara (2.
Kamile (200 Trkiye 'de Dil Trk Dil Devrimi, Ankara, Kltr

_____, (1973) "Trk Dilinde Dil Devriminin 1965
Sonuna Kadar zerine Dayanan Bir Trkoloji
Dergisi, VII s. 173-190
Emrullah (1997) Trke 'de Anlam' Arapa Kelime ve
Kelime Trk
Gnay (2002) Dil, Tarih ve
Ko, Kenan; Bayniyazov, A.; V. (2003) Kazak Trkesi Trkiye Trkesi
Ankara.
Korkmaz, Zeynep (2003) Gramer Terimleri TDK Ankara (2.

Kutlar, Hatice (1998) "Balkan lkelerindeki Trke ve Szlkler zerine
Kaynaka" Kebike, C. 7, s. 85-93
----,-,A"-.,-",-,---, D",-e""r ... S""a,.....yl.....,2=6--"E<.:.r=zu:..:.r.::.um=..=2"'-OO"-4'-- -21-
zelik, Saadettin (2002) "Trke'deki Farsa Kelimel'de Grlen Ses
Trk Dili, S. 612, s. 1033-1042, Ankara
L N.; Zlfikar, H. (1998) Trke Szlk, II Cilt, TOK
Ankara 9.
Safa. Peyami 990) Trke Uydurmaca, tken (3.

Sezer, Ayhan (1998) Word Power for Projiciency in English, Ankara, Hacettepe

Tekin, Talat, (1995) Trkmence Trke Szlk, Simurg Ankara
____, (1997) "Dil Reformu ve br Trkeler" Dil Devriminden Bu Yana
Trkenin Grnm, Ankara, Dil
Tietze, Andreas (1999) Wrterbuch der Griechischen, SJavischen, Arabischen und
Persischen Lehnwrter im Anatolischen Trkisch- Anadolu Trkesindeki
Yunanca, Arapa ve Farsa dnlerneler Simurg

Uzun, Leyla (1999) "1945'ten Bu Yana Trke Szlkler" Kehike, S. 7-8, s. 53-59.
lgen, Erol (2004) "Trkenin Dnya Dillerine Etkisi" Trk S. 368, s.
68.
Yudahin, K. K. (1994) TDK Ankara
Yce, Nuri (1999) Trkesi" Medeniyeti Tarihi, C. I,
IRCICA
http://www.tdk.gov.tr/tdksozl uk/sozdi tml
TOK Trke Szlk CD, Ankara
ABSTRACT
Turkish has inllueneed many languages and it had been
influeneed by languages in history. "Turkish Dietionary"
whieh to exposc yocabulary of modern AnalOlian Turkish, was
published 9 times by Turkish L'Inguage Instution nowadays. The
aim of this is to the words which had taken from
other languages On the basis of 9th publishment of Turkish
Dictionary.